درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔻 لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە؛ 🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون. 🔹 ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن. 🔹 ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد.  🔹 وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە. 🔹 ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان  رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت". 🔹 ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا.  🔹 ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە.  🔹 کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر. پاڵاوگە نایاساییەکان لە هەرێمی کوردستان "لە هەرێمی کوردستاندا زیاتر لە (192) پاڵاوگە هەن، بەشێوەو ژمارەی جیا بەسەر ناوچەکانی هەرێمی کوردستان دابەشبوون، لەو ژمارەیەش تەنها (3) لەو پاڵاوگانە یاسایی و فه‌رمین، ئەوانیش پاڵاوگەکانی (کار، قه‌یوان، تاوکێن)، له‌گه‌ڵ (23) موڵه‌ت پێدراو، بە جۆرێک؛ -    لە سنووری پارێزگای هه‌ولێر (140) پاڵاوگەی نایاسایی هەن. بەرپرسان دەڵێن بەشێکی داخراون. -    له‌ سنووری پارێزگای سلێمانی (24) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، بەرپرسان دەڵێن هەموویان داخراون. -    له‌ سنووری پارێزگای دهۆک (28) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، تا ئێستا دیار نیە داخراون یا نا. ئه‌م پاڵاوگانە‌ ماوەی زیاتر لە 13 ساڵە، به‌ نایاسایی کاردەکەن، بەپێی ووتەی بەرپرسانی باڵای حکومەت و ژینگە، گەورەترین هۆکاری پیسبونی ژینگە و هەوای شارەکان و پیسبوونی خاک و ئاوی ژێر زەوی دەگەڕێنەوە بۆ پاڵاوگە نایاساییەکان. پاشان موەلیدە و ئۆتۆمبێل و پاشماوەکان و سوتاندنی دارستانەکان و چەند هۆکارێکی تر. هەوڵە بێ ئاکامەکانی حکومەت بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکانی هەرێم پاڵپشت بە زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان لە ماوەی ساڵانی 2015 - 2025، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، دەستەی ژینگە و پارێزگاری هەولێر، چەندین جار لەسەر داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان بڕیاریان دەرکردووە، هەموو جارەکانیش جەخت لە جێبەجێکردنی بڕیارەکان کراوەتەوە، بەشێک لەو بڕیار و هەوڵانە؛ 1.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان، تا ئێستا سێ جار بڕیاری دەرکردووە، بەڵام هیچ کام لە بڕیارەکان جێبەجێ نەکراون. 2.    ساڵی 2015، یەکەم بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بۆ داخستنی پاڵاگە نایاساییەکان دەرچوو. وەزارەتەکە ڕایگەیاند؛ (40) پاڵاوگەی نایاسایی لە هەرێمی کوردستان هەن ڕۆژی (3ی حوزەیرانی 2015) دوا ڕۆژیانە و سەرجەمیان دادەخرێن و تەخت دەکرێن. 3.    ساڵی 2018 جارێکی دیکە وەزارەتی سامانەسروشتییەکان، بڕیاری داخستنی بۆ پاڵاگە نایاسییەکان دەرکرد و ماوەی (60 ڕۆژ)ی بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە دیاریکرد.  4.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دوای بێ ئومێدبوون لە جێبەجێکردنی دوو بڕیارەکەی پێشووی، ساڵی 2019 بڕیارێکی نوێی بۆ داخستنی پاڵاوگەکان دەرکرد، وەزارەتەکە ڕاگەیاند؛ (169) پاڵاوگەی نایاسایی هەن، پێویستە سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانی ھەرێمی کوردستان دابخرێن و سەرجەم کەلوپەلەکانیشیان کۆبکرێنەوە. 5.    ڕۆژی (21/4/2019) دکتۆر سامی جەلال، سەرۆكی لیژنەی باڵای داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكان لە ھەرێمی كوردستان  رایگەیاند؛ "بەفەرمی و بەفەرمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری "لابردنی" پاڵاوگە نایاساییەكانی دەركردووە و بۆ ئەم مەبەستەش ھێزێك پێكهێندراوە، بەزوترین كات دەست بە لابردنیان دەكرێت". 6.    ڕۆژی (8ی شوباتی 2021) مەسرور بارزانی، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واژۆی لەسەر فەرمانی ژمارە (483) کرد کە تایبەت بوو بە داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان.دوای دەرچوونی بڕیارەکەی سەرۆک وەزیران پاڵاوگەكان بە بێ ئەوەی ڕەچاوی هیچ بنەمایەكی پاراستنی ژینگە و تەندروستی بكەن بەردەوامیان بە کارکردندا.  7.    ڕۆژی (4ی ئابی 2024)، ئومێد خۆشناو، پارێزگارى هەولێر رایگەیاند؛ لەپێناو ژینگەى پارێزگاکە، بڕیاریانداوە لەماوەى (10 رۆژ)دا سەرجەم پاڵاوگە نایاساییەکانى پارێزگاکە دابخەن کە ژمارەیان (138) پاڵاوگەیە.  8.    کۆتا بڕیار ڕۆژی یەکشەممە (2025/1/12) مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، سەرپەرشتیی کۆبوونەوەیەکی تایبەتی کرد بۆ لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی کێشەی پیسبوونی کەشوهەوای هەردوو شاری هەولێر و دهۆک. لەمبارەیەوە لە خاڵی یەکەمی بڕیاری کۆبوونەوەکەدا هاتبوو؛ لە ئەمڕۆوە هەر پاڵاوگەیەک، یان هەر کارگەیەک کە لە دەرەوەی مەرج و ڕێنماییەکان کار بکات و ببێتە هۆی پیسبوونی ژینگە، ڕێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتە بەر. بەشێك لە پاڵاوگە نایاساییەكان بەردەوامن لە كاركردن  دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم رایگەیاندووە؛ تائێستا بەشێك لە كارگە و پاڵاوگە نایاساییەكان بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگەیی، بەردەوامن لە كاركردن و كاریگەریی خراپیان لەسەر ژینگە و تەندروستیی مرۆڤ هەیە. لەم بارەیەوە د.