(دره‌و): خولی دوانزه‌یه‌می هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئێران "شورای ئیسلامی"و خولی شه‌شه‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان دوێنێ له‌كاتێكدا به‌ڕێوه‌چوو، كه هه‌ندێك له سه‌رچاوه‌ی ریفۆرمخوازه‌كان باسیان له‌وه‌ده‌كرد (محه‌مه‌د خاته‌می) سه‌رۆك كۆماری پێشووی وڵات به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی نه‌كردووه‌و ده‌نگی نه‌داوه. هاوكات، ئاژانسی هه‌واڵی (ئیرنا) رایگه‌یاند، (سادقی لاریجانی) سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی دیاریكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی رژێم و ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان، له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایاندا له (مازینده‌ران) شكستی هێناوه‌و سه‌رنه‌كه‌وتووه‌ته‌وه. ئیرنا، پشتبه‌ست به ژماره‌یه‌ك سه‌رچاوه‌ی نافه‌رمی ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه، ئاستی به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایانی ئێراندا 41%ی ئه‌وانه بووه كه مافی ده‌نگدانیان هه‌بووه‌و، (25 ملیۆن) ده‌نگده‌ر به‌شداری ده‌نگدانیان كردووه، ئه‌مه له‌كاتێكدا كه زیاتر له (61 ملیۆن) كه‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بووه. له‌دوای خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی (ژینا ئه‌مینی- ژن- ژیان- ئازادی) ساڵی 2022 روویداو، زیاتر له (500) كه‌سی تێدا كوژراو و هه‌زارانی تر بریندارو ده‌ستگیركران، ئه‌مه یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردن بوو له ئێران به‌ڕێوه‌چوو. به‌شێك له كه‌سوكاری كوژراوانی ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییانه رایانگه‌یاند، وه‌كو نیشاندانی ناڕه‌زایه‌تیی دژ به "كۆماری ئیسلامی" به‌شداری هه‌ڵبژاردنه‌كان ناكه‌ن. له‌پاڵ ئه‌ماندا، نه‌یارانی سیاسی كۆماری ئیسلامی به‌شێوه‌یه‌كی چالاكانه داوایان له خه‌ڵك كرد هه‌ڵبژاردنه‌كه بایكۆت بكه‌ن. نه‌یارانی سیاسی كۆماری ئیسلامی له رۆژی هه‌ڵبژارندا (واتا دوێنێ) ژماره‌یه‌كی زۆر ڤیدیۆیان له تۆڕه كۆمه‌ڵاییه‌كان بڵاوكرده‌وه كه ده‌رخه‌ری ئه‌وه بوون خه‌ڵك به‌شێوه‌یه‌كی كه‌م به‌شداری پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنیان كردووه‌و بنكه‌كانی جه‌نگدان چۆڵن، ئه‌مه پێچه‌وانه‌ی بانگه‌شه‌ی میدیا فه‌رمییه‌كانی ئێران بوو كه به‌شداری به‌رفراوانی خه‌ڵكیان له پرۆسه‌كه‌دا ده‌رده‌خست. هه‌ڵوێستی فه‌رمی حكومه‌ت له‌باره‌ی "قه‌ره‌باڵغی بنكه‌كانی ده‌نگدان" تا ئه‌و ئاسته رۆیشت كه ماوه‌یه‌كی كه‌م به‌ر له ته‌وابوونی كاتی ده‌نگدان، وه‌زاره‌تی ناوخۆ رایگه‌یاند، به‌هۆی قه‌ره‌باڵغی له هه‌ندێك بنكه‌ی ده‌نگدان، پرۆسه‌ی ده‌نگدان تا نیوه‌ی شه‌و درێژده‌كرێته‌وه. به‌گوێره‌ی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان له ئێران، ئه‌و كه‌سانه‌ی كه له‌به‌رده‌م سندوقه‌كانی ده‌نگداندان راوه‌ستاون، ده‌بێت ده‌نگ بده‌ن، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر كاتی پرۆسه‌ی ده‌نگدانیش كۆتایی هاتبێت ده‌بێت كارمه‌ندانی سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان ده‌نگیان وه‌ربگرن. سه‌رۆكه‌كانی پێشوو چییان كرد؟ • میر حسێن موسه‌وی، دواین سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێران كه له 2009وه له‌گه‌ڵ (زه‌هرا ره‌هنه‌وه‌رد)ی هاوسه‌ری ماڵبه‌ند كراوه، به‌شداری هه‌ڵبژاردنی نه‌كرد، ئاغای موسه‌وی ساڵی رابردوو پێشنیاری پێكهێنانی ئه‌نجومه‌نی دامه‌زراندنی كرد بۆ گۆڕینی ده‌ستوری كۆماری ئیسلامی ئێران و گواستنه‌وه به‌ره‌و حكومه‌تێكی جێگره‌وه. • محه‌مه‌د خاته‌می كه له‌ماوه‌ی ساڵانی 1997 بۆ 2005 سه‌رۆك كۆماری ئێران بووه، به‌پێی قسه‌ی سه‌رچاوه‌كانی سه‌ربه ریفۆرمخوازان، به‌شداری هه‌ڵبژاردنی نه‌كردووه، ئاغای خاته‌می له خوله‌كانی پێشوودا سه‌رباری ئه‌وه‌ی یه‌كێك بوو له هێزه سیاسییه وه‌ده‌رنراوه‌كان ناو ده‌سه‌ڵاتی ئێران، به‌ڵام هه‌ر بانگه‌وازی بۆ خه‌ڵك ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكه‌ن، پشتیوانیشی بۆ هه‌ندێك له كاندیده‌كان نیشان ده‌دات له نمونه‌ی هه‌ڵبژاردنی خولی ده‌یه‌می په‌رله‌مان و پشتیوانییه‌كانی بۆ كاندیدی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ساڵی 2013، كه رۆڵی هه‌بوو له سه‌ركه‌وتنه‌كه‌یدا. • مه‌حمود ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد سه‌رۆك كۆماری ئێران له‌ماوه‌ی ساڵانی 2005 بۆ 2013 سه‌رۆك كۆمار بوو، به‌پێی قسه‌ی ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی كه لێیه‌وه نزیكن، له بنكه‌ی (نارمه‌ك) له تارانی پایته‌خت له نزیك شوینی نیشته‌جێبوونی خۆی به‌شداری پرۆسه‌ی ده‌نگدانی كردووه، ئاغای ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد سه‌رباری ئه‌وه‌ی ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی دیاریكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی رژێمه، به‌ڵام ره‌خنه‌ی توندی هه‌یه له‌سه‌ر حكومه‌ت و شێوازی حوكمڕانی ئێستای ئێران. • حه‌سه‌ن رۆحانی كه له‌ماوه‌ی ساڵانی 2013 بۆ 2021 سه‌رۆك كۆماری ئێران بووه، له بنكه‌یه‌كی ده‌نگدان له باكوری تاران به‌شداری هه‌ڵبژاردنی كردو ده‌نگی دا، رۆحانی كه ئێستا ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایانه، له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور كاندیدبوونی بۆ خولی شه‌شه‌می ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان ره‌تكرایه‌وه، هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی دوێنێ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردن بوو دوای كۆتایهاتنی خولی سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی رۆحانی. هه‌ڵوێستی ریفۆرمخوازان محه‌مه‌د خاته‌می سه‌رۆك كۆماری پێشووی ئێران به فه‌رمی له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌ی وڵاته‌كه‌یه‌وه هیچ قسه‌یه‌كی نه‌كرد، به‌ڵام كۆمه‌ڵێك كه‌سی سه‌ربه باڵه سیاسییه‌كه‌ی بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره كاندید بوون، خه‌ڵكانێكی وه‌كو محه‌مه‌دره‌زا عارف و غوڵامحسێن كه‌رباسچی به‌شداری هه‌ڵبژاردنیان كردو ده‌نگیان دا. به‌ڵام به‌درێژایی رۆژی ده‌نگدان هیچ ڤیدیۆیه‌كی خاته‌می بڵاونه‌كرایه‌وه كه به‌شداری پرۆسه‌ی ده‌نگدان بكات، دواجار ئازه‌ر مه‌نسوری ئه‌مینداری گشتی به‌ره‌ی ریفۆرمخوازان له تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تی (ئیكس) نوسی: سه‌رۆك كۆماری پێشوو به‌شداری له هه‌ڵبژاردن نه‌كردووه. ئه‌مه له‌كاتێكدا بوو كه خاته‌می هه‌رگیز به‌شێوه‌ی فه‌رمی باسی له‌وه نه‌كردبوو كه هه‌ڵبژاردنه‌كه بایكۆت ده‌كات. له‌باره‌ی گروپه جیاوازه ریفۆرمخوازه‌كانی تری ئێرانه‌وه له‌وانه (به‌ره‌ی ئیسڵاح) راپۆرتی دژبه‌یه‌ك بڵاوكرایه‌وه.دوای بڵاوبونه‌وه‌ی هه‌واڵی به‌شداری نه‌كردنی محه‌مه‌د خاته‌می له هه‌ڵبژاردندا، خانم مه‌نسوری له پۆستێكدا نوسی "ئه‌و پێشتر له هه‌ڵبژاردندا پشتیوانی له ستراتیژی به‌ره‌ی ئیسلاح كردبوو"، له‌سه‌ر بنه‌مایه ئه‌م نوسینه وا دێته به‌رچاو به‌شداری نه‌كردنی خاته‌می له هه‌ڵبژاردن به‌شێك بووه له "ستراتیژیه‌تی به‌ره‌ی ئیسلاح". له به‌یاننامه‌یه‌كدا كه به‌ر له پرۆسه‌ی ده‌نگدان بڵاویكرده‌وه، ئه‌م گروپه رایگه‌یاند، ناتوانێت لیست بۆ هه‌ڵبژاردنی ئێستا پێشكه‌ش بكات. محه‌مه‌دره‌زا عارف كه به یه‌كێك له گرنگترین روخساره‌كانی ره‌وتی ریفۆرمخوازان له ئێران داده‌نرێت كه به‌شداری ده‌نگدانی كردووه، له‌كاتێكدا كه ده‌نگه‌كه‌ی ده‌خسته ناو سندوقه‌كه‌وه، وتی: ریفۆرمخوازان ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌یان بایكۆت نه‌كردووه. ئه‌و وتی:" كۆمه‌ڵگه هان مه‌ده‌ن به‌وه‌ی به‌ره‌ی ریفۆرمخوازان دژی ده‌نگدانن، ئه‌گه‌ر ببینین بۆچوونی پێچه‌وانه‌ی له‌ناو وڵاتدا هه‌یه ده‌بێت پێیان بڵێین ئێوه دژایه‌تی ناكه‌ن، به‌ڵكو بۆچونی جیاوازتان هه‌یه. ئێمه له‌گه‌ڵ رژێمه‌كه‌دا ناكۆك نین". محه‌مه‌د عه‌لی ئه‌بته‌حی یه‌كێكی تر له روخساره دیاره‌كانی ریفۆرمخوازان به‌هه‌مان شێوه له‌باره‌ی به‌شداری نه‌كردنی خاته‌می له هه‌ڵبژاردن نوسی:" خاته‌می له هه‌ڵبژاردنی دوێنێ توڕه نه‌بوو، پێی وابوو ره‌نگه تاكه رێگا بۆ ئه‌وه‌ی قسه‌ی دڵسۆزانه‌ی ببیسترێت ئه‌وه‌یه ده‌نگ نه‌دات. هه‌ر كه‌سێك به شێوازێك به‌دوای ئه‌م ئامانجه‌وه بوو". هه‌ندێك ده‌ره‌نجامی گرنگ ئه‌مڕۆ له‌درێژه‌ی بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌نجامی فه‌رمی و نافه‌رمی هه‌ڵبژاردندا، راپۆرته‌كان باس له "شكست"ی هه‌ندێك له روخساره دیاره‌كان ده‌كه‌ن. یه‌كێك له گرنگترین روخساره‌كان، محه‌مه‌د سادقی لاریجانییه كه به‌قسه‌ی میدیاكانی ئێران له بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنی پارێزگای (مازینده‌ران) نه‌یتوانیوه جارێكی تر وه‌كو ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان هه‌ڵبژێردرێته‌وه. ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان پابه‌ندن به چاودێریكردنی ئه‌دای كاركردنی رابه‌ری باڵای كۆماری ئیسلامی و هاوكات ئه‌ركیان هه‌ڵبژاردنی رابه‌رێكی نوێیه له‌دوای رابه‌ری ئێستا له‌ئه‌ستۆدایه. له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیشدا تائێستا محه‌مه‌د باقر نه‌وبه‌خت (كاندیدی شاری ره‌شت)و محه‌مه‌دره‌زا باهونه‌ر (كاندیدی شاری كرمان) دیارترین ئه‌و روخسارانه‌ن كه وه‌كو شكستخواردوو ناویان ده‌هێنرێت، كه به دوو كه‌سی به‌ر به باڵی پارێزگاران "ئوسوڵگه‌راكان" ناویان ده‌هێنرێت. له‌هه‌مان كاتدا، به‌پێی ئاماره نافه‌رمییه‌كان، مه‌سعودی پزیشكیان كه یه‌كێك له روخساره دیاره‌كانی ریفۆرمخوازانه جارێكی تر له بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنی ته‌ورێز سه‌ركه‌وتووه‌ته‌وه بۆ په‌رله‌مان. ئاغای پزیشكیان له ساڵی 1999وه تائێستا ئه‌ندامی په‌رله‌مانه‌و له حكومه‌تی محه‌مه‌د خاته‌میشدا وه‌زیری ته‌ندروستی بووه. محه‌مه‌دره‌زا پورئیبراهیمی سه‌رۆكی ئێستای لیژنه‌ی ئابوری په‌رله‌مان كه یه‌كێك له نه‌یاره سه‌رسه‌خته‌كانی په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی شتنه‌وه‌و پاره‌و دابینكردنی دارایی تیرۆر، یه‌كێك له‌و روخسارانه‌ی تره كه له هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌دا شكستی هێناوه، ئه‌و دوای شكسته‌كه‌ی له به‌یاننامه‌یه‌كدا سه‌لامه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی خسته ژێر پرسیارو كاندیده ركابه‌ره‌كانی به "كڕین و فرۆشتنی ده‌نگ" تۆمه‌تبار كرد. هاوكات هه‌ندێك له میدیاكان باسیان له‌وه‌كرد، كه عه‌لی ئه‌سغه‌ر عه‌نابستانی نوێنه‌ری شاری (سه‌وزه‌وار)یش شكستی هێناوه، ئه‌مه ئه‌و په‌رله‌مانتاره‌یه كه به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كرێت وه‌كو سه‌ربازێك ئیشه‌كه‌ی بووه به زلـله وه‌شاندن.
.jpg)
د. گەنجۆ خەسرەو مامۆستای زانكۆ گه‌رووی ئاوی بریتییه له‌و ته‌نگه‌به‌ره ئاوییه‌ی كه بۆ كه‌شتیوانی ده‌ریایی سودی لێوه‌رده‌گیرێت و ڕووبه‌رێكی ئاوی به ڕووبه‌رێكی تر یاخود چه‌ند ڕووبه‌رێكی تری ئاوی ده‌به‌ستێته‌وه، یاخود درزی سروشتین له‌نێوان چه‌ند ڕووبه‌رێكی ئاوی كه بایه‌خی ستراتیجی و ئابوری و سه‌ربازی گه‌وره‌ی هه‌یه ڕۆڵی كاریگه‌ری هه‌یه له ململانێكان و یه‌كلاكردنه‌وه‌یان، زۆربه‌ی وڵاتانی خاوه‌ن هه‌ژمون هه‌وڵی كۆنترۆڵكردن و ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی گه‌رووه‌كان ده‌ده‌ن له‌ڕێگه‌ی دروستكردنی بنكه‌ی سه‌ربازی له‌نزیك گه‌رووه‌كان و جێگیركردنی كه‌شتییه جه‌نگییه‌كان لهپێناو زامنكردنی ئاسایشی كه‌شتیوانی و بازرگانی جیهانی له‌لایه‌ك و به‌كارهێنانی وه‌ك كارتی فشار له ململانێ و ناكۆكییه‌كان، كه گه‌رووی باب المنده‌بیش یه‌كێكه له شوێنه ستراتیجییه‌كان و به‌شێكه له ململانێ جیۆپۆڵتیكییه‌كان لهپێناو فراوانكردنی هه‌ژموون. شوێنی جوگرافی گه‌رووی باب المنده‌ب: گه‌رووی باب المنده‌ب ده‌كه‌وێته ئه‌وپه‌ڕی باشوری ده‌ریای سور، هه‌ردوو كیشوه‌ری ئاسیاو ئه‌فریقیا له‌یه‌كتر جیاده‌كاته‌وه، واته نێوان نوچكه‌ی باشوری رۆژئاوای نیمچه‌دوورگه‌ی عه‌ره‌بی و رۆژهه‌ڵاتی ئه‌فریقیا، له دیوی ئاسیا وڵاتی یه‌مه‌ن كه‌وتوه‌ته سه‌ر گه‌رووه‌كه‌و له دیوی ئه‌فریقیا هه‌ریه‌كه له وڵاتانی جیۆبۆتی و ئه‌ریتریا، واته باب المنده‌ب بریتییه له ڕیڕه‌وێكی ئاوی سروشتی له‌نێوان ده‌ریای سورو كه‌نداوی عه‌ده‌ن، كه ده‌ڕوانێته سه‌ر ده‌ریای عه‌ره‌ب و زه‌ریای هیندی، پانی ئه‌م ڕیڕه‌وه ده‌گاته (32)كم له‌سه‌ری منهالی (رأس منهالي) له كه‌ناره‌كانی ئاسیا (یه‌مه‌ن) بۆ سه‌ری سیان (رأس سیّان) له كه‌ناری ئه‌فریقی (جیویبتی)، دوورگه‌ی بریم ئه‌م كه‌ناڵه ده‌كاته دوو به‌ش، كه‌ناڵی ئه‌سكنده‌ر (قناة إسكندر) كه ده‌كه‌وێـته نێوان دوورگه‌ی بریم و ده‌وڵه‌تی یه‌مه‌ن كه درێژییه‌كه‌ی (3)كم و قوڵییه‌كه‌ی (30)م، به‌شی دووه‌می كه‌ناڵی دقه‌ی مایۆن (قناة دقة المايون) كه دورگه‌ی برێم له ڕۆژهه‌ڵاتیه‌تی و كه‌ناری ئه‌فریقی له رۆژئاوی هه‌ڵكه‌وتوه ئه‌م كه‌ناڵه‌یان گه‌وره‌تره، به‌جۆرێك پانییه‌كه‌ی ده‌گاته (25)كم و قوڵییه‌كه‌ی ده‌گاته (310)م، به‌پێی سه‌رچاوه جیۆلۆجییه‌كان گه‌رووی باب المنده‌ب و ده‌ریای سور ده‌رئه‌نجامی جوڵه ته‌كتۆنییه‌كانی سه‌رده‌می جیۆلۆجی سێیه‌م دروستبووه كاتێك پلیتی عه‌ره‌بی له پلێتی ئه‌فریقی جیابووه‌وه. بنه‌ڕه‌تی ناونانی (باب المندب) مێژوێكی قوڵی هه‌یه، هه‌ندێك له سه‌رچاوه مێژووییه‌كانی هۆكاری ناولێنانی ده‌گێڕنه‌وه بۆ نقومبوونی خه‌ڵكێكی زۆری ئه‌و ناوچه‌یه له‌م ته‌نگه‌به‌ره‌دا، هه‌ر بۆیه مانای ناوه‌كه‌ش به مانای گریان و فرمێسك دێت، هه‌ندێكیان پێی ده‌ڵێن (باب الدموع) به‌هۆی رشتنی فرمێسكی ئا‌فره‌تانی یه‌مه‌نی، كه كه‌سوكاریان له ده‌ستداوه له‌كاتی په‌ڕینه‌وه له‌م ناوچه‌یه. بایه‌خی جیۆستراتیجی گه‌رووی باب المنده‌ب: گه‌رووی باب المنده‌ب داده‌نرێت به یه‌كێك له گرنگرترین ڕیڕه‌وه ئاوییه‌كان له