(درەو): ماوەی (30) رۆژە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگیراوە، ئەمە (ترلیۆنێك) دینار زیانی لە داهاتی هەرێم داوە. بەپێی نوسراوی رەسمی بەڕێوەبەری نوسینگەی باركردنی نەوتی عێراق لە بەندەری جەیهانی توركیا، لە كاتژمێر (12:35) خولەكی رۆژی 25/3/2023 هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە بەندەری جەیهانی توركیا راگیراوە. نەوت سەرچاوەی سەرەكی داهاتی هەرێمی كوردستانە، بەجۆرێك رێژەی (77%)ی كۆی گشتی داهاتەكانی بەردەستی حكومەت پێكدەهێنێت.  ئێستا نرخی یەك بەرمیل نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا (82) دۆلارە، بەپێی دواین راپۆرتی كۆمپانیای (دیلۆیت)، هەرێمی كوردستان نەوتەكەی بە (19) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕەكانی جیهان فرۆشتووە، واتا هەرێم هەر بەرمیلێكی نەوتەكەی بە (63) دۆلار دەفرۆشێت. ئەگەر هەرێمی كوردستان رۆژانە بە تێكڕا (400) هەزار بەرمیل نەوتی بەو نرخە بۆ ئەژمار بكرێت، ئەوا زیانی كۆی داهاتی (30) رۆژی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەهاكەی دەبێت بە (756 ملیۆن) دۆلار، واتا بەنرخی ئەمڕۆی دۆلار لە بازاڕی كوردستان نزیكەی (ترلیۆنێك‌و 81 ملیار) دینار.  راوەستانی هەناردەی نەوت وایكردووە، ئێستا حكومەتی هەرێم تەنیا یەك سەرچاوەی داهاتی بەدەستەوە ماوە، كە ئەویش داهاتی ناوخۆیە‌و مانگانە نزیكەی (200 بۆ 250 ملیار) دینارە، ئەمە لەپاڵ ئەو بڕە پارەی كە هاوپەیمانان وەكو یارمەتی بە وەزارەتی پێشمەرگەی دەدەن كە مانگانە بڕەكەی نزیكەی (20 ملیۆن) دۆلارە. ئەم دۆخە لە كاتێكدایە هێشتا حكومەت موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانی دابەش نەكردووە‌و وەزارەتی دارایی هەرێم چاوەڕوانی گەڕانەوەی داهاتی ناوخۆو قسەی حكومەتی عێراق دەكات بۆ ئەوەی بزانێت ئایا دەتوانێت خەرجی موچە دابین بكات یان نا.  حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق رێككەوتنیان كردووە لەسەر ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێبكاتەوە، بەڵام هێشتا حكومەتی توركیا ئامادە نییە هەناردە دەستپێبكاتەوە. بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لە بڕیارەكەیدا سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان، توركیای پابەند كردووە بەوەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە حكومەتی عێراق بداتەوە، دەسەڵاتدارانی توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێبكەنەوە تاوەكو عێراق بابەتی قەرەبووەكە بەلایەكدا دەخات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا رەجەب تەیب ئەردۆغان مانگی داهاتوو دەچێتە ناو هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازی سەرۆكایەتی‌و پەرلەمانییەوە‌و نایەوێت ئەم بابەتە لەلایەن نەیارە سیاسییەكانییەوە لەدژی بەكاربهێنرێت.  ئەم دۆخە كۆمپانیاكانی بواری وەبەرهێنان‌و كەشتییەكانی كڕینی نەوتی هەرێمی كوردستانیان نیگەران كردووە‌و نازانن چارەنوسیان چی بەسەردێت.  بەگوێرەی هەواڵێكی ئاژانسی (بلۆمبێرگ)ی ئەمریكی، ئەو بارهەڵگرانەی نەوتی خاوی كوردستانیان دەگواستەوە، دوای مانگێگ چاوەڕوانی بێزاربوون‌و بە بەتاڵی ئاوەكانی نزیك وێستگەی هێڵی بۆرییەكانی توركیایان بەجێهێشتووە.  بلۆمبێرگ دەڵێ" ئەمە ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بەمزوانە دەستپێناكاتەوە، بەهۆی چارەسەرەكردنی كێشەكان لەنێوان حكومەتە پەیوەندیدارەكان". "پێنج بارهەڵگری گواستنەوەی نەوت لەنزیك بەندەری جەیهانی توركی لەچاوەڕوانیدابوون، هەردوو كەشتی (Neverland and Amax Anthem) لەپشووەكانی كۆتایی هەفتە بەبێ‌ هەڵگرتنی نەوتی خاو ناوچەكەیان بەجێهێشتووە" ئاژانسە ئەمریكییەكە وای نوسیوە.     "تائێستا سێ‌ بارهەڵگری كرێ بۆ گواستنەوەی نەوتی خاوی كوردستان لەنزیك بەندەرەكە چاوەڕوانیدەكەن.. ئەو پێنج بارهەڵگرە بۆ گواستنەوەی نزیكەی (4)ملیۆن بەرمیل نەوت بەكارهێنراون".   

راپۆرت: درەو مام جەلال گلەیی هەیە لەوەی پارتی گومرگی سەر (مۆز)ی لە سنورەكانی خۆی هەڵگرتووە، دوای 31ی ئاب‌ بارزانی ناردنی بەشە بودجەی سلێمانی بەستوەتەوە بە كاراكردنەوەی پەرلەمان‌و گومانی لە داهاتی گومرگەكانی سنوری یەكێتیی هەیە، نەوشیروان مستەفا دەڵێ سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتی چاوەڕێ بووە بەپێی رێككەوتنی واشنتۆن پارتی مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دیناری سویسری بۆ بنێرێت، بۆیە دەستیكرد بە دامەزراندنی خەڵك، بەڵام پارتی پارەكەی نەدەنارد، چیرۆكی قەیرانی دارایی سلێمانی نوێ نییە، زیاتر لە 30 ساڵە بەردەوامە، (درەو) بە پشتبەستن بە بەڵگەنامەكانی هەریەكە لە (جەلال تاڵەبانی)‌و (مەسعود بارزانی)‌و (نەوشیروان مستەفا) ریشەی گرفتی داهات‌و خەرجی سلێمانی لەم راپۆرتەدا دەخاتەڕوو.  دیسان كێشەی دارایی سلێمانی خەڵك ئامادەكاری بۆ جەژنی رەمەزان دەكەن، لە سلێمانی جارێكی تر قەیران بۆ موچە دروستبووە، پارتی‌و یەكێتیی دەستیانكردوەتەوە بە تۆمەتباركردنی یەكتر، یەكێتییەكان دەڵین پارتی سزای سلێمانی دەدات، دەیەوێت داهاتی سلێمانی كەم بكاتەوە، تا ئەو رادەی بەپێی قسەی زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی كوردستان كار گەیشتوەتە ئەوەی "ئۆتۆمبیلی مەلیكە لە هەولێر تۆماردەكرێت‌و رێگە نادرێت لە سلێمانی تۆماربكرێت، ئەمە بۆ ئەوەیە داهاتەكانی سلێمانی كەم ببێتەوە".  لەبەرامبەردا هێڤیدار ئەحمەد ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان دەڵێ" (15٪) داهاتی ئۆتۆمبێلی هەڵوەشاو دەبێ بگەڕێتەوە خەزینەی بەڕێوەبەرایەتی هاتوچووی سلێمانی، یەك دینار نەگەڕاوەتەوە". میدیای هەردوو حزبی دەسەڵاتدار هەڵمەتیان لەدژی یەكتر دەستپێكردووە، میدیای یەكێتیی دەڵێ" لە هەولێر پێدانی موچەی پێشمەرگە خانەنشینەكانی یەكێتیی راگیراوە"، میدیاكانی پارتیش دەڵێن" لە سلێمانی پێدانی موچەی خانەنشینی پێشمەرگەكانی ئەیلول‌و گەڵان  راگیراوە" كێشەی دارایی سلێمانی‌و كورتهێنانی داهاتەكانی بابەتێكی نوێ نییە، ریشەی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی پێكهێنانی یەكەمین كابینەی حكومەتی كوردستان لە ساڵی 1992دا. بودجە‌و دابەشبوونی لە كابینەی یەكەمدا یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە (د. فوئاد مەعسوم) لە یەكێتیی سەرۆكایەتی دەكرد، لە تەموزی 1992دا پێكهات، ئەم  كابینەیە كە سەرباری روودانی شەڕی ناوخۆیی (پارتی‌و یەكێتی) تاوەكو ساڵی 1996 بە یەكگرتوویی مایەوە. بەپێی داتایەك كە كۆچكردوو (نەوشیروان مستەفا) بڵاویكردوەتەوە، لەمانگی (10)ی ساڵی 1994دا داهاتی حكومەت بەتێكڕا بڕی (166 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، ئەم داهاتە بەمشێوەیە دابەشكراوە:  •    بڕی (80 ملیۆن) دینار بۆ مەكتەبی سیاسی‌و پێشمەرگەی هەردوو حزب (یەكێتی+ پارتی). •    بڕی (86 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كوردستان بەهەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە، بەمشێوەیە:  - بڕی (38 ملیۆن‌و 450 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەولێر.  - بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی.  - بڕی (14 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی دهۆك.  - بڕی (7 ملیۆن) دینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی كەركوك. بە تەماشاكردنی خەرجی یەك مانگی حكومەت لە ساڵی 1994دا دەردەكەوێت، تەنیا لە پارەی تەرخانكراو بۆ موچە، لە كۆی (86 ملیۆن) دینار بڕی (53 ملیۆن) دیناری بۆ هەولێرو دهۆك‌و بڕی (33 ملیۆن) دیناری بۆ سلێمانی رۆیشتووە، واتە لە تێكڕای خەرجی موچەی كوردستان بڕی (38%) بۆ سلێمانی رۆیشتووە‌و بڕی (62%)ی خەرجی موچە بۆ ناوچەكانی هەولێرو دهۆك بووە. سەرەتای ناكۆكی لەسەر داهات ! سەرەتای ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتەكان (داهاتی گومرگەكان، چونكە ئەوكات هێشتا داهاتی نەوت سەریهەڵنەداوە) دەگەڕێتەوە بۆ رۆژانی شەڕی ناوخۆیی‌و بەدیاریكراویش لە قۆناغی دووەمی شەڕەكەدا (1994).  لەدواین كتێبی بیرەوەری خۆیدا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی نوسیویەتی"یەكێتی بابەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیلی كردبوو بە وێردی سەر زمانی، گوایە پارتی پشكیان لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل ناداتێ‌و ئەوان داوای مافیان دەكەن". بارزانی گومان لەسەر ئەم گرفتە دادەنێت‌و دەڵێ" پرسیارەكە ئەوەبوو ئایا كاتێك یەكێتی لە 1ی ئایاری 1994دا لە سلێمانی‌و گەرمیان پەلاماری بارەگاكانی پارتییان دا، كێشەی گومرگ هەبوو؟.. چ عەقڵ‌و مەنتقێك قبوڵی دەكات پارتی پارە بە لایەنێك بدات كە دروشمی لەناوبردنی بەرزكردوەتەوە‌و هەوڵی سڕینەوەی دەدات".  هاوشێوەی ئێستا كە پارتییەكان گومانیان لە داهاتەكانی سلێمانی هەیە، لە رۆژانی شەڕی ناوخۆشدا هەمان گومان لە راست‌و دروستی داهاتەكان لە ئارادا بووە، بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا لەبارەی بارودۆخی دارایی ئەو سەردەمەوە نوسیویەتی" داهاتی یەكێتی لە باشماخ‌و خاڵە سنورییەكانی دیكەیان لەگەڵ ئێران لە داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو، وروژاندنی بابەتی ئیبراهیم خەلیل، تەنیا بیانوی یەكێتی بوو بۆ دەستپێكردنەوەی شەڕ". بارزانی هیچ داتا‌و ژمارەیەكی لەبارەی داهاتی گومرگەكان لەو سەردەمەدا چ گومرگەكانی بندەستی پارتی چ ئەوانەی یەكێتی بڵانەكردوەتەوە، بۆ سەلماندنی ئەوەی داهاتی هەردوولا وەكو یەكترن تەنیا دەڵێ" ئەگەر راست بێت یەكێتی بێ پارە بووبن ئەو هەموو تێچوونەی شەڕیان چۆن‌و لەكوێ دابین دەكرد؟"