سەنعان عەبدوڵڵا وتەبێژی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێم ڕۆژی ( 2025-08-25) بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاندووە: "ئەگەرچی لە ماوەی رابردوودا بڕیاری داخستن، یان رێكخستنەوەی پاڵاوگە نایاساییەكان درا، بەڵام تائێستا بەشێك لەو پاڵاوگە نایاساییانە بەبێ رەچاوكردنی مەرجەكانی ژینگە، بەردەوامن لە كاركردن، كە بەشی زۆریان لە سنووری پارێزگای هەولێرن"، وتیشی: كاركردنی پاڵاوگەی لەوجۆرە و بەشێك لە كارگەكان بەدەر لە رێنماییەكان، دەبێتە هۆی بڵاوكردنەوەی چەندین نەخۆشی و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما"، ئەوەشی وتووە: "ئێمە وەك دەستەی چاككردن و پاراستنی ژینگە بەردەوامین لە بڵاوكردنەوەی رێنمایی و هاندانی لایەنی پەیوەندیدار بۆ ئەوەی هەموو ئەو پاڵاوگانە، پابەندی مەرج و رێنماییەكانی ژینگە و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بن". ڕۆڵی ڕێکخراوە ژینگەییەکان چەندین جار ڕێکخراوە ژینگەییەکان و دڵسۆزانی ژینگە، داوای چارەسەری ئەم گرفتەیان کردووە، ئەگەر ژینگەیەکی خاوێنتان بۆ خۆتان و هاوڵایانی کوردستان دەوێ، دەبێ لە ئێستاوە کار بۆ ئەوە بکەن، کۆتایی بەم کارە نایاساییانە بهێنن، بیر لە برەودان بە کارەبای دۆستی ژینگە بکەنەوە، کە هەڵکەوتەی کوردستان زۆر گونجاو و لەبارە بۆ سود وەرگرتن لە ووزەی خۆر و با، گرنگی بە هۆکاری گواستنەوەی گشتی بدەن و ئۆتۆمبێلی دۆستی ژینگە هاوردە بکەن، باج و سزا بکەنە سەر مادە پلاستییەکان بۆ ئەوەی پاشماوەکان کەم ببنەوە، هەڵمەتی ساڵانەی ملیۆنان نەمام لە کوردستان ڕابگەیەنن، ئەو کات دڵنیابن ژینگەیەکی خاوێنمان بۆ فەراهەم دەبێت. مەترسیەکانی پاڵاوگە نایاسەییەکان پاڵاوگە نایاساییەکان، مەترسی هەمەلایەنەیان هەیە، لەڕووی مەترسییە تەندروستییەکانەوە، د. هیوا خالید گەردی، پسپۆری وردی نەخۆشییەکانی سنگ و هەناسە بە ئاڤا نیوزی گوتووە: "سەرەڕای دەردانی گازی میسان پاڵاوگەی نەوت و گاز چەندین ماددەی دیكەی زیانبەخش بەرهەم دێنێت، کە ژینگە پیس دەکات و کاریگەریی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە وەک Volatile Organic Compounds (VOCs) ماددەی ئۆرگانی بەهەڵمبوو لەوانە بەنزین کە ماددەیەکە دەبێتە هۆی دروستبوونی شێرپەنجە، هەروەها نایتریک ئۆکساید کە لەگەڵ تیشکی خۆر یەک دەگرن تەم و دووکەڵ دروست دەکەن کە پێی دەگوترێت ozone)) ڕێژەی مردن زیاد دەکات.  هاوكات هایدرۆجین سەلفاید و سەلفەر دایئۆکساید SO2 دەبێتە هۆی تەنگەنەفەسی و چاوسووربوونەوە و گەروو کزانەوە کە ئەگەر بە ڕێژەیکی زۆر بەرکەوتن هەبێ دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی مردن بەتایبەتی لەنێو گەنجان و ئەوانەی لە پاڵاوگەکە کار دەکەن. سەبارەت بە  دانیشتووانی ئەو ناوچانەی نزیكن لە كارگە و پاڵاوگەكان ئەگەری تووشبوون بە ئەم نەخۆشیانەیان زیاترە: -    ڕەبۆ -    نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان  -    نەخۆشییە دژە خۆییەکان Autoimmune disease  -    پەککەوتنی جگەر  -    شێرپەنجە، بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان  -    سەرئێشە و دڵ هەڵچوون.  -    تێکچوونی خەو. جگە لە كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بۆ تەندروستیی مرۆڤ و هۆكارێك بۆ شێرپەنجە، پاڵاوگە ناساییەكان كاریگەریی ڕاستەوخۆیان بۆ سەر خاك و ئاو هەیە. خاكی ئەو شوێنەی كە پاڵاوگە نایاساییەكانی لێیە بەهۆی كاریگەرییە مەترسیدارەكانی بەهیچ شێوەیەك بەكەڵكی كشتوكاڵ نایەت، هەروەها پاشماوەی پاڵاوگەكان دەبێتە هۆی پیسكردنی هەردوو سەرچاوەی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی. هاوکات كاریگەرییان لەسەر سامانی ماسی دەبێت، بەتایبەت كاتێك ئەو پاشماوەیە دەڕژێتە نێو ڕووبار و سەرچاوەكانی ئاو، كاریگەریی ڕاستەوخۆی دەبێت بۆ سەر سامانی ماسی و دەبێتە هۆی بنەبڕكردنی ئەو سامانە گرنگە. پاڵاوگە دیارەکانی عێراق عێراق شوێنی چەندین پاڵاوگەی نەوتی تێدایە، کە هەموویان دەکەونە ژێر چەتری سێ کۆمپانیاوە کە ئەوانیش (باکور، ناوەڕاست، باشوەر)، بەپێی دابەشبوونی جوگرافییان. 1.    