جیهاندا، به‌تایبه‌ت دوای كرانه‌وه‌ی كه‌ناڵی سوێس له (1869)دا، كه بووه هۆی گۆڕینی ئاڕاسته‌ی ڕیڕه‌وی بازرگانی جیهانی و كورتكردنه‌وه‌ی ڕیگاكه بۆ كه‌شتیوانان و بازرگانان، به‌تایبه‌ت له‌نێوان رۆژهه‌ڵاتی ئاسیاو ئه‌وروپا كه زه‌ریای هیندی به ده‌ریای عه‌ره‌ب و دواتر كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سورو ده‌ریای ناوه‌ڕاست و زه‌ریای ئه‌تڵه‌سی ده‌به‌ستێته‌وه، ئه‌مه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ده‌رگایه‌كی چالاك و زیندووه بۆ گه‌رووه‌كانی هورمزو بۆسفۆرو نوكوندی سوێس و گه‌رووی جه‌به‌ل طارق. بایه‌خی ئابوری ئه‌م گه‌رووه ڕۆژ به‌رۆژ له زیادبووندایه، له‌گه‌ڵ زیاتربوون و گه‌وره‌تربوونی قهبارهی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئه‌م ڕیره‌وه گرنگی زیاتری پێده‌درێت و هه‌وڵی زامنكردنی ئاسایشی كه‌شتیوانی زیاتری بۆ ده‌درێت، چونكه ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌سته به ئاسایشی بازرگانی جیهانه‌وه، به‌تایبه‌ت كۆمپانیاكانی گواستنه‌وه‌ی ئاوی، كه ئه‌م ڕێگه‌یه تێچووی كه‌مترو كاتی كه‌متری تێده‌چێت به به‌راورد به ڕێگه كۆنه‌كه، كه ڕیگه‌ی سورانه‌وه بوو به ده‌وری كیشوه‌ری ئه‌فریقیا كه ناسراوه به ڕێگه‌ی (رأس الرجاء الصالح)، بۆیه له‌ئێستادا زیاتر له (12%)ی كۆی جوڵه‌ی كه‌شتیوانی جیهانی به‌م ڕیڕه‌وه ئه‌نجامده‌درێت، به تایبه‌ت جوڵه بازرگانییه‌كانی نێوان ئاسیا له‌گه‌ڵ ئه‌وروپاو ئه‌مریكا. كه‌واته فاكته‌رێكی كاریگه‌ره له ستراتیجی وڵاتانی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی و بووه‌ته بڕبڕه‌ی پشتی گواستنه‌وه‌ی نه‌وت له وڵاتانی به‌رهه‌مێنه‌وه، به‌تایبه‌ت وڵاتانی خه‌لیج بۆ وڵاتانی به‌كارهێن له ئه‌وروپاو ئه‌مریكا، بۆیه ململانێكانی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن و هه‌ژمون له‌سه‌ر ئه‌م گه‌رووه مێژوێكی دوورو درێژی هه‌یه، چونكه به كۆنترۆڵكردن و سه‌رپه‌رشتیكردنی ئه‌م ڕیڕه‌وه، ده‌توانێ به‌شێك له بازرگانی جیهانی بازاڕی وزه‌ی جیهانی كۆنترۆڵ بكرێت. بایه‌خی جیوستراتیجی گه‌رووی باب المنده‌ب له جه‌نگی ئازادی كوێت له ساڵی (1991)و جه‌نگی ئازادی عێراق له (2003) زیاتر ده‌ركه‌وت، چونكه ده‌روازه‌یه‌كی سه‌ره‌كی بوو بۆ گواستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان بۆ كه‌نداوی عه‌ره‌بی و وڵاتانی كه‌نداو له‌ڕیگه‌ی زه‌ریای ئه‌تڵه‌سی و دواتر ده‌ریای ناوه‌ڕاست و تێپه‌ڕبونیان به ده‌ریای سورو گه‌رووی باب المنده‌ب و تا گه‌یشتنیان به كه‌نداوی عه‌ره‌بی، ته‌نها له‌ماوه‌ی نێوان (2/8/1990 بۆ 29/10/1991) ژماره‌ی كه‌شتییه جه‌نگییه تێپه‌ریوه‌كان به‌م گه‌رووه گه‌یشتووه‌ته (262) كه‌شتی جه‌نگیی، له‌لایه‌كی تر ئه‌م گه‌رووه بووبوو به ڕیڕه‌وێك بۆ بنكه سه‌ربازییه ده‌ریاییه‌كان و جێگیركردنیان له ده‌ریای سور بۆ موشه‌كه دوورمه‌وداكانی تۆماهۆك و كروز له‌سه‌ر پشتی كه‌شتییه جه‌نگیی و ژێرده‌ریاییه‌كانی، له جه‌نگی دژی تیرۆرستانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی له عێراق و شام (داعش)شیدا گه‌رووه‌كه بووه ڕێگه‌یه‌كی ستراتیجی بۆ هاوپه‌یمانان بۆ لێدان له تیرۆرستان. له‌لایه‌كی تر كێشه‌ی عه‌ره‌ب- ئیسرائیل بایه‌خی جیۆستراتیجی گه‌رووه‌كه‌ی زیاتركردووه، چونكه هه‌میشه ئیسرائیل ئه‌و ڕێڕه‌وه‌ی به‌ستوه‌ته‌وه به ئاسایشی نیشتمانی خۆیه‌وه‌و عه‌ره‌ب یاخود دژه‌كانی ئیسرائیلیش هه‌میشه ئه‌و ڕیڕه‌وه‌یان وه‌كو چه‌كێك به‌كارهێناوه دژی ئیسرائیل، بۆنمونه له (6/ ئوكتوبری/ 1973) میسر ئه‌م گه‌رووه‌ی له كه‌شتییه ئیسرائیلییه‌كان داخست، دژی داگیركاری نیمچه‌دورگه‌ی سیناو دورگه‌كانی صنافیرو ثيران له لایه‌ن ئیسرائیله‌وه، یاخود له ئێستادا له ئه‌نجامی شه‌ڕی ئیسرائیل و حهماس گه‌رووی باب المنده‌ب بووه‌ته چه‌كێكی كاریگه‌ر له ژێر ده‌سه‌ڵاتی هاوپه‌یمانه‌كانی حهماس، كه ناسراون به حوسییه‌كانی یه‌مه‌ن و ڕۆژانه هه‌ڵده‌كوتنه سه‌ر كه‌شتییه‌كان و ده‌یانڕفێنن، بۆیه به ناچاری كه‌شتییه‌كان یان ڕێڕه‌وی خۆیان ده‌گۆڕن یاخود چالاكی هاتوچۆیان وه‌ستاندوه، بۆیه له‌ئێستادا زیاتر له (40.5%)ی هاتوچۆ بۆ به‌نده‌ری ئیلاتی ئیسرائیلی وه‌ستاوه، چونكه تاكه ڕێڕه‌وی كه‌شتییه‌كان بۆ گه‌یشتن به‌م به‌نده‌ره گه‌رووی باب المنده‌به. چه‌ند كۆمپانیایه‌ك به فه‌رمی هاتوچۆیان به‌م گه‌رووه ڕاگرتووه، ڕێگه‌ی كۆن (رأس الرجاء الصالح) به‌كارده‌هێنن، به‌ڵام كاتی گه‌یشتنی كۆنتێنه‌ره‌كانی بۆ (15) زیادكردووه‌و تێچووی گواستنه‌وه‌ی بۆ سه‌رووی (46%) زیادكردووه، كه ئه‌مه‌ش له بواری بازرگانی و ئابوری زیانی گه‌وره‌ی هه‌یه، دواتر تاك باجی گرانبوونی كه‌لوپه‌له‌كان ده‌دات. بایه‌خی جیۆپۆڵتیكی گه‌رووی باب المندب: جیۆپۆڵتیك له ساده‌ترین ناساندندا بریتییه له بواری زیندوویی (المجال الحیوي) ده‌وڵه‌ت كه به بونه‌وه‌رێكی زیندوو ناسێندراوه، تواناكانی به‌سه‌ر هێز ده‌وڵه‌ت ده‌خاته‌ڕوو له‌ڕێگه‌ی سیاسه‌ت و هونه‌ری ئیداره‌دانه‌وه، بۆیه زانستی جیۆپۆڵتیك له پله‌ی په‌یوه‌ندی نێوان رووداوه‌كان و پێشكه‌وتنه سیاسییه‌كان له‌گه‌ڵ زه‌وی یاخود تایبه‌تمه‌ندییه جوگرافییه‌كان ده‌كۆڵێته‌وه‌و بنه‌ماكانی هێزی ده‌وڵه‌ت شیده‌كاته‌وه لهپێناو زامنكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه زیندووه‌كان، یاخود ده‌كرێ بڵێن سیاسه‌تی واقعی ده‌وڵه‌ته له سایه‌ی ڕاستییه جوگرافییه‌كان، بۆیه ته‌نها له‌چوارچێوه‌ی سنورێكی جێگرو نه‌گۆڕ ناڕوانێته ده‌وڵه‌ت به‌ڵكو ڕوانگه‌ی جیۆپۆڵتیك بۆ ده‌وڵه‌ت بریتییه له كیانێكی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری و ته‌كنه‌لۆژی و سه‌ربازی، واته كیانێك قابیلی فراوانبوونی ده‌سه‌ڵات و ڕووبه‌ره یان بچوكبونه‌وه‌و لاوازبوونی ده‌سه‌ڵاته، بۆ به‌رده‌وامبوونی ئه‌م ململانێیه‌ش هه‌ریه‌كه له ره‌گه‌زه‌كانی (ته‌كنه‌لۆژیاو ده‌رامه‌ت و دانیشتوان) ڕۆڵی سه‌ره‌كی ده‌گێرن، چونكه كارلێكی دینامیكییه له‌نێوانیان لهپێناو به‌ده‌ستهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان. زۆرێك له وڵاتان له ململانێدان له‌سه‌ر ئه‌م گه‌رووه، به‌ڵام ئێران ڕۆڵێكی باڵای هه‌یه له ڕووداو و گۆڕانكارییه‌كانی ناوچه‌كه، ئینجا به‌شێوه‌ی ڕاسته‌وخۆ بێت یاخود له‌ڕێگه‌ی هاوپه‌یمانه‌كانی بێت، به‌تایبه‌ت دوای ڕووداوه‌كانی شه‌ڕی حهماس و ئیسرائیل، كه چاودێرانی سیاسی پێیانوایه تائێستا له به‌رژه‌وه‌ندی ئیسرائیله‌و به‌ره‌ی ئێران له لاوازبووندایه، بۆیه ئێران بۆ فشارخستنه سه‌ر ئیسرائیل و نه‌یاره‌كانی له‌لایه‌ك و به‌رده‌وامبوون و پاراستنی پێگه‌ی خۆی له شه‌ڕه‌كه‌دا‌و، دوورخستنه‌وه‌ی چاوه‌كان له‌سه‌ر گه‌مارۆكانی سه‌ر ئێران له‌لایه‌كی تر، هه‌وڵی به‌كارهێنانی ڕێگه‌ی تر ده‌دات، وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ی حوسییه‌كان بۆ كه‌شتییه بارهه‌ڵگره‌كان، به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی هاتوچۆی ئیسرائیل ده‌كه‌ن، هه‌وڵێكه بۆ فشار دروستكردن و فراوانتركردنی به‌ره‌ی شه‌ڕه‌كه، چونكه ئێران پێیوایه له‌ئێستادا هه‌ریه‌كه له گه‌رووه گرنگه‌كانی جیهان (هورمزو باب المندب) له ژێر هه‌ژموونی خۆیدایه، هه‌ر كاتێك بیه‌وێت ده‌توانێت وه‌ك چه‌كێكی ئه‌منی و سیاسی و بازرگانی به‌كاریبهێنێت، بۆ ئه‌مه‌ش تاڕاده‌یه‌ك سه‌ركه‌وتوو بووه. به‌پێی ئاژانسی بلۆمبێرگ (40%)ی چالاكی كه‌شتیوانی كه‌میكردوه به‌راورد به حه‌فته‌ی ڕابردوو، هه‌روه‌ها زیاتر له (98%)ی بازرگانی ئیسرائیل له‌ڕێگه‌ی ئاوییه‌وه‌یه، له‌م ڕیژه‌یه‌ش (40%)ی به گه‌رووی باب المندبدا تێپه‌رده‌بێت بۆ به‌نده‌ری ئیلات له باشوری ئیسرائیل، به‌مه‌ش هه‌ر مه‌ترسییه‌ك له‌سه‌ر ئه‌م ڕێگه‌یه، جوڵه‌ی بازرگانی ئیسرائیل بۆ نزیكه‌ی نیوه په‌كیده‌كه‌وێـت و ئاسایشی ده‌كه‌وێته مه‌ترسییه‌وه، ئه‌مه‌ش له ڕوانگه‌ی ئێران ده‌ستكه‌وته‌و لێدانه له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئیسرائیل، بۆیه هێرشی حوسییەكان بۆسەر كەشتییەكان وڵاتانی جیهان لە سەرووی هەموشیانە ئەمەریكای هیناوەتە دەنگ، ئەوان هەست بەو مەترسییە دەكەن، لەسەر ئاستی جیهان جموجۆڵیان دەستپێكردووە تا ڕێوشوێنێك بگرنەبەر دژ بە حوسییەكان، ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی هەست بە مەترسییەكی ڕاستەقینە دەكەن، پێیانوایە لەسەر ئاستی ناوخۆی یەمەن دەبێت توانای حوسی سنوردار بكرێت، ڕێگری لە پەلهاویشتنی زیاتری ئەو هێزە بكرێت، بە تایبەت بۆ ناوچەی مەئرەب كە دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز، بۆ ئەو مەبەستەش دەبێت پشتیوانی نەیارانی حوسی لە یەمەن بكرێت، چەكیان پێ بدرێت و مەشقی سەربازییان پێ بكرێت. تەنانەت پێشنیاری ئەوەش هەیە كە ئەمەریكا هێرشێكی سەربازی سنوردار بكاتە سەر حوسییەكان، كه دواتر ئه‌م پێشنیازه چووه بواری جێبه‌جێكردن هه‌ریه‌كه ئه‌مریكاو به‌ریتانیا به ڕاسته‌وخۆ پێگه‌ی حوسییه‌كانیان كرده ئامانج، هه‌روه‌ها گەمارۆی سەربازی توند بەسەر حوسییەكان بسەپێنرێت تا چەك هاوردە نەكەن، بە تایبەت لە ئێرانەوە. هەروەك داواش دەكرێت هاوپەیمانییەكی نوێ لە وڵاتانی سعودیە، میسر، ئوردن و ئیسرائیل پێكبێت بۆ ڕێگریكردن لە موشەكی بالیستی حوسی، كە ئاڕاستەی ئیسرائیلی دەكات و هه‌ڕه‌شه له نه‌یاره‌كانی ده‌كات، هێرشی حوسییەكان لە چوارچێوەی بەرەی موقاوەمەوە كە هێزە وەلائییەكانی سەر بە ئێران ئەنجامی دەدەن، بەپاساوی بەرگری لە غەززەو فەلەستین، ڕەنگە لەگەڵ درێژەكێشانی جەنگی ئیسرائیل و حەماس هێرشی ئەو هێزەش درێژە بكێشێت و مه‌ترسییه‌كانی ئاسایشی كه‌شتیوانی له ده‌ریای سور زیاتر بێـت، بەوەش مەترسیی حوسییەكان بەرفراونتر دەبێت، كە ئەگەری هەیە وڵاتانی زلهێز ناچاربن ڕێوشوێنی توند بەرامبەر حوسیییەكان بگرنەبەر، چونكه به‌پێی خوێندنه‌وه‌كان بێت، ئه‌م ململانێیه‌ی له گه‌رووی باب المنده‌ب و ده‌ریای سور ئه‌نجام ده‌درێت ته‌نها په‌یوه‌ندی به شه‌ری حهماس و ئیسرائیله‌وه نیه، به‌ڵكو بازنه‌ی ڕه‌هه‌نده‌كه فراوانتر ده‌بێـت، بۆ نمونه به ئامانجگرتنی کەشتی گوازەرەوەی ماددەی کیمیایی "سوان ئەتڵەنتیک" بوو، کە خاوەنەکەی کۆمپانیایەکی نەرویجییەو کۆمپانیایەک لە سەنگاپوورە بەڕێوەیدەبات، ئەم کەشتییە بارێکی دەگواستەوە لە فەرەنساوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ئاسیاو هیچ پەیوەندییەکی بە ئیسرائیلەوە نەبوو، نە لە خاوەندارێتی و نە لەو کاڵایانەی کە دەیگوازێتەوە. هەمان شت بۆ کەشتی پلاتینیۆم سێ- ش ڕاستە، کە خاوەنەکەی کۆمپانیایMSCی سویسرییەو بە موشەکێکی بالیستی هێرشیکرایە سەر، لە کاتێکدا ئاڵای لیبریای لەسەر هەڵکرابوو. تا ئێستا حوسییەکان (13) کەشتی نەوتهەڵگریان کردووەتە ئامانج، هێشتاش کەشتیی ئێم ڤی گالاکسی لیدەر بە تیمەکەیەوە کە دەگاتە (25) کەس دەستبەسەره، كه‌واته ده‌كرێ بڵێین په‌یامی ئێرانه بۆ ئه‌مریكا، نیشاندانی تواناكانیه‌تی له له تێكدانی جوڵه‌ی كه‌شتیوانی بازرگانی، به‌تایبه‌ت له ئه‌گه‌ری هێرشی سه‌ربازی بۆسه‌ر ئێران یان زیاتركردنی گه‌مارۆكان. بۆیه لێكه‌وته ئابورییه‌كان ته‌نها له چوارچێوه‌ی ئیسرائیل نامێنێته‌وه، بۆ نمونه چوار لە پێنج گەورەترین کۆمپانیای کەشتیوانی دەریایی لە جیهاندا وەستاندنی کارەکانی کەشتیوانییان لە ڕێگەی باب المنده‌به‌وه ڕاگەیاند، هەروەها ئاڕاستەو ڕێڕەوی بارەکانیان گۆڕی بەرەو ڕەئس ڕەجاء ساڵح لە ئەوپەڕی باشوری کیشوەری ئەفریقا، كه ئەم کۆمپانیایانە نزیکەی 53%ی هاتووچۆی کەشتیوانی جیهانی کۆنتێنەرەکان پێکدەهێنن. کاریگەرییەکانی ئەم هەڕەشانە درێژبووەتەوە بۆ بازرگانیکردن بە نەوت و بەرهەمەکانییەوە وەک سووتەمەنی و گاز، کە لەلایەن کۆمپانیا تایبەتمەندەکانەوە بەڕێوەدەبرێت و تەواو جیاوازن لە کۆمپانیاکانی بازرگانی کۆنتێنەرەکان. دوو لە گەورەترین کۆمپانیاکانی بازرگانی نەوت لە دەریای سور وەستاندنی کارەکانیان ڕاگەیاندووە کە بریتین لە کۆمپانیاکانی (BP) بەریتانی و ئیکوینەری نەرویجی، ئەمەش کاریگەری دەستبەجێی لەسەر نرخی نەوت و گاز هەبوو، کە لە کۆتایی هەفتەی ڕابردووەوە بە شێوەیەکی بەرچاوە بەرزبوونەوەی بە خۆیەوە بینی. ئەم جۆرە کاریگەرییانە دەتوانن زیانێکی زۆر بە ئابوری جیهانی بگەیەنن بەتایبەتی ئەوروپا، چونکە کێشەی دابینکردن پێداویستییەکان نوێدەکەنەوە، کە لە کاتی پەتای کۆرۆناو دواتر لە کاتی شەڕی ئۆکرانیادا سەریانهەڵدا و بووەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵاکان لە ئەنجامی زیادبوونی تێچووی کەشتیوانی و زیادبوونی تێچووی بیمەی گواستنەوە بەڕێژەی (200%)، ئەمەش پرسی هەڵاوسان دەهێنێتەوە بەر باس و خواس دوای ئەوەی بانکە ناوەندییەکان لەسەرەتای ساڵی (2022)ەوە هەوڵی زۆریان دا بۆ کۆنترۆڵکردنی. له لایه‌كی تر پرسی گرانبوونی سوته‌مه‌نی له ئه‌وروپا چونكه له‌گه‌ڵ دروستبوونی گرژییه‌كانی ده‌ریای سور نرخی گازی سروشتی بۆ زیاتر له (7.8%) به‌رزبوه‌وه. بۆیه گەورەیی کاریگەرییە ئابورییەکان وا لە ئەمەریکییەکان دەکات هەنگاوی خێرا بنێن، چونكه دابه‌زینی ئاستی جوڵه‌ی كه‌شتیوانی له گه‌رووه‌كه بۆ زیاتر له (35%) هه‌نگاوی خێراو كرده‌یی پێویسته، بەڵام ڕەهەندی جیۆپۆلەتیکی ئەو پرسە ئاڵۆزترەو ئیدارەی بایدن دەخاتە بەردەم شکستی تەواوەتی هێڵە گشتییەکانی سیاسەتی دەرەوە، کە لە سەرەتای ساڵی (2021)دا قسەی لەبارەوە کردبوو. له هه‌نگاوی یه‌كه‌مدا واشنتۆن وه‌ك وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌ك جوڵه‌ی به كه‌شتیپه سه‌ربازییه‌كان كرد بۆ خستنه‌خواره‌وه‌ی فڕۆكه بێفڕۆكه‌وانه‌كان و كاركردنی بۆ پێكهێنانی هێزێكی فره نه‌ته‌وه‌یی بۆ زامنكردنی ئاسایشی بازرگانی جیهانی، تا كار گه‌یشته لێدانی ڕاسته‌وخۆی كۆپته‌ره جه‌نگییه‌كانی ئه‌مریكا له گروپێكی حوسییه‌كان له به‌ره‌به‌یانی (31/12/2023) كاتێك ویستیان په‌لاماری كه‌شتییه‌ك بده‌ن، بۆیه ته‌نها بژارده‌ی پاراستنی كه‌شتییه‌كان له‌ڕێگه‌ی كه‌شتی جه‌نگی فڕۆكه‌وه به‌س نیه‌و كاریكی هه‌روا ئاسان نیه، به‌ڵكو پێویستی به جێگیركردن و بنكه‌ی سه‌ربازی هه‌یه، هه‌ر بۆیه وڵاتانی هه‌رێمیی له ده‌وروبه‌ری ئه‌م گه‌رووه كۆمه‌ڵێك بنكه‌ی سه‌ربازی نهێنی و ئاشكرایان دامه‌زراندووه، وه‌ك بنكه‌ی سه‌ربازی توركی له سوماڵ كه