، بەوتەی بارزانی ئەمە بەڵگەی ئەو راستیەیە لەو سەردەمەدا (1994) ئەگەر داهاتی یەكێتی لە پارتی زیاتر نەبوبێت، كەمتر نەبووە. پارتی كورتهێنانی سلێمانی پڕدەكاتەوە ! سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی هەولێر كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. پشكی سلێمانی لە رێككەوتنی ئاشتیدا رۆژی 17ی ئەیلولی 1998 دوای چوار ساڵ شەڕو نیوە ئاگربەست، بارزانی‌و تاڵەبانی لە واشنتۆن رێككەوتنی ئاشتییان ئیمزاكرد، بابەتی كێشەی دارایی نێوان هەردوولا كە كێشەی سەرەكی بوو، لە رێككەوتنەكەدا بە ژمارەو داتا یەكلانەكرایەوە‌و بەجێهێڵدرا بۆ ئەوەی دواتر هەردوو حزبەكە خۆیان رێككەوتنی لەسەر بكەن، بەڵام بەگوێرەی رێككەوتنەكە بەبێ دیاریكردنی بە ژمارە، پارتی رەزامەندی نیشاندا لەسەر ئەوەی یارمەتی دارایی ناوچەی سلێمانی بدات.  مام جەلال لە (دیداری تەمەن)دا لەبارەی ئەو بڕگەی رێككەوتنی ئاشتیی كە تایبەتە بە پرسی دارایی دەڵێ" یەكەمجار ئەمریكییەكان پرۆژەیەكی تریان هێنابوو، ئەو پرۆژەیە زیاتر داخوازییەكانی ئێمەی تێدا دیار بوو، بەتایبەتی مەسەلەی دەرامەت‌و یارمەتی.. هەندێك لە برادەرانی پارتی پێیانوابوو ئەو پرۆژە ئەمریكییە لە نوسینی دكتۆر بەرهەم بووە، بۆیە ئەوان قبوڵیان نەكرد، جارێكی كە پرۆژەیەكی تر هاتەوە كە هەردوولامان قبوڵمان كرد". لەبارەی پرۆژەی دووەمی ئەمریكییەكان كە دواجار بوو بە رێككەوتنی ئاشتیی، تاڵەبانی هەندێك گلەیی هەیە‌و دەڵێ" هەندێك كەلەبەرمان تێیدا هێشتبووەوە كە نەدەبوو تێیدا بێت، لەوانە: هەندێك خاڵ هەروا مابووەوە، بۆنمونە ماددەی یەكەم لە رێككەوتنامەكە دەڵێ: (دەبێ پارتی لەبەرامبەردا لە برایم خەلیل بەشی یەكێتی بدات)، دەبوایە بەشی یەكێتی چەندە دیاری بكرێت، چونكە كە هاتە سەرئەوە بەبیانوی ئەوەی چەندو چۆنە، خۆیان (پارتی) لێ كێشایەوە". بەپێی گێڕانەوەی تاڵەبانی، دوای رێككەوتنی ئاشتیی، سەرەتا پارتی وتویانە مانگانە بڕی (30 ملیۆن) دینار بە یەكێتی دەدەن، دواتر وتویانە (10 ملیۆن) دینار دەدەن، تاڵەبانی دەڵێ" ئەگەر ئێمە لەرێككەوتنەكەدا بمانوسیایە، پارتی ناچار دەبوو جێبەجێی بكات، ئەگەر ئەوەمان بكردایە توشی ئەو هەموو گیروگرفتە نەدەبوین".  دوای رێككەوتنی ئاشتیی لە ساڵی 1998، حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی تاوەكو ساڵی 2005 بەتەواوەتی یەكینەگرتەوە، لەو ساڵانەدا بەپشتبەستن بە رێككەوتنی ئاشتیی یەكێتیی مانگانە بڕە پارەیەكی لە پارتی وەرگرتووە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی خەرجییەكانی.  خەرجی حكومەتی یەكێتیی لە ساڵی 1999دا نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەیەكیدا باسلەوە دەكات، سەرلەبەیانی رۆژی 6ی حوزەیرانی 1999 لەگەڵ كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیدا یەكتریان بینیوە، كاتێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی داهاتی حكومەت پرسیاری لێكردووە، كۆسرەت رەسوڵ بەمشێوەیە وەڵامی داوەتەوە: • 30% داهاتی سنورەكە بۆ ئیدارەی‌ گشتی‌ واتە بۆ یەكێتی دەڕوات • ‌35% داهات بۆ پێشمەرگە دەڕوات • 35% داهات دەدرێت بە حكومەت لەو بڕە پارەیەی كە لە داهاتی سلێمانی دراوە بە حكومەت، حكومەت پارەی حزبە سیاسییەكانیشی داوە كە بە تێكڕا مانگانە بڕەكەی (4 ملیۆن‌و 88 هەزار) دینار بووە‌و بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر حزبەكانی سنوری یەكێتیدا: * بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (2 ملیۆن) دیناری داهاتی سلێمانی لە حكومەت وەرگرتووە * سۆسیالیست مانگانە (700 هەزار) دینار * زەحمەتكێشان مانگانە (600 هەزار) دینار * پارێزگاران مانگانە (250 هەزار) دینار * دیموكراتخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دینار * هاوپەیمانی مانگانە بڕی (128 هەزار) دینار * حزبی شیوعی مانگانە بڕی (200 هەزار) دینار * حزبی وەتەنی عێراق مانگانە بڕی (60 هەزار) دینار * كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دینار لە ساڵی 1999دا تێكڕای خەرجی موچەی فەرمانبەران كە حكومەتی یەكێتیی لە سنوری سلێمانی دابینی كردووە مانگانە بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە. بەپێی سامپڵێك كە نەوشیروان مستەفا وەریگرتووە، تەنیا لە رۆژی (7ی تەموزی ساڵی 1999)دا داهاتی هەموو گومرگەكانی ئیدارەی سلێمانی بڕی (ملیۆنێك‌و 748 هەزارو 260 دینار) بووە كە بۆ ئەوكات بە دۆلار بڕەكەی بریتی بووە لە (15 هەزارو 320) دۆلار، واتە لەو ساڵەدا بە تێكڕا داهاتی مانگێكی خاڵە گومرگییەكانی ئیدارەی سلێمانی گەیشتوەتە بڕی (52 ملیۆن) دینار، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە ئەوكات تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران بڕەكەی (36 ملیۆن) دینار بووە، بەڵام بەوپێیەی یەكێتیی خۆی رێژەی 30%ی داهاتی مانگانەی بەدەستهاتووی ئەو ساڵەی بردووە، دەردەكەوێت یەكێتیی جگە لە داهاتی گومرگ سەرچاوەی تری داهاتی هەبووە. ئەو ژمارانەی نەوشیروان مستەفا ئاشكرایكردوون، هەندێك لە دوردونگییەكانی بارزانی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو سەبارەت بە داهاتەكانی سلێمانی پشتڕاستدەكاتەوە، گومانێك كە تائێستاش بەردەوامە‌و پارتییەكان دەڵێن داهاتی سلێمانی زیاترە لەوەی بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێندرێتەوە.    دامەزراندن بە ئومێدی پارەكەی پارتی !  لەدوای یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر ئەوە رێككەوتن یەكەمیان (پارتی) پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و دووەمیان (یەكێتیی) پۆستی سەرۆكی حكومەت وەربگرێت، بەڵام لەرێككەوتنی ئاشتیی واشنتۆندا (1998) ئەم دابەشكارییە گۆڕانكاری بەسەردا هات، پارتی داوای سەرۆكایەتی حكومەتی كرد‌و یەكێتیش قایل بوو بەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان وەربگرێت.  بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، كۆسرەت رەسوڵ (دووەم سەرۆكی حكومەت) كە دوای رووداوەكانی 31ی ئاب كابینەكەی بوو بە كابینەی یەكێتیی، دوای بڵاوبونەوەی رێككەوتنی ئاشتیی دەستیكردووە بە دامەزراندنی ژمارەیەكی زۆر كارمەند لەسنوری ئیدارەی سلێمانی، ئەمە بەپشتبەستن بەو (10 ملیۆن) دینارەی كە پارتی بەپێی رێككەوتنەكەدا بەڵێنیداوە مانگانە بۆ یەكێتیی بنێرێت، بەڵام كاتێك پارتی مانگانە پارەكەی نەناردووە كێشەی (فائچ) واتە كارمەندی زیادە سەریهەڵداوە‌و حكومەتی یەكێتیی بەناچاری پەنای بردووە بۆ دەركردنی ئەو كارمەندانە لەژێر ناوی ناردنیان بۆ "هێزی كار".  نەوشیروان مستەفا لە بابەتێكدا كە لەكاتی تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ تاڵەبانیدا نوسیویەتی دەڵێ" سەرۆكی حكومەتەكەی یەكێتیی لە سلێمانی باوەڕی كرد بو لە هەر رێككەوتنێكی داهاتودا خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا نامێنێ بۆ ئەوەی لە لایەكەوە بیكا بە پیاوەتی خۆی كە ژمارەیەكی زۆر هاوڵاتی بێ دەرامەتی دامەزراندوەو موچەی بۆ دابین كردون، لە لایەكی ترەوە كێشەیەكی دژوار بۆ سەرۆكی داهاتوی حكومەت ئەخوڵقێنێ. ئیستا كە حكومەت یەكی نەگرتۆتەوەو خۆی لە سەرۆكایەتی حكومەت‌دا ماوەتەوەو، ئەو 10 ملیۆن دینارەش كە بە پێ‌ی رێككەوتنی واشنتۆن، پارتی ئەبو مانگانە بیدا بە یەكێتی نای دا، كێشەكە دوچاری خۆیان بوتەوە". نامەیەكی مام جەلال بۆ مەسعود بارزانی راستی قسەكانی نەوشیروان مستەفا دەسەلمێنێت لەبارەی ئەوەی لەدوای رێككەوتنی ئاشتییەوە پارتی مانگانە‌و بەشێوەیەكی رێكخراو پارەی بۆ یەكێتیی نەناردووە.  بارزانی لەدواین بەشی یادەوەرییەكانی خۆیدا نامەیەكی تاڵەبانی بڵاوكردوەتەوە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 13ی كانونی دووەمی 2001، لەو نامەیەدا تاڵەبانی بۆ بارزانی نوسیوە:  "مەسەلەی بەشی (ی ن ك)  لە گومرگەكە، ئەوەش بەوەی ئەمر بكەیت- تەنانەت ئەگەر بە یارمەتی‌و كۆمەكی برایانەشی دادەنێیت- بەدانی (10) ملیۆنەكەی مانگەكانی نەدراون‌و لەسەری ئەم ساڵەشەوە بۆ (3) مانگ (20 ملیۆن)‌و پاشان ببێتە (15) ملیۆن". رۆژی 25ی كانونی دووەمی 2001 لەدوای نامەكەی تاڵەبانییەوە بۆ بارزانی، یەكێتی لەڕێگەی (ئاراس شێخ جەنگیی) بڕی (30 ملیۆن) دیناری سویسری لە (رەمزی شەعبان) وەكو نوێنەری پارتی وەرگرتووە (بارزانی ئەم بەڵگەنامەی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە تۆماركردووە).  دواترو لە مانگی نیسانی ساڵی 2001دا بەهەمان شێوە (ئاراس  شێخ جەنگیی) بە نوێنەرایەتی یەكێتیی بڕی (40 ملیۆن) دیناری سویسری تری پارتی لە (رەمزی شەعبان) وەرگرتووە (بارزانی لە یادوەرییەكانیدا ئەم بەڵگەنامەیەشی بە ئیمزای ئاراس شێخ جەنگییەوە بڵاوكردوەتەوە). گومرگی مۆز ! ناكۆكی نێوان بارزانی‌و تاڵەبانی لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی رێككەوتنی ئاشتیی 1998 هەر بەردەوامبووە تاوەكو ساڵی 2001، لە كۆتا رۆژەكانی تەموزی 2001دا تاڵەبانی‌و بارزانی نامەیەكیان گۆڕیوەتەوە (بارزانی نامەكەی تاڵەبانی‌و وەڵامەكەی خۆشی لە یادەوەرییەكانیدا بڵاوكردوەتەوە).  