پاڵاوگە دیارەکان لە باکوور دیارترین و گەورەترینیان پاڵاوگەی ئەلسومودە کە پێشتر پێی دەگوترا "بێجی" کە توانای پاڵاوتنی (280 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا. سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوورە، بەڵام لە ئێستادا بە توانای تەنها (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات بەهۆی بەرکەوتنی بە هێرشە تیرۆریستییەکانی داعش لە ساڵی 2014، کە بووە هۆی گۆڕینی ناوەکەی. عێراق کار بۆ پەرەپێدان و نۆژەنکردنەوەی ئەم پاڵاوگەیە دەکات، بەو پێیەی وڵاتەکەی ئامانجی بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکەیە بۆ (300 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  پاڵاوگەی ئەلسومود لە سێ پاڵاوگە پێکهاتووە کە بریتین لە سەڵاحەددین 1، سەڵاحەددین 2، پاڵاوگەی باکوور. لەم دواییانەدا عێراق توانی پاڵاوگەی سەڵاحەددین 1 نۆژەن بکاتەوە و توانای پاڵاوگەکەی بۆ (60 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزکردەوە. هاوکات پاڵاوگەی سەلاح الدین2 بە توانای (65 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کاردەکات، بە ئامانجی نۆژەنکردنەوەی پاڵاوگەی باکوور بۆ توانای (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. بەپێی ئەو داتایانەی یەکەی توێژینەوەی وزە چاودێرییان کردووە، کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باکوور بریتین لە پاڵاوگەی کەرکوک بە توانای پاڵاوتنی (56 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی سینیا بە توانای (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی کاساک بە توانای (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی حەدیسە بە توانای (16 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، و پاڵاوگەی گەیارە بە توانای (10 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. 2.    پاڵاوگەکانی ناوەڕاست یەکێک لە گەورەترین پاڵاوگەکانی نەوت لە عێراق پاڵاوگەی دۆرەیە کە توانای پاڵاوتنی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، بەشێکە لە کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی کە یەکێکە لە کۆنترین کۆمپانیاکان کە لە کەرتی پاڵاوتنی عێراقدا کاردەکات. هەروەها کۆمپانیای پاڵاوگەی ناوەندی پاڵاوگەی کەربەلا لەخۆدەگرێت کە نوێترین پڕۆژەی پاڵاوگەی نەوتی عێراقە و توانای بەرهەمهێنانی (140 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە و پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە پلانی ڕاگرتنی هاوردەکردنی سووتەمەنی. ئەمە جگە لە پاڵاوگەکانی سەماوە و نەجەف کە هەریەکەیان توانای بڕی (30 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا، پاڵاوگەی دیوانییە کە توانای بەرهەمهێنانی (20 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردوو عێراق پاڵاوگەی کەربەلای کردەوە، کە یەکەم پاڵاوگەی وڵاتەکەیە کە تەکنەلۆژیای مۆدێرن بەکاردەهێنێت کە لەلایەن کۆمپانیای هیوندای کۆرییەوە پەرەی پێدراوە. 3.    پاڵاوگە دیارەکانی باشوور کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوور بریتییە لە پاڵاوگەی بەسرە، کە توانای پاڵاوتنی کۆی گشتیی (210 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوە لە ڕۆژێکدا، هەروەها سێ پاڵاوگەی لق (بەسرە 1، بەسرە 2، و بەسرە 3)، هەریەکەیان توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلیان هەیە لە ڕۆژێکدا. لەنێو پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق کە سەر بە کۆمپانیای پاڵاوگەکانی باشوورە، پاڵاوگەی میسان هەیە کە توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پاڵاوگەی زیقار لە شاری ناسریە کە توانای پاڵاوتەکردنی (30 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. جگە لەوانەی سەرەوە، عێراق چەند پاڵاوگەیەکی دیکەی هەیە، کە توانای بەرهەمهێنانی کەمیان هەیە، هەندێکیان وڵات بە دوای زیادکردنی تواناکانیاندایە، هەندێکی دیکەشیان بە توانای دیزاینی تەواو کارناکەن. ئەوە جگە لە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان، کە پاڵاوگەی بازیان دیارترین پاڵاوگەی نەوتە لە هەرێم و توانای پاڵاوتنی (40 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە،بەپێی یەکەی توێژینەوەی وزە. پوختەی پاڵاوگە نەوتییەکانی عێراق لە گرافیکی خوارەوەدا ڕونکراوەتەوە   پاڵاوگە پێشبینیکراوەکان لە ناوەڕاستی مانگی (ئازاری 2023) وەزارەتی نەوتی عێراق حەوت دەرفەتی وەبەرهێنانی بۆ پەرەپێدان و بەرزکردنەوەی توانای پاڵاوگەکانی نەوتی عێراق ڕاگەیاند. ئامانج لێی زیادکردنی بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەکانە بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی بازاڕی ناوخۆیی و بەم شێوەیەش زیادەڕۆیی بەدەستبهێنرێت، وڵات لە هاوردەکارەوە بۆ هەناردەکاری بەرهەمە نەوتییەکان دەگۆڕێت. لە دیارترین دەرفەتەکانی وەبەرهێنان کە عێراق پێشکەشی دەکات بریتین لە؛ پرۆژەی پاڵاوگەی میسان کە توانای پاڵاوتنی (150 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕۆژێکدا هەیە، هەروەها پاڵاوگەی گەیارە کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلی لە ڕۆژێکدا هەیە. هەروەها ئەم دەرفەتانە بریتین لە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی ناسریە یان زی قار، کە توانای پاڵاوگەی (150 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە، پڕۆژەی پاڵاوگەی کوت، کە تواناکەی (100 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، هەروەها پڕۆژەی پاڵاوگەی سەماوە، کە توانای پاڵاوگەی سەماوە دەگاتە (70 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا. هاوکات عێراق بە نیازە پڕۆژەی فراوانکردنی پاڵاوگەی حەدیسە، کە توانای پاڵاوتنی (70 هەزار) بەرمیلە لە ڕۆژێکدا، کە پێشکەشی وەبەرهێنەرانی بکات لە وادەیەکی دواتردا. عێراق وەک هێزێکی نەوتیی بەگوێرەی داتاکانی ئۆیل ئەند غاز، عێراق بە ئاکتەرێکی سەرەکی لە بازاڕی جیهانی نەوت دادەنرێت، ئەو وڵاتە خاوەنی یەدەگی گەورەی نەوتی خاوە، کە (145.01 ملیار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە. بەگوێرەی ڕاپۆرتی پێوەرەکانی کوالیتی هەوا، لە کۆی (50) ناوچە پیسترین ناوچەی عێراقە، لە (39) ناوچەی پیسترین ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقایە.  