تائێستا گه‌وره‌ترین بنكه‌ی سه‌ربازی جیهانییه‌و له ساڵی 2017 كرایه‌وه، بوونی زیاتر له (3) بنكه‌ی سه‌ربازی ئیسرائیلی له دورگه‌كانی ئه‌ریتریا، له‌لایه‌كی تر بنكه سه‌ربازییه‌كانی سعودیه‌و ئیمارات به‌تایبه‌ت له دوای به‌شداری سه‌ربازی هاوپه‌یمانی عه‌ره‌بی به سه‌ركردایه‌تی سعودیه‌و ئیمارات دژی حوسییه‌كان له مارسی (2015)دا، بۆیه سه‌ره‌تا هه‌وڵی كۆنتڕۆڵكردنی گه‌روو و شوێنه ستراتیجییه‌كانیان ده‌دات لهپێناو زامنكردنی ئاسایشی كه‌شتییه جه‌نگیی و بازرگانییه‌كان، بۆیه سێ بنكه‌ی سه‌ربازی گرنگ و پڕ چه‌كی له هه‌ریه‌كه له وڵاتانی جیبۆتی و ئه‌ریتریاو سوماڵ كردوه‌وه‌و سعودیه‌ش بنكه‌یه‌كی له باكوری جیبۆتی نزیك به‌نده‌ری تاجورا دامه‌زراند، له‌لایه‌كی تر ئێران ڕۆڵی باڵای هه‌یه له ناوچه‌ی كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سور، بۆیه به هه‌موو جۆرێك هه‌وڵده‌دات گه‌رووی باب المندبی له‌ژێر كۆنتڕۆڵدا بمێنێته‌وه، بۆیه زیاتر (14) بنكه‌ی سه‌ربازی له ده‌وروبه‌ری ناوچه‌كه دامه‌زراندووه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت وه‌ك چه‌كێكی ئابوری و جیۆپۆڵتیكی به‌كاربهێنێت له دژی نه‌یاره‌كانی و ده‌ستخستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان، له‌لایه‌كی تر ناوچه‌كه بێ به‌ش نه‌بوه له ململانێ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و دامه‌زراندنی بنكه سه‌ربازییه‌كان، به‌جۆرێك ته‌نها ئه‌مریكا زیاتر له (3) هه‌زار سه‌ربازی له‌سه‌ر هه‌ریه‌كه له كه‌شتییه جه‌نگییه‌كانی (USS Bataan) و (USS Carter Hall) له ده‌ریای سور نزیك گه‌رووی باب المندب جێگیر كردووه، هه‌روه‌ها جێگیركردنی بنكه‌ی ده‌ریایی سه‌ربازی چین له‌نزیك قۆچی ئه‌فریقی له جیبۆتی ده‌رئه‌نجامی ململانێ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه له ناوچه‌كه‌و زامنكردنی پێشتنیه‌ی ڕێگه‌ی ئاوریشمه بۆ گه‌یشتن به ئه‌وروپاو ئه‌فریقیا، بۆیه له ئێستادا خه‌ریكی دامه‌زراندنی بنكه‌یه‌كی تۆكمه‌یه له‌سه‌ر خاكی جیۆبۆتی كه چه‌ند میلیك دووره له بنكه‌ی سه‌ربازی ئه‌مریكی له جیۆبۆتی، ئه‌مه‌ش ده‌رخه‌ری ململانێكانی چین و ئه‌مریكایه، هه‌روه‌ها ئیتاڵیاو ئیسپانیا بوونیان هه‌یه له ناوچه‌كه له‌ڕیگه‌ی بنكه‌ی سه‌ربازی ئیتاڵی له‌نزیك فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی جیوبوتی، كه له ساڵی (2014) دایمه‌زراندو ئیسپانیاش له ڕیگه‌ی بنكه‌یه‌كی سه‌ربازی كه له ساڵی (2008) دایمه‌زراند بوونی خۆی سه‌لماند، ڕووسیا دوای گه‌ڕانه‌ی بۆ ڕۆژهه‌ڵات و قۆچی ئه‌فریقی له ڕیگه‌ی ده‌رگه‌ی ئه‌ریتیری، كه له (10 ینایری 2023) له‌ڕێگه‌ی ڕێككه‌وتنێكه‌وه شاری مصوع به بنكه‌ی سه‌ربازی ده‌ریایی (سیفاستوبول) به‌سترایه‌وه، له‌لایه‌كی تر دروستكردنی هاوپه‌یمانی ئاسایش بۆ گه‌رووی باب المندب و كه‌نداوی عه‌ده‌ن و ده‌ریای سور یه‌كێكی تره له ستراتیجه‌كانی وڵاتانی ناوچه‌كه، كه له (ینایری 2020) هه‌ریه‌كه له وڵاتانی (سعودیه‌و میسرو ئوردن و سودان و یه‌مه‌ن و سوماڵ و ئه‌ریتریا و جیوبوتی) هاوپه‌یمانه‌تییه‌كیان پێكهێنا بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان و زامن كردنی ئاسایشی كه‌شتیوانی، له (ئه‌پریلی 2022) هێزی ده‌ریای ئه‌مریكی پێكهێنانی لیژنه‌ی ئه‌ركی هاوبه‌ش (153)ی ڕاگه‌یاند بۆ گه‌ڕان و ڕووبه‌روبونه‌وه‌ی چالاكی تیرۆرستی و هاوكاریكردنی كۆمپانیاكانی گواستنه‌وه‌ی ده‌ریایی له خلیجی عه‌ده‌ن و گه‌رووی باب المندب، له‌لایه‌كی تر بوونی فه‌ڕه‌نسا مێژوویه‌كی دورودرێژی هه‌یه له كیشوه‌ری ئه‌فریقیا، بۆیه ئه‌ویش كۆمه‌ڵێك بنكه‌ی سه‌ربازی له جیۆبۆتی و ئه‌ریتریا دامه‌زراندووه، ئه‌مه جگه له بنكه سه‌ربازیهی‌كانی به‌ریتانیا و یابان له ناوچه‌كه. سه‌ره‌ڕای بوونی هه‌موو ئه‌م چالاكییه سه‌ربازی و سیاسییانه، به‌ڵام هێشتا ناوچه‌كه له په‌ره‌سه‌ندنی مه‌ترسی دایه‌و چاوه‌ڕێ ده‌كرێت لێكه‌وته‌كانی زیاتر كاریگه‌ر بن، چونكه هێشتا سه‌ره‌تای كێشه‌كه‌یه، ئه‌گه‌ره‌كانی هه‌ڵاوئاسان زیاتر ده‌بن به تایبه‌ت له كه‌رتی وزه‌و بازرگانی گشتی، چونكه رۆژانه زیاتر له (6.2) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت به گه‌رووی باب المندبدا تێپه‌رده‌بێت، كه ده‌كاته (9%)ی كۆی گشتی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی رۆژانه‌ی، چونكه گه‌رووی باب المنده‌ب پله‌ی سێیه‌می جیهانی گرتووه له تێپه‌ربوونی نه‌وت و غاز، كه ساڵانه ده‌گاته زیاتر له (20,000) كه‌شتی و یه‌كسانه به (57) كه‌شتی ڕۆژانه‌و دوای هه‌ریه‌كه له گه‌روه‌كانی هورمزو مه‌لقا دێت، ئه‌وه‌ی بایه‌خی ستراتیجی ئه‌م گه‌روه‌ی زیاتر كردووه بریتییه له زیندووبوونی كۆمه‌ڵێك به‌نده‌ری گرنگ له‌ناو ده‌ریای سور، كه ئه‌م گه‌رووه بووه‌ته ده‌رگا‌یه‌ك بۆ به‌نده‌ره‌كان و به‌شێكی گه‌وره له داهاتی وڵات پێكده‌هێنن، گرنترینیان بریتین له به‌نده‌ره‌كانی جده‌ی ئیسلامی له رۆژئاوای سعودیه‌و به‌نده‌ری سوێس له میسرو به‌نده‌ری بورتسدان له رؤژهه‌ڵاتی سودان و به‌نده‌ری به‌نده‌ری مخاو به‌نده‌ری حودیده له یه‌مه‌ن و به‌نده‌ری عه‌قه‌به له ئوردن و به‌نده‌ری مصوع له ئه‌ریتریا و به‌ندری ئیلات له ئیسرائیل. كه‌واته گه‌رووی باب المنده‌ب وه‌ك شاده‌مارێكی زیندووی ئابوری و سیاسی له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی سه‌ربازی ململانێكانی ناوچه‌كه دایه، له ئه‌گه‌ری به‌رده‌وامبوونی كێشه‌كان، هێنده‌ی تر به‌شێك له قهبارهی بازرگانی ده‌كه‌وێته مه‌ترسییه‌وه، پێشبینیه‌كان ئاماژه‌ی مه‌ترسیدار پیشانده‌ده‌ن، به تایبه‌ت دوای هێرشه خوێناوییه‌كه‌ی سه‌ر بنكه‌ی (البرج 22)ی ئه‌مریكییه‌كان له ئوردن، كه بووه هۆی مردنی (3) سه‌ربازو ده‌یان بریندار، به‌مه‌ش پنتاگۆن بڕیاری تۆڵه‌ی به قۆناغی بۆ هێرشكاره‌كان و سه‌رچاوه‌ی هێرشكاره‌كان ده‌ركردووه، بۆیه ئه‌گه‌ری فراوانبوون و ململانێ جیۆپۆڵتیكیه‌كان له ئارادایه و ئه‌سته‌مه وا به ئاسانی كپبكرێته‌وه.
.png)
(دره‌و): پێنج سه‌رچاوه‌ی ئاگادار رایانگه‌یاند سوپای پاسدارانی ئێران به‌هۆی زنجیره هێرشه كوشنده‌كانی ئیسرائیله‌وه، جێگیركردنی گه‌وره ئه‌فسه‌ره‌كانی له سوریا كه‌مكردوه‌ته‌وه‌و زیاتر پشت به گروپه شیعه هاوپه‌یمانه‌كانی ئێران ده‌به‌ستێت بۆ پارێزگاریكردن له هه‌ژمونی خۆی له‌وێ. له‌دوای هاتنیه‌وه بۆ سوریا به‌ر له یه‌ك ده‌یه، به‌مه‌به‌ستی یارمه‌تیدانی سه‌رۆك به‌شار ئه‌سه‌د له جه‌نگی ناوخۆیدا، سوپای پاسداران روبه‌ڕووی یه‌كێك له سه‌ختترین قۆناغه‌كانی خۆی ده‌بێته‌وه له سوریا، له‌كانونی یه‌كه‌مه‌وه هێرشه‌كانی ئیسرائیل زیاتر له (6) ئه‌ندامی سوپای پاسدارانیان كوشتووه، یه‌كێكیان له گه‌وره فه‌رمانده‌كانی هه‌واڵگری سوپای پاسداران بوو. سێ سه‌رچاوه به (رۆیته‌رز)یان راگه‌یاند، له‌كاتێكدا سه‌ركرده‌كانی ره‌وتی پارێزگاران له تارانه‌وه داوای تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه ده‌كه‌ن، بڕیاری ئێران بۆ كشاندنه‌وه‌ی گه‌وره ئه‌فسه‌ره‌كانی له سوریا بۆ ئه‌وه‌یه ئێران رانه‌كێشرێت بۆ ئه‌و ململانێیانه‌ی كه له‌سه‌رتاسه‌ری خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له په‌ره‌سه‌ندندایه. ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه سه‌رچاوه‌كان ده‌ڵین، ئێران نیازی نییه له سوریا بكشێته‌وه‌و سوریا به‌شێكی بنه‌ڕه‌تییه له بازنه‌ی هه‌ژموی تاران، بیركردنه‌وه له‌م بابه‌ته تیشك ده‌خاته‌سه‌ر ده‌ره‌نجامه‌كانی ئه‌و جه‌نگه‌ی، كه به‌هۆی هێرشه‌كه‌ی بزوتنه‌وه خوڕاگری ئیسلامی فه‌له‌ستین "حهماس" بۆسه‌ر ئیسرائیل له 7ی ئۆكتۆبه‌ردا، هه‌ڵگیرسا. ئێران كه پاڵپشتیكاری حه‌ماسه، هه‌وڵی خۆدورخستنه‌وه له‌م ململانێیه ده‌دات، ئه‌مه له‌كاتێكدایه ته‌نانه‌ت پشتیوانی له‌و گروپانه‌ش ده‌كات كه له لوبنان و یه‌مه‌ن و عێراق و سوریا له‌چوارچێوه‌ی ئه‌وه‌ی ناوی لێنراوه "به‌ره‌ی موقاوه‌مه" دژ به ئیسرائیل و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكا، چونه‌ته ناو جه‌نگه‌كه‌وه. یه‌كێك له سه‌رچاوه‌كان، كه به‌رپرسێكی ئه‌منیی گه‌وره‌یه له ناوچه‌كه‌و له‌لایه‌نی تارانه‌وه ئاگاداریی هه‌یه وتی:" فه‌رمانده باڵاكانی ئێران له‌گه‌ڵ ده‌یان ئه‌فسه‌ری پله مامناوه‌ند سوریایان به‌جێهێشتووه"، ئه‌مه‌ی به كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی ئاماده‌یی ئێران له سوریا ناوبرد. سه‌رچاوه‌كه ژماره‌ی ئه‌و ئێرانییانه‌ی ئاشكرانه‌كرد كه سوریایان به‌جێهێشتووه، (رۆیته‌رز)یش نه‌یتوانی به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ ژماره‌یان دیاری بكات. ئاژانسی هه‌واڵی (رۆیته‌رز) هه‌روه‌ها نه‌یتوانی ده‌ستی به سوپای پاسداران بگات بۆ زانینی كۆمێنتی ئه‌وان، وه‌زاره‌تی راگه‌یاندنی سوریاش وه‌ڵامی هیچ پرسیارێك له‌رێگای ئیمێڵه‌وه سه‌باره‌ت به بابه‌ته‌كه ناداته‌وه. له‌سه‌رده‌می جه‌نگی سوریاوه، ئێران هه‌زاران جه‌نگاوه‌ری ناردوه بۆ سوریا، له‌كاتێكدا له‌ناو ئه‌وانه‌دا ئه‌ندامانی سوپای پاسداران هه‌ن، به‌ڵام به‌شێوه‌ی فه‌رمی وه‌كو راوێژكار كارده‌كه‌ن، به‌شێكی زۆری ئه‌مانه له گروپه چه‌كداره شیعه‌كانن له‌سه‌رتاسه‌ری ناوچه‌كه. سێ سه‌رچاوه وتیان، سوپای پاسداران به یارمه‌تی هاوپه‌یمانه‌كه‌ی (حزبوڵا) له دوره‌وه پرۆسه‌كانی خۆی له سوریا به‌ڕێوه‌ده‌بات، ئه‌م گروپه لوبنانییه‌ش به‌م په‌له په‌له وه‌ڵامی داواكاری (رۆیته‌رز)یان نه‌دایه‌وه بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر بابه‌ته‌كه. سه‌رچاوه‌یه‌كی تر كه به‌رپرسێكی ناوچه‌یی نزیك له ئێرانه، وتی: ئه‌وان هێشتا له سوریان، به‌ڵام نوسینگه‌و شوێنی مانه‌وه‌یان به‌جێهێشتووه‌و خۆیان له‌به‌رچاو دورخستوه‌ته‌وه. ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" ئێرانییه‌كان ده‌ست له سوریا به‌رناده‌ن، به‌ڵام بوون و جموجوڵی خۆیان تا دواین ئاست كه‌مكردوه‌ته‌وه". سه‌رچاوه‌كان باسله‌وه ده‌كه‌ن، تائێستا گۆڕانكارییه‌كان كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ئۆپراسیۆنه‌كان نه‌بووه، یه‌كێك له سه‌رچاوه‌كان كه ئێرانییه ده‌ڵێ كه‌مكردنه‌وه‌ی قهبارهی ئاماده‌گی راوێژكاره ئێرانییه‌كان یارمه‌تیده‌ری تاران ده‌بێت بۆئه‌وه‌ی تاران نه‌چێته ناو جه‌نگی ئیسرائیل و غه‌ززه‌وه. له‌دوای هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی غه‌ززه‌وه، ئیسرائیل هه‌ڵمه‌تی گورزه ئاسمانییه‌كانی زیادكردووه، كه چه‌ندین ساڵه به‌رده‌وامه، ئه‌مه به ئامانجی له‌قاڵبدانی بوونی ئێران له سوریاو هێرشكردنه‌سه‌ر هه‌ریه‌كه له سوپای پاسداران و حزبوڵا، كه ئه‌ویش لای خۆیه‌وه له سنوره‌كانی لوبنانه‌وه له رۆژی 8ی ئۆكتۆبه‌ره‌وه ده‌ستی به شه‌ڕه ته‌قه له‌گه‌ڵ ئیسرائیلدا كردووه. ئیسرائیل زۆر به كه‌می قسه له‌باره‌ی هێرشه‌كانییه‌وه ده‌كات له‌ناو سوریا، به‌رپرسیارێتیی خۆی له گورزه‌كانی ئه‌وێ راناگه‌یه‌نێت. سوپای ئیسرائیل له وه‌ڵامی پرسیارێكی (رۆیته‌رز)دا رایگه‌یاند، وه‌ڵامی راپۆرته رۆژنامه‌وانییه بیانییه‌كان ناداته‌وه.
.jpg)
درەو: رۆژنامەی (The Cradle): 🔹ئاستی هەناردەكردن لەنێوان توركیا بۆ ئیسرائیل بە رێژەی (34.8%) بەرزبووەتەوە, لەگەرمەی لێدوانە توندەكانی ئەنكەرە كە ئیدانەی هێرشەكانی تەلئەبیب دەكات لە غەزە. 🔹هەناردەی توركیا بۆ ئیسرائیل لەمانگی تشرینی دووەمی ساڵی پار (319.5) ملیۆن دۆلار بووە, لەمانگی كانونی یەكەمدا بەرزبووەتەوە بۆ (430.6) ملیۆن دۆلار, بڕەكەی مانگی تەمموزی ساڵی رابردویشی تێپەڕاندووە كە (408.3) ملیۆن دۆلار بووە, پێش دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنی تۆفانی ئەقسا. 🔹ئیبراهیم قەهوەچی, پسپۆڕی ئابوری دەڵێت: نەتەوەیی تورك دیمەنێكی لەرق و توڕەیی پیشاندا, لەكاتێكدا كارەكان لەپشتی دەرگا داخراوەكانەوە بەشێوەیەكی ئاسایی بەڕێوەچن. 🔹رەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیا پێشتر رایگەیاندبوو, پێویستە بنیامین ناتانیاهۆ دادگایبكرێت, هەروەك چۆن سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ دادگایكرا. 🔹قەهوەچی دەڵێت: بیلالی كوڕی ئەردۆغان بەم دواییە داوای لەگەلی توركیا كرد بایكۆتی ئیسرائیل بكەن, لەكاتێكدا بوراكی برای خاوەنی ئەو كەشتیانە كە بەشێوەیەكی بەردەوام كەرەستە بۆ ئیسرائیل رەوانە دەكەن. 🔹لەمانگی تشرینی دووەمی رابردوو, رۆژنامەنوس مەتین جیهان, پەیوەندییەكانی نێوان بوراك ئەردۆغان و كۆمپانیا ئیسرائیلیەكانی ئاشكراكرد, كە پوختەی قسەكانی ئەمەیە: "لەكاتێكدا سەرۆك ئەردۆغان لە (17) تشرینی یەكەم ئیدانەی بۆردومانی نەخۆشخانەیەكی كرد لە غەزە لەلایەن ئیسرائیلەوە, كۆمپانیاكەی بوراكی كوڕی, سەرقاڵی بارداگرتن بوو لە بەندەرێكی ئیسرائیل". 🔹"لە (28) تشرینی یەكەم, كاتێك ئەردۆغان رەخنەی لە ئیسرائیل دەگرت و داوای لەخەڵك دەكرد خۆپیشاندان بكەن, كەشتیەكەی كوڕەكەی لە گەروی شاخی تارق بە بارەكەیەوە بەرەو ئیسرائیل دەپەڕیەوە. 🔹دوای ئاشكرابوونی پەیوەندیەكانی خانەوادەی ئەردۆغان لەگەڵ كۆمپانیا ئیسرائیلیەكان لەسەرەتای مانگی كانونی یەكەمی ساڵی پار, هاكان فیدان, وەزیری دەرەوە, بەرگری لەو پەیوەندیە بازرگانیە دووقۆڵییەی نێوان توركیاو ئیسرائیل كردو وتی: ئەو پەیوەندییانە هیچ زیانێك بە كێشەی فەلەستین ناگەیەنێت. 🔹رۆژنامەنوس مەتین جیهان, ئەوەشی ئاشكراكردووە, ئەو بارانەی توركیا بۆ ئیسرائیلی رەوانە كردوون چەكیشی لەخۆگرتووەو كاری نێوان كۆمپانیا توركی و ئیسرائیلیەكانیش بەشێوەیەكی ئاسایی بەڕێوەچوون, سەرەڕای پەیامە توندەكانی ئەنكەرە دژی تەلئەبیب. 🔹پەیمانگای ئاماری توركیا (TurkStat) ئاماژە بەوەدەكات: هەناردەكردنی چەك لە ئەنكەرەوە بۆ تەلئەبیب سەرەنج راكێش بووە, لەمانگی تشرینی یەكەمدا توركیا بە بەهای (105) هەزار دۆلار چەكی بۆ ئەنكەرە رەوانە كردووە, لەساڵی (2023) كۆی بڕی هەناردەكردن گەیشتووەتە (823) هەزارو (112) دۆلار, كە چەكی سوك و پارچەی یەدەگی لەخۆگرتووە. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا توركیا ئیدانەی كردەوەكەی (7) تشرینی یەكەمی نەكردووە لەلایەن بزوتنەوەی حەماسەوە ئەنجامدرا, ئەردۆغان ناتانیاهۆی بە هیتلەر چواند بەهۆی ئەو تاوانەی ئیسرائیل لە كەرتی غەزە ئەنجامیدەدات.