لە نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی دان بەوەدا دەنێت لە رێككەوتنی ئاشتیدا قایلبوون بەوەی رێژەی (51%)ی داهات بۆ سنوری پارتی بێت‌و داوای بەشەكەی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی (برایم خەلیل) دەكات‌و حكومەتی پارتی تۆمەتبار دەكات بەوەی "دەستی داوەتە جەنگێكی ئابوری لەدژی ناوچەی یەكێتی لە مەسەلەی گومرگ‌و  لابردنی گومرگ لەسەر مۆز‌و مەسەلەی هێنانی سەیارەو شتی تر لەلای یەكێتییەوە بۆ هەولێر". لە كۆتایی نامەكەیدا بۆ بارزانی، تاڵەبانی نوسیویەتی" باوەڕ بە برای خۆت بفەرموو، وەزعی یەكێتی نە تەنگاوە‌و نە خراپە، بگرە زۆریش  لە  باشی‌و گەشەكردنە: بە نەدانی یارمەتییەكەش نە تەنگاو دەبێت‌و نە پەكی دەكەوێت، بەڵكو پتر وەزعەكە ئاڵۆز دەبێت‌و دڵان كرمێ دەكات".  بارزانی وەڵامی نامەكەی تاڵەبانی داوەتەوە، بە وەڵامەكەیدا دەردەكەوێت ناردنی پشكی یەكێتیی لە داهاتی گومرگی برایم خەلیل بەستوەتەوە بە چارەسەركردنی كێشەی پەرلەمان‌و گەڕانەوەی فراكسیۆنی یەكێتیی بۆ پەرلەمان كە لەدوای 31ی ئابەوە پەرلەمانیان چۆڵكردووە، بەگوێرەی رێككەوتنی واشنتۆن. یەكگرتنەوەی حكومەتی پارتی‌و یەكێتیی ساڵی 2005‌و دوای روخانی رژێمی سەددام، لەژێر فشاری ئەو گۆڕانكارییانەی لە عێراق هاتنەكایەوە، پارتی‌و یەكێتیی بڕیاریاندا حكومەتەكانیان یەكبخەوە، رێككەوتن لەسەر ئەوەی پۆستی سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی پەرلەمان (دوو ساڵ بە دوو ساڵ) لەنێوان خۆیاندا دابەش بكەن.  لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: • رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی • رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی لەدوای ساڵی 2007ەوە هەرێمی كوردستان بووە بە خاوەنی سەرچاوەیەكی تری داهات كە دۆزینەوە‌و دەرهێنانی نەوت بوو، ئیتر لەم سەردەمەوە باس‌و خواست لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی شیرینی گرێبەستەكانی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی سەریهەڵدا، ساڵی 2010 ئاشتی هەورامی لە پەرلەمانی كوردستان وتی" بڕی 4 ملیار دۆلار پارەی شیرینی نەوتمان بۆ كابینەی داهاتووی حكومەت بەجێهێشتووە".  دۆخی دارایی ئێستا  ئێستا هەرێمی كوردستان بە هەردوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتییەوە مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچە پێویستی بە بڕی (930 ملیار) دینارە‌و بۆ خەرجی بەكارخستن پێویستی بە بڕی (120 ملیار) دینارە. واتە بە تێكڕا كۆی خەرجی مانگانەی حكومەتی هەرێم بە (موچە‌و بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و كارەبا‌و خزمەتگوزارییەكانی ترەوە) بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 150 ملیار) دینارە، ئەمە بەپێی راگەیەندراوی حكومەت بۆ خەرجی‌و داهاتەكان لە مانگی ئایاری 2022دا.  ئێستا داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیەن:  •    داهاتی نەوت: بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە داهاتەكە راوەستاوە، لەبری ئەمە حكومەتی فیدراڵ بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ دوو مانگی هەرێم ناردووە •    داهاتی ناوخۆ: مانگانە نزیكەی (250 ملیار) دینارە. •    هاوپەیمانان مانگانە بڕی (31 ملیار) دینار وەكو هاوكاری بە حكومەتی هەرێم دەدەن. بەگوێرەی رێككەوتنێكی رانەگەیەندراوی نێوان پارتی‌و یەكێتی لە ساڵی 2021ەوە بڕیادراوە خەرجی‌و داهات لەنێوان سنوری پارتی‌و یەكێتیدا لەسەر بنەمای:  •    57% بۆ سنوری هەولێرو دهۆك (سنوری پارتی) •    43% بۆ سنوری سلێمانی (سنوری یەكێتی) هەر بەگوێرەی ئەو رێككەوتنە كە ناوی لێنراوە "لامەركەزیەتی دارایی"، ئیدارەی سلێمانی دەبێت مانگانە لە  داهاتی خۆی بڕی (90 ملیار) دینار بۆ خەرجی موچە‌و خەرجی سیادی هەرێم تەرخان بكات، كە لەو بڕە پارەیەش (75 ملیار) دیناری تەنیا بۆ تەواوكردنی خەرجەی موچەی سنوری سلێمانی دەڕوات كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (365 ملیار) دینارە‌و بڕی (15 ملیار) دیناری داهاتی سلێمانیش بۆ خەرجی سیادی دەڕوات، ئەمە لەكاتێكدایە بۆ ئەم مانگانە داهاتی سلێمانی (61 ملیار) دینار بووە.  بەپێی قسەی زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی لە پەرلەمانی كوردستان " لەماوەی 8ی مانگی رابردوودا (242 ملیارو 438 ملیۆن) دینار كورتهێنانی مانگانە هەبووە لە سنوری پارێزگای سلێمانی". ئێستا كە ئیتر هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راوەستاوە، قسەوباس لەسەر داهاتی گومرگەكان گەرمبووەتەوە، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیی دەڵێ" 12 دەروازەی سنوری هەیە كە هەرێمی كوردستان بە عێراق‌و وڵاتانەوە هەیەتی، ساڵی رابردوو ئەم دەروازانە بەبەهای 6 ملیار دۆلار ئاڵوگۆڕی بازرگانییان تێدا بووە، بەڵام تاكە دەروازەی عێراق‌و هەرێمی كوردستان بە توركیاوە كە ئیبراهیم خەلیلە، ساڵی رابردوو لە سەرو 20 ملیار دۆلاری ئاڵوگۆڕی تێدا بووە، ئەمە چۆن بەراورد دەكرێت؟". ئەمە ئەو بارودۆخەیە كە بافڵ تاڵەبانی نیگەران كردووە‌و دەڵێ داهاتەكانمان بەشی خەرجییەكانمان ناكات‌و لەبەرامبەردا پارتی گومانی لە راستی‌و دروستی ژمارەی داهات لە سلێمانی هەیە، واتە چیرۆكەكە گەڕانەوەیە بۆ سەرەتای ناكۆكییەكان لەبارەی داهاتەوە لە ساڵانی شەڕی ناوخۆیدا.  

درەو:   سنوری پارێزگای سلێمانی مانگانە  ( بۆ موچەو خەرجی) پێویستی بە (416) واتا (370 ) ملیار دینار بۆموچەو (46) ملیار دینار بۆ خەرجی دامو دەزگاكان،  وەزارەتی دارایی مانگانە (280) ملیار دینار دەنێرێت و مانگانە داوای (90) ملیار دینار لە سلێمانی دەكات، كورتهێنانی مانگانەی سنوری سلێمانی (76) ملیار دینارە، داهاتی ناوخۆی سلێمانی مانگانە بە تێكڕا بە نزیكەی (60) ملیار دینارە بەپێی سایتی (شەفافیەت).   سەبارەت بە كێشە داراییەكانی سنوری پارێزگای (سلێمانی، هەڵەبجە) سنوری ئیدارەكانی (راپەڕین و گەرمیان) خەرجی و داهاتەكانی ئەو سنورە، سەركۆ ئازاد گەڵاڵی  ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان بە (درەو) رایگەیاند: مانگانە پارێزگای سلێمانی پێویستى بە: -    20 ملیار دینار بۆ نەسریە و خەرجی دام و دەزگاكانی حكومەت (پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەن ئیدارەكانی راپەڕین و گەرمیان )  -    18 ملیار دینار پێویستە بۆ شارەوانیەكان و خۆڵ و خاشاك، دەرمان و پێداویستیە پزیشكیەكان، خزمەتگوزاریە گشتیەكان. واتا كۆی گشتی (38) ملیار دینار پێویستە بۆ راییكردنی مانگانەی دام و دەزگاو ئیشوكارەكانی ئەم سنورە. -    75 ملیار لەداهاتی ناوخۆی سلێمانی پێویستە بۆ تەمویلی موچە ئەمە مانگانە وەزارەتی دارایی ئیجباری دەكات لەسەر سلێمانی.  -    15.5 ملیار دینار بۆ بودجەی سیادییەو مانگانە دەبێت لە داهاتی ناوخۆی سلێمانی بنێردرێت بۆ هەولێر. واتا مانگانە وەزارەتی دارایی داوای (90) ملیار دینار دەكات بۆ تەمویلی موچەو سیادی لەداهاتی ناوخۆی سلێمانی. -    5 ملیار دینار بۆ وانەبێژانی سلێمانی پێویستە، حكومەت نایدات لەبانكی ناوەندی دەدرێت لە داهاتی ناوخۆی سلێمانی -    3 ملیار دینار بۆ دەرماڵەی خوێندكاران پێویستەو دەبێت لە داهاتی ناوخۆ بدرێت. خەرجی موچە:  -    بۆ موچەی مانگانەی سنوری سلێمانی (370) ملیار دینار پێویستە، بەڵام وەزارەتی دارایی مانگانە (280) ملیار دەنێرێت. واتا (90) ملیار دەبێت سلێمانی خۆی دابینی بكات  داهاتی سلێمانی بە پێی سایتی شەفافیەت: -    داهاتی سلێمانی لە مانگی شوباتدا نەختینە (63) ملیار دینار بووە. -    داهاتی مانگی ئازار نەختینە (61) ملیار دینار بووە . -    داهاتی تا ئێستای مانگی نیسان  نەختینە (23) ملیار دینار بووە لە كاتێكدا مانگانە خەرجی سلێمانی پێویستی بە (136) ملیار دینارە، بۆ هەمووی بەڵام داهاتی سلێمانی بە تێكڕا نزیكەی (60) ملیار دینار بووە واتا مانگانە سلێمانی (76) ملیار دینار كورتهێنانی هەبووە.  وەزارەتی دارایی لەم (20) رۆژەدا دووجار موچەی راگەیاندووە، لە كاتێكدا ئێمە لە مانگی نیسانداین و موچەی مانگی ئازار دابەشدەكرێت، وەزارەتی دارایی بە نوسراو داوای كردووە ئەبێت (180) ملیار دینار بخرێتە سەر حسابەكەی،  لە كاتێكدا داهاتی سلێمانی ئەوەندە نیە. هەموو پرۆژەیەكیش وەستاوەو یەك دینار بۆ پرۆژەكان خەرجناكرێت، ئەو بڕیارانەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەری دەكات بۆ پرۆژەكان و خەرجكردنی پارە، تەنها ژمارە دەنێرێت و یەك دینار نانێرێت، لەسەر داهاتی سلێمانی دەبێت خەرج بكرێت، هەموو خەرجی فەرمانگەكان وەستێندراوە و خەریكە حكومەت دەوەستێت،   

(درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئازاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (٧ ملیارو ٤٠٤ ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (١٠٠ ملیۆن و ٩١٣ ھەزارو ٢٧) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت (٣ ملیۆن و ٢٥٥ ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (٧٣,٣٧) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2023 راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 81ملیۆن‌) دۆلار. •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (92ملیۆن‌و 255ملیۆن و  610هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  295هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی شوباتی 2023گەیشتوەتە (76.75) دۆلار. 