بانکی نێودەوڵەتی لە ساڵی 2018دا مەزەندەی کردووە. کە (47%)ی دارستانە سروشتییەکانی وڵاتەکە لەناوچوون، هەروەها (2.4 ملیۆن) هێکتار زەوی بەهۆی شەڕ و مینەوە بەکارنەهێنراوە، ئەمەش بەشداربووە لە زیادبوونی ڕێژەی دەردانی گازی ژەهراوی تا ئێستا. هەروەها لێکۆڵینەوەکان بوونی (76) شوێنی گەرمی پیسبوون ئاشکرا دەکەن کە (51) خاڵیان پیسبووە بە نەوت و (23)یان مادەی کیمیایی مەترسیدارن. ئەم شوێنە گەرمانە کاریگەری لەسەر (ملیۆنێک و 700 هەزار) کەس هەیە و ساڵانە زیانەکانیان بە (یەک ملیار و نیو) دۆلار دەخەمڵێنرێت. ئایا چارەسەر هەیە؟ توێژەرەکە دان بەوەدا دەنێت کە "چەند تاقیکردنەوەیەکی نێودەوڵەتی سەرکەوتوو هەیە، کە دەتوانرێت لە بەغدا و پارێزگاکان جێبەجێبکرێن بۆ کەمکردنەوەی دەردانی گازی گۆگرد و گازە زیانبەخشەکانی دیکە. ئەم تاقیکردنەوانە پشت بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و سیاسەتی ژینگەیی کاریگەر دەبەستن، کە لەلایەن چەند وڵاتێکەوە بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوا پەسەندکراون". لەنێو ئەمانەدا، ئەو ڕوونی دەکاتەوە، "بەکارهێنانی سووتەمەنی پاک و کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگردیان. چەندین وڵاتی ئەوروپی و ئەمریکا سیاسەتیان گرتۆتەبەر بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی گۆگرد، کە بە سووتەمەنی کەم گۆگرد ناسراوە". بۆیە گرنگترین شت چاودێریکردنی ژینگە و پشکنینی وەرزییە، یەکێک لە هۆکارەکانی بەردەوامی پیسبوون و کۆنتڕۆڵنەکردنی ئەم دەردانی گازی ژەهراوییانە، چاودێری نەکردنی تەواوەتییە، لەوانەش چاودێریکردنی کارگەکان و ناوەڕۆکەکانیان، کوالێتی هەوا، هۆشیاری بەردەوامی هاوڵاتیان. مەترسیە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکان -    مەترسییە ژینگەییەکانی پاڵاوگەکانی نەوت زۆرن و بریتین لە پیسبوونی هەوا بەهۆی دەردانی گازە زیانبەخشەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان، کە کاریگەرییان لەسەر کوالێتی هەوا و تەندروستی گشتی هەیە و بەشدارن لە گۆڕانی کەشوهەوا. -    ئەم پاڵاوگانە دەبنە هۆی پیسبوونی ئاو و خاک بەهۆی ڕژان و پاشماوەی ژەهراوی، هەروەها پێویستیان بە بەکارهێنانی ئاو و وزەی بەرچاو هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکدانی جۆراوجۆری زیندوو و مەترسی لەسەر تەندروستی مرۆڤ دروست دەکات. -    پیسبوونی هەوا و بەشداریکردن لە گۆڕانی کەشوهەوا. -    دەردانی پیسکەرەکان: پاڵاوگەکان بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد SO2))، ئۆکسیدی نایترۆجین NOx))، مادەی گەردیلەی وردPM2.5)) و پێکهاتە ئۆرگانییە هەڵاوەکانVOCs) ) دەردەکەن. -    کاریگەری لەسەر تەندروستی: ئەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی کێشەی هەناسەدان وەکو تەنگەنەفەسی و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجەی سییەکان زیاد دەکات. -    گۆڕانی کەشوهەوا: پاڵاوگەکان گازی گەرمخانەیی وەک دووەم ئۆکسیدی کاربۆنCO2)) دەردەکەن، ئەمەش بەشدارە لە گەرمبوونی جیهان و گۆڕانی کەشوهەوا. -    پیسبوونی ئاو و خاک؛ پاشماوەی پیشەسازی پاڵاوگەکان پاشماوەی ژەهراوی دروست دەکەن کە دەتوانێت خاک و سەرچاوە ئاوییەکانی نزیک پیس بکات، هەروەها ڕژان و دزەکردن: ڕژان و دزەکردنی بەڕێوەنەچوو دەبێتە هۆی پیسبوونی ئاو و خاکی درێژخایەن و مەترسی لەسەر ئیکۆسیستەم و جۆراوجۆری زیندوو دروست دەکات. -    بەکارهێنانی سەرچاوەکان، بەکارهێنانی ئاو و وزە، پاڵاوگەکانی نەوت بەکارهێنەری خۆبەخشی ئاو و وزەن، ئەمەش فشار لەسەر سەرچاوە سروشتییەکان زیاد دەکات. -    کێشەی زیادە، تێکچوونی ژینگەیی درێژخایەن: ڕژان، دزەکردن و دەردانی گازی ژەهراوی دەتوانێت لێکەوتەی درێژخایەنی ژینگەیی هەبێت. -    کاریگەی پاڵاوگەکان لەسەر تەندروستی مرۆڤ، پاڵاوگەکان کاریگەرییان لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە لە ڕێگەی پیسبوونی هەوا کە لە ئەنجامی دەردانی گازە ژەهراویەکانی وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە وردەکان دروست دەبێت، کە دەبێتە هۆی نەخۆشییەکانی هەناسەدان و دڵ و ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکات.  