(دره‌و): ئه‌لیكسانده‌ر نۆڤاك جێگری سه‌رۆك وه‌زیران و به‌رپرسی كاروباری وزه له روسیا، پێشبینی ده‌كات له ساڵی 2024دا نرخی به‌رمیلێك نه‌وت له‌نێوان (80 بۆ 85) دۆلاردا بێت. جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی روسیا ئه‌مڕۆ ئه‌م قسانه‌ی له چاوپێكه‌وتنێكی ته‌له‌فزیۆنیدا كرد، سه‌باره‌ت به به‌رهه‌می 2023و ئاسۆی بازاڕی وزه‌ی جیهانی له ساڵی 2024دا. نۆڤاك وتی:" به‌پێی پێشبینی چاودێران و ئاژانسه جۆراوجۆره‌كان كه له‌ژێر سه‌رپه‌ره‌شتی وه‌زاره‌تی وزه‌ی روسیادا كارده‌كه‌ن، باوه‌ڕمانوایه بازنه‌ی به‌رزو نزمی نرخی نه‌وتی خاوی "برێنت" بۆ ساڵی داهاتوو له‌نێوان 80 بۆ 85 دۆلاردا ده‌بێت بۆ هه‌ر به‌رمیلێك، له دانانی پێشبینی گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی وئابورری ساڵی داهاتوودا، ئه‌م ئاسته‌مان له‌به‌رچاو گرتووه". له‌باره‌ی ئامانجه‌كانی (ئۆپێك +)، جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی روسیا ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد، وڵاتانی هه‌نارده‌كاری نه‌وت كه له‌گه‌ڵ یه‌كتردا هاریكاری ده‌كه‌ن، نرخێكی دیاریكراو بۆ به‌رمیلی نه‌وت له مێشكی خۆیاندا دانانێن، وتی:" ئه‌ركی ئێمه دروستكردنی هاوسه‌نگییه له‌نێوان خواست و خستنه‌ڕوودا، بۆئه‌وه‌ی پیشه‌سازی نه‌وت به‌شێوه‌یه‌كی سه‌قامگیر كاربكات، ئه‌مساڵ تاڕاده‌یه‌ك نرخ سه‌قامیگر بوو، ئه‌مڕۆ بۆ هه‌ر به‌رمیلێكی برینت نرخه‌كه‌ی نزیكه‌ی 80 دۆلاره". سه‌باره‌ت به بازاڕی غازی سروشتی شل، جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی روسیا باسی له‌وه‌كرد وڵاته‌كه‌ی پلانی ئه‌وه‌یه تاوه‌كو ساڵی 2035 ده‌ست به‌سه‌ر پشكی 15% بۆ 20% بازاڕی غازدا بگرێت، ئه‌مه‌ش هه‌مان پشكی روسیایه له پێشوودا كه له‌ڕێگه‌ی بۆرییه‌كانه‌وه غازی ناردووه. به‌پێی قسه‌ی ئه‌م به‌رپرسه، له ساڵانی رابردوودا روسیا پشتبه‌ستنی به هاورده‌كردنی كاڵای بیانی له كه‌رتی نه‌وت و غازدا به‌ڕێژه‌ی 35% بۆ 67% كه‌مكردوه‌ته‌وه.
.jpg)
درەو: راپۆرتی نوسەرو لێكۆڵەر (هیشان مولحم), كە لەپێگەی (پەیمانگای وڵاتانی كەنداوی عەرەبی لە واشنتۆن) بڵاوبووەتەوە, بە ناونیشانی (زەنگی مەترسی لێدەدەن لەبارەی ئەگەری گەڕانەوە ترمپ): 🔹كەمتر لە (40) رۆژی ماوە بۆ ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردنی حزبی لە ویلایەتی (ئەیەوا), بۆ دیاریكردنی كاندیدی كۆماریەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا. 🔹سەرجەم راپرسیەكان جەختدەكەن, دۆناڵد ترەمپ, سەرۆكی پێشو ویلایەتە یەكگرتووەكان بە جیاوازییەكی زۆر لەپێش ركابەرەكانیەوەتی. 🔹ژمارەیەكی بەرچاو لە ئەمریكیەكان لە باكگراوەندی سیاسی و ئایدۆلۆجی جیاواز, زەنگی مەترسیان لێداوە لەبارەی ئەگەری هەڵبژاردنەوەی ترەمپ بۆ ویلایەتەتێكی نوێ, كە بەرای ئەوان مەترسی لەسەر ئایندەی سیستمی دیموكراسی ئەمریكی و ئاشتی كۆمەڵایەتی و پێگەی ئەمریكا لە جیهان دروستدەكات. 🔹ئەوەی زیاتر نیگەرانی كردوون, سەركەوتنی ترەمپە لەوەی توانیویەتی لەچەند ساڵی رابردوو حزبی كۆماری بگۆڕێت بۆ شێوازێك لە تائیفەی دینی, كە وەلائی یەكلاكەرەوەیان بۆی هەبێت, وێڕای بوونی زۆرێك لە ئاماژەكان بەوەی, ئەو كاندیدی چاوەڕوانكراوی حزبەكە دەبێت. 🔹هاوكات ئەوەی زۆرێك لە دیموكراتەكانی دووچاری دڵەڕاوكێ كردووە, بەرتەسكبونەوەی بەردەوامی جەماوەری سەرۆك بایدنە لەناو چین و توێژە جیاوازەكانی دیموكراتەكان, كە بەبێ پشتیوانی ئەوان بایدن ناتوانێت لە كۆشكی سپی بمێنێتەوە. 🔹بەگوێرەی راپرسیەكان, رێژەی ئەو ئەمریكیانەی رازین لە ئەدائی سەرۆك بایدن بۆ خوار لە (40%) دابەزیوە, ئەوەش رێژەیەكە, زۆرێك لەو سەرۆكانەی پێشتر تۆماریان كردووە, شكستیانهێناوە لەوەی لەویلایەتی دووەمدا سەكەوتن بەدەستبهێنن. 🔹هۆشداریدان لە مەترسیەكانی گەڕانەوەی ترەمپ تەنها لە شرۆڤەكارانی ئەمریكادا كورت نەبووەتەوە, بەڵكو دەنگی گرنگی دەرەوەشی گرتووەتەوە, لە نمونەی گۆڤاری ئیكۆنۆمیستی بەریتانی, كە خاوەن هەژمونێكی فراوانە و مانگی رابردوو هۆشداریدا لەوەی, سەرلەنوێ هەڵبژاردنەوەی ترەمپ مانای وایە دەبێتە "گەورەترین مەترسی" لەسەر جیهان لە (2024)دا. 🔹لەڕۆژان و هەفتەكانی رابردودا, ترمپ لە ئاهەنگەكانی هەڵبژاردندا و كۆمێنتەكانی لە سەكۆی "تروس سۆشال" كە تۆڕی كۆمەڵایەتی تایبەت بەخۆیەتی, بە راشكاوییەكی زۆرەوە قسەی لەبارەی ئەوە كردووە, ئەگەر ویلایەتی دووەم بەدەستبهێنێتەوە, هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی سكاڵا فیدراڵیەكان دەدات كە لە دژی بەرزكراوەتەوە, تۆڵە لە دوژمنە زۆرو زەوەندەكانی دەكاتەوە, كۆتایی بەوە دەهێنێت كە ناوی ناوە"دەوڵەتی قوڵ" لەڕێی دەركردنی فەرمانبەران و گۆڕینیان بەو فەرمانبەرانی كە وەلائیان بۆ شەخسی ئەو هەیە. 🔹هەروەك چۆن سەرۆك ریچارد نیكسۆن لە حەفتاكانی سەدەی رابردودا" لیستێكی هەبوو بەناوی دوژمنەكانی" لە سیاسی و رۆژنامەنوسەكان, ترمپیش لیستێكی هاوشێوەی هەیە. 🔹لە یەكێك لەوتارە زبرەكانیدا, ترەمپ بەڵێیداوە بە تێكشاندنی دوژمنەكانی لە "دەوڵەتی قوڵ" و ئەوانەی هانی جەنگ دەدەن و بانگخوازانی جیهانیگری و شیوعی و ماركسی و فاشیەكان, لەگەڵ ئەوەی ناویبردووە بە توێژی سیاسی نەخۆش و رۆژنامەنوسان و شرۆڤەكاران و میدیاكاران بەشێوەیەكی گشتی. 🔹بەرای زۆرێك لە یاسا ناسان, سەركەوتنی ترەمپ بۆ ویلایەتێكی نوێ, دەبێتە هۆی دروستبونی قەیرانێكی دەستوریی مەترسیدار, كە وڵات تەنانەت لەكاتی جەنگیشدا بەخۆیەوە نەبینیوە لە جەنگی ناوخۆشدا, چونكە سەرۆك یان حكوم دراوە بە سزای فیدراڵی, یان هێشتا لەبەردەم دادگادایە. 🔹لەسەر ئاستی ناوخۆش, ترمەپ لەویلاتی دووەهەمیدا هەوڵی بەجێگەیاندنی ئەو كارانە دەدات كە لەویلایەتی یەكەمدا بۆی نەكراوە, بەتایبەت كشانەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكان لە هاوپەیمانی ناتۆ. 🔹 دەستوری ئەمریكی دەسەڵاتی واژوكردنی پەیماننامە نێودەوڵەتیەكانی داوە بە ئەنجومەنی پیران, بەڵام لەبارەی كشانەوە لێی, روون نیە. 🔹تەنانەت ئەگەر لە ساڵی (2024) ئەنجومەنێكی پیران بە زۆرینەی دیموكراتەكانیش هەڵبژێدرێت و هەوڵی پەكخستنی بڕیاڕەكەی ترەمپیش بدات, ئەوا تەنها راگەیاندنی ترەمپ لە خواستی بۆ كشانەوە لە هاوپەیمانێتیەكەو هەڵپەساردنی بەشداری لەكۆبونەوەو گفتوگۆكانی, دەبێت هۆی لەناوبردنی هاوپەیمانێتەكە, چونكە ئەندامەكانی متمانەیان بە ئەمریكا نامێنێت. 🔹بڕیاڕەكەی ترەمپ دەبێتە پاڵنەر بۆ ئەوەی ئەندامانی هاوپەیمانێتیەكە كێشەكانیان لەگەڵ روسیا چارەسەربكەن لە غیابی ویلایەتە یەكگرتوەكاندا, كە ماوەی زیاتر لە (75) ساڵە بڕبڕەی پشتی هاوپەیمانێتیەكەیە. 🔹ترەمپ لە ویلایەتی دووهەمیدا, پەیوەندییە دۆستانەكانی لەگەڵ دیكتاتۆری كۆریای باكور دەستپێدەكاتەوە, هێزەكانی لەكۆریای باشور و ژاپۆن كەمدەكاتەوە یان بە تەواوەتی دەیانكشێنێتەوە, كە لەكۆتایی جەنگی جیهانی دووەمەوە جێگیركراون. 🔹ترەمپ هێزەكانی لە باكوری خۆهەڵاتی سوریا دەكشێنێتەوە, كە لەویلایەتی یەكەمدا هەوڵی بۆدەداو بەوهۆیەوەلەگەڵ وەزیری بەرگرییەكەی بەریەككەوتن. 🔹ترەمپ پێیوایە مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لەعێراق هیچ سودێكی نیشتمانی و هەرێمایەتی نیە, هەوڵی كەمكردنەوەی هێزەكانیشی دەدات لەوڵاتانی كەنداوی عەرەبی. 🔹جێبەجێكردنی دروشمی"سەرەتا ئەمریكا" ویلایەتە یەكگرتووەكان دەكاتە قەڵایەكی دابڕاو لەپشتی دوو زەریای گەورەوە. 🔹سیاسەتی "سەرەتا ئەمریكا" بەبۆچۆنی ترەمپ, مانای سەرەوژوركردنی پەیوەندیەكانی ئەمریكایە, هاوپەیمانە نەریتیەكانی لە خۆرئاواو كۆریای باشورو ئوسترالیا دەچنە دواوەو پەیوەندی لەگەڵ دەسەڵاتە ئۆتۆكراسیەكان لەجیهان بەهێزەدەكات, لەنمونەی ڤلادیمێر پۆتن لە روسیاو كیم جونگ ئون لە كۆریای باكورو ڤیكتۆر ئۆربان لە هەنگاریا و سەركردە نادیموكراتیەكانی تر لە جیهان.
(درەو): دادگای باڵای هیند ئەمڕۆ بڕیارێكی حكومەتەكەی (ناریندرا مودی) پەسەندكرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی نیمچە ئۆتۆنۆمی ویلایەتی (جامۆ كشمیر)و بڕیاریدا ساڵی داهاتوو لەم ویلایەتە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانن، هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت. دادگای باڵای هیندستان رایگەیاند" ئەو بڕیارەی كە ساڵی 2019 دەرچووە كە رێگەی بە حكومەتی نیودەلهی داوە بەشێوەیەكی راستەوخۆ ناوچەی كشمیر بەڕێوەببات، بڕیارێكی دروستی دەسەڵات بووە‌و ئامانج لێی یەكگرتن بووە". بڕیاری ئەوكاتی حكومەتی هیندستان بۆ هەڵوەشاندنەوەی نیمچە خۆبەڕێوەبەرێتیییەكەی كشمیر، هاوكات بوو لەگەڵ سەپاندنی راستەوخۆ دەسەڵاتی نیودەلهی بەسەر ئەم ویلایەتە، بۆ ئەمەش چەند پرۆسەیەكی دەستگیركردنی بەكۆمەڵ‌و داخستنی تەواوەتی ویلایەتەكە‌و راگرتنی پەیوەندییەكان بۆ ماوەی چەند مانگێك لەناوچەكە جێبەجێ كرا، لەپاڵ ئەمەشدا هیندستان هێزە چەكدارەكانی لە ناوچەكە كۆكردەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی ناڕەزایەتییەكان. سیاسەتی توندی ناریندرا مودی سەرۆك وەزیرانی هیندستان لەم كەیسەدا ناڕەزایەتی بەرفراوانی لەكشمیر دروستكرد، بەڵام لەسەر ئاستی هیندستان بەگشتی پاڵپشتی گەورەی لێكرا، چونكە ئەم هەنگاوە پاشەكشێی بە جوڵانەوەو راپەڕینی كشمیرییەكان هێنا دوای چەند دەیەیەك شەڕو كوژرانی هەزاران كەس. پارتە سیاسییەكانی لایەنگری هیندستان‌و سەندیكای پارێزەرانی كشمیر لەبەردەم دادگای باڵادا ناڕەزایەتییان نیشاندا سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی ماددەی 370ی دەستور، كە ئەم ناوچە كێشەلەسەرە لە دۆخێكی تایبەتیدا دەهێڵێتەوە، ئەمە رێگەخۆشكەر بوو بۆ دەرچوونی بڕیارەكەی ئەمڕۆ لە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییەوە. دادگا، خۆبەڕێوەبەرێتیی "ئۆتۆنۆمی"ی ناوچەكەی هەڵوەشاندەوە‌و داوایكرد "لەزوترین كاتدا" كشمیر بكرێتەوە بە ویلایەتێك وەكو هەموو ویلایەتەكانی تری هیندستان. هەر لە بڕیارەكەی ئەمڕۆدا، دادگای باڵا فەرمانیدا ساڵی داهاتوو لە كشمیر هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، بەمەرجێك پرۆسەی دەنگدان لەوادەیەكدا رێكبخرێت كە لە رۆژی 30ی ئەیلولی 2024 تێنەپەڕێت. بەر لە دەرچوونی بڕیاری دادگا، رێوشوێنی ئەمنیی توند لەسەرتاسەری كشمیر گیرایەبەر، دەسەڵاتداران سەدان سەربازو كارمەندی هێزە ئەمنییە تایبەتەكان‌و پۆلیسیان لە شاری سریناگار بڵاوكردەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی بارودۆخ لە حاڵی دروستبوونی هەر ناڕەزایەتییەكی چاوەڕوانكراودا. ناریندرا مودی سەرۆك وەزیران‌و رێبەری نەتەوەیی هیندۆسەكان پێشوازی لە بڕیارەكەی دادگا كردو لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) وەكو بڕیارێكی "مێژوویی" ناوی هێناو نوسی:" ئەم بڕیارە تروسكەی هیواو بەڵێنی ئایندەیەكی باشە‌و بەڵگەیە لەسەر ئیرادەی بەكۆمەڵمان بۆ بنیادنانی هیندستانێكی بەهێزترو یەكگرتووتر". بۆ پارتی گەلی هیندی "بەهاراتیا جاناتا"، هەڵوەشاندنەوەی ماددەی 370ی دەستور، لەسەرەتای دامەزراندنیەوە پرسێكی بنەڕەتی بووە، پێشبینی دەكرێت بڕیاری ئەمڕۆی دادگا كە بەر لە هەڵبژاردنی گشتی داهاتووی هیندستان دەرچووە، گوڕێكی تر بە ناریندرا مودی‌و پارتەكەی بدات. كابیل سیبال یەكێك لەو پارێزەرانەیەكە لە 16 دانیشتنی دادگادا كاری بۆ ئەوە كردووە هەڵوەشاندنەوەی ئۆتۆنۆمی كشمیر وەكو هەنگاوێكی نادەستوری بناسێنێت، ئەم پیاوە لەدوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگاوە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) نوسی:" تەنیا مێژوو خۆی حوكمی كۆتایی قیبلەنمای ئەخلاقی بڕیارە مێژووییەكانە.. بەشداری لە هەندێك جەنگ بۆ دۆڕاندنە، بۆئەوەی مێژوو وەكو راستییەكی ئازاربەخش تۆمار بكات‌و نەوەكانی داهاتوو بیزانن". لەدوای هەڵپەساردنی ماددەی 370وە، دەسەڵاتدارانی هیندستان ئازادی میدیاكان‌و ناڕەزایەتیی گشتییان سنوردار كردووە، ئەمەش وەكو كەمكردنەوەیەكی ئاشكرای ئازادییە مەدەنییەكان لەو وڵاتە تەماشا دەكرێت. گۆڕانكارییەكان وایكردووە هاوڵاتیانی هیندی خەڵكی دەرەوەی سنورەكە بتوانن زەوی لە كشمیر بكڕن‌و ئەركی حكومیان هەبێت‌و سكۆلەرشیپی پەروەردەیی لەناوچەكە بەدەستبهێنن، ئەمەش سیاسەتێكە كە نەیارانی وەكو "كۆڵۆنیالیزم" ناوی دەهێنن. لەدوای سەربەخۆیی هیندستان‌و پاكستان لە دەسەڵاتی بەریتانییەكان لە ساڵی 1947دا، ناوچەی كشمیر دابەشبووە بەسەر ئەم دوو وڵاتەدا، هەردوو وڵاتە ئەتۆمییەكە داوای ئەوە دەكەن سەروەری خۆیان بەسەر ئەم ناوچەیەدا بسەپێنن كە بەتەواوەتی دەكەوێتە هیمالایاوە، ئەم ناكۆكییە سێ جەنگی لەنێوان هیندستان‌و پاكستاندا هەڵگیرساندووە. سەرەتا نیودەلهی تەنیا دەسەڵاتی بەسەر كاروباری دەرەوەو دراو و پەیوەندییەكانی كشمیردا سەپاندبوو، بەڵام بەتێپەڕینی كات، رێبەرانی پاڵپشتیكاری دەسەڵاتی هیند لە ناوچەكە، هاوكارییان لەگەڵ دەسەڵاتی نیشتمانیدا كرد بۆ كەمكردنەوەی ئەم بۆشاییە. لەم ناوچەیەدا كە هیندەكان بەڕێوەی دەبەن، ماوەی زیاتر لە سێ دەیە نائارامیی هەبووەو بەهۆیەوە دەیان هەزار كەس كوژراون، دەسەڵاتدارانی نیودەلهی بەردەوام پاكستان تۆمەتبار دەكەن بە پاڵپشتیكردن لە جوداخوازانی كشمیر، بەڵام ئیسلام ئاباد بەردەوام ئەم تۆمەتە رەتدەكاتەوە. لەساڵی 2019وە تاڕادەیەكی زۆر هێزە سەربەخۆخوازەكانی كشمیر كۆنترۆڵ‌و سەركوتكراون، بەڵام هێشتاش گەنجانی ناوچەكە پەیوەندی بە گروپە چەكدارەكانەوە دەكەن. زیاتر لە نیو ملیۆن سەربازی هیندی لە كشمیر بڵاوكراونەتەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو راپەڕینەی كە لە ساڵی 1989 هەڵگیرسا، تاوەكو ئەمساڵ زیاتر لە (120 هەزار) كەس لەو شەڕانەدا كوژراون كە زۆرینەیان جوداخوازانی كشمیرن.
.jpg)
راپۆرتی: هێمن خۆشناو زیاتر له 75 ساڵه جه‌نگی ئیسرائیل – فه‌ڵه‌ستین به‌رده‌وامه. سروشتی ململانێكه له دوای ساڵی 1948 تا ئه‌مڕۆ به‌چه‌ند قۆناخێك تێپه‌ڕیووه، له قۆناخی یه‌كه‌میندا ئه‌م ململانێیه سروشتێكی ئیسرائیلی – عه‌ره‌بی ره‌های هه‌بوو. به تێپه‌ڕبوونی كات به تایبه‌تی دوای شه‌ڕی 6 تشرینی 1973 سروشتی ئه‌م ململانێیه مۆركی عه‌ره‌بیانه‌ی له‌ده‌ستدا، بۆ جه‌نگی ئیسرائیلی – فه‌ڵه‌ستینی گۆڕدرا كه به‌ره‌ی رزگاریخوازی فه‌ڵه‌ستین به‌سه‌رۆكایه‌تی (یاسر عه‌ره‌فات) جڵه‌وی بزوتنه‌وه‌كه‌ی له‌ده‌ستدابوو، هه‌موو لایه‌نه فه‌ڵه‌ستینیه‌كانی له‌باوه‌ش گرتبوو، به لێهاتووانه سه‌رۆكایه‌تی به‌ره‌كه‌ی ده‌كرد و مۆركی ئیسلامیانه له‌سه‌ر به‌ره‌ی ناوبراودا زاڵ نه‌بوو. بێگومان گۆڕینی رواڵه‌تی ململانێكه له ململانێی ئیسرائیل – عه‌ره‌ب بۆ ململانێی ئیسرائیل – فه‌ڵه‌ستین، وه‌كو بچووككردنه‌وه‌ی قهبارهی ململانێكه خوێندرایه‌وه. له‌م ساڵانه‌ی دوایشدا كه بزوتنه‌وه‌ی حهماس جڵه‌وی له‌ده‌ستی به‌ره‌ی رزگاریخوازی فه‌ڵه‌ستین ده‌رهێنا، مه‌سه‌له‌ی فه‌ڵه‌ستین بچووكتركرایه‌وه بۆ جه‌نگی ئیسرائیل – حهماس. له ئێستادا ئه‌م جه‌نگه‌ی نزیكه‌ی مانگێكه به‌رده‌وامه، نه سروشتێكی عه‌ره‌بیانه‌ی هه‌یه، نه سروشتێكی فه‌ڵه‌ستینیانه، به‌ڵكو سروشتێكی ه‌ماسیانه‌ی هه‌ڵگرتووه، بۆیه سه‌ركه‌وتكردن و شكستپێهێنانی حهماس له‌لایه‌ن سوپای ئیسرائیل له هه‌ر كاتێكی رابردوو ئاسانتره. گوتاره‌كه‌ی (حه‌سه‌ن نه‌سڕولڵا) ئه‌مینداری گشتی حزبولڵای لوبنانی له رۆژی هه‌ینی (3 تشرینی دووه‌می 2023) باشترین به‌ڵگه‌یه بۆ ئه‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه كاتێك ده‌ڵێت:" ئۆپاراسیۆنی گه‌رده‌لوولی ئه‌قسا 100٪ بڕیارێكی فه‌ڵه‌ستینی بووه و جێبه‌جێكردنیشی 100٪ فه‌ڵه‌ستینیه". سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ناكرێت، هێڕشه‌كه‌ی حهماس له (7 تشرینی یه‌كه‌می 2023) ته‌نیا به جه‌نگێكی كلاسیكی ئیسرائیل – حهماس له قه‌ڵه‌م بده‌ین، به‌ڵكو جه‌نگه‌كه چه‌ند ره‌هه‌ندێكی جیاوازی هه‌یه و له زۆر ئاستدا له ئه‌جندای هه‌ردوو لایه‌ن به‌رفراوانتره. ره‌هه‌ندی ترس له ئیسلامی سیاسی له‌لایه‌ن وڵاتانی یه‌كێتی ئه‌وروپاوه، ره‌هه‌ندێكی ئه‌م جه‌نگه‌یه. وڵاتانی ئه‌وروپا، هێڕشه‌كه‌ی حهماس بۆ سه‌ر ئامانجه ئیسرائیلیه‌كان، وه‌كو ده‌رفه‌تێك ده‌بینن بۆ لاوازكردن و بنبڕكردنی ئیسلامی سیاسی له وڵاته‌كانیان، كه له رێگه‌ی شه‌پۆڵی كۆچبه‌رانه‌وه له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بۆ ئه‌وروپا، خه‌ریكه چه‌ندین وڵاتی ئه‌م كیشوه‌ره ده‌هه‌ژێنێت و له‌ناو كۆمه‌ڵگاكانیاندا چه‌ندین كێشه و قه‌یران ده‌نێته‌وه. ئه‌وروپیه‌كان پێیانوایه لاوازكردن و بێكاریگه‌ركردنی حهماس ده‌بێته هۆی لاوازبوون و بێكاریگه‌ربوونی ئیسلامی سیاسی له وڵاته‌كانیاندا. ره‌هه‌ندێكی دیكه ئه‌م جه‌نگه، به‌رده‌وامی و درێژه‌كێشانی ململانێی ئیسرائیل – فه‌ڵه‌ستینه، كه چه‌ندین كێشه و قه‌یرانی له ناو ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل خولقاندووه. له دوای تێپه‌ڕبوونی 75 ساڵ به‌سه‌ر دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل، له‌ناو ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌دا دوو جه‌مسه‌ری ته‌واو دژ به‌یه‌ك سه‌ریانهه‌ڵداوه كه خه‌ریكه ده‌بنه هه‌ڕه‌شه و هۆكاری لێكترازانی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل. جه‌مسه‌رێكیان پێیوایه كاتی رێككه‌وتنی ئاشتی نێوان ئیسرائیل – فه‌ڵه‌ستین هاتووه و ده‌بێت ئه‌م كێشه‌یه له رێگای رێككه‌وتنێكی نێوده‌وڵه‌تی بنبڕ بكرێت، چیتر ناكرێت دۆخه‌كه به هه‌ڵپه‌سه‌رێدراوی بمێنێته‌وه و هه‌ڕه‌شه له نه‌وه یه‌ك به‌دوای یه‌كه‌كاندا بكات. به‌ڵام جه‌مسه‌ری دووه‌م كه توندڕه‌وه‌كانن پێیانوایه به‌بێ تێكشكاندنی باڵی سه‌ربازی هه‌ردوو بزوتنه‌وه‌ی حهماس و جیهاد گه‌یشتنه ئاشتی له‌گه‌ڵ فه‌ڵه‌ستینیه‌كان مه‌حاڵه. بۆیه (حكوومه‌تی بنیامین ناتانیاهۆ) به پاڵپشتی ئه‌مریكا و ئه‌وروپا ده‌خوازێت هێڕشه‌كه‌ی حهماس بكاته بیانوو بۆ گه‌یشتن به‌م ئامانجه. به‌ڵام سه‌ره‌كیترین ره‌هه‌ندی ئه‌م مه‌سه‌له‌یه كه راسته‌وخۆ له پشت هێڕشه‌كه‌ی حهماس وه‌ستاوه، ره‌هه‌ندی جیۆپۆلۆتیكیه كه له ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌ی ئیسرائیل و فه‌ڵه‌ستینیه‌كان دایه. روسیا – چین به هاوكاری هاوپه‌یمانه‌كانیان له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست (توركیا – ئێران) ده‌خوازن ئه‌و هه‌وڵانه په‌ك بخه‌ن كه بۆ دروستكردنی كۆریدۆری نوێ ده‌ردێت به مه‌به‌ستی بازرگانی و گواستنه‌وه‌ی وزه له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بۆ ئه‌وروپا. هۆكاری شاراوه له پشت هێڕشه‌كه‌ی حهماس له 7 تشرینی یه‌كه‌می رابردوودا، په‌یوه‌ندی به ناكۆكی (چین و روسیا له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا و ئه‌وروپا) هه‌یه له‌سه‌ر دروستكردنی كۆریدۆری بازرگانی و گواستنه‌وه‌ی وزه له (هیدنستان بۆ ئیماراتی عه‌ره‌بی له‌وێشه‌وه بۆ ئیسرائیل تا ده‌گاته ئه‌وروپا به رێگای ده‌ریاری سپی ناوه‌ڕاسته‌وه) كه له كۆبوونه‌وه‌ی لوتكه‌ی (G20) له نیوده‌لهی له 13 ئه‌یلولی رابردوو بڕیاری له‌باره‌یه‌وه دراوه. چونكه كه‌وتنه كاری ئه‌م كۆریدۆره، هاوسه‌نگی و ترانزێتی بازرگانی وزه ده‌گۆڕێت، زه‌ره‌رمه‌ندی سه‌ره‌كیش تیایدا جگه له چین و روسیا هه‌ردوو وڵاتی گه‌وره‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست (توركیا و ئێرانه). لێكه‌وته و ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م دۆخه له‌سه‌ر كورد چیه؟ هه‌ریه‌ك له توركیا، ئێران، عێراق و سوریا له په‌ره‌سه‌ندنه‌كانی جه‌نگی حهماس – ئیسرائیل ده‌ترسن، نه‌وه‌كو ئه‌م دۆخه له كۆتاییدا به قازانجی مه‌سه‌له‌ی كورد بشكێته‌وه، به تایبه‌تی له هه‌رێمی كوردستان و باكووری سوریادا. له گوتار و لێدوانی سه‌رانی ئه‌م چوار وڵاته ئه‌م ترسه به‌دیده‌كرێت، كه كورد به پاڵپشتیكردنی ئیسرائیل تاوانبار ده‌كه‌ن و خه‌ریكه جۆره كۆده‌نگیه‌ك له‌م رووه‌وه دروست ده‌بێت و دووریشنیه له داهاتوویه‌كی نزیكدا ئه‌م كۆده‌نگیه ببێته هه‌ماهه‌نگی و به‌یه‌كه‌وه كاركردن بۆ به‌رگرتن له هه‌ر وه‌چه‌رخانێك كه ره‌نگه به‌لای كورد بشكێته‌وه. له‌م رۆژانه‌ی دواییدا، له میدیا و سۆسیال میدیای هه‌ریه‌ك له وڵاتانی توركیا، ئێران و سوریا، ده‌نگۆیه‌ك كه پێناچێت هیچ بنامایه‌كی هه‌بێت، كورد به چه‌كهه‌ڵگرتن و پاڵپشتیكردنی سوپای ئیسرائیل تاوانبار ده‌كات. به‌داخه‌وه هه‌ندێك له میدیاكانی نزیك له پارته ئیسلامیه كوردستانیه‌كانی هه‌رێمی كوردستانیش كه‌وتوونه‌ته ژێر ته‌وژمی ئه‌م بانگه‌شانه. ئه‌وه‌ی دیاره به تایبه‌تی هه‌ردوو وڵاتی توركیا و ئێران هه‌موو رووداوه‌كانی رۆژژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به په‌یوه‌ستكردن به مه‌سه‌له‌ی كورد راڤه ده‌كه‌ن، كه ئه‌مه‌ش له‌لایه‌ك بێچاره‌یی خودی ئه‌م وڵاتانه دووپات ده‌كاته‌وه، له‌لایه‌كی دیكه‌ش هه‌وڵی دروستكردنی به‌ربه‌سته له‌به‌رده‌م پێشووه‌چوونی كێشه‌ی كورد و به‌لانی كه‌م قه‌تیسكردنی كورده له چوارچێوه‌یه‌ك كه ئه‌م وڵاتانه ده‌یخوازن. له ئێستادا ئه‌وه‌ی دیاره بزوتنه‌وه‌ی كورد هه‌ڵوێستێكی بێ لایه‌نانه‌ی گرتۆته‌به‌ر له جه‌نگی ئیسرائیل – حهماس، به‌ڵام زۆر زه‌حمه‌ته تاسه‌ر كورد بتوانێ بێلایه‌نی خۆی بپارێزێت. لێكه‌وته‌كانی ئه‌م جه‌نگه رۆژ له دوای رۆژ بژارده و مه‌ودای بادانه‌وه به ده‌وری رووداوه‌كان به‌رته‌سكتر ده‌كه‌نه‌وه و وڵاتان ناچار ده‌كه‌ن، تا بچنه پاڵ به‌ره‌یه‌ك و به گوێره‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان خۆیان یه‌كلایی بكه‌نه‌وه. ئایا به‌گشتی له روئیای كوردیدا خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ ئه‌م دۆخه كراوه؟ ئایا كورد ده‌توانێ له‌ناو ئه‌م دۆخه‌دا به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی ده‌ستنیشان بكات و بپارێزێت؟ یان هه‌موو شتێك به كاتی زیادكراو ده‌سپێرێـت؟
نوسينى: عەلی مەحمود محەمەد ئەم جەنگە بۆ حەماس‌و لیكۆد شەڕێكی باش بوو، چونكە لە بەرنامەی هەردوولایاندایە یەكتری تەواو بكەن، حەماس هەموو جوو، لیكۆدیش حەماس‌و جیهاد، راگەیاندنی جەنگ لە 7ی ئۆكتۆبەر دەرگاكەی كردەوە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەی دوورو نزیكەكانیان، تاكتیك‌و ستراتیجییەكانیان، سەرباری شەڕی هەردوولایان لەگەڵ عەلمانییەكانی ناوخۆیان، بەم جەنگە هەموو دەرگایەكیان لەبەردەمیان داخست، مرۆڤایەتییان پەراوێز خست، تا ئاستی ئەوەی وەك خائین سەیربكرێن، لایەنگرانی تیۆری ململانێی شارستانیەتەكانیش وەك ئەوەی هەنگوینیان لە كونە دارا دۆزیبێتەوە بانگەشەی دروستی بۆچوونەكەیان دەكەن بەوەی جەنگەكە ئاینییە، ئەوان هەموو روداوەكان تەنها لەرۆژی 7ی ئۆكتۆبەر دەبیننەوە، نەك مانگی دواتر كە زیاتر لە 10 هەزار كەسی بێتاوان بوونە قوربانی وێڕای ئابلوقەی ئابوری‌و بڕینی ئاوو كارەبا لە هاوڵاتیانی كەرتی غەزە. جەنگەكە یەك پاكێجە، 7ی ئۆكتۆبەر كە لەچەند كاژێرێك 1400 كوژراوو 250 دیل كە قوربانییەكان زۆرینەیان خەڵكی سڤیلن، وە پاكێجی دووەم سزادانی خەڵكانێك بە كۆمەڵكوژی‌و ئابلوقەی ئابوری پەیوەندییان بە حەماسەوە نییە، هەردوو تاوانەكەش دەچێتە چوارچێوەی تاوانی جەنگ‌و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی تا ئاستی جینۆساید، نكۆڵیكردنیش لێیان بۆخۆی تاوانە. عوفەر كسیف پەرلەمانتارێكی چەپی جووە رەخنەی گرت لە جەنگ، 45 رۆژ لە پەرلەمان سڕكراو 14 رۆژیش موچەكەی بڕا، كەواتە تەنها گوێ لە كەڕەناكانی جەنگ دەگیرێت. پێش ئەم خولەی جەنگ 43%ی هاوڵاتیانی ئیسرائیلی بوونی دەسەڵاتێكی فەڵەستینییان بە قازانج دەزانی، تەنها 13% دژ بوون (1)، لەبەرامبەردا 54%ی فەڵەستینییەكان پێچەوانەی حەماس لەگەڵ چارەسەری دوو دەوڵەتن لەپاڵ یەكتر بۆ فەڵەستین‌و جوو (2)، ئێستا بەهۆی فەزای جەنگ‌و رژانی خوێنەوە ئەم راپرسییانە بە قازانجی هەردوو پارتی راستڕەوی فاشستی حەماس‌و لیكۆدو هاوپەیمانەكانی گۆڕاون، خوێن هەلی عەقڵی نەهێشتووە، با بزانین بەڕاستی خەڵكی غەزە شایانی ئەم سزادانە بەكۆمەڵەن لەبری تاوانەكانی 7ی ئۆكتۆبەر؟. حەماس‌و هەڵبژاردن حەماس لە ساڵی 1996 بەشداریكردنی لە هەڵبژاردن رەتكردەوەو بە حەرامی زانی، بەڵام كاتێك لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكان لە ساڵی 2005 سەركەوتنی بەدەستهێنا، 33,5%ی دەنگەكانی هێنایەوە (3)، ساڵی دواتر لە 2006 بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی فەڵەستینی كرد، ئەوەش بووە دوا هەڵبژاردن بۆ خەڵكی غەزە. لەوكاتەوە بۆ هەنوكە هەژدە ساڵە تەنانەت هەڵبژاردنی پۆلێكی قوتابخانە، گوندو یانەیەكیش لە كەرتی غەزە نەكراوە، هەرچەندە لەو هەڵبژاردنەی شارەوانییەكان فەتح لەكۆی 8 شارەوانی 5ی بردەوە، واتا غەزەش هێلكەی پاككراو نەبووە بۆ حەماس. لەرێكەوتی 25-1-2006 دوا هەڵبژاردنی پەرلەمان لە فەڵەستین بە هەردوو كەرتەكەیەوە لێواری رۆژئاواو كەرتی غەزە كرا، حەماس 44,45%ی دەنگەكان‌و 74 كورسی بەدەستهێنا، فەتح 41,43%ی دەنگەكان‌و 45 كورسی هێنایەوە لەكۆی 132 كورسی پەرلەمانی فەڵەستین. لە ئەنجامدا حەماس لە رێكەوتی 29-3-2006 حكومەتی بە تەنها پێكهێنا بەسەرۆكایەتی ئیسماعیل هەنییە، بەهۆی نەدانی موچەوە لە ئەیلولی 2007دا كەرتی گشتی مانگرتنی گشتی راگەیاند، كێشەو ئاڵۆزی لەگەڵ فەتح دروستبوو، چونكە حەماس نەیتوانی موچەیان دابین بكات، لە رێكەوتی 8-2-2007 رێككەوتن حكومەتی ئیتلافی لەنێوان فەتح‌و حەماس پێكبهێنن، لێ لە رێكەوتی 14-6-2007دا حەماس دەستی بەسەر تەواوی كەرتی غەزەدا گرت، دوا تەڵەمووی پەیوەندی نێوانیانی پچڕی، رۆژی دواتر مەحمود عەباس تاك لایەنە سەلام فەیازی كردە سەرۆك وەزیران، لەوكاتەوە دوو ئیدارەیی دەستیپێكرد، بەڵام بێ دەرگەڵە چونكە دووری نێوانیان 115 كیلۆمەترە. لەرێكەوتی 11-12-2021و 25-3-2022 هەڵبژاردنی شارەوانی لە كەرتی لێواری رۆژئاوا ئەنجامدرا، حەماس نەچووە ناو كایەكەوە. بەپێی راپرسییەكان پێش روداوەكان 7ی ئۆكتۆبەر، 63%ی هاوڵاتیانی فەڵەستینی داوای گۆڕینی سەركردایەتی فەڵەستینی دەكەن تا چالاكترو كەمتر گەندەڵ بێت، واتا زۆرینە رازی نین لەوانەی حەماس‌و فەتح ، 65%یش داوا لە حەماس‌و فەتح دەكەن هەڵبژاردنی ئازادو پاكژ ئەنجام بدەن (4). بەڵام حەماس ئەو مەقولەیەی سەلماند كە لایەنێكی ئیسلامی لە هەڵبژاردن سەر بكەوێت دەبێتە دوا هەڵبژاردنی وڵات. حەماس رێگای نەداوە خەڵك راپرسی لەسەر شێوازی حوكمڕانییەكەی بكەن، تا بزانن لە دەرەوەی راپرسی چۆن وەڵامی دەدەنەوە، هەرچەندە پێویستە ئەوە بزانین لەماوەی ئەم هەژدە ساڵەی دەسەڵاتداری حەماس، هەژاریی‌و بێكاری زیادیان كردووە، دادپەروەری نەبووە، ئازادی بڤە بووە، زانست‌و پیشەسازی وێران بوون، ئابووری داتەپیووە... بودجەی كەرتی غەزە بودجەی حكومەتی حەماس لە كەرتی غەزە تەنها 630 ملیۆن دۆلار بووە لەساڵی 2011، لە ساڵی 2012 زیادیكردووە بووە بە 769 ملیۆن دۆلار، واتا بە ئەندازەی یەك مانگی موچەی هەرێمی كوردستان. زۆربەی پارەداركردنی كارگێڕی حكومەتی كەرتی غەزە هاوكاری دەرەوەیە بەتایبەت ئێران، قەتەر، توركیاو ئەمەریكا، یەكێتی ئەوروپا، جامیعەی عەرەبی‌و رێكخراوەكان دەیكەن، ئێران ساڵانە نزیك 300 ملیۆن دۆلاری داوە بە حەماس، ئەردۆگانیش هاوكاری كردووە، نموونە لە ساڵی 2012 بە 300 ملیۆن دۆلار بەشداری بودجەی حكومەتەكەی حەماسی كردووە. لایەنێكی دیكە لە داهاتی حكومەتی حەماس لە كەرتی غەزە ناردنەوەی پارەی پەنابەرانە بۆ ناوەوە، كە نزیك 20%ی خەڵكەكەی لەسەر دەژێت، تەنانەت دابینكردنی بودجە زەكات‌و پشكی خێرەومەندانیش لەناوخۆو دەرەوەی تێدەكەوێت (5). دوو سەرچاوەی دیكەش بۆ داهات هەیە لە كەرتی غەزە، ئەویش 18500 كرێكاریان لەناو ئیسرائیل كاردەكەن موچەكانیان باشە. كەرتێكی دیكەی ئابوری قاچاخچێتی ناو نەفەقەكانە لە سیناوە بۆ ناو كەرتی غەزە، دیارە كۆڵبەرەكان زۆرینەیان بە مەحسوبیەت لەو جێگایە دانراون لە قاچاخچییە دەسترۆیشتووەكانی حەماسەوە نزیكن، لێرە حەماس ساڵانە لە 300 ملیۆنەوە بۆ نیو ملیار دۆلار داهاتی دەستدەكەوێت. ئیدارەی ئابوری حەماس بەپێی ئاماری رێكخراوی ئۆنكتادی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، داهاتی تاك لە كەرتی غەزە نیوەی لێواری رۆژئاوای حكومەتەكەی فەتحە، رێژەی بەشداری كەرتی پیشەسازی لە بەرهەمی نەتەوەیی تەنها 8%ە، واتا بۆ نیوەی پێش كودەتای حەماس دابەزیوە، بەشداری كەرتی كشتوكاڵیش لەكۆی بەرهەمی نەتەوەیی لە 9%ەوە بۆ 5% دابەزیوە، واتا رێژەی هەردوو كەرتی بەرهەمهێنی ئابوری پیشەسازی‌و كستوكاڵ جێگای حەسودی نییەو وێران كراون لەلایەن دەسەڵاتدارێتی حەماسەوە، هەرچی پشكی كەرتی غەزەیە لەكۆی ئابوری قەوارەی فەڵەستینی، لە نیوەوە بۆ چارەكی كۆی ئابوری فەڵەستین دابەزیوە. ئەمە سەرباری ئەوەی 60%ی كارەبای غەزە لە ئیسرائیلەوەیە، تەنانەت كارەبای ئەوەی نییە بۆ دابینكردنی پاككردنەوەی ئاو بەكاریبهێنێت بۆ هاوڵاتیانی (6). بەگشتی داهێنانی حەماس تەنها لە لێدانی تونێل لەژێر زەوی كە گەیشتوەتە 500 كیلۆمەترو خۆپڕچەككردن بووە. ئیسرائیل دوای ئەم جەنگە، غەزەش بۆ حەماس جێبهێڵێت، بەدەیان ساڵی دیكە ناتوانێت تەنها چیمەنتۆ بۆ چاككردنەوەی خانووە روخاوەكان دابینبكات، كە بەكۆڵ لە تونێلەكانەوە لە میسرەوە هاوردە دەكرێت. ئەدی ژیانی هاوڵاتیانی غەزە؟ حەماس ژیانی خەڵكی غەزەی وێران كرد، لە ساڵی 2022ەوە زیاتر لە نیوەی هاوڵاتیانی غەزە بەپێی وتەی رێكخراوی (فاو)ی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان ئاسایشی خۆراكیان نییە. رێژەی هەژاری لە كەرتی غەزە 53%یە، بەڵام لە كەرتی لێواری رۆژئاوا، ئەو بەشەی لەژێر دەستی فەتحی عەلمانییە 13,9%ە، هەروەها 33,7%ی هاوڵاتیانی كەرتی غەزە زۆر هەژارن، بەڵام لە كەرتی لێواری رۆژئاوا ئەو رێژەیە تەنها 5,8%ە. (7) هەروەها 83%ی كرێكاران لە كەرتی غەزە بە كەمتر لە لانی كەمی كرێ كاردەكەن، كە 520 دۆلارە لە مانگێكدا (8). زۆرجار كرێی كرێكاران ئەوەی وەریدەگرن نیوەی لانی كەمی كرێیە بە كاتژمێری كاركردنی زیاترەوە. (9) ئەمە لەكاتێكدایە لانی كەمی كرێ لە وڵاتی ئیسرائیل مانگانە 1400 ئیرۆیە، بۆ ساڵی داهاتوو دەبێتە 1600 ئیرۆ. (10) هەروەها بۆ دەرچووان‌و گەنجان‌و ژنان كێشەكە زۆر قورسترەو رێژەی بێكاری لەناویاندا زۆر زیاترە، 74%ی دەرچووانی زانكۆ لە كەرتی غەزە بێكارن. (11) ئازادییەكان لە ساڵی 2011دا عەبدولەتیف موسا ئیمارەی ئیسلامی لە رەفەح دامەزراند، حەماس پەلاماریدان‌و ئەمیرو نۆ لە ئەندامانی كوشت. پەلاماری جند ئەنساراللەی سەر بە قاعیدەی داو 22ی لێكوشتن، پەلاماری جیهادو تەوحیدی سەر بە داعشی دا لە ساڵی 2015، ئەمانە هەموو هاوئاوازی بن بەمشێوەیە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات دەبێت بەرامبەر بە فەتح‌و لایەنە چەپگەراكان‌و ژنان‌و خەڵكی دیكە چی بكات؟. پەروەندەی حەماس لەبەرامبەر ئازادییەكان‌و رۆژنامەگەری پەروەندەیەكی رەشە، بەپێی راپۆرتەكان. (12) دوا راپرسی بۆ حەماس كارەسات بوو! رۆژێك پێش 7ی ئۆكتۆبەر تۆڕی (بارۆمیتەر)ی عەرەبی بەهاوكاری ناوەندی فەڵەستینی بۆ توێژینەوەی سیاسی‌و گۆڤاری (فۆرین ئەفیرەز)ی ئەمەریكی بەپشتیوانی سندوقی نیشتمانی ئەمەریكی بۆ دیموكراتیەت، راپرسییەكیان ئەنجامدا، راپرسییەكە راستەوخۆو روبەڕوو ئەنجامدراوە، لەئەنجامدا دەركەوت زۆربەی هاوڵاتیانی كەرتی غەزە باری ئابورییان خراپە بەهۆی دەسەڵاتی خراپی حەماس، 44%یان هیچ متمانەیەكیان بە حەماس نییە، لەبەرامبەردا 29%یان زۆر متمانەیان بە حەماسە، 72%یان پێیانوایە گەندەڵی لە دەسەڵاتی حەماس هەیە، هەروەها زۆرینەی هاوڵاتیانی غەزە ئایدۆلۆجیای حەماس رەتدەكەنەوە، بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی قەوارەی یەكگرتووی فەڵەستینیش مەروان بەرغوسی 32%و ئیسماعیل هەنییە 24%و مەحمود عەباس 21%ی دەنگەكان دەهێننەوە ئەگەر لەوكاتە هەڵبژاردن بكرابایە، مەروان بەرغوسی زیندانییەو سەربە رێكخراوی فەتحە، هەروەها بەپێی ئامارەكە 78%ی هاوڵاتیانی غەزە كێشەی دابینكردنی خۆراكی رۆژانەیان هەیە. بەگشتی تەنها 27%ی هاوڵاتیان حەماس پارتی بژاردەیانە، لە ساڵی 2021 ئەو رێژەیە 34% بووە. (13) كەواتە 73%ی ئەو خەڵكەی لە غەزە ئەمڕۆ بوونەتە قوربانی نەك لایەنگرو دەنگدەری حەماس نین، بەڵكە بەشێكی نەیاری توندی حەماسن، ئێستا لەجیاتی ئەو سزا دەدرێن، هەر 5 دەقە منداڵێكیان لێ دەكوژرێت، ئەوان پێشتر حەماس سزای سیاسی‌و برسیكردنی دابوون، ئێستا نەتەنیاهۆ. لەكاتێكدا خەڵك لەبری حەماس سزا دەدرێن، زۆرینەی مەكتەبی سیاسی حەماس‌و خێزانەكانیان لە دەرەوەی فەڵەستین دەژین، بەتایبەت لە شاری دۆحە، بەهەردوو كەسایەتی یەكەم‌و دووەمیان (خالد مەشعەل‌و ئیسماعیل هەنییە)و ماڵ‌و منداڵیان‌و 7 ئەندامی مەكتەبی سیاسییانەوە. خالید مەشعەل لە ژیانیدا تەنها 3 رۆژ كەرتی غەزەی بینیوە، موسا ئەبو مەرزوق تەنها 5 رۆژ گەڕایەوە بۆ غەزە، كەچی بە وتارە ئاگراوییەكانیان هانی گەنجان دەدەن بۆ غەزاو جیهاد، ئەبو شادییە دۆستەكەی هەژاران كە رۆژانە شیرینی بەسەریان دابەشدەكرد دەبێتە قوربانی. (14) سەرچاوەكان: 1-https://qudspress.com/74775/ 2-https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1664946-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D9%87%D8%AC%D9%88%D9%85-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D8%B3-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%83%D8%A9%D8%9F 3-http://miftah.org/arabic/PrinterF.cfm?DocId=2967 4-https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/asttla-jdyd-llray-fy-aldft-alghrbyt-yuzhr-thwlaan-mn-alara-almttrft-lam-2020 5-https://en.wikipedia.org/wiki/Governance_of_the_Gaza_Strip 6-https://carnegie-mec.org/2021/06/07/ar-pub-84696 7-https://pngoportal.org/post/25120/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D9%83%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A-%D9%8A%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86-%D9%85%D8%A4%D8%B4%D8%B1-%D8%B5%D8%B9%D9%88%D8%AF-%D8%A8%D9%84%D8%A7-%D8%AA%D9%88%D9%82%D9%81 8-https://news.un.org/ar/story/2022/09/1111231 https://www.alaraby.co.uk/economy/%D8%AA%D8%AD%D8%B0%D9%8A%D8%B1-%D8%A3%D9%85%D9%85%D9%8A-%D9%85%D9%86-%D9%85%D8%B9%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86 9-https://www.aa.com.tr/ar/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9/%D9%8A%D9%88%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%A3%D8%AC%D9%88%D8%B1-40-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A6%D8%A9-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%AF%D9%88%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AF%D9%86%D9%89/2885141 https://www.independentarabia.com/node/255571/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D8%A3%D8%AC%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%BA%D8%B2%D8%A9-%D8%A3%D8%AF%D9%86%D9%89-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B1%D9%8A%D9%85%D8%A9 10-https://www.i24news.tv/ar/%D8%A3%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1/middle-east/1679595252-%D8%A5%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D9%8A%D9%84-%D8%B1%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AF%D9%86%D9%89-%D9%84%D9%84%D8%A3%D8%AC%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%A9-5-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A6%D8%A9-%D8%A8%D8%AF%D8%A1%D8%A7-%D9%85%D9%86-%D8%A3%D8%A8%D8%B1%D9%8A%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%B4%D9%8A%D9%83 11- https://www.aljazeera.net/politics/2023/7/26/%D9%86%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86-%D8%AA%D8%AD%D8%B0%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D9%84%D8%A7-%D8%AA%D9%82%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D9%88%D8%A7 12- https://palestinianaffairs.state.gov/ar/%D8%AA%D9%82%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B6%D9%81%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D9%82/ 13- https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1664946-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D9%87%D8%AC%D9%88%D9%85-%D8%AD%D9%85%D8%A7%D8%B3-%D8%B1%D8%A7%D9%94%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%84%D8%B3%D8%B7%D9%8A%D9%86%D9%8A%D9%8A%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%83%D8%A9%D8%9F 14- https://www.skynewsarabia.com/varieties/1667687-%D8%BA%D8%B2%D8%A9-%D9%85%D9%82%D8%AA%D9%84-%D8%A7%D9%94%D8%A8%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D8%AF%D9%8A-%D8%A8%D8%A7%D9%8A%D9%94%D8%B9-%D8%AD%D9%84%D9%88%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A1
.jpg)
ئامادەكردنی: ئەنوەر کەریم کوژراو و بریندارانی شەڕی نێوان ئیسرائیل و غەزەدا، ژمارەیەکی زۆری تێپەڕاندوەو ژمارەیەکی زۆر بارمتە و دیل گیراون کە هەندێکیان هاوڵاتیانی سڤیلن لە نەتەوەو رەگەزی جیاواز. ئەو وێنانەی لە میدیاکانەوە ئەبینرێت وا چاوەڕوان ئەکرێت ببێتە هۆی فراوانی شەڕەکەو لە ئەنجامدا کوژاراو برینداری زیاتری لێبکەوێتەوە. فراوانبون و گەورەبونی شەڕەکە بازاڕی نەوت زیاتر ئەلەرزێنیت دوای شەڕی رووسیاو ئۆکرانیا کە نرخی نەوتی بەرزکردۆتەوە دوای ئەوەی جیهان لە پەتای کۆڤید - 19 هاتە دەرەوە. بەرزبونەوەی نرخی نەوت ئەبێتە هۆی زیادکردنی هەڵئاوسان و کەمکردنەوەی گەشەی ئابوری جیهان کە بەردەوام لە رۆژهەلاتی ناوەراستدا زیاتر ئەبینرێت. سەرەڕای ئەوەی کە ئابوری جیهان بەرەو پا شەکشە ئەڕوات. 7ی ئۆکتۆبەر شۆکێکی گە ورە بوو بۆ ئیسرائیلیەکان کە ڕێکخراوی حەماس توانی بچێتە ناو شارە سنوریەکانەوە چەندین کاری کوشتار و بەدیلگرتنی سەربازو هاوڵاتی سڤێل بکات کە لە مێژوی ئیسرائیلدا گەورەترین زیان بوە لە هیرشی یەک ڕۆژەدا بۆ سەر ئیسرائیل. بە گەڕانەوی حەماس بۆ ناو کەرتی غەزە ئیسرائیل دەستی کردوە بە هیرشی ئاسمانی وە هەتا ئیستاش بەردەوامە کە زیانێکی زۆری گیانی و ماڵی داوە لە غەزە. ئەوەی پێشبینی ئەکرێت ٣ سیناریۆ هەیە کە هە موویان ئازاربەخشن. 1- شەڕی نێوان هێزە گەورەکانی ناوچەکە ئیسرائیل و ئێران. ئەگەر شەڕ لە نێوان ئەم دوو دەوڵەتەدا ڕووبدات ئەوە زیانی کوژراوان و بریندران وێرانکاری وڵاتەکە زۆر گەورەئەبێت و کاریگەری گەورەی ئەبێت لەسەر ئابوری جیهان ، هەرچەندە ئیران بەفەرمی خۆی بێبەری کردوە لە وەی کە بەشداربووبێت لە هێرشەکەدا بەڵام بەڵگە هەیە کە ئێران چەندین ساڵە پشتیوانی لە ڕێکخراوی حەماس ئەکات کە بەڕێکخراویکی تێرۆریستی ناسراوە لە لایەن ئەمریکاو ئەوروپاوە ئەم بەڵگانە وائەکات کە ببێتە هۆی هەڵگیرسانی ڕاستەوخۆی شەڕلە نیوان ئیسرائیل و ئێراندا. لە 20% نەوتی جیهان لە رٶژهەڵاتی ناوەراستەوە دەخرێتە بازارەکانی جیهانەوە و بەربەست دروست ئەبیت هەرچەندە سعودیەو ئیمارات توانای زیادکردنی بەرهەمیان هەیە بەڵام لە حاڵەتی شەڕی نێوان ئەو دوو ووڵاتەدا نەوتی ئەو ناو چەیە لە تەنگەی هورمزەوە تێدەپەڕێت. کە دەکەوێتە نیوان نیمچە دوڕگەی عەرەب وئیرانەوە ( تەنگەی هورمز) کاریگەری گەورەی هەیە لەسەر بازاڕی نەوت لە ڕابردوودا ئیران بەردەوام هەڕەسەی داخستنی ئەم تەنگەیەی کردوە. ئەو کاتە شەڕەکە کاریگەری تەواوی ئەبێت لەسەر بازاڕی نەوت و بازرگانی جیهان و لە م حاڵەتەدا نرخی نەوت بەرزئەبیتەوە بۆ 150 دۆلار / بەرمیل ئەمەش ئەبیتە هۆی زیاد بوونی هەڵئاوسان بۆ 6.7% بەرزئەکاتەوە لەساڵی داهاتودا کاریگەری ئەبێت لەسەر گەشەی جیهانی و دەیئەبەزێنێت بۆ( 1.7%) کە ئەمەش نزمترین گەشەی ئابوری جیهان ئەبێت لە (٤) دەیەی ڕابردوودا وە ئەبیتە هۆی کەمکردنەوەی بڕی بەرهەم بە بڕی (١) تریلیۆن دۆلار بە مەش ئابوری جیهان ئەخاتە ناو پاشەکشەوە، ئەنجامەکەی هەڵئاوسانی بەرزو کەمکردنەوەی خەرجیەکانی بەکاربردبن و لەدەستدانی هەلی کارو دامرکانەوەی ئابوری جیهانە. 2- سیناریۆی شەڕی نمایندەکان PROXY WAR شەڕەکە فراوانە بەڵام گەورە نیە لە کاتی هێڕشی زەمینی بۆ غەزە لە لایەن ئیسرائیلەوە شەڕەکە فراوان ئەبێت لە لایەن (حزب اڵلە)ی لوبنانەوە و میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە سوریا وە میلیشیاکانی عێراق و حوسیەکان سەر بە ئێران لەم شەڕەدا. نرخی نەوت بەڕێژەی (٥ ) دۆلار بەرزئەبێتەوە دەگاتە (95) دۆلار وەک لە شەری لبنان لە ساڵی 2006 دا ڕوویدا وە هە ڵئاوسانی جیهان بۆ ساڵی داهاتوو ئەگەیەنێتە ( 5.7% )، گەشەی ئابوری جیهانیش دەگەیەنیتە (2.4% )کە ئەمەش کەمترین گەشەی ئابوریە لە سەرەتای ساڵی نەوەدەکانەوە بێجگە لە قەیرانە داراییەکەی ئەمریکاو سەردەمی کۆڤید – 19. 3- شەڕی کەمکردنەوە ئەم سیناریۆیە لە هەموویان با شترە چونکە تەنها ئیسرائیل و غەزە ئەگرێتەوە بە ڵام ئەمە زیانی گیانی ئەبێت و وەک ئەوەی لە 2014 دا ڕوویدا ئەو کاتە زیاتر لە 2000 فەلەستینی کوژران و ئابوری غەزە وێرانکرا زیانی بۆ سەر ئابوری جیهان نەبوو. لە ئیستادا ئابوری جیهان توو شی چەند شۆکێک بووە، دوای هاتنە دەرەوەی لە پەتای کۆڤید شەری ڕووسیاو ئۆکرانیا دەستیپێکرد وە هەروەها جیهان تووشی هەلئاوسانێکی زۆر بووە و رێژەی سوودی بانکی زۆر بەرزبۆتەوە و، خاوبونەوەی گەشەی ووڵاتی چین و وە خاوبونەوەی گەشەی جیهان کەمبۆتەوە. هەرچەندە هەلئاوسان بەرەو دابەزین ئەڕوات بەڵام شەڕی ڕۆژهەڵاتی ناورەراست کێشەکان خراپتر ئەکات. سەرجاوە: ئەسۆشیتەید پرێس - بلومبیرگ
.jpg)
درەو: راپۆرتی: محەمەد گەزۆ ماستەر لە ئابوری دوای هێرشی كتو پڕی (كەتائبی قەسام) بۆسەر ئیسرائیل و كاردانەوە سەربازیەكانی ئەو وڵاتە، ڕۆژ بەڕۆژ دەرهاویشتە ئابوریەكانی ئەو جەنگە لەسەر هەردوو لای بەشدار لە جەنگەكە زیاتر دەبن بەجۆرێك هەریەك لەو دوولایەنە گورزی ئابوری توند بەر سەرخان و ژێرخانی ئابوریان دەكەوێت بەتایبەت ئیسرائیل، بەجۆرێك دراوی ئیسرائیلی ( شیكل) لەسەرەتای هێرشەكەوە و لە ڕۆژی یەكەمی هێرشەكەدا 3%ی بەهاكەی لە بەرانبەر دۆلاردا لەدەستداو دابەزیووە بۆ نزمترین ئاست لەماوەی هەشت ساڵی رابردوودا، ئەمەش بە پێی وتەی پارێزگاری بانكی ناوەندی ئیسرائیلی (كارنیت فلوج) كە بە كەناڵی بلۆمبیرگی ئەلمانی ڕاگەیاندووە. هاوكاتیش بۆرسەی تەلئەبیب بەڕێژەی 8% داكشاوە و دابەزینی تۆماركردووە، لەپاڵ ئەمەشدا كەرتی بانكی بەڕێژەی 8% زیانی بەركەوتووە، كاریگەریەكانی ئەم جەنگە بەسەر هەموو سێكتەرەكانی ئیسرائیلەوە دیارە بەجۆرێك ئەم جەنگە بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت 5 دۆلار بۆهەر بەرمیلێك، لەوبارەیەوە كۆمپانیای شیفرۆن ڕایگەیاندووە كە كێڵگەی غازی سروشتی تماری داخستووە كە سەرچاوەی گرنگی دابینكردن و هەناردەكردنی وزەی كارەبایە بۆ ئیسرائیل، لە ئەگەری بەردەوام بوونی ئەم جەنگە و ئەم داخستنی كێڵگەی غازی تمار دەبێتە هۆی دابەزینی ئاستی هەناردەكردنی غاز بۆ هەریەك لە وڵاتانی مصر و ئوردون و بەوهۆیەوە دواجاریش دەبیتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی وزە لەسەر ئاستی جیهان. یەكیكی تر لەو سێكتەرانەی كە كاریگەری جەنگەكەی بەركەوتووە كەرتی تەكنەلۆجیایە بەجۆرێك بەهۆی بانگهێشتكردنەوەی نزیكەی 300 هەزار لە هێزی سەربازی یەدەگی ئەو وڵاتە بۆ بەشداریكردن لەو جەنگە، بۆتە هۆی دروست بوونی بۆشایی لەو دامەزراوانەكەی كە ئەو سەربازانە وەك كارمەند كاری تێدا دەكەن بەتایبەت كە زۆرینەی ئەندامانی ئەو هێزە لەكەرتی پیشەسازی و تەكنەلۆجیادا كاردەكەن، لەناو ئەو كۆمپانیا جیهانیانەی كە بەهۆی جەنگەكەوە زیانیان بەركەوتووە لە ئیسرائیل بریتین لە نوسینگەكانی (مایكرۆسۆفت، گوگڵ، ئاپڵ، ئۆراكل) ، یەكێكی تر لەو كۆمیانایانەی تر كە زیانی گەورەی بەركەوتووە (ئینتڵ)ە كە كاری دروستكردنی ئینتگرێتی ئەلكترۆنیە و ئەم كۆمپانیایە لە دوری 30 خولەك لە سنوری كەرتی غەزەوە كارگەی دروستكردنی ئەو چیپەی بونیادناوەو تیایدا 25 ملیار دۆلاری خەرج كردووە و لە ئێستادا لەژێر هەڕەشەی بۆردومانی كەتیبەكانی حەماسدایە. كەرتی گەشتیاری و فرۆكەوانی دوای هێرشەكە سەر ئیسرائیل ئەوەی كە راستەوخۆ زیانی بەركەوت كەرتی فرۆكەوانی بوو بە تایبەت لە فرۆكەخانەی بن غورین لە تەلئەبیب، بەجۆریك زۆریك لە كۆمپانیا ئەمریكی و كەنەدی و ئەوروپیەكان هۆشداریاندا لەوەستانی گەشتەكانیان بەهۆی جەنگەوە ، بەجۆرێك هەزاران گەشتیار گەشتەكانیان هەڵوەشاندەوە، ئەمەش بوو بەهۆی ئەوەی كە زیانی ئەو كەرتە بەهۆی هێرشەكانەوە نزیك بێتەوە لە چوار ملیار دۆلاری ئەمریكی، بەبەراورد بەوەی لە ساڵی 2022 ژمارەی گەشتیاران بۆ ئیسرائیل نزیكەی سی ملیۆن گەشتیار بووە. تێكرای زیانە چاوەڕوانكراوەكانی ئەم جەنگە لە ئەگەری بەردەوام بوونی جەنگ خەرجی ئەم جەنگە لەسەر ئیسرائیل بە نزیكەی حەوت ملیار دۆلار دەكەوێت كە ئەمەش دەكاتە 1.5%ی تێكرای بەرهەمی ناوخۆی ئەو وڵاتە و وەك نمونەیەك بۆ روونكردنەوەی بابەتەكە بەجۆرێك خەرجی یەك موشەكێكی ئیسرائیلی بۆ تەقاندنەوەی موشەكێكی حەماس بریتیە لە ( 40 بۆ 50 ) هەزار دۆلاری ئەمریكی و لە پاڵ ئەمەشدا حەماس بۆ یەك موشەكی نزیكەی 600 دۆلار خەرجی دەدات، لە ئەگەری درێژە كێشانی ئەم جەنگە زیانە ئابوریەكان لەسەر تەواوی سێكتەرەكانی ئابوری ئیسرائیل زۆر گەورەتردەبێت بە بەراورد بە ساڵی 2014 كە بەهۆی جەنگی 50 رۆژەوە اسرائیل نیزیكەی یەك ملیار دۆلار زیانی بەركەوت. هەربۆیە لە واقدا بەدەر لەوەی ئیسرائیل دەیەوێت بەم جەنگەی بەشێك لەو هەیبەتە بەدەستبهێنێتەوە كە بەهۆی هێرشی حەماسەوە شكێنراو لەدەستیدا بەڵام لەبەردەوام بوونی جەنگەكە لە ڕووی ئابوریەوە زیانمەندی گەورە ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی دەبن ئەمەش وادەكات بیر لە ئاگربەست و كۆتایی هێنان لە جەنگەكە بكرێتەوە.
(درەو): بەر لە 50 ساڵ‌و لە جەنگی ئۆكتۆبەری 1973وە، ئەمە جاری یەكەمە ئیسرائیل بەشێوەیەكی فەرمی رایدەگەیەنێت "لە دۆخی جەنگ"دایە. بەڵێ، پێشتر ئیسرائیل چەندین هەڵمەتی سەربازی بۆسەر غەزە یان لوبنان ئەنجامداوە، بەشێوەیەكی كردەییش ئەو هەڵمەتانە بە جەنگ ناودەبرێن، بەڵام بەبێ ئەوەی بەشێوەی فەرمی رابگەیەندرێت ئەوە "دۆخی جەنگە" وەكو ئەوەی ئەمجارە كراوە. راگەیاندنی دۆخی جەنگ گڵۆپی سەوز بۆ ئیسرائیل هەڵدەكات بۆ ئەوەی ئەوەی بە گونجاوی دەزانێت بیكات لە هەنگاوی سەربازی دژی حەماس‌و ئەو گروپە چەكدارانەی تری فەلەستین كە بەشدارییان لە هێرشەكەی رۆژی شەممەدا كردووە، هێرشێك كە ئیسرائیلییەكانی لە "دۆخی ترس‌و تۆقین"دا بەجێهێشتووە، بەپێی وەسفێك كە گۆڤاری "ئیكۆنۆمیست"ی بەریتانی كردویەتی. راگەیاندنی "دۆخی جەنگ" رایگشتی ئیسرائیلیش ئامادە دەكات بۆ ئەگەری كوژرانی ژمارەیەكی زۆر خەڵك، هەروەك راگەیاندنەكە دەسەڵاتێكی زۆریش بە حكومەتی ئیسرائیل دەدات، لەنێویاندا: بانگهێشتكردنی هێزی یەدەگ‌و كەڵك وەرگرتن لە سەرچاوە لۆجستییەكان‌و دانانیان لەژێر دەستی سوپادا. یواڤ گالانت وەزیری بەرگری ئیسرائیل ئیمزای لەسەر بڕیارێك كرد بۆ بانگهێشتكردنی سەربازانی یەدەگ بۆ خزمەتی سەربازی، هەروەك سوپای ئیسرائیلیش لە رۆژی شەممەوە 300 هەزار سەربازی یەدەگی ئامادەكردووە. بە راگەیاندنی فەرمی دۆخی جەنگ، حكومەتی ئیسرائیل دەتوانێت پاڵپشتی سەربازی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ خۆی فەراهەم بكات، ئەمەش لەسەر بنەمای پابەندی ئەمریكا لەبەرامبەر دەوڵەتی عیبری. بەشێوەیەكی خێرا، لوید ئۆستن وەزیری بەرگری ئەمریكا فەرمانیدا گروپی كەشتی فڕۆكەهەڵگری جەنگیی (جیراڵد ئاڕ فۆرد) بەرەو خۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست بەرێبكەوێت بەمەبەستی نیشاندانی پاڵپشتی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل. پێشتریش، جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند، یارمەتی سەربازی زیاتری ئەمریكا بۆ ئیسرائیل بەڕێوەیە. ئامانجی ئیسرائیل چییە؟ ئیسرائیل دەیەوێت ژێرخانی سەربازی حەماس‌و گروپەكانی فەلەستینییەكانی تری بەشدار لە هێرشەكەی رۆژی شەممە، لەناوببات. لە لیدوانێكدا بۆ (BBC) سەید غونێم پسپۆڕی سەربازی دەڵێ:" ئەگەری هەیە وەكو هەموو جارەكانی تر، ئەگەرچی ئەمجارە توندترە، ئیسرائیل لەشكركێشییەكی بەرفراوان بكاتە سەر كەرتی غەزە". سەید غونێم ئاماژە بەوە دەكات:" لە پێنج روبەڕووبونەوەی ئیسرائیلدا لەگەڵ حەماس، بنەماكانی گەمەكە روون بووەوە: ئیسرائیلییەكان سوپا كۆدەكەنەوە‌و لە ئاسمانەوە هێرش دەكەن‌و زیان بە كەرتی غەزە دەگەیەنن". باسلەوە دەكات:" بەڵێ. هەموو جارێك هەوڵدەدەن سەری سەركردایەتی حەماس ببڕن، بەڵام شكست دەهێنن، دواتر پەنا بۆ هەموو رێگایەك دەبەن بۆ ئەوەی حەماس قایل بكەن بەوەی موشەك رابگرێت‌و بچێتە ناو دانوستانەوە بۆ ئازادكردنی دیل‌و بەرمتەكان". سەید غونێم پێشبینی دەكات" تەنانەت ئەگەر ئیسرائیل سەركەوتووش بێت لە جەنگێكی بەرفراواندا، هێشتا پێی دەچێتە ناو زەلكاوی غەزە بەبێ ئەوەی بتوانێت كات‌و چۆنیەتی دەرچوون لێی دیاری بكات، هەروەك ناتوانێت روبەڕووی دەرەنجامەكانی ببێتەوە". ئامانجی حەماس چییە؟ سەید غونێم وای دەبینێت بزوتنەوەی حەماس لەمپەری بۆ پرۆسەی "ئاسایكردنەوەی پەیوەندی سعودیە- ئیسرائیل" دروستكردووە، كە لە چوارچێوەی ئەوەدا دێت ناوی لێنراوە "رێككەوتنەكانی ئەبرەهام"و لێكنزیكبوونەوەی عەرەب‌و ئیسرائیل، كە دەبێتە بە هەڕەشەیەكی قوڵ لەسەر حەماس. ئاماژە بەوەدەكات" حەماس دەیەوێت بەر لەوە، جیهان جارێكی تر ئەو بیرۆكەیە لە ئامێز بگرێتەوە كە ناسەقامگیری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و هەرێمەكانی دەوروبەری بەهۆی نادادی‌و بایەخ نەداتە بە دۆزی فەلەستین". ئاڵوگۆڕی دیلەكان ململانێی عەرەب‌و ئیسرائیل چەندین رێككەوتنی ئاڵوگۆڕی دیلەكانی بەخۆوە بینیوە. لە ساڵی 2011دا ئیسرائیل ناچار بوو (هەزارو 27) دیلی فەلەستین ئازاد بكات لەبەرامبەر ئازادكردنی گەڵعاد شاڵیت- ئەو سەربازە ئیسرائیلیەی كە ساڵی 2006 حەماس بە دیل گرتی. موسعەب برێم وتەبێژی بزوتنەوەی جیهادی ئیسلامی بە (BBC)ی راگەیاند" تەنیا بزوتنەوەكەی دەیان دیلی ئیسرائیلی لەبەردەستدایە". برێم وتویەتی ژمارەی كوژراو بریندارو رفێندراوانی ئیسرائیلی چەند هێندە زیاترە‌و ئەو دیلانە ئازاد ناكرێن تا هەموو زیندانیانی فەلەستینی لە ئیسرائیل ئازاد نەكرێن. ژمارەی زیندانیانی فەلەستینی لە گرتوخانەكانی ئیسرائیلدا بە نزیكەی (5200) كەس دەخەمڵێندرێت، ئەمە بەپێی قسەی رێكخراوی ناحكومی (الچمیر)ی بۆ مافەكانی فەلەستین. هێشتا ژمارەی ئەو ئیسرائیلیانەی كە بە دیل كەوتونەتە دەست گروپە فەلەستینییەكان پشتڕاست نەكراوەتەوە، سەرباری ئەوەی حكومەتی ئیسرائیل رایگەیاندووە زیاتر لە 100 كەس بەدیل گیراون. لێكەوتەكانی چی دەبێت ؟ هێشتا زۆرێك لە وڵاتانی جیهان، لە رۆژی شەممەوە كار بۆ ئەوە دەكەن خەڵكی خۆیان لەسەر خاكی ئیسرائیل‌و فەلەستین ببەنە دەرەوە. پێشبینی دەكرێت پرۆسەی بردنە دەرەوەی خەڵكی مەدەنی ئیسرائیل لە گوندەكانی نزیك سنوری كەرتی غەززە دوێنێ تەواو بووبێت. ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل باسی لە جەنگێكی "درێژو سەخت" كردبوو، زۆرێك پێشبینی هێرشێكی بەرفراوانی زەمینی ئیسرائیل دەكەن، ئیسرائیل بە هێزێكی پیادەو زرێپۆشی گەورەوە لە بنكەكانی باشوری ئیسرائیل خۆی ئامادە دەكات. یواڤ گالانت وەزیری بەرگری ئیسرائیل فەرمانیداوە بە سەپاندنی "گەمارۆیەكی هەمەلایەن" بۆسەر كەرتی غەزە لەچوارچێوەی روبەڕووبونەوەی ئیسرائیل لەگەڵ گروپە فەلەستینیەكانی كەرتی غەزەدا، وتی:" كارەبا‌و خۆراك‌و سوتەمەنی ناڕوات". نزیكەی 74 هەزار كەس لە كەرتی غەزە پەنایان بردوەتە ناو دەیان خوێندنگە كە لەلایەن ئاژانسی فریاگوزاری‌و پەنابەرانی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بەڕێوەدەبرێن‌و بە "ئۆنروا" ناسراوە، ئەمەش بۆ خۆپاراستن لە هێرشە ئاسمانییەكانی ئیسرائیل. لە رۆژی شەممەوە، ژمارەی ئاوارەبووانی فەلەستینی بۆ نزیكەی (50) هەزار كەس زیادی كردووە، پێشبینی زیادبوونی ئەم ژمارەیەش دەكرێت هاوكات لەگەڵ بۆردومانی چڕی ئیسرائیل بۆسەر كەرتی غەزەی قەرەباڵغ بە دانیشتوان (نزیكەی 2 ملیۆن دانیشتوان) بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان. ئیسرائیل بواری ئاسمانی غەزەو كەناراوەكانی كۆنترۆڵكردووە‌و ئەو قەبارەی‌و جۆری ئەو كاڵایانە دیاری دەكات كە دەگاتە كەرتی غەزە یان لەو كەرتەوە دەچێتە دەرەوە لەرێگەی دەروازەكانەوە. لەلایەكی ترەوە، دەسەڵاتدارانی میسر جوڵەی ئەو دەروازانەیان كۆنترۆڵكردووە كە میسر بە كەرتی غەزەی ئابڵۆقەدراو دەبەستێتەوە. سەرچاوە: BBC
(درەو): بەر لە 50 ساڵ‌و لە جەنگی ئۆكتۆبەری 1973وە، ئەمە جاری یەكەمە ئیسرائیل بەشێوەیەكی فەرمی رایدەگەیەنێت "لە دۆخی جەنگ"دایە. بەڵێ، پێشتر ئیسرائیل چەندین هەڵمەتی سەربازی بۆسەر غەزە یان لوبنان ئەنجامداوە، بەشێوەیەكی كردەییش ئەو هەڵمەتانە بە جەنگ ناودەبرێن، بەڵام بەبێ ئەوەی بەشێوەی فەرمی رابگەیەندرێت ئەوە "دۆخی جەنگە" وەكو ئەوەی ئەمجارە كراوە. راگەیاندنی دۆخی جەنگ گڵۆپی سەوز بۆ ئیسرائیل هەڵدەكات بۆ ئەوەی ئەوەی بە گونجاوی دەزانێت بیكات لە هەنگاوی سەربازی دژی حەماس‌و ئەو گروپە چەكدارانەی تری فەلەستین كە بەشدارییان لە هێرشەكەی رۆژی شەممەدا كردووە، هێرشێك كە ئیسرائیلییەكانی لە "دۆخی ترس‌و تۆقین"دا بەجێهێشتووە، بەپێی وەسفێك كە گۆڤاری "ئیكۆنۆمیست"ی بەریتانی كردویەتی. راگەیاندنی "دۆخی جەنگ" رایگشتی ئیسرائیلیش ئامادە دەكات بۆ ئەگەری كوژرانی ژمارەیەكی زۆر خەڵك، هەروەك راگەیاندنەكە دەسەڵاتێكی زۆریش بە حكومەتی ئیسرائیل دەدات، لەنێویاندا: بانگهێشتكردنی هێزی یەدەگ‌و كەڵك وەرگرتن لە سەرچاوە لۆجستییەكان‌و دانانیان لەژێر دەستی سوپادا. یواڤ گالانت وەزیری بەرگری ئیسرائیل ئیمزای لەسەر بڕیارێك كرد بۆ بانگهێشتكردنی سەربازانی یەدەگ بۆ خزمەتی سەربازی، هەروەك سوپای ئیسرائیلیش لە رۆژی شەممەوە 300 هەزار سەربازی یەدەگی ئامادەكردووە. بە راگەیاندنی فەرمی دۆخی جەنگ، حكومەتی ئیسرائیل دەتوانێت پاڵپشتی سەربازی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ خۆی فەراهەم بكات، ئەمەش لەسەر بنەمای پابەندی ئەمریكا لەبەرامبەر دەوڵەتی عیبری. بەشێوەیەكی خێرا، لوید ئۆستن وەزیری بەرگری ئەمریكا فەرمانیدا گروپی كەشتی فڕۆكەهەڵگری جەنگیی (جیراڵد ئاڕ فۆرد) بەرەو خۆرهەڵاتی دەریای ناوەڕاست بەرێبكەوێت بەمەبەستی نیشاندانی پاڵپشتی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل. پێشتریش، جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند، یارمەتی سەربازی زیاتری ئەمریكا بۆ ئیسرائیل بەڕێوەیە. ئامانجی ئیسرائیل چییە؟ ئیسرائیل دەیەوێت ژێرخانی سەربازی حەماس‌و گروپەكانی فەلەستینییەكانی تری بەشدار لە هێرشەكەی رۆژی شەممە، لەناوببات. لە لیدوانێكدا بۆ (BBC) سەید غونێم پسپۆڕی سەربازی دەڵێ:" ئەگەری هەیە وەكو هەموو جارەكانی تر، ئەگەرچی ئەمجارە توندترە، ئیسرائیل لەشكركێشییەكی بەرفراوان بكاتە سەر كەرتی غەزە". سەید غونێم ئاماژە بەوە دەكات:" لە پێنج روبەڕووبونەوەی ئیسرائیلدا لەگەڵ حەماس، بنەماكانی گەمەكە روون بووەوە: ئیسرائیلییەكان سوپا كۆدەكەنەوە‌و لە ئاسمانەوە هێرش دەكەن‌و زیان بە كەرتی غەزە دەگەیەنن". باسلەوە دەكات:" بەڵێ. هەموو جارێك هەوڵدەدەن سەری سەركردایەتی حەماس ببڕن، بەڵام شكست دەهێنن، دواتر پەنا بۆ هەموو رێگایەك دەبەن بۆ ئەوەی حەماس قایل بكەن بەوەی موشەك رابگرێت‌و بچێتە ناو دانوستانەوە بۆ ئازادكردنی دیل‌و بەرمتەكان". سەید غونێم پێشبینی دەكات" تەنانەت ئەگەر ئیسرائیل سەركەوتووش بێت لە جەنگێكی بەرفراواندا، هێشتا پێی دەچێتە ناو زەلكاوی غەزە بەبێ ئەوەی بتوانێت كات‌و چۆنیەتی دەرچوون لێی دیاری بكات، هەروەك ناتوانێت روبەڕووی دەرەنجامەكانی ببێتەوە". ئامانجی حەماس چییە؟ سەید غونێم وای دەبینێت بزوتنەوەی حەماس لەمپەری بۆ پرۆسەی "ئاسایكردنەوەی پەیوەندی سعودیە- ئیسرائیل" دروستكردووە، كە لە چوارچێوەی ئەوەدا دێت ناوی لێنراوە "رێككەوتنەكانی ئەبرەهام"و لێكنزیكبوونەوەی عەرەب‌و ئیسرائیل، كە دەبێتە بە هەڕەشەیەكی قوڵ لەسەر حەماس. ئاماژە بەوەدەكات" حەماس دەیەوێت بەر لەوە، جیهان جارێكی تر ئەو بیرۆكەیە لە ئامێز بگرێتەوە كە ناسەقامگیری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و هەرێمەكانی دەوروبەری بەهۆی نادادی‌و بایەخ نەداتە بە دۆزی فەلەستین". ئاڵوگۆڕی دیلەكان ململانێی عەرەب‌و ئیسرائیل چەندین رێككەوتنی ئاڵوگۆڕی دیلەكانی بەخۆوە بینیوە. لە ساڵی 2011دا ئیسرائیل ناچار بوو (هەزارو 27) دیلی فەلەستین ئازاد بكات لەبەرامبەر ئازادكردنی گەڵعاد شاڵیت- ئەو سەربازە ئیسرائیلیەی كە ساڵی 2006 حەماس بە دیل گرتی. موسعەب برێم وتەبێژی بزوتنەوەی جیهادی ئیسلامی بە (BBC)ی راگەیاند" تەنیا بزوتنەوەكەی دەیان دیلی ئیسرائیلی لەبەردەستدایە". برێم وتویەتی ژمارەی كوژراو بریندارو رفێندراوانی ئیسرائیلی چەند هێندە زیاترە‌و ئەو دیلانە ئازاد ناكرێن تا هەموو زیندانیانی فەلەستینی لە ئیسرائیل ئازاد نەكرێن. ژمارەی زیندانیانی فەلەستینی لە گرتوخانەكانی ئیسرائیلدا بە نزیكەی (5200) كەس دەخەمڵێندرێت، ئەمە بەپێی قسەی رێكخراوی ناحكومی (الچمیر)ی بۆ مافەكانی فەلەستین. هێشتا ژمارەی ئەو ئیسرائیلیانەی كە بە دیل كەوتونەتە دەست گروپە فەلەستینییەكان پشتڕاست نەكراوەتەوە، سەرباری ئەوەی حكومەتی ئیسرائیل رایگەیاندووە زیاتر لە 100 كەس بەدیل گیراون. لێكەوتەكانی چی دەبێت ؟ هێشتا زۆرێك لە وڵاتانی جیهان، لە رۆژی شەممەوە كار بۆ ئەوە دەكەن خەڵكی خۆیان لەسەر خاكی ئیسرائیل‌و فەلەستین ببەنە دەرەوە. پێشبینی دەكرێت پرۆسەی بردنە دەرەوەی خەڵكی مەدەنی ئیسرائیل لە گوندەكانی نزیك سنوری كەرتی غەززە دوێنێ تەواو بووبێت. ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل باسی لە جەنگێكی "درێژو سەخت" كردبوو، زۆرێك پێشبینی هێرشێكی بەرفراوانی زەمینی ئیسرائیل دەكەن، ئیسرائیل بە هێزێكی پیادەو زرێپۆشی گەورەوە لە بنكەكانی باشوری ئیسرائیل خۆی ئامادە دەكات. یواڤ گالانت وەزیری بەرگری ئیسرائیل فەرمانیداوە بە سەپاندنی "گەمارۆیەكی هەمەلایەن" بۆسەر كەرتی غەزە لەچوارچێوەی روبەڕووبونەوەی ئیسرائیل لەگەڵ گروپە فەلەستینیەكانی كەرتی غەزەدا، وتی:" كارەبا‌و خۆراك‌و سوتەمەنی ناڕوات". نزیكەی 74 هەزار كەس لە كەرتی غەزە پەنایان بردوەتە ناو دەیان خوێندنگە كە لەلایەن ئاژانسی فریاگوزاری‌و پەنابەرانی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بەڕێوەدەبرێن‌و بە "ئۆنروا" ناسراوە، ئەمەش بۆ خۆپاراستن لە هێرشە ئاسمانییەكانی ئیسرائیل. لە رۆژی شەممەوە، ژمارەی ئاوارەبووانی فەلەستینی بۆ نزیكەی (50) هەزار كەس زیادی كردووە، پێشبینی زیادبوونی ئەم ژمارەیەش دەكرێت هاوكات لەگەڵ بۆردومانی چڕی ئیسرائیل بۆسەر كەرتی غەزەی قەرەباڵغ بە دانیشتوان (نزیكەی 2 ملیۆن دانیشتوان) بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان. ئیسرائیل بواری ئاسمانی غەزەو كەناراوەكانی كۆنترۆڵكردووە‌و ئەو قەبارەی‌و جۆری ئەو كاڵایانە دیاری دەكات كە دەگاتە كەرتی غەزە یان لەو كەرتەوە دەچێتە دەرەوە لەرێگەی دەروازەكانەوە. لەلایەكی ترەوە، دەسەڵاتدارانی میسر جوڵەی ئەو دەروازانەیان كۆنترۆڵكردووە كە میسر بە كەرتی غەزەی ئابڵۆقەدراو دەبەستێتەوە. سەرچاوە: BBC
سه‌ردار عه‌زیز یەکەم، لە ئاستی مرۆیدا غەزە بەندیخانەیەکی گەورەیە. بە دیوارو دەریا دەورە دراوە. ئەمەی ڕویدا لە هەوڵی هەڵاتنی بەندی دەچوو. دووەم، لە ساڵانی رابوردودا پرسی فەلەستین زۆر خرایە پەراوێزەوە. بە جۆرێک کە جاران دەیانگوت بەبێ چاره‌سەری پرسی فەلەستین ئاشتی نابێت، بەڵام ئاساییکردنەوە لەگەڵ وڵاتانی کەنداو و ئیسرائیلدا وەها دەبینرا کە ناوچەکە ئەو قۆناغەی تێپەڕاند. دەرکەوت وەها نیە. سێیەم، ئەوەی ڕویدا پەشۆکان و سوپرایز بوو بۆ سیستەمێکی سەربازی کە لە دونیادا وەها دەبینرێت کە لە ڕووی تەکنەلۆجی و زانیارییەوە یەکەمی بێ ڕکەبەرە. چوارهەم، حەماس ڕوداوێکی قارەمانی تۆمار دەکات بەڵام هەوڵێکی خۆکوژیی بوو. ئیسرائیل پێنجەم، لە کاتێکدا ئیسرائیل لە باشترین کاتی جیوپۆلەتیکیدایە، بەوەی هەموو نەیارەکانی لاوازن و سەرقاڵی دۆخی ناوخۆیی خۆیانن، بەڵام ئەم هێرشە تۆقاندی. شەشەم، ئیسرائیل لەم ساڵانەی دوایدا بە ئاڕاستەیەکی دینی دژە دیموکراسی و توندڕەوی و پەرتبوون دەچێت. هەموو ئەمانە کاریگەرن لەوەی کە چۆن هۆکاری ئەم دۆخە بوو، هەروەها چۆن مامەڵەی دەکات. حەوتەم، ئیسرائیل پەنجا ساڵ لەمەوپێش توشی پەشۆکانێکی هاوشێوە بوو، ئێستا ئیسرائیل لەڕووی توانای تەکنەلۆجی و سەربازییەوە بەهێزترە، بەڵام لە ڕوی مرۆییەوە، خەڵکەکەی شەڕ کەر نین. ڕەهەندی هەرێمی هەشتەم، ڕێکەوتنی سعودی- ئیسرائیلی- ئەمریکی لەدوا قۆناغدا بوو. بەو جۆرێک سعودییەکان گەرەنتی پاراستن لە ئەمریکا وەربگرن و ڕێگەیان پێبدرێت ببنە خاوەن ئەتۆمی ئاشتی. نۆیەم، پرسیارەکە ئەوەیە ئایا حیزب اللە دێتە ناو شەڕەکەوە یان تەنها لە ئاستێکی سنورداردا پشتیوانییەکی سیمبولی پێشان دەدات. ئەمە پەیوەستە بە هەڵوێستی ئێرانەوە. ئەمریکا بۆ ڕێگریی لەوە کەشتیە فڕۆکەهەڵگرەکەی بەرەو ناوچەکە خستوەتە ڕێ. ئێران هەتا ئێستا براوەیە. چونکە قوربانی یەکەمی هێرشەکەی حەماس پرۆسەی ئاساییکردنەوەی سعودیە- ئیسرائیلە. دەیەم، ئەمریکا دەیویست ناوچەکە بەو هێمنییە بهێڵێتەوە هەتا پاش هەڵبژاردن. تەنانەت شانازیشیان پێوەدەکرد، وەک سولیڤان لە فیستڤاڵی ئەتلانیتیکدا ئاماژەی پێدا ڕۆژانی پێشوو. بەڵام بە هێمن هێشتنەوەی ناوچەکە ڕەنگە بەو شێوەیە مەحاڵ بێت. ڕەهەندی نێودەوڵەتی یانزە، گەرچی پرسی فەلەستین پاش پرسی کورد کۆنترین کێشەی ناوچەکەیە، بەڵام لە نەخشەی نوێی جیهاندا خۆی دەبینێتەوە. خێرا زیلینیسکی پشتیوانی ئیسرائیلی کرد. گەرچی لە دڵەوە پێی ناخۆشە، چونکە سەرنج و هاوکاری ئەمریکا بۆ ئیسرائیل دەچێت. بەم پێیە ڕوسیا پێی خۆشە. دوانزە، ئەمریکا سیستەمێکی سیاسی شلۆقاوی هەیە. کۆنگریس بێ سەرۆکە، وڵات پەرتە، شەڕی کەلتوری ئەمریکای داخانکردوە. سیانزە، چین ناڕاستەوخۆ هۆکارە، بەڵام چین لە هەڵوێستێکی ئاساندا نیە، بۆیە ڕەنگە هیچ نەڵێت یان داوای ئاشتی یان تەشەنەنەکردن بکات. چونکە چین سود لە ئەی ئای ئیسرائیلی دەبینێت و هەروەها وەک سیمبول پشتیوانی فەلەستینیەکانە بۆ دەرخستنی دژە ئەمریکایی و ئیمپریالیزمی خۆی. کورد چواردە، مامەڵەی تورک لە گەڵ ڕۆژئاڤادا لە زۆر ڕوەوە لە مامەڵەی ئیسرائیل دەچێت لە گەڵ غەزەدا. دژایەتی هێرشی غەزە و پشتیوانی ئەردۆگان جگە لە نیفاق هیچی تر نیە. پانزە، ڕەنگە ئێران بکەوێتە ژێر فشارەوە، ئەمە ئەگەر وەها بێت بۆ کورد باشە. چونکە هەوڵی ئارامی لە قازانجی کورد نەبوو، بە تایبەتی لە عێراق. چواردە، کورد لە ڕوی مرۆییەوە لە فەلەستینیەکان دەچێت، لە روی جیوپۆلەتیکیەوە ڕەنگە زیاتر سودمەندبێت کە ئەمریکا بایەخ بە ناوچەکە بدات، نەک فەرامۆشی بکات وەک یەک دوو ساڵی رابوردوو بینیمان. بەڵام پێویست ناکات کورد پشتیوانی هیچ لایەک بێت، بە فەرمی.
(درەو): نێرگز محەمەدی وەكو براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بۆ ساڵی 2023 راگەیەندرا، ئەم خاتوونە كێیە ؟ چی كردووە كە ببێتە هۆی ئەوەی نۆبڵی ئاشتی وەربگرێت ؟ نێرگز لە یەك دەیەی رابردوودا ناوی خۆی وەكو یەكێك لە راشكاوترین نەیارانی كۆماری ئیسلامی ئێران ناساند، لەكاتێكدا ئەو پێشتر زیاتر وەكو چاودێریكارێكی دۆخی مافەكانی مرۆڤ لە ئێران ناسرابوو. خانم محەمەدی هەرچەندە تۆماری دەستگیركردنی لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو هەیە، بەڵام دەستگیركردنی لە ساڵی 2011دا وەكو جێگری سەرۆك‌و وتەبێژی ناوەندی داكۆكیكارانی مافی مرۆڤ، زیاتر بە خەڵكی ناساند. نێرگز ئەندامی رێكخراوێك بووە كە لوتكەی چالاكییەكانی لە ناوەڕاستی 2000دا بوو، ئەم رێكخراوە ئەركی چاودێریكردنی دۆخی مافی مرۆڤ‌و بەرگریكردن لە تۆمەتباران‌و زیندانیانی سیاسی لە ئێران لەئەستۆگرتبوو. ناوەندی بەرگریكارانی مافی مرۆڤ كە شیرین عەبادی براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی 2003 سەرۆكایەتی دەكات، بەر لە داخستنی ئۆفێسەكەی لە تاران، شوێنی كۆبونەوەی ژمارەیەك لە دیارترین پارێزەرانی مافی مرۆڤ بوو لە ئێران، لەوانە (عەبدولفەتاح سوڵتانی- محەمەد شەریف- محەمەد سەیف زادە- محەمەد عەلی دادخواە). خاتوو نێرگز هەر لەو سەردەمەدا لە پاڵ كاركردن لە ناوەندی داكۆكیكار لە مافی مرۆڤ، لە ئەنجومەنی نیشتمانی ئاشتی وەكو سەرۆكی دەستەی كارگێڕی ئەنجومەنەكە كاری دەكرد‌و پاشان بەشداری لە هەڵمەتی "هەڵوەشاندنەوەی هەنگاو بە هەنگاوی سزای لەسێدارەدان"دا كرد، كە بە "لگام" ناسرابوو. بەڵام لە ساڵانی رابردوودا بە نیشاندانی هەڵوێستی وەكو " پێویستی تێپەڕاندنی حكومەتی كۆماری ئیسلامی‌و ستەمی ئاینی" هەروەها بانگەشەكردن بۆ "بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكان"، ئاستی چالاكییەكانی لەناو ئێراندا توندتر كردەوە. نێرگز محەمەدی یەكێك لەو 15 چاكوانە سیاسی‌و مەدەنییەی ئێران بووە كە پێیان وابووە حكومەتی كۆماری ئیسلامی "چاكسازی پێناكرێت"و داوای ئەوەیان كردووە لەژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكاندا ریفراندۆم لە ئێران بەڕێوەبچێت. ئەو لە كانونی دووەمی 2020دا داوای لە خەڵكی ئێرانكردووە وەكو رێزگرتنێك بۆ "خوێنی كوژراوانی خۆپیشاندانەكان"، بەشداری هەڵبژاردنەكان نەكەن. نۆبڵی ئاشتی یەكەم خەڵات نییە كە نێرگز محەمەدی وەریدەگرێت، ئەو پێشتر چەندین خەڵاتی جیهانی تری پێدراوە، لەوانە خەڵاتی (ساخارۆڤ) لە ساڵی 2018دا، خەڵاتی (ئەلكساندەر لانگر) لە ساڵی 2009دا، خەڵاتی (رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریی) لە 2016دا. نێرگز لە نیسانی 1972دا لە زنجان لەدایكبووە، لە شارەكانی (كەرەج)و (قروە)ی رۆژهەڵاتی كوردستان گەورە بووە، زانستی فیزیای خوێندووە، سەرەتای كاركردنی لەگەڵ گروپە نیشتمانپەروەرە- ئاینییەكان دەستپێكردووە. ئەو لە ساڵی 1999دا لەگەڵ (تەقی رەحمانی) چالاكی نیشتمانی- مەزهەبی‌و زیندانكراوی سیاسی پێشوودا هاوسەرگیری كردووە‌و بەرهەمی ئەم هاوسەرگیرییە دوو منداڵی دوانەیە. ئاغای رەحمانی هاوسەری نێرگز محەمەدی، لە ساڵانی دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە 1979دا، زیاتر لە 14 ساڵ ژیانی خۆی لە زینداندا بەسەربردووە. دوای چوونەدەرەوەی ئاغای رەحمان لە ئێران‌و مانەوەی نێرگز لە وڵاتدا كە هاوكات بوو لەگەڵ دەستگیركردنیدا، ئیتر بارودۆخی دوو منداڵە دوانەكەیان چەندین جار بووە بە باس‌و خواسی میدیاكان. منداڵەكانی نێرگز محەمەدی بەر لە زیندانیكردنی دایكیان، لە ئێران چوونە دەرەوەو گەیشتنە لای باوكیان لە فەڕەنسا، ئاغای رەحمانی چەندین جار گلەیی ئەوەی كردووە كە بەرپرسانی ئەمنیی ئێران رێگری لەوە دەكەن نێرگز پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ منداڵەكانی ئەنجام بدات. ئاغای رەحمانی پێشتر لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ (یۆرۆنیوز) وتویەتی:" نێرگز محەمەدی هاوسەرم یەكێك لە چالاكوانانی مافی مرۆڤە كە ئێستا لە زینداندایە‌و پێشتر 7 ساڵ زیندانی بەسەر بردووە‌و ئێستاش دەبێت 8 ساڵ‌و نیوی تر زیندانی بكێشێت، ئەو سەرباری ئەوەی لەناو زینداندایە، بەڵام پشتیوانی خەباتی گەلی ئێران دەكات‌و ئەمە بە ئەركی خۆی دەزانێت. نێرگز‌و زۆرێك لە چالاكوانانی مافی مرۆڤ ئێستا لە زینداندان لەوانە كەیوان سەمیمی، سەعید مەدەنی، مستەفا نیلی، حەسەن یونسی.. ئەمانە هەموویان پارێزەرو كۆمەڵناسن كە لە زنیداندان. ببینن رووداوێكی گرنگ لە ناوخۆی ئێران روودەدات‌و خەڵكی ئێران چارەنوسی هەموو شتێك دیاری دەكات، بەڵام پاڵپشتی نێودەوڵەتی بۆ خەڵكی ئێران‌و جوڵانەوەكەیان گرنگە، بۆیە چاوەڕێ دەكرێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتیوانی لە خەڵكی ئێران بكات". یەكەم ئەزمونی زیندان یەكەمین ئەزموونی زیندانكردنی خانم محەمەدی بۆ نەوەدەكانی سەدەی رابردوو دەگەڕێتەوە كاتێك خوێندكاری زانكۆ بووە، ئەو لە ساڵی 2000دا دوای دەستگیركردنی ژمارەیەك لە چالاكانی ئاینیی- نەتەوەیی لەناویاندا ئاغای رەحمانی هاوسەری، ئەویش بۆ ماوەیەك لە زیندانی 59ی سوپا لە (عەشرەت ئاباد) دەستبەسەر بووە. خانم محەمەد پاش ناڕەزایەتییەكانی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2009، سەرەتا چونە دەرەوەی لێ قەدەغەكرا، دواترو لە ئایاری 2010 دەستگیركراوە. دوای ئەوەی لە زیندان توشی "گرژبوونی ماسولكەكان‌و ئیفلیجبوون" هات، ئازادكرا. لە نیسانی 2012 جارێكی تر نێرگز دەستگیردەكرێتەوە، دەستگیركردنێك كە لە حوزەیرانی هەمان ساڵدا دوای دەستنیشانكردنی دۆخی تەندروستی لەلایەن پزیشكەكانەوە، كۆتایی پێ هات. لە ساڵی 2014دا، كاتێك كاترین ئاشتۆن بەرپرسی سیاسەتەكانی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا سەردانی تارانی كرد، نێرگز محەمەدی دیدارێكی لەگەڵدا كرد، ئەمە وایكرد جارێكی تر لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە دەستگیربكرێتەوە‌و هەر لەو ساڵەدا لە پرۆسەیەكی دادگایكردندا كە دادوەر (سەلەواتی) سەرۆكایەتی دەكرد، بە (14 ساڵ) زیندانی حوكم درا، 10ساڵی حوكمەكەی لەسەر جێبەجێ كرا. نێرگز كە حوكمەكەی لە زیندانی (ئەوین) بەسەر دەبرد، هاوسۆزی بۆ خێزانی ئەو كەسانە نیشاندا كە لە خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەری 2019دا كوژرابوون، ئەمە وایكرد لە لە زیندانی (ئەوین)ەوە بگوازرێتەوە بۆ زیندانی (زنجان)، ئەوكات نێرگز باسی لەوە دەكرد لە كاتی گواستنەوەیدا رووبەڕووی لێدان بووەتەوە. خراپی دۆخی جەستەیی نێرگز لە زیندان هۆكار بوو بۆ ئەوەی چەندین جار رەوانەی نەخۆشخانە بكرێت، سەرەنجام بەهۆی ئەوەی یاسای نوێی كەمكردنەوەی سزای زیندانی گرتییەوە، لە ئەیلولی 2020دا لە زیندان ئازادكرا. لە ئایاری 2021دا جارێكی تر بە تۆمەتی "پروپاگەندە دژی رژێم"و "یاخیبوون لە سەرۆك‌و بەرپرسانی زیندان"و "شكاندنی پەنجەرەكان"و "ناوزڕاندن" حوكمی (80 شەلاق)و (30 مانگ) زیندانی بەسەردا سەپێندراو ئەم حوكمەشی لە ئۆكتۆبەری 2021وە جێبەجێكرا. بەمشێوەیە نێرگز محەمەد لەناو زیندانەوە‌و لەدوای (شیرین عەبادی) بووە بە دووەم ژنی ئێرانی كە خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی پێبدرێت.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