  درەو: لە کۆی (57) بلۆکی نەوتی لە هەرێمی کوردستان تەنها (14) بلۆکیان گەیشتوونەتە قۆناغی بەرهەرمهێنان و (16) کۆمپانیای بیانی و کۆمپانیایەکی ناوخۆیی لەو کێڵگانەدا پشکدارن، بەپێی دواین زانیارییەکان سەرجەم ئەو بلۆکە نەوتییانە توانای بەهەمهێنانی زیاتر لە (453 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەیەیان هەیە، لە ئێستا بەشی زۆری ئەو کێڵگانە بەهۆی پڕبوونی عەمبارەکانی نەوت و ڕاوەستانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جهانی تورکی لەدوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە بەرهەمهێنانیان ڕاکرتووە، ئەو کێڵگانەش بریتین لە؛     1.    بلۆكی خورمه‌ڵه‌: لە پارێزگای هەولێر ئه‌م كێڵگه‌یه‌ له‌لایه‌ن (گروپی كار)ه‌وه‌ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت و پشكه‌كانی (100%) دراوه‌ته‌ كیپكۆ، بەپێی دواین داتاکان توانای بەهەمی رۆژانەی (145 هەزار) بەرمیل نەوتە. 2.    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، (75%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ کۆمپانیای (دی ئێن ئۆ)ی نه‌رویجی و (25%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئینێرجی)، توانای بەهەمی رۆژانەی زیاتر لە (107 هەزار) بەرمیل نەوتە. 3.     بلۆكی شێخان: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای گوڵف كیستۆن و (20%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ)ی هه‌نگاری، توانای بەهەمی رۆژانەی  (55 هەزار) بەرمیل نەوتە. 4.    بلۆكی ئه‌تروش: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (47.4%)ی دراوه‌ته‌ (تاقە) و (27.6%)ی پشکی شاماران پیترۆلیۆمە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (36 هەزار) بەرمیل نەوتە. 5.    بلۆكی سه‌رسه‌نگ: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (62%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئینه‌رجی) و پشكی (18%)ی دراوه‌ته‌ (شاماران)، توانای بەهەمی رۆژانەی  (43 هەزار) بەرمیل نەوتە. 6.    بلۆكی هه‌ولێر: لە پارێزگای هەولێر، (65%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (فرۆزا پیترۆلیۆم)، توانای بەهەمی رۆژانەی زیاتر لە (15 هەزار) بەرمیل نەوتە. 7.    بلۆكی كۆرمۆر: لە ناوچەی گەرمیان، (پێریل پەترۆلیۆم) (80%)ی پشكه‌كانی هەیە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (15 هەزار) بەرمیل نەوتە. 8.    بلۆكی گه‌رمیان: پشكی (40%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە‌، توانای بەهەمی رۆژانەی (14 هەزار) بەرمیل نەوتە. 9.    بلۆكی عه‌ین سه‌فنی: پشكی (80%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (پی ئۆیڵ)ی تورکی، توانای بەهەمی رۆژانەی  (6 هەزار و 500) بەرمیل نەوتە. 10.    بلۆكی ئاكرێ بجیل: لە پارێزگای دهۆک، پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (رۆس نەفت)ی روسی، توانای بەهەمی رۆژانەی  (6 هەزار) بەرمیل نەوتە. 11.    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: پشكه‌كان كۆمپانیای (ئەداکس پیترۆلیۆم) (36%) و (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (44%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە، توانای بەهەمی رۆژانەی  (3 هەزار 970) بەرمیل نەوتە. 12.    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (50%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) (30%)ی هه‌یه‌ و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌، توانای بەهەمی رۆژانەی  (3 هەزار 960) بەرمیل نەوتە. 13.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (پیت ئۆیڵی) توركی  خاوه‌نی (80%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌، توانای بەهەمی رۆژانەی  (2 هەزار) بەرمیل نەوتە. 14.    بلۆكی باشیك: له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی موسڵ، پشكی (64%)ی دراوه‌ته‌ (دی ئێن ئۆ)ی نەرویجی و (16%)ی پشکی کۆمپانای وزەی تورکی (TEC) یە و پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ ، توانای بەهەمی رۆژانەی  (600) بەرمیل نەوتە. خشتە  

درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆمپانیاكانی بواری نەوتی هەرێمی ئاگاداركردووەتەوە كە نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا بە شێوەیەكی كاتی راگیراوە، بەڵام كۆمپانیاكان بەردەوام بن لەسەر بەرهەمێهانی نەوت لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم.   -    كۆمپانیای گەنەڵ ئێنەرجی: كۆمپانیای گەنەڵ ئێنەرجی توركی رایدەگەیەنێت، داخستنی بۆری نەوتی هەرێم بۆ توركیا كاتیەو ئێمە بەردەوام دەبین لە بەرهەمهێنانی نەوت لە كیڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان. لە راگەیەندراوێكدا كۆمپانیای (گەنەڵ ئێنەرجی) توركی  كە لە كێلگە نەوتییەكانی هەرێم كاردەكات دەڵێت: 🔹بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا داخراوە. 🔹كۆمپانیاكە ئەوە دەزانێت كە داخستنەكە لەسەر داوای توركیا بووە 🔹لێدوانە ئاشكراكانی وەزارەتی نەوتی عێراق و بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەمانگەیەنێتە ئەو بڕوایە كە داخستنەكە كاتیە. 🔹كۆمپانی گەنەڵ ئینەرجی بەردەوام دەبێت لەبەرهەمهێنانی نەوت لە كێلگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان. كۆمپانیای گەنەڵ ئینەرجی توركی لە كێلگە نەوتیەكانی (سەرتە لە هەولێر، تەقتەق، تاوكی لە دهۆك) كاری بەرهەمهێنانی نەوت دەكات. -    كۆمپانیای (DNO) نەرویجی:  كۆمپانیای (DNO) نەرویجی رایدەگەیەنێت: رێنماییمان لە حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە پێگەیشتووە كە بە شیوەیەكی كاتی هەناردەی نەوت لە رێگەی بۆریەوە رابگرین، كۆمپانیاكەمان دەستی كردووە بە گواستنەوەی ئەو نەوتەی بەرهەمی دێنێت بۆ خەزانەكانی نەوت، ئەو خەزانانە توانای گلدانەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی كێڵگەكانی (تاوكێ و فیشخاپور)یان هەیە بۆ چەند رۆژێك. كۆمپانیای (DNO) پێی وایە گفتوگۆكانی نێوان توركیاو هەرێمی كوردستان و عێراق دەبێتە هۆی ئەوەی كە هەناردەكردنی نەوت بۆ بەندەری جەیهان دەستپێبكاتەوە. -    كۆمپانیای گۆڵف كیستۆن: كۆمپانیای گۆڵف كیستۆنی بەریتانی رایدەگەیەنێت: حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاگاداریكردینەوە كە هەناردەكردنی نەوت لە رێگەی بۆری كوردستان - توركیاوە راگیراوەو ئەگەر راگرتنی گواستنەوە بەردەوام بێت ناچارین بەرهەمهێنان رابگرین. كۆمپانیای گۆڵف كیستۆنی توانایەكی سنورداری كلدانەوەی نەوتی هەیە بۆیە ئەگەر راگرتنی هەناردەی نەوت بەردەوام بێت ناچارە بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی شێخان رابگرێت. لەگەڵ ئەوەی تا ئێستا روون نیە كەی پرۆسەی هەناردەكردن دەستپێدەكاتەوە بەڵام رونكردنەوە گشتیەكانی حكومەتی هەرێم و وەزارەتی نەوتی عێراق ئەمان گەیەنێتە ئەو بڕوایەی كە راگرتنی گواستنەوەی نەوتی هەرێم كاتیەوە بەم زووانە دەستپێدەكاتەوە.   كۆمپانیای گۆڵف كیستۆنی بەریتانی لە كێڵگەی نەوتی شێخان سەربە پارێزگای دهۆك كار دەكات بە هاوبەشی كاردەكات و رۆژانە (33) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت.   

راپۆرت: درەو سەرۆكی فەڕەنسا ماددەی (49.3)ی دەستوری بەكارهێناو بەبێ دەنگدانی پەرلەمان، یاسای چاكسازی سیستەمی خانەنشینی تێپەڕاند، ئەمە روبەڕووی گەورەترین خۆپیشاندانی كردەوە كە (800 هەزار) كەس بەشداری تێدا كرد، ژنێكی فەڕەنسی دەڵێ" ماكرۆن بیری چووە، خەڵك دەنگیان بە بەرنامەكەی نەداوە، هەڵیانبژارد بۆ نەهێڵێن مارین لۆپان ببێت بە سەرۆك"، مامۆستایەكیش پێشبینی بەردەوامبوونی خۆپیشاندانەكان دەكات‌و دەڵێ" هیوادارم سەرنەكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆیی". سەرۆكی فەڕەنسا دەڵێ" لەنێوان دابەزینی ئاستی جەماوەریم‌و بەرژەوەندی گشتی وڵاتدا، دووەمیانم هەڵبژارد"، دۆخی فەڕەنسا دوای تێپەڕاندنی یاسای نوێی خانەنشینی لەم راپۆرتەدا.  ماكرۆن لەبەردەم ناڕەزایەتییەكی گەورەدا سەدان هەزار كەس لە خەڵكی فەڕەنسا (800 هەزار كەس بەگوێرەی قسەی كۆنفیدراڵیەتی گشتی كرێكاران) بەشدارییان لە نۆیەمین خۆپیشاندانی میللیدا كرد لە شاری پاریسی پایتەخت. خۆپیشاندانەكە لە گۆڕەپانی (باستیل) دەستیپێكرد، خۆپیشاندەران داوایان لە حكومەت‌و سەرۆك (ئیمانوێل ماكرۆن) كرد یاسای نوێی خانەنشینی بكێشێتەوە، كە بەگوێرەی ماددەی (49.3)ی دەستور تێپەڕێندرا. خۆپیشاندەران دروشمیان دژی سەرۆكی فەڕەنسا وتەوە، تۆمەتباریان كرد بەوەی "گوێ بۆ خەڵك ناگرێت"‌و لە بورجی عاجیدا دەژی. ئەم خۆپیشاندانە توندوتیژی لێكەوتەوە، بەپێی قسەی وەزارەتی ناوخۆی فەڕەنسا، 441 كەس لە هێزە ئەمنییەكان برینداربوون‌و زیاتر لە 457 كەس لە خۆپیشاندەران دەستگیركراون.  "ئێمە باڵندەی زریانین كە لەئاسۆدا دەردەكەوین" ژمارەیەك لە قوتابیانی ناوەندی "ئیلین بوشیە" لە بازنەی 20ی پاریس ئەم نوسراوەیان لەسەر لافیتەیەك هەڵواسی بە دەرگای خوێندنگەكەیاندا، رێگرییان لە هاوڕێكانیان كرد بچنە ناو خوێندنگەكەوە.  ئەمە لەكاتێكدا بوو كە هێزە ئەمنییەكان دەیانویست رێگای بۆ ئەو خوێندكارانە بكەنەوە كە دەیانەوێت بچنە ژورەوە‌و دەوام بكەن، خوێندكارە مانگرتووەكان هاواریان لێ بەرزبووەوە، داوایانكرد هەموان پەیوەندی بە خۆپیشاندەرانەوە بكەن لە گۆڕەپانی (باستیل). دەیان هەزار كەس لە خەڵكی فەڕەنسا لەبەرەبەیانەوە بەرەو گۆڕەپانەكە بەرێكەوتن، لە 19ی كانونی دووەمی رابردووەوە پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی لە پەرلەمان خرایەڕوو، ئەمە نۆیەمین خۆپیشاندان بوو كە دژی ئەو یاسایە لە فەڕەنسا بەڕێوەچوو.  خۆپیشاندانی ئەمجارە دوای ئەوە هات، یاسای چاكسازی سیستەمی خانەنشینی لەرێگەی بەكارهێنانی ماددەی (49.3)ی دەستورەوە تێپەڕێندرا، ماددەیەك كە رێگا بە حكومەت دەدات بەبێ دەنگدانی پەرلەمان هەندێك لە یاساكان تێپەڕێنێت.  هەروەك ناڕەزایەتییە گەورەكە دوای رۆژێك هات لە وتارەكەی سەرۆك ماكرۆن كە تێیدا رەتیكردەوە پاشەكشێ لە پرۆژەكەی بكات بەبەهانەی ئەوەی "چاكسازی سیستەمی خانەنشینی كارێكی پێویستە".  خۆپیشانده‌ران له‌به‌رده‌م بینای (ئۆپیرا باستیل)دا ئەو بڵێسەی كە ئاگری توڕەیی هەڵكرد ! ئەوەی خۆپیشاندانەكەی دوێنێی فەڕەنسای لە خۆپیشاندانەكانی پێشتری جیاكردەوە، بەشدارییەكی بەرفراوانی قوتابیان‌و لاوان بوو، لە نمونەی خوێندكارانی زانكۆی "سێرجی بونتواز" كە لافیتەیەكیان هەڵكرد بوو، لەسەری نوسرا بوو "ماكرۆن تۆ ماددەی 49.3 بەكارهێنا، ئێمە ماددەی 68 بەكاردەهێنین"، ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەو خۆپیشاندانە مێژووییەی كە لە ئایاری 1968دا لە پاریس رویداو ژەنەراڵ (شارل دیگۆل)ی ناچار كرد كۆمەڵەی نیشتمانی فەڕەنسا هەڵوەشێنێتەوە‌و لە 23و 30 تەموزی ئەو ساڵەدا هەڵبژاردنێكی نوێی پەرلەمانی رێكبخات.  خاتوو (ئاگات) كە تەمەنی (58 ساڵ)و دەترسێت هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە، ئەو قسەی بۆ (فرانس 24) كردووەو وتویەتی" لەڕاستیدا فەڕەنسا لە دۆخێكی زۆر خراپدایە، پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی ئەو بڵێسەیە بوو كە ئاگری توڕەیی هەڵكرد.. موچەی هاوڵاتیانی فەڕەنسا زۆر كەمە.. ئاسایش نییە.. فەڕەنسا ئیتر ئەو فەڕەنسایە نییە كە لەمنداڵییەوە دەمانناسی. پێویستە بەردەوام بین لە كۆكردنەوەی خەڵك‌و ژمارەیەكی زیاتر لە خەڵك بڕژێنە سەر شەقامەكان". "كۆمپانیاكان گرێبەستەكانمان هەڵوەشێننەوە چی بكەین؟" ئەو ژنە دەڵێ" بۆ جاری یەكەمە خۆپیشاندان دەكەم، بەڵام پێموایە ئەمە دواجار نابێت. رێژەی 90%ی فەرمانبەران‌و كرێكاران لە فەڕەنسا دژی پرۆژەكەی ماكرۆنن. بۆیە دەبێت ئەوانیش بڕژێنە سەر شەقامەكان بەڵكو حكومەت گوێی لە دەنگیان بێت‌و پاشەكشێ بكات لە بڕیارەكەی".  خاتوو (ئاگات) كە ژمێریارە رەخنەی لە وتارەكەی رۆژی چوارشەممەی سەرۆكی فەڕەنسا گرت‌و ماكرۆنی بە "خۆبەزڵزان‌و خراپ" ناوبرد.  وتی:" ماكرۆن گوێ لە كەس ناگرێت‌و كەس نابینێت. تەنیا ئەو ستراتیژیەتە پەیڕەو دەكات كە خۆی بەتەنیا دایڕشتووە. بیری چووە خەڵك بۆیە هەڵیانبژارد بۆ ئەوەی رێ لە كەسێكی تر بگرن (مەبەستی مارین لۆپان)ە، نەك بەهۆی بەرنامەكەیەوە".  "پرۆژەی چاكسازی سیستەمی خانەنشینی پرۆژەیەكی دادپەروەرانە نییە، بەتایبەتیش بۆ ئێمەی بەساڵاچوان. چی بكەین ئەگەر ئەو كۆمپانیایانەی كاریان تێدا دەكەین گرێبەستەكانمان هەڵوەشێننەوە. ئایا دەكرێت كارەكەم بگۆڕم یان كارێكی نوێ بدۆزمەوە لەكاتێكدا تەمەنم 58 ساڵ تێپەڕی كردووە. ئەمە لۆژیكی نییە" خاتوو ئاگات بەمشێوەیە كۆتایی بە قسەكانی هێنا.   دوو مامۆستا كه‌ به‌شداری خۆپیشاندانه‌كه‌یان كردووه‌ "گوڵ لەبری غازی فرمێسكڕێژ"  بەپێچەوانەی ئەوانەی پێشترەوە، ژمارەیەكی پێوانەیی لە خۆپیشاندەر بەشدارییان لە رێپێوانەكەی گۆڕەپانی (باستیل)دا كرد‌و لە زۆرێك  لە شەقامەكاندا سوڕانەوە لەوانە شەقامی (بومارشی)، ئەمە لەكاتێكدا كە هێزە ئەمنییەكان بەشێوەیەكی چڕ بڵاوبوونەوە (نزیكەی 5000 هەزار پۆلیس تەنیا لە شاری پاریسی پایتەختدا)، سەرجەم رێبەرانی سەندیكاكانی كرێكاران و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان بەشدارییان لە خۆپیشاندانەكەدا كرد لەوانە پارتی "سەوزەكان" بە  سەرۆكایەتی (یانیك جادو)، كە لەگەڵ ژمارەیەك لە هاوڕێكانیدا بەرەو ڕووی ژمارەیەك لە هێزە ئەمنییەكان رۆیشت‌و گۆڵی پێدان‌و دروشمی "گوڵ لەبری غازی فرمێسكڕێژ"ی بەرزكردەوە.  خاتوو (باربارا) سەرباری ئەوەی خانەنشینە بەڵام لە دەوروبەری پاریسەوە هاتووە بۆ بەشداریكردن لە خۆپیشاندانەكەدا، رەخنەی هەیە لەو رێگایەی كە ماكرۆن گرتویەتیە بەر بۆ تێپەڕاندنی یاسای چاكسازی خانەنشینی‌و بە (فرانس 24)ی وتووە:" تێناگەم بۆچی بەردەوام قسە لەسەر یاسا‌و شەرعیەت دەكەین لە فەڕەنسا. جارێك پەسەندی دەكەن (مەبەستی پەرلەمانتاران) جارێكی تر دەیگۆڕن یان دەیكێشنەوە، لەو سیستەمە دیموكراتیە تێناگەم كە تێیدا دەژین. گەل هەستدەكات تاكە كەسێك دەستدرێژی كردوەتە سەر كۆمارەكە". "ماكرۆن گەلی خۆشبویستایە وەڵامی دەدایەوە"  خاتوو باربارا وتارەكەی رۆژی چوارشەممەی ماكرۆنی بە وتاری كەسێك ناوبرد كە یاری رۆلێتی روسی دەكات، ئەو دەڵێ" هەموو ئەگەرەكان كراون، چونكە ئایندە تاریكە".  لە وەڵامی پرسیاری ئەوەی بۆچی هاتووە بۆ خۆپیشاندان لەكاتێكدا یاسای نوێی خانەنشینی پەسەندكراوەو تێپەریوە، (فریدریك) كە لە ناوەندییەكی دەوروبەری پاریس مامۆستایە دەڵێ" پێموایە گەل لەسەر حەقە نەك حكومەت، دیموكراتیەت ئیرادەی گەلە نەك ئیرادەی تاكە كەسێك. هەستدەكەم ماكرۆن لە خزمەتی گەلدا نییە بەڵكو لە خزمەتی بازنەكانی تردایە، چونكە ئەگەر گەلی خۆشبویستایە‌و هەستی بە ئازارەكانی بكردایە، گوێی بۆ تاكە داواكارییەكەی گەل دەگرت، كە ئەوەش كشاندنەوەی یاسای خانەنشینییە".  "لە فەڕەنسا نمونەیەكی كۆمەڵایەتیمان هەیە، دەبێت بیپارێزین" ئەو مامۆستایە دەڵێ" نازانم لایەنی دەرەكی لە پشت سەپاندنی ئەم یاسایەوەیە بەسەر ماكرۆندا، بەڵام دەزانم گەلی فەڕەنسا هەستاوەتەوە بۆ ئەوەی بڵێ بەسە ئەم هەڵسوكەوتانە.. روبەڕووبوونەوەیەكی سەخت هەیە لەنێوان سەرۆك‌و گەلی فەڕەنسادا، هیوادارم لەمەدا گەل بە سەركەوتووی دەربچێت".  "خۆپیشاندانەكان بەشێوەیەك لە شێوەكان بەردەوام دەبن، هیوادارم سەرنەكێشێت بۆ شەڕی ناوخۆ، چونكە حكومەت پەنای بۆ بازووە بەهێزەكەی بردووە كە پۆلیس‌و هێزە ئەمنییەكانن بۆ ترساندنی خەڵكی ئاسایی، كە بەشێوەیەكی ئاشتیانە خۆپیشاندان دەكەن. لە فەڕەنسا نمونەیەكی كۆمەڵایەتیمان هەیە كە پێویستە پارێزگاری لێبكەین"مامۆستاكە وای وت‌و بەمە كۆتایی بە قسەكانی هێنا" چۆن دەكرێت قوتابیەكانمان فێری بنەماكانی دیموكراتیەت‌و ئازادی‌و سودەكانی هەڵبژاردن‌و دەنگدان بكەین، بەڵام لە هەمان كاتدا  حكومەتی فەڕەنسا‌و ماكرۆن رێز لەو بنەمایانە نەگرن. لەڕاستیدا من وەكو مامۆستایەك گومانم لە كاریگەریی ئەم بنەمایانە هەیە، ئیتر چۆن دەبێت خوێندكارەكانم فێری ئەمانە بكەم؟". "كۆمپانیا گەورەكان لەسەر شانی كرێكاران قازانج دەكەن". هەردوو خوێندكار (ئیمان)ی تەمەن (21 ساڵ)‌و (ناستا)ی تەمەن (22 ساڵ) بۆ جاری یەكەمە بەشداری لە خۆپیشاندانێكی ناڕەزایەتیدا دەكەن، جەخت لەسەر بەردەوامبوونیان دەكەن لە ناڕەزایەتییەكان تا ئەوكاتەی "ماكرۆن یاساكەی دەكێشێتەوە".  ئیمان وتی:" هیچ دەنگێك لە دەنگی گەل بەرزتر نییە. كاتێك سەرۆكی فەڕەنسا دەبینێت ژمارەی خۆپیشاندەران رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر دەبێت، ئیتر ئەوكاتە ناچار دەبێت یاساكە بكێشێتەوە، ئەگەر نا لە چوار ساڵی داهاتوودا مسداقیەت‌و ئاستی جەماوەری خۆی لەدەستدەدات".  ناستا كۆتایی بە قسەكان هێناو وتی:" گەیشتومەتە تەمەنی 22 ساڵ، بیر لەوە ناكەمەوە تا تەمەنی 64 ساڵ كاربكەم، دەمەوێت خوشی لە ژیان ببینم‌و گەشت بكەم‌و دنیا ببینم، دوای ئەوەی بەدەست پەتای كۆرۆنا‌و بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكانەوە ناڵاندمان. داواكارم پارە لە دەوڵەمەندو كۆمپانیا جیهانییەكان وەربگیرێت كە بەسەر شانی كرێكاری ئاسایی فەڕەنساوە قازانجی گەورە دەكەن". هه‌ردوو خوێندكار (ئیمان)و (ناستا) "له‌نێوان خۆم و به‌رژه‌وه‌ندی گشتیدا"  دوای چەند هەفتەیەك لە ناڕەزایەتی‌و ئاڵۆزی، ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا هیوای خواست لە كۆتایی ئەمساڵدا یاسای نوێی خانەنشینی بكەوێتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام دانی بەوەدا نا یاساكە پاڵپشتی خەڵكی لەگەڵدا نییە.   لەبارەی دەركردنی ئەم یاسایەوە، ماكرۆن چەند قسەیەكی بەناوبانگی هەیە  كە دەڵێ:  •    ئەم چاكسازییە پێویستە، بەمە دڵخۆش نیم‌و هیواداربووم ئەم كارە نەكەم، بەڵام پابەندبووم پێیەوە.  •    من هەوڵی ئەوە نادەم جارێكی تر بە سەرۆكی وڵات هەڵبژێردرێمەوە، بەڵام لەنێوان راپرسییەكاندا سەبارەت  بە كەمبونەوەی ئاستی جەماوەریم‌و بەرژەوەندی گشتی وڵاتدا، بەرژەوەندی گشتی وڵات هەڵدەبژێرم.  •    ئەگەر بڕیارە بەرگەی كەمبونەوەی ئاستی جەماوەریم بگرم، بەرگەی دەگرم.  •    هیچ چارەسەرێك نییە جگە لە كاركردنی زیاتر.  یاساكە چی تێدایە ؟ بەگوێرەی ئەو چاكسازییەی لە یاسای خانەنشینی فەڕەنسادا كراوە:  •    تەمەنی خانەنشینی لە 62 ساڵەوە بەرزكراوەتەوە بۆ 64 ساڵ.  •    ئامانج لە چاكسازییە، پارێزگاریكردنە لە بودجەی خانەنیشانی فەڕەنسا.   

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی شوباتی 2023 راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 81ملیۆن‌) دۆلار. •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (92ملیۆن‌و 255ملیۆن و  610هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  295هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی شوباتی 2023گەیشتوەتە (76.75) دۆلار. 

درەو:   عێراق لەساڵی (2022)دا, داهاتێكی قەبەی لەهەناردەكردنی نەوت دەستكەوت, سودی لەبەرزبونەوەی نرخی نەوت بینی بەهۆی جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیا, هاوكات زیادكردنی بڕی نەوتی خاوی هەناردەكراویش بۆ بازاڕەكانی دەرەوە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق, داهاتی هەناردەكردنی نەوت لەساڵی ڕابردودا بازیداوە بۆ (115.4) ملیار دۆلار, لەكاتێكدا ساڵی (2021) بڕكەی (75.7) ملیار دۆلار بووە. عێراق لەساڵی (2022)دا, سەركەوتوو بووە لەبەرزكردنەوەی بڕی نەوتی هەناردەكراو بۆ بازاڕە دەرەكییەكان, كە بڕكەی گەیشتووەتە (1.2)ملیار بەرمیل, كە دەكاتە هەناردەكردنی (3.31) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو لەڕۆژێكدا.   هەریەك لەچین و هیندستان و كۆریای باشورو توركیاو یۆنان و ویلایەتە یەكگرتووەكان و بەریتانیاو فەرەنساو روسیاو ئیتاڵیاو ئیسپانیاو هۆڵنداو, هەندێك وڵاتی عەرەبی, لەدیارترین ئەو وڵاتانەن كە نەوتی خاوی عێراقیان بۆ هەناردەكراوە.  مانگی حوزەیرانی (2022), نرخی بەرمیلێك نەوتی خاوی عێراقی بەرزترین ئاستی تۆماركرد, كە بە (113.7) دۆلار فرۆشرا, لەمانگی كانونی یەكەمی ڕابردوشدا نزمترین نرخی تۆماركردو بەرمیلێك نەوتی خاوی عێراق بە (73.64) دۆلار فرۆشرا. ئەم ئینفۆگرافیكە داهاتی نەوتی عێراق لەساڵی (2022)دا ڕوندەكاتەوە:     

شیكاری: درەو: پاڵپشت بە داتاکانی بانکی ناوەندی عێراق (CBI)، لە بەداواداچونێکدا لە نێوان (1/1/2022 – 7/2/2022) بەراورد بە (1/1/2023 – 7/2/2023) دەردەکەوێت؛ # کۆی بڕی فرۆشتن بە شێوەی (حەواڵە و کاش) لە (5 ملیار و 101 ملیۆن و 366 هەزار و 765) دۆلار بە ڕێژەی (52%) دابەزیوە بۆ (2 ملیار و 641 ملیۆن و 18 هەزار و 455) دۆلار. # کۆی بڕی فرۆشتن بە شێوەی حەواڵە لە (3 ملیار و 890 ملیۆن و 386 هەزار و 765) دۆلار بە ڕێژەی (71%) دابەزیوە بۆ (1 ملیار و 115 ملیۆن و 488 هەزار و 320) دۆلار. # کۆی بڕی فرۆشتن بە شێوەی کاش لە (ملیارێک و 210 ملیۆن و 980 هەزار) دۆلار و بە ڕێژەی (11%) زیادی کردووە بۆ (ملیارێک و 344 ملیۆن و 900 هەزار) دۆلار. # بە تێکڕا کۆی (کاش و حەواڵە)ی فرۆشراو لە (204 ملیۆن و 54 هەزار و 671) دۆلارەوە بە ڕێژەی (55%) دابەزیوە بۆ (91 ملیۆن و 124 هەزار و 12) دۆلار.  ئەم خشتانەی خوارەوە وردەکاری فرۆشتنی دۆلار لە لایەن بانکی ناوەندی عێراقی (CBI)یەوە دەردەخات لە ماوەی (1/1/2022 – 7/2/2022) بەراورد بە (1/1/2023 – 7/2/2023) بەشێوەی (کۆ و تێکڕای) (کاش، حەواڵە و  (کاش و حەواڵە)) سەچاوە؛ بانکی ناوەندی عێراقی (CBI) ؛ https://cbi.iq/currency_auction/all/?        

(درەو):  ساڵی 2003 دوای روخانی رژێمی سەددام، پۆل بریمەر وەكو حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق دەستبەكاربوو، ئەوكاتەی بریمەر دەستبەكاربوو، سەرباری كەوتنی سەددام، هێشتا لە عێراق بە دوو جۆری دراوی دینار مامەڵە دەكرا، لە ناوچەكانی ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی سەددام دیناری چاپی سەددام مامەڵەی پێوە دەكرا، لەناوچە رزگاركراوەكانی كوردستانیشدا مامەڵە بە دیناری سویسرییەوە دەكرا، واتە هێشتا عێراق دراوی نوێی خۆی چاپ نەكردبوو.    رۆژی 29ی حوزەیرانی ساڵی 2003 مام جەلال سكرتێری پێشووی یەكێتی لەبارەی سەردانێكی بریمەر بۆ سلێمانی نامەیەكی بۆ نەوشیروان مستەفای نوسیوە، لە نامەكەدا دەڵێ:" لەسەر مەسەلەی دراو بریمەر گوتی:  وەزعی تایبەتی كوردستان رەچاو دەكەین، بەڵام پسپۆڕە ئابورییەكەی بریمەر گوتی: دۆلار بە دەوروبەری 20 دینار دەبێت، بە هی سویسری".  لەبەشێكی تری نامەكەیدا مام جەلال باسلەوە دەكات لە كاتی بەرێكردنی بریمەردا جارێكی تر باس لە بابەتی نرخی دۆلار كراوەو نوسیویەتی" بەرهەم  داوای لێكرد، گەر دۆلار نرخیان بە 20 دینار دانا، ئێمە دێین داوا دەكەین بۆمان بكەنە (15) دینار، گوتی باشە". هەر لەو نامەیەدا مام جەلال باس لە دەعوەتێكی خۆی دەكات بۆ بریمەرو نوسیویەتی" ئێوارەكەی لە (سیوەیل پالاس)ی ئەزمەڕ، بەودیودا، دەعوەتێكی باشم بۆ كردن.. شەوێكی خۆش بوو، هەوا فێنك بوو، خواردنەكەشیان زۆر بەدڵ بوو". ده‌قی نامه‌كه‌: سەرچاوە: بروسكەنامە، سەڵاح رەشید، لاپەڕە 682-683

(درەو)- AFP ماوەی نزیكەی دوو مانگە نرخی دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار بەرزو نرمی بەخۆوە دەبینێت، پسپۆڕان ئەمە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی عێراق دەستیكردووە بە پابەندبوون بە رێوشوێنە نێودەوڵەتییەكانی حەواڵەی دارایی بە دراوی قورس، هەندێك لایەنیش لەناوخۆی وڵات بەرپرسیارێتی ئەم پاشەكشێیە دەخەنە ئەستۆی واشنتۆنەوە.  لەكاتێكدا نرخی جێگیری فەرمی بریتی بوو لە (1470) دینار بەرامبەر لە یەك دۆلار، لە ناوەڕاستی تشرینی دووەمەوە بۆ سەرەتای هەفتە، نرخی دینار لە بازاڕدا پاشەكشێی كرد بۆ (1600) دینار، ئەمە بەرلەوەی بەپێی ئاژانسی هەواڵەكانی عێراق لە نزیكەی (1570)دا جێگیر ببێت، واتە دراوی عێراقی نزیكەی 10%ی بەهای خۆی لەدەستداوە.  ئەمە بە پاشەكشێیەكی گەورە دانانرێت، بەڵام خەریكە عێراقییەكان نیگەران دەكات لە بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییە هاوردەكراوەكان، لە نمونەی غازو گەنم.  مەزهەر ساڵح راوێژكاری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری دارایی بە (فرانس پرێس)ی راگەیاند" هۆكاری گەوهەری‌و بنەڕەتیی ئەم پاشەكشێیە سنورداركردنێكی دەرەكییە". بەڵام هەندێك لە سیاسەتمەدارانی عێراقی پێیانوایە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەپشت ئەم بەرزو نزمییەوەیە.  هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح كە نوێنەرایەتی حەشدی شەعبی دەكات‌و گروپەكانی سەربە ئێران لەخۆدەگرێت، رۆژی سێ شەممە لە لێدوانێكدا ئەمریكییەكانی تۆمەتبار كرد بە "دروستكردنی فشار لەسەر عێراق بۆ رێگریكردن لە كرانەوەی بەڕووی ئەوروپا‌و وڵاتانی جیهان"دا.  باوەڕی وابوو ئەمریكییەكان "دۆلار وەكو چەكێك بەكاردەهێنن بۆ برسیكردنی گەلان".  لەبەرامبەر ئەحمەد تەبقشلی پسپۆڕی ئابوری پێیوایە" بەپێچەوانەی دەنگۆو زانیارییە هەڵەكانەوە، هیچ بەڵگەیەك نییە لەبارەی فشاری ئەمریكا لەسەر عێراق"، وەكو هاوبەشێكی ئابوری‌و بازرگانی گرنگی ئێرانی دراوسێ.  "شۆك"  لەڕاستیدا، بەرزو نزمی دینار دەبەسترێتەوە بەوەی عێراق دەستیكردووە بە پابەندبوون بە هەندێك لەپێوەرەكانی سیستمی حەواڵەی نێودەوڵەتی (سوێفت)، كە پێویستە لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی دووەمەوە بانكەكانی عێراق جێبەجێ بكەن بۆئەوەی دەستیان بگات بە یەدەگی دۆلاری عێراق لە ئەمریكا.  عێراق بۆ ئەوەی دەستی بگات بەو یەدەگەی كە دەگاتە (100 ملیار) دۆلار، دەبێت ئێستا پابەند بێت بەو سیستەمەوە" كە دەخوازێت پابەند بێت بە حوكمەكانی روبەڕووبونەوەی شتنەوەی جیهانیی پارە، حوكمەكانی روبەڕووبونەوەی پێدانی پارە بە تیرۆر‌و ئەوەی پەیوەندیدارە بە سزاكانەوە وەكو ئەوەی سەپێندراوە بەسەر ئێران‌و روسیادا" ئەمە بەپێی قسەی ئەحمەد تەبقشلی. باسلەوە دەكات، بابەتەكە پەیوەندی بە چونەناوەوەی عێراقەوە هەیە بۆ ناو "سیستمی حەواڵەی دارایی جیهانیی كە پێویستی بە شەفافیەتێكی زۆر هەیە"، بەڵام ئەمە "هۆكاری شۆكە بۆ زۆرێك لە بانكە عێراقییەكان" چونكە "لەسەر ئەم سیستمە رانەهاتوون".  مەزهەر ساڵح ئاماژە بەوە دەكات، پێویستە لەسەر بانكە عێراقییەكان ئێستا "حەواڵەكانیان بە دۆلار لەسەر پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنی" تۆمار بكەن،"داواكارییەكان وردبینییان بۆ دەكرێت.. یەدەگی فیدراڵی هەڵدەستێت بە پشكنینیان‌و ئەگەر گومانی هەبوو، حەواڵەكە رادەگرێت".  لەوكاتەوە كە دەستكراوە بە جێبەجێكردنی كۆتوبەندەكات، یەدەگی فیدراڵی رێژەی "80%ی داواكارییەكان"ی حەواڵەی دارایی بانكە عێراقییەكانی رەتكردوەتەوە، بەهۆی گومان لە شوێنی كۆتایی ئەو پارانەی حەواڵە دەكرێن، ئەمە بەپێی قسەی مەزهەر ساڵح. "دۆخێكی كاتیی"  ئەم رەتكردنەوەیە كاریگەریی لەسەر خستنەڕووی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراقدا دروستكرد، لەبەرامبەر كەڵەكەبوونی خواستدا، خستنەڕوو لەگەڵیدا یەكی نەدەگرتەوە، دواتریش نرخ هاوكات لەگەڵ پاشەكشێی حەواڵەی بانكەكان بە دۆلار، پاشەكشێی كرد. رۆژی سێ شەممە بانكی ناوەندی عێراق لە بەیاننامەیەكیدا باسی لە گەڕانەوەی نرخی دراو كرد بۆ نرخی پێشووی لە ماوەی دوو هەفتەدا، "گێژاوی نرخی دۆلار"ی بە "دۆخێكی كاتیی" ناوبرد.  لەم نێوەندەدا، دەسەڵاتدارانی عێراق چەند رێوشوێنێكیان گرتوەتەبەر لەوانە ئاسانكاری بۆ دابینكردنی دارایی بازرگانی كەرتی تایبەت بە دۆلار لەڕێگەی بانكەكانی عێراقەوە، هەروەها كردنەوەی دەروازەكانی فرۆشتنی دراوی بیانی بە هاوڵاتیان لە  بانكە حكومییەكان بەمەبەستی گەشتكردن.  هەروەك ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریدا " هەموو لایەنە حكومییەكان پابەند بكات بە فرۆشتنی تەواوی كاڵاو خزمەتگوزارییەكان لەناوخۆی عێراق بە دینارو بە نرخی بانكی ناوەندی كە (1470) دینارە بۆ هەر دۆلارێك".  مەزهەر ساڵح وای دەبینێت "ئەم رێوشوێنانە گرنگن، چونكە نیشانی دەدات دەوڵەت ئامادەیە بۆ پاراستنی بازاڕو هاوڵاتی"، یارمەتیدەر دەبێت بۆ "چارەسەركردنی كێشەكە".  سەرباری پاشەكشێی دینار، هێشتا رێژەی هەڵاوسان كەمە‌و بەپێی وەزارەتی پلاندانان لە مانگی تشرینی یەكەمی 2022دا بەرێژەی ساڵانە گەیشتوەتە 5,3%، بەڵام مەترسی راستەقینەوە پەیوەندی بە توانای كڕینەوە هەیە لەلایەن دانیشتوانەوە.  سەعد تائی كە خانەنشینەو یارمەتی كوڕەكەی دەدات لە بەڕێوەبردنی دوكانێكی بچوك لە ناوچەی (كەڕادە)ی بەغداد، هەست بەوە دەكات بەرزو نزمی نرخی دراو كاریگەری لەسەر توانای كڕین دروستكردووەو دەڵێ" ئەم هەڵچوون‌و داچوونە كێشەیەكی راستەقینەیە بۆ فرۆشیارو بەكاربەریش".  باسلەوە دەكات" عێراقییەكان موچەیان سنوردارەو موچەكانیان بە دینار وەردەگرن، من وەكو خانەنشینێك 494 هەزار دینار وەردەگرم.. ئەوكاتەی دۆلار بە 1470  بوو بەهای موچەكەم  336 دۆلار بوو، ئەمڕۆ كە نرخی دراو بووە بە 1570 موچەكەم دەبێت بە 314 دۆلار". 

(درەو):  كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو دەبێت خۆیان لەگەڵ رێنماییەكی بانكی ناوەندی عێراقدا بگونجێنن، ئەگەرنا مۆڵەتی كاركردنیان لێ وەردەگیرێتەوە.  لە هەنگاوێكی نوێدا بۆ كۆنترۆڵكردنی بازاڕی دراو، لقی هەولێری بانكی ناوەندی عێراق نوسراوێكی دەكردووە‌و داوا دەكات كۆمپانیاكانی ئاڵۆگۆڕی دراو خۆیان  بگونجێنن لەگەڵ رێنمایی ژمارە 1ی ساڵی 2022ی هەمواركراو تایبەت بە رێكخستنی كاری كۆمپانیاكانی دراو. بەگوێرەی ئەو نوسراوە كە بانكی ناوەندیی عێراق رۆژی 2ی ئەم مانگە دەریكردووە، كۆمپانیاكان جۆری (A و B) دەبێت ئەم دوو هەنگاوە جێبەجێ بكەن، ئەگەر نا دادەخرێن‌و مۆڵەتی كاركردنیان لێوەردەگیرێتەوە:  •    تاوەكو رۆژی 1ی ئازاری ئەمساڵ سەردانی لقی هەولێری بانكی ناوەندی عێراق‌و لقی سلێمانی بانكی ناوەندی هەرێم بكەن بۆ جێبەجێكردن‌و خۆگونجاندن لەگەڵ رێنماییەكان، بۆ ئەمەش دەبێت داواكاری پێشكەش بەمەبەستی بۆ یەكگرتنیان.  •    لەدوای 1ی ئازارەوە هەر كۆمپانیایەك كە خۆی لەگەڵ رێنماییەكان نەگونجێت، دادەخرێت‌و مۆڵەتی كاركردنی لێ وەردەگیرێتەوە.  بەگوێرەی رێنماییەكانی بانكی ناوەندیی، نابێت كۆمپانیای جۆری (A) سەرمایەكەی لە (5 ملیار) دینار كەمتر بێت، جۆری (B) سەرمایەكەی لە (2 ملیارو 500 ملیۆن) دینار كەمتر بێت، ئەمە پێویست دەكات لەسەر كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو پێكەوە یەكبگرن‌و سەرمایەكەیان بۆ ئەو دوو ئاستە بەرزبكەنەوە، رەنگە ئەمە زیاتر لە 5 كۆمپانیا ناچار بكات پێكەوە یەكبگرن. حكومەتی هەرێمی كوردستان پاڵپشتی جێبەجێكردنی رێنماییەكانی بانكی ناوەندی دەكات، ئەمە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی كۆمپانیاكانی عێراق سودمەند ببن لە وەرگرتنی هەفتانەی دۆلار لە بانكی ناوەندی بە نرخی فەرمی. ئەمڕۆ نرخی 100 دۆلاری ئەمریكی لە بازاڕەكانی هەولێرو سلێمانی بۆ (161 هەزارو 500) دینار بەرزبووەوە، ئەمە بەرزبوونەوەیەكی بێ پێشینە بوو، ئەمە لەكاتێكدایە نرخی دۆلار بەشێوەی فەرمی لە بانكی ناوەندی عێراق بۆ هەر 100 دۆلارێك بڕی (146 هەزار) دینارە.    كاتێك بەهۆی قەیرانی دارایی‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە عێراق توشی قەیرانی دارایی بوو، حكومەتی مستەفا كازمی بە پشتیوانی لایەنە سیاسییەكان‌و بە هەماهەنگیی لەگەڵ بانكی دراوی نێودەوڵەتی لە كۆتاییەكانی ساڵی  2020دا دەستكاری بەهای دۆلاری كردو نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی لەبەرامبەر (هەزارو 460) دیناردا جێگیركرد.  ئەم بڕیارە لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا داهاتەكانی حكومەتی عێراقی بەشێوەیەكی پێشبینی نەكراو بەرزكردەوە، بەڵام نرخی كاڵاو شمەكی لەبازاڕدا بەرزكردەوە‌و ناڕەزایەتی دروستكرد.  بەڵام ئەم نرخە تا كۆتایی بەجێگیریی نەمایەوە‌و ماوەی زیاتر لە 40 رۆژە تادێت بەهای دینار لەبەردەم دۆلاردا پاشەكشێی دەكات، رێوشوێنەكانی حكومەت‌و بانكی ناوەندی تائێستا نەیانتوانیوە بازاڕ كۆنترۆڵ بكەن.   بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار لە بەرژەوەندی هەردوو حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستاندایە، چونكە هەردوو حكومەتەكە سەرچاوەی سەرەكی داهاتەكانیان بریتییە لە فرۆشتنی نەوت‌و پارەی نەوتیش بە دۆلار دەگەڕێتەوە، بەڵام فەرمانبەران‌و موچەخۆران داهاتەكانیان بە دینار وەردەگرن‌و زەرەرمەندی گەورەن.   

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی كانونی دووەمی 2022  راگەیاند:  •    داهاتی نەوت  گەیشتوەتە (7ملیارو 606ملیۆن‌) دۆلار، واتا (  11 ترلیۆن و  400ملیار) دینار  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (103ملیۆن‌و 281ملیۆن و  459هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  331هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی كانونی  دووەم گەیشتوەتە (73.644) دۆلار.  داهاتی مانگی (11)ی نەوتی عێراق زیاتر لە ( 8ملیار )دۆلاربووە   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی تشرینی دووەمی 2022  راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی تشرین دووەمی رابردوودا گەیشتوەتە (8ملیارو 231ملیۆن‌) دۆلار، واتا (  11 ترلیۆن و  934 ملیار) دینار  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو  گەیشتوەتە (99ملیۆن‌و 867 ملیۆن و  946 هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و  329 هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی تشرینی دووەم گەیشتوەتە (82.4) دۆلار. 

راپۆرت: درەو تەمەنی دوو مانگە، لەم ماوەیەدا حكومەتی سودانی دوو قەیرانی دارایی بەخۆوە بینیوە، یەكەمیان دزینی زیاتر لە (3 ترلیۆن) دیناری پارەی باج، ئەوەی ئێستاش بەرزبونەوەی نرخی دۆلار، بەم دۆخەوە حكومەتی سودانی لەناو ململانێی ئەمریكا‌و ئێراندا چۆن خۆی رادەگرێت ؟ ئایا بەهای دۆلار بەئاسانی دەگەڕێتەوە شوێنەكەی خۆی ؟ 43 ساڵ لەمەوبەر بەهای هەر دینارێكی (سەددام) بەرامبەر (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، ئێستا بەهای هەر دۆلارێك لەبەرامبەر (1550) دیناری (بریمەر)ە، چیرۆكی ململانێی دینارو دۆلار لە عێراقی پێشوو و عێراقی ئێستا لەم راپۆرتەدا.    سودانی لەبەردەم دووەم بومەلەرزەدا بازاڕ بەتەواوەتی شێواوە، ئەمڕۆ دۆلار بەرزبونەوەیەكی نوێی تۆماركرد، بەهای (100 دۆلار) گەیشتە (160 هەزار) دیناری عێراقی‌و پێشبینی دەكرێت بۆ (200 هەزار) دینار بەرزببێتەوە. دۆلار لە بازاڕدا نرخەكەی لە هەڵكشانی بەردەوامدایە، بەڵام لە بانكی ناوەندی عێراق نرخەكەی جێگیرە‌و لەدواین بەیاننامەدا كە ئەمڕۆ بڵاویكردوەتەوە، بانكی ناوەندی دەڵێ نرخی هەر دۆلارێك بۆ قەواڵەی پەسەندكراو بڕی (1465) دینارە‌و بەهای هەر دۆلارێكیش بۆ مەبەستی حەواڵە بڕی (1470) دینارە.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لەكاتێكدا رویدا، لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەتدا لە عێراق، پێشبینی ئەوە دەكرا بەهای دۆلار كەمبكرێتەوە‌و بگەڕێندرێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 هەزار) دیناری عێراقی بوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق قۆناغی مەترسیداری داتەپینی داهاتەكانی بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوت تێپەڕاند‌و ئێستا سەرڕێژی داهاتی هەیە.  لە دوای "دزی سەدە"، بەرزبونەوەی نرخی دۆلار گەورەترین ئاڵنگارییە كە لەماوەی دوو مانگی دەستبەكاربوونیدا روبەڕووی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی دەبێتەوە، حكومەتێك كە دوای نزیكەی ساڵێك لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن پێكهێنراو تێدا لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (سەدر) پشتگوێ خرا. شێواوی بازاڕ سیاسییە یان ئابوری ؟ بازاڕی دراو لە عێراق یەكێكە لەو بوارە ئابورییانەی كە زۆرترین لێڵی تێدایە، راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان‌و سیاسەتمەدارانی عێراقیش لەسەر ئەوە هاوڕان ئەم بازاڕە بووەتە هۆی بەهەدەردانی دراوی قورسی عێراق‌و یەكێك لە دەرگاكانی ئاودیوكردنی پارە دزراوەكان‌و ئەو پارانەی كە بە گەندەڵی كۆدەكرێنەوە.  چەند هەفتەی رابردوو كە سەرەتای گۆڕانكاری لە بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار دەركەوت، شیكارییە سەرەتاییەكان بەوشێوەیە بوون هۆكاری ناوخۆیی لەپشت دابەزینی نرخی دینارەوە بێت، بەدیاریكراویش بابەتی دورخستنەوەی چەند بانكێكی ئەهلی لە مەزادی دراوی بانكی ناوەندی، بەڵام كاتێك قەیرانەكە بەردەوام بوو، بانكی ناوەندی رونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، ئەو بەرزبونەوەی لە نرخی دۆلاردا رویداوە بەهۆی ئەوەیە پلاتفۆرمێكی ئەلیكترۆنی دروستكراوە‌و بانكەكان دەبێت لەڕێگەی ئەو پلاتفۆرمەوە داواكاری كڕیارەكانیان بەرزبكەنەوە.  لەدواین راگەیەندراودا كە ئەمڕۆ بڵاویكردەوە، بانكی ناوەندی عێراق دەڵێ" نرخی دراوی بیانی چەند رۆژێكە لەژێر پەستانێكی كاتیدایە‌و ئەم پەستانە بەهۆی پاڵنەری ناوخۆی‌و دەرەكییەوە دروستبووە".  ئەوەی تائێستا لەبارەی هۆكاری (دەرەكی) سەبارەت بە شێواوی دۆخی بازاڕەكانی عێراق باسی لێوە دەكرێت، چەند رێوشوێنێكی بانكی فیدراڵی ئەمریكایە بۆ رێگەگرتن لە رۆشتنی دۆلار بۆ ئێران لەرێگەی عێراقەوە. پێشبینی دەكرێت واشنتۆن لیستێكی نوێی سزادان دەربكات‌و ئەمجارە نەك تەنیا بانكەكان، بلۆككردنی پارەی ژمارەیەك بەرپرسی عێراقی لە ئەوروپا‌و وڵاتانی ناوچەكە لەخۆبگرێت، ئەمەش بەهۆی رۆشتنی بڕێكی زۆری دۆلار لە عێراقەوە بۆ ئێران. رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) لە ژمارەی ئەمڕۆدا لەزاری چەند سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوی عێراقییەوە ئاماژەی بەوەكردووە، چەند لایەنێكی ناو هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگیی داوایان لە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران كردووە دەست بە دانوستان بكات لەگەڵ ئەمریكا بەمەبەستی هەمواركردنی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان هەردوو وڵات، بەجۆرێك فڕینی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی ئەمریكا لە عێراق قەدەغە بكرێت‌و هێزەكانی ئەمریكا بە تەواوەتی لە عێراق بكرێنە دەرەوە، تەنانەت بەو بنكانەشەوە كە لە هەرێمی كوردستان هەیانە.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی كە نوێنەرایەتی پێكهاتەی شیعە دەكەن‌و ئەوان كاندیدی سەرۆك وەزیرانیان داناوە، پێیان دەوترێت بەرە ئێرانییەكە‌و پێكدێن لە (هادی عامری+ نوری مالیكی+ فالح فەیاز+ خەزعەلی+  عەممار حەكیم+ حەیدەر عەبادی)، ئەم لایەنانە كە لەدوای دورخستنەوەی سەدر لە گۆڕەپانی سیاسی هەڕەشەكانیان بۆسەر ئەمریكا راگرت، چەند رۆژێكە‌و هاوكات لەگەڵ نزیكبوونەوەی ساڵیادی كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران‌و ئەبو مەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبیی، هەڕەشە‌و لێدوانە توندەكانیان دژی ئەمریكا دەستپێكردوەتەوە‌و بەرزبونەوەی نرخی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراقدا دەخەنە ئەستۆی ئەمریكاوە. سەرچاوەكان دەڵێن، محەمەد شیاع سودانی بەمدواییە لەلایەن ئەمریكییەكانەوە ئاماژەی بەوەی پێگەیشتتووە كە دەیانەوێت پەیوەندییەكانیان لەگەڵ عێراق بەهێزتر بكەن، بەڵام هەر هەنگاوێك بەم ئاڕاستەیە سودانی توشی روبەڕووبونەوەی سەخت دەكات لەگەڵ ئەو هێزە شیعانەی كە دژایەتی بوونی سەربازی ئەمریكا دەكەن لەناو عێراقدا، هاوكات ئەو بیرۆكانەی كە لایەنە شیعەكان پێشنیازی دەكەن لەگەڵ پلانی سودانی ناگونجێت سەبارەت بە راگرتنی باڵانسی پەیوەندییەكان لەنێوان ئەمریكا‌و ئێراندا. هەندێك سەرچاوەی تر لەناو شیعەكانەوە باسلەوە دەكەن، خاتوو ئیلینا رۆمانوسكی باڵیۆزی ئەمریكا لە بەغداد لەماوەی دوو مانگدا (7) جار سەردانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی كردووە‌و لەو ماوەیەدا ئەنجومەنی وەزیران (9) كۆبونەوەی كردووە، هەندێك لایەنی نزیك لە ئێران نیگەرانن لەم نزیكبونەوەی ئەمریكا لە سودانی‌و پێیانوایە ئەمە هەژموونی ئێران لاواز دەكات.  دەوترێت لەو سەردانانەدا بۆلای سودانی، خاتوونی باڵیۆزی جەختی لەسەر ئەوە كردووە رێگری بكرێت لەوەی گروپە چەكدارەكان دەست بەسەر دامەزراوە دارایی‌و نەوتیی‌و ئەمنییەكانی عێراقدا بگرن.  مستەفا سەنەد كە پەرلەمانتارێكی نزیكە لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی دەڵێ" ساڵی 2021 حكومەتێكی دۆستی ئەمریكا (مەبەستی حكومەتی مستەفا كازمییە) بەهای دۆلاری بەرزكردەوە بۆ ئەوەی رێگری لە رۆشتنی دۆلار بكات بۆ توركیا‌و ئێران‌و لوبنان‌و سوریا بەمەبەستی سزادانیان، بەڵام ئەوەی ئەمجارە بەتەواوەتی جیاوازە، چونكە راستەوخۆ بەبێ نێوەندگیر بەهۆی ئەمریكاوەیە‌و ئامانج لێی رێگریكردنە لە هاتنی دۆلار بۆ عێراق، بۆ ئەوەی سزایەكی سوكی بدات‌و سەرەتای ساڵی 2023 لەسەر مێزی گفتوگۆ ئەمریكا چاوەڕێی عێراق دەكات بەمەبەستی رێككەوتن لەسەر چەند دۆسیەیەك لەوانە دۆسیەی ئێران‌و ئایندەی هێزەكانی ئەمریكا‌و رێككەوتنە ئەمنییەكان".  چارەسەر دەبێت ؟ رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە، بانكی ناوەندی عێراق لە یەكەم هەنگاودا بۆ كۆنترۆڵكردنی نرخی دراو لە بازاڕدا، سێ بانكی حكومی راسپارد بۆ ئەوەی دۆلار بۆ هاوڵاتیان دابین بكەن‌و بڕی خستنەڕووی دراوی بیانی لە بازاڕدا زیاتر بكەن.  ئەو سێ بانكەی كە راسپێردران بەوەی دراوی بیانی بۆ خەڵك فەراهەم بكەن بریتی بوون لە هەریەكە لە بانكەكانی (رەشید- رافیدەین- پیشەسازیی)، دابینكردنی دراوی بیانی لەم بانكانە بۆ مەبەستی گەشتیاری‌و خوێندن‌و دەرمان‌و بوارەكانی تری پێویستی رۆژانەی خەڵكە بە هەمان نرخی فەرمی، نەك بە نرخی فڕیوی دۆلار لە بازاڕدا.  بەپێی ئەوەی بڕیاری لێدراوە، هەڵگرانی (ماستەر كارت)‌و (ڤیزا كارت) ئەوانەی كە حسابیان لەو سێ بانكە هەیە دەتوانن تاوەكو بڕی (10 هەزار) دۆلار بە نرخی (1470) دینار وەربگرن ئەمە تەنیا بۆ خەڵكە، بۆ ئەوانەشی دەیانەوێت گەشت بكەن، ئەو سێ بانكە بڕی هەر دۆلارێكیان بە (1465) دینار پێدەفرۆشن.  رێوشوێنەكەی بانكی ناوەندی عێراق بۆ كەمكردنەوەی فشاری بەرزبونەوەی نرخی دۆلار بەجۆرێكە ئەوانەشی كە حسابی بانكییان نییە یاخود كارتی هیچ بانكێكیان نییە لەو سێ بانكەی دیاریكراوە، دەتوانن حسابێك بكەنەوە‌و كارت دەربكەن‌و دواتر تاوەكو بڕی (10 هەزار) دۆلار بەنرخی فەرمی وەربگرن.  سەرباری ئەم رێوشوێنانەی بانكی ناوەندی، هێشتا هەندێك لە چاودێرانی دۆخی ئابوری‌و بازاڕ پێیانوایە ناسەقامگیری نرخی دراو تاوەكو سەرەتای ساڵی نوێ بەردەوام دەبێت، چونكە بەبۆچونی ئەمانە دروستبوونەوەی باڵانس لەنێوان خواست‌و خستنەڕووی دراو لە بازاڕەكانی ناوخۆ ماوەی چەند هەفتەیەكی پێویستە، ئەمەش لەكاتێكدایە ئێستا وڵات لە پشووی سەری ساڵی نوێدایە‌و حساباتی ساڵی 2022 داخراوە، ئەمە وادەكات بانكی ناوەندی نەتوانێت لەم رۆژانەدا بڕێكی زیاتری دۆلار بخاتە بازاڕەكانەوە‌و قەیرانەكە تا ساڵی نوێ بەردەوام بێت. هەندێك لەمە زیاتر دەڕۆن‌و پێیانوایە قەیرانەكە لەوەی كە هەیە گەورەترەو رەهەندێكی جیهانی هەیە‌و بە دیاریكراوی پەیوەندی بە سیاسەتی نوێی ئەمریكاوە هەیە بەرامبەر بە ئێران، ئەوانەی باوەڕیان بەم بۆچونە هەیە، پێیانوایە لە كۆتایدا داڕمانی بەهای دینار كۆتایی بە حكومەتی سودانی دەهێنێت كە حكومەتێكی ئێرانییە‌و دۆستەكانی ئەمریكاش تێدا بەشدارن.    بژاردەی تر لەبەردەم حكومەتی عێراقدا هەیە بۆ گەڕاندنەوەی باڵانس بۆ ئاستی خستنەڕوو و خواست لەسەر دۆلار لە بازاڕدا، ئەویش ئەوەیە حكومەت بەو یەدەگەی دراوی بیانی كە هەیەتی، پاڵپشتی لە بەهای دینار بكات‌و نەهێڵێت بەتەواوەتی لەبەردەم دۆلاردا توشی داڕمان ببێت.   مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێ" یەدەگی دراوی بیانی بانكی ناوەندی عێراق كە لە بانكی فیدراڵی ئەمریكا دانراوە 100 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە‌و لە بەرزبونەوەی بەردەوامدایە، عێراق ناتوانێت مامەڵە بەم ژمارە زۆرەوە بكات‌و ئەمریكا مانگانە تەنیا رێگە بە هاتنی پێنج بار پارە دەدات بۆ ناو عێراقەوە".  نەبیل مەرسومی كە مامۆستای ئابورییە لە زانكۆی بەسرە دەڵێ" ئەوەی نرخی دۆلار گەیشتوەتە بەرزترین ئاست، بەواتای ئەوە دێت بانكی ناوەندی عێراق ناتوانێت یەدەگی نەختینەی خۆی بەكاربهێنێت بۆ بەرگریكردن لە بەهای دینارو كەمكردنەوەی كەلێنی نێوان نرخی فەرمی‌و ئەو نرخەی لە بازاڕدا هەیە كە ئێستا جیاوازی نێوان هەردوو نرخەكە زیاتر لە 6%ە".  لەم نێوەندەدا ئەوەی لەناوەندی سیاسی عێراق ئێستا قسەو باسی لەسەر دەكرێت ئەوەیە، حكومەتی محەمەد سودانی بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی ئێستای نرخی دۆلار قوربانی بە (مستەفا غالب) پارێزگاری بانكی ناوەندی بدات‌و لە پۆستەكەی دوریبخاتەوە. دۆلاری ئەمریكا‌و دیناری بریمەر ! لەماوەی حوكمی سەددام حسێندا (1979-2003) ئەو دراوەی لە عێراق بەكاردەهێنرا دینارێك بوو كە وێنەی سەددامی لەسەر دانرا بوو.  ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتە دەست بەهای هەر دینارێكی عێراقی بەرامبەر بە (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، بەڵام شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەگەڵ ئێراندا بەهای دیناری عێراقی توشی داڕمان كرد، ساڵی 1988 كاتێك جەنگ راوەستا، هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (4 دینار)ی عێراقی بوو.  سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لەدوای جەنگی داگیركردنی كوەیت‌و كۆتایهاتنی جەنگی دووەمی كەنداو، عێراق كەوتە ژێر ئابلوقەی ئابوری، بەهۆی ئەم ئابلوقەوە ئیتر عێراق توانای ئەوەی نەما دیناری عێراقی لە چاپخانەكانی سویسرا دەربكات، ئەمە وایكرد سەددام پەنا بۆ دەركردنی دینار ببات لە چاپخانەكانی عێراقدا، چاپخانەكانی عێراق بێ كوالیتی بوون، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوویان تێدا نەبوو، بۆیە نەیانتوانی دینار بە چاپێكی باش دەربكەن‌و دیاردەی ساختەكردنی دراو زیاتر بوو، لەپاڵ لاوازی چاپی دراوەكەدا، ئابلوقە ئابورییەكەش كاریگەری خۆی لەسەر بەهای دیناری عێراقی بەجێهێشت‌و لەبەرامبەر دۆلاردا توشی داڕمانی كرد، ساڵی 1995 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (3 هەزار) دیناری چاپی عێراقی بوو.  لەو ماوەیەدا كە عێراق كاركردنی بە دیناری چاپی سویسری راگرت‌و دیناری نوێی لەناوخۆدا چاپكرد، لە كوردستان كە لەدەستی دامودەزگاكانی بەعس رزگاری بوو بوو، لە مامەڵەكردندا هەر پشت بە دینارە سویسرییەكە دەبەسترا.  دوای روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق ساڵی 2004 كۆتایی هێنا بە كاركردن بە دیناری سەددامی لە عێراق‌و دیناری سویسری لە كوردستان هێناو دراوی نوێی عێراقی چاپكرد كە ئێستا كاری پێدەكرێت‌و پێی دەڵێن "دیناری بریمەر". ساڵی 2005 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكا بەرامبەر بە (1146) دیناری بریمەر بوو، ساڵانی دواتر نرخی هەر دۆلارێك بۆ (1166) دینار بەرزبووەوە، كانونی یەكەمی 2015 جارێكی تر دەستكاری بەهای دراو كراو نرخی هەر دۆلارێك بەرزكرایەوە بۆ (1820) دینار.  دواینجار كە بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری لەبەرامبەر دیناردا بەرزكردەوە لە كانونی یەكەمی 2020دا بوو، ئەوكات عێراق بەهۆی پەتای كۆرۆنا‌و دابەزینی بەهای نەوت‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان، داهاتەكانی رووی لە كەمی كرد.  حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتی كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرزكردەوە بۆ (1460) دینار، ئەمە بەبەهانەی رێگرتن لە دروستبوونی كێشە بۆ موچەی فەرمانبەران.  عێراق وڵاتێكی رەیعیە، رێژەی 95%ی داهاتی بەردەستی حكومەت لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدێت، عێراق داهاتی نەوتی بە دۆلار بۆ دەگەڕێتەوە، پلانی حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار بۆ ئەوە بوو داهاتی نەوتی عێراق (بە دۆلار) سەرڕێژی خەرجییە ناوخۆییەكان بكات (بە دینار) بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق وڵاتێكی هاوردەكارە‌و ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لاوازە، هەركاتێك بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرز دەبێتەوە، نرخ لە بازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە‌و زیان بە بژێوەی خەڵك دەگەیەنێت.  چارەسەركردنی پرسی كورتهێنانی داهاتی نەوت بە دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلاردا هەر لەسەرەتاوە وەكو بۆمبێك تەماشا دەكرا كە دەكرێت لە هەر ساتێكدا بە كابینەی نوێی حكومەتی عێراقدا بتەقێتەوە، كابینەیەك كە سەرباری ئەوەی هێشتا رەزامەندی تەواوەتی ئەمریكای وەكو دەسەڵاتی باڵای ئابوری جیهانی وەرنەگرتووە، لەناوخۆشدا بۆمبێكی تەوقیتكراو (سەدرییەكان) لەژێری پێیدا دانراوەو دەكرێت لە هەر ساتێكدا پێیدا بتەقێتەوە.