ئاو و خاک بە کانزا قورسەکان و ماددە کیمیاییەکان پیس دەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی کێشەی تەندروستی درێژخایەن وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمار، هەروەها مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییە گواستراوەکانی ئاو لە کۆمەڵگاکانی نزیک ئەو دامەزراوانە زیاد دەکات. -    کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی هەوا، نەخۆشی کۆئەندامی هەناسەدان: بەرکەوتن بە پیسکەرەکانی هەوا لە پاڵاوگەکانەوە دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشیەکانی تری سییەکان. نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان: بەرکەوتن بەم پیسکەرانە دەبێتە هۆی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ. زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە: بەرکەوتنی درێژخایەن بە پیسکەرەکانی پاڵاوگەکان مەترسی تووشبوون بە هەندێک جۆری شێرپەنجە زیاد دەکات. -    کاریگەرییە تەندروستییەکانی پیسبوونی ئاو و خاک، پیسبوونی ئاو: پیسکەرەکانی وەک کانزا قورسەکان (سرکە، جیوە، ئارسنیک) لە پاشماوەی پیشەسازی لە ئاوەکاندا کۆدەبنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی مەترسی درێژخایەنی تەندروستی وەک شێرپەنجە و تێکچوونی دەمارەکان. پیسبوونی خاک: پیسبوونی خاک دەبێتە هۆی کۆچکردنی پیسکەرەکان بۆ بەروبوومی کشتوکاڵی و بەرهەمە شیرەمەنیەکان، ئەمەش زیان بە تەندروستی بەکاربەران دەگەیەنێت. ماوەتەوە بوترێت، ئەو کۆمەڵگایانەی لە نزیک پاڵاوگەکان دەژین زۆرترین مەترسییان لەسەرە، لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی تووشبوون بە تەنگەنەفەسی و نەخۆشییەکانی تری سییەکان، ئەمە جگە لە کاریگەرییەکانی دیکەی پیسبوونی ژینگە.  

(درەو): "خەونی وەرگرتنی نەوتی هەرێمی كوردستان و هەناردەكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە بەدیهات" وەزیری نەوتی عێراق بەمشێوەیە لەبەردەم ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی عێراقدا گوزارشتی لە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان كرد.  حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، رۆژی 25ی ئەم مانگە رێككەوتنی سێقۆڵی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و ئەو كۆمپانیایانە ئیمزا كرا، كە لە كێڵگە بەرهەمهێنەكانی هەرێمی كوردستان كاردەكەن، بۆ رادەستكردنی 180 بۆ 190 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم بە وەزارەتی نەوت و گلدانەوەی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ مەبەستی كارپێكردنی پاڵاوگەكانی ناوخۆی هەرێم.  وەزیری نەوتی فیدراڵ بە ئاژانسی دەنگوباسەكانی عێراقی وت:" پێشبینی رێككەوتنمان دەكرد لەگەڵ هەرێم بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەو چاودێریمان دەكرد، ئەمڕۆ بە پەمپكردنی نەوتی خاو بەئاڕاستەی خاڵی وەرگرتن لە نزیك فیشخاپور لەسەر سنوری عێراق و توركیا، ئەو پێشبینییە بەدیهات".  "پرۆسەی پەمپكردنی نەوتی خاو بەدرێژایی بۆری عێراق- توركیا بە ئاڕاستەی بەندەری جەیهان بەڕێوەدەچێت..ئاماژەی روون هەیە لەرێگەی وەزارەتی نەوت و كۆمپانیای نەوتی باكورو فەرمانگەی تەكنیكی لە بارەگای وەزارەت و كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) سەبارەت بەوەی بەرزبوونەوە هەیە لە ئاستی گەیشتنی نەوت بە خەزانەكانی بەندەری جەیهان" وەزیری نەوت وا دەڵێ.  وەزیر باسلەوە دەكات" دوای كۆبوونەوەی بڕی پێویستی نەوت بۆ هەناردەكردن، ئەو كەشتییانەی رێككەوتنیان لەگەڵ كراوە نەوتەكە باردەكەن، بەمەش ئەو خەونە بەدی هات كە زۆرێك هەیانبوو بۆ وەرگرتنی نەوتی هەرێم و هەناردەكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتەوە؛ كە خۆی لە كۆمپانیای بە بازاڕخستنی نەوتی عێراق دەبینێت".  بەپێی قسەی وەزیری نەوتی فیدراڵ، رۆژانە لە 180 بۆ 190 هەزار بەرمیل نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە هەناردە دەكرێت و ئەم ژمارەیەك كەڕەتی نرخی نەوتی خاو دەكرێت كە لەئیستادا 65 دۆلارە، لەبەرامبەر بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوتدا بڕی 16 دۆلار دەدرێت، ئەمەش بەگوێرەی هەمواری یەكەمی یاسای بودجەو، هەموو كۆمپانیاكانیش ئیمزایان لەسەر ئەم رێككەوتنە كردووە، بۆیە لەسەر هەموو ئەو كۆمپانیایانەی ئیمزایان كردووە پابەندكەرە.  هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رۆژی 25ی ئازاری 2023وە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لەرێگەی بۆرییەوە راوەستا.  راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس بوو، لەسەر بنەمای سكاڵایەك بوو كە عێراق دژ بە توركیا تۆماریكردبوو، لەسەر ئەوەی توركیا بەبێ رەزامەندی بەغداد بۆری نەوتی عێراقی بەكارهێناوە بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، بە دەرچوونی ئەم بڕیارەی دادگای پاریس پرۆسەی "ئابوری سەربەخۆی كوردستان" بەتەواوەتی ئیفیلج بوو، بەوپێیەی تا ئەوكات حكومەتی هەرێم نزیكەی 80%ی داهاتەكانی خۆی لەرێگەی هەناردەی سەربەخۆیانەی نەوتەوە دەستدەكەوێت. لەدوای بڕیاری دادگای پاریسەوە، حكومەتی هەرێم لەرێگەی یاسای بودجەی گشتی عێراقەوە ملكەچ بوو بۆ ئەوەی پرۆسەی فرۆشی نەوت و داهاتەكەی بەتەواوەتی رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر ئەوەی بەغداد بەشە بودجەی خۆی پێبدات، ئەوەی ئەمڕۆ هەناردەی نەوت دەستیپێكردەوە جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنەیە كە لە یاسای بودجەدا كراوە.   

درەو: راپۆرتی: روونبیین ئەمڕۆ  شەممە ٢٧ئی ئەیلولی ٢٠٢٥  هەناردەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی هێڵی بۆری عێراق - تورکیاوە دوای ٣٠ مانگ لە راوەستان دەستیپێكردەوە دەستپێکردنەوەی هەناردە پاش ئەوە دێت کە بەشێوەیەکی کاتی رێکەوتنی ٣ قۆڵی  لە رۆژی ٢٥ی ئەیلولی ٢٠٢٥ دا لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی عێراق و کۆمپانیا نەوتییەکان کرا. رێکەتنەکە لە چوار چێوەی دوو خاڵی سەرەکیدا دەخولێتەوە  یەکەم؛ شایستەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان دوای ڕادەستکردنی نەوت بە سۆمۆ. دووەم؛ قەرزەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان لای حکومەتی هەرێم.  سەبارەت بەشایستەکانیان دوای رادەستکردنی نەوت بەسۆمۆ بە پێی رێکەوتنەکە  هەمواری یاسای بوجەی ٢٠٢٥ کراوە بە بنەما بەو پێیە بڕی ١٦ دۆلار وەکو تێچوی نەوت ( بەرهەمهێنان و گواستنەوە) بدرێت بە کۆمۆپانیا نەوتییەکان وە کو سلفە تا ئەوکاتەی تێچووی راستەقینەی نەوتی  هەرێمی کوردستان لە لایەن کۆمپانیایەکی نێودەوڵەتی بێلایەنەیەوە دیاری دەکرێت. کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکە دەبێت لەماوەی ٢ مانگادا لە دەستبەکاربوونییەوە کارەکانی تەواو بکات . بەو پێیە ئەم رێکەوتنە کاتییە بۆ ماوەی راگوزەرە تا ئەوکاتەی دەگەنە ئەوەی تێچووی راستەقینەی نەوتی هەرێم دیاری دەکرێت ئەوکاتە ١٦ دۆلارەکە دەگۆڕێت بۆ ئەو شیوازەی کە کۆپانیا نێودەوڵەتییەکە دیاری دەکات،  بە کاریگەری پێشو ( باثر رجعی) شایستەکان بالانس دەکرێت. لەگەڵ هەندێ وردەکاری تر کە شایستەکانیان بە نەوت وەربگرن و گرەنتی نوسراو بە کۆمپانیاکانی نەوت دراوە و لەکاتی درووستبوونی کێشەدا دادگای نێوبژیوانی پاریس پەنای بۆ ببرێت بۆ چارەسەری کێشەکان.  گەر لایەنەکان پێی رازی بن ئەوکاتە دەبێت بە بنەمایەک لە یاسای بوجەی ٢٠٢٦ دا دەچەسپێت، بەرەو قۆناغیێکی زیاتر سەقامگیرمان دەبات بۆ رێکەوتن.  بەشی دووەمی رێکەوتنەکە سەبارەت بە قەرزی کۆمپانیا نەوتییەکانە لای حکومەتی هەریم کە لە ملیارێک دۆلار زیاترە.  حکوومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا نەوتییەکان ڕێککەوتن لەسەر کۆبوونەوە لە ماوەی ٣٠ ڕۆژ لە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن بۆ کارکردن لەسەر میکانیزمێک بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەرزانەی کۆمپانیاکان هەیانە لای حکوومەت. بەوهیوایەین هیچ تەگەرەیەک نەیەتە ڕێی هەناردەو لایەناکان پابەندبن بەو خاڵانەی لەسەری رێککەوتوون، چوونکە سەرکەوتنی ئەم رێکەوتنە زەمینەی لەبار و گونجاو دەرەخسێنێت بۆ بەردەوامی و جێگیربونی رێکەوتنەکە و دەرئەنجامیش دەرباز بوون لە گرێی یاسایی بوون و نەبوونی گرێبەستە نەوتییەکان.  ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێـم لە ئێستادا بە پێی زانیرییەکەنی رێکخراوی روونبین  بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، دواهەمین ئاماری بەرهەمی رۆژانەی کێڵگە نەوتییەکنی هەرێمی کوردستان  پێش دەستپێکردنەوەی هەناردە لە ٢٦ی ئەیلولی ٢٠٢٥ دا   لە ٩ کێڵگەی نەوتی بەرهەمهێنی نەوتی کوردستانەوە  بریتییە لە ٢٨٥ هەزار بەرمیل نەوت. لەم بڕە بڕی ٣٠ هەزار بەرمیل نەوتی پشکی کۆمانیاکانی ناوچەی گرێبەستی تاوکییە ( دی ئێن ئۆ و گنێڵ ئەنێرجی) کە لە ناو خۆدا دەیفرۆشن، بەڵام لە هەماکاتدا کڕیارەکان داخڵی بۆری نەوتی هەرێمی  کوردستانی دەکەنەوە بۆ هەناردە و گەیاندنی بە بەندەری جەیهان لەسەر دەریای ناوەڕاست.  پاش ئەوەی کێڵگەکان دەگەنە ئەو پەڕی توانایان لە ماوەی چەند مانگی ئایندەدا پێشبینی دەکەین  بەوپێیەی زۆربەی کێڵگەکان جگە لە خورمەڵە  و تاوکی بەو پەڕی توانایانەوە یان شتێک کەمتر  نەوت بەرهەم دەهێنن لە سەرەتای ساڵی نوێوە ئاستی بەرهەم نزیک ببێتەوە لە ٣٥٠ هەزار بەرمیل نەتی رۆژانە، بەڵام بۆ گەشتن بە ٤٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە پێویستی بەوەبەرهێنان و لێدانی بیری زیاترە لە کێڵگەکان، واتە دەکەوێتە سەر ئەوەی چەند وەبەرهێنانی زیاتر دەکەن لە کێڵگەکاندا.  خشتەی ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان:   

(درەو): كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرژی) توركی پێشوازی لە رێككەوتنی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان دەكات، بەڵام جەخت لەسەر ئەوە دەكات پشكی نەوتی خۆی بە هاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی بە پارەی (كاش) لە ناوخۆی هەرێمی كوردستاندا دەفرۆشێت، كە رۆژانە بڕەكەی 30 هەزار بەرمیلی رۆژانە.  كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرژی) توركی كە بەهاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی كاری بەرهەمهێنانی نەوت دەكات لە كێڵگەی (تاوكێ)، راگەیەندراوێكی لەبارەی رێككەوتنی نوێی نێوان هەرێم و بەغداد بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت بڵاوكردەوە.  لە راگەیەندراوەكەیدا كۆمپانیا توركییەكە دەڵێ: پێشوازی دەكەین لە رێککەوتنی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە کوردستان لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکییەوە. گەنێڵ ئینێرژی باسلەوە دەكات، کۆمپانیای DNO ASA، کۆمپانیای نەوت و غازی نەرویجی، ئەمڕۆ ڕاسپێردراون بۆ دەستپێکردنی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیاوە لە رۆژی 27ی ئەیلولی 2025وە، دوای ڕێککەوتنەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی. "بەم پێیە، کۆمپانیای DNO پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان رادەستدەكات لە فرۆشی مۆڵەتی كێڵگەی تاوکێ، کە کۆمپانیاکە بەڕێوەی دەبات، لەئێستادا بە تێکڕا دەگاتە 38 هەزار بەرمیلی رۆژانە بۆ هەناردەكردن. بەردەوامیش دەبێت لە فرۆشتنی ئەو نەوتەی دەمێنێتەوە كە پشكی فرۆشی گروپی بەڵێندەرانە كە پێكهاتوون لە هەریەكە لە DNO و  Genel Energy كە بە تێكڕا دەگاتە 30 هەزار بەرمیلی رۆژانەو بەپێی ئەو گرێبەستانەی كە هەن بە كڕیارە ناوخۆییەكان دەفرۆشریت" بەیاننامەكەی گەنێڵ ئینێرژی وای نوسیوە.  بیژەن ڕەحمانی سەرۆکی جێبەجێکاری كۆمپانیای DNO وتی:"خۆشحاڵین بەوەی هەناردەکردنی نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە کرایەوەو ئێستا دەڕژێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان.. ئێمە بڕیارمانداوە لەم کاتەدا ڕاستەوخۆ بەشداری هەناردەکردن نەکەین و بەردەوام دەبین لە فرۆشتنی نەوتەکەمان لەسەر بنەمای مانگانەو کاش بە کڕیارەکانمان، بە نرخی 30 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک لە نزمترین ئاستدا". گەنێڵ ئەنێرژی باسلەوە دەكات، ماوەی رێککەوتنەکانی ئێستای نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو کۆمپانیا نێودەوڵەتیانەی نەوت کە بەشداری دەکەن، لە کۆتایی ساڵدا کۆتایی دێت، پێشبینی دەكرێت لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی دووەمدا بەشی یەكەمی پارەی بەرهەمهێنانی نەوت بدرێت كە بۆ هەر بەرمیلێک 14 دۆلارە (دوای لێبڕینی تێچووی گواستنەوە)، ئەم پارەیەش لە ساڵی 2026 بەپشتبەستن بە هەڵسەنگاندنی "مۆدێل و گرێبەستە بازرگانییەکان" لەلایەن ڕاوێژکارێکی دەستنیشانکراوی بەغداوە دەستکاری دەکرێت. بەشدارنەبوونی كۆمپانای (DNO)ی نەرویژی لە رێككەوتنی سێقۆڵی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان لەكاتێكدایە كە بەقسەی بیژەن ڕەحمانی" DNO تازە بەرنامەیەکی گەورەی فراوانکردنی بەرهەمهێنانی لە کێڵگەکانی تاوکێ و پێشخاپور داناوە  بۆ گۆڕینی ئەو ئامێرانەی کە لە کاتی هێرشە درۆنییەکانی تەمموزی رابردوودا زیانیان بەرکەوتووە، دواتر لێدانی هەشت بیر لە ساڵی 2026دا بە ئامانجی بەرهەمهێنانی 100 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا". كۆمپانیای DNO كە كارپێكەری سەرەكی كێڵگەی تاوكییە، هەر لەسەرەتاوە داوای گەرەنتی پێدانەوەی پارەكانی رابردووی كرد بۆ بەشداربوون لە رێككەوتنە سێقۆڵییەكەی هەولێرو بەغدادو كۆمپانیا نەوتییەكان، لەكۆی نزیكەی ملیارێك دۆلاری قەرزی پێشووی كۆمپانیاكان لەسەر حكومەتی هەرێم نزیكەی 300 ملیۆن دۆلاری قەرزی ئەم كۆمپانیایە، بۆیە ئیمزای لەسەر هەناردەكردنەوەی نەوت نەكرد.  

نەبیل مەرسومی- پسپۆڕی ئابوری یەكەم: رێككەوتنەكە لەگەڵ (8) كۆمپانیای بیانی كراوەو كۆمپانیاكانی (DNO)ی نەرویژی و (گەنێڵ ئینێرژی)ی توركی تێدا نییە؛ بەهۆی داواكارییان بۆ گەرەنتیكردنی پێدانی شایستە داراییەكانی پێشوویان كە دەگاتە (300 ملیۆن) دۆلار بە تەنیا بۆ كۆمپانیای (DNO) لەكۆی ملیارێك دۆلاری تێكڕای شایستە داراییە دواكەوتووەكان كە كۆمپانیا بیانییەكانی كوردستان داوای دەكەنەوە.  دووەم: قۆناغی یەكەمی رێككەوتنەكە بە هەناردەكردنی (160 هەزار) بەرمیلی رۆژانە دەستپێدەكات لە كۆی بەرهەم كە ئێستا دەگاتە (240 هەزار) بەرمیل، ئەوەی دەمێنێتەوە كە 50 هەزار بەرمیلە بۆ پێداویستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان تەرخان دەكرێت.  سێیەم: لە رێككەوتنەكەدا 16 دۆلار بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك تەرخانكراوە، لەبری پارەی كاش ئەم تێچووە بە نەوت دەدرێت بە كۆمپانیاكان. چوارەم: ئەم رێكخستنە تاوەكو كۆتایی ساڵ كاری پێدەكرێت، لە ساڵی نوێوە مانگانە نوێ ددەكرێتەوە تا ئەوكاتەی كۆمپانیایەكی راوێژكاریی نێودەوڵەتی بەوردی تێچووی بەرهەمهێنان دیاری دەكات.  پێنجەم: حكومەتی عێراق رەزامەندی لەسەر داوای كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان لە كوردستان دەربڕیوە بۆ ئەوەی رێككەوتنەكە بەشێوەی نوسراو بێت نەك بە زارەكی، هەروەها تۆمار بكرێت و دادگای نابژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس لایەن دادوەرو گەرەنتیكاری جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە بێت.  شەشەم: پێشبینی دەكرێت وەزارەتی نەوتی فیدراڵی گریبەستێك لەگەڵ كۆمپانیای "وورد ماكنزی"ی بەریتانی ئیمزا بكات بۆ ئەوەی ببێت بە راوێژكاری تەكنیكی كە تێچووی بەرهەمهێنان بەشێوەیەكی ورد دیاری دەكات و دواتریش دەكرێت رێككەوتنەكەی ئێستا بكرێت بە رێككەوتنێكی هەمیشەیی.

درەو:   🔻 دوای تێپەڕبوونی (18) ساڵ بەسەر یاسای نەوت و گازی هەرێم و (8) ساڵ بەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، پایەی بنچینەیی ئابوری سەربەخۆ "نەوتی هەرێمی کوردستان" بناغەی ئەو ئابورییەی پێکدەهێنا، کە بڕیار بوو دەوڵەتی کوردی لەسەر بینا بکرێت، ئەمڕۆ (25/9/2025)، دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی عێراق و بەدوایدا دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایانگەیاند، گەیشتوون بەڕێککەوتن لەبارەی ڕادەستکردنی نەوتی هەرێم بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ). پرسیارەکە ئەوەیە کێ چی دەستدەکەوێت؟؛ 🔹 حکومەتی عێراق ڕۆژانە نزیکەی (230 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (6 ملیۆن و 900 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم وەردەگرێت، کۆی بەهاکەی (592 ملیار و 20 ملیۆن) دیناری مانگانەیە. هاوکات دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان نیوەی داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەکان ڕادەستی حکومەتی عێراق بکات.  🔹 حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت و مانگانە (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ دەمێنێتەوە، کە بەهاکەی بەرامبەرە بە (128 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری مانگانە، لەگەڵ ئەوەشدا حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگەکانە نزیکەی (ترلیۆنێک) دیناری لە حکومەتی عێراقەوە پێدەگات. 🔹 کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت (16) دۆلاریان بۆ دیاری کراوە، بەجۆرێک لە هەر بەرمیلێک نەوتی بەرهەم هاتوو (40) لیتری وەک شایستەی دارایی دەستەبەرکراو بۆ کۆمپانیاکان تەرخان دەکرێت. ڕاگەیەندراوە فەرمییەکانی تایبەت بە ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق  دوای تێپەڕبوونی (8) ساڵ بەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان، پایەی بنچینەیی ئابوری سەربەخۆ "نەوتی هەرێمی کوردستان" بناغەی ئەو ئابورییەی پێکدەهێنا، کە بڕیار بوو دەوڵەتی کوردی لەسەر بینا بکرێت، ئەمڕۆ (25/9/2025)، دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی عێراق و بەدوایدا دامەزراوە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایانگەیاند، گەیشتوون بەڕێککەوتن لەبارەی ڕادەستکردنی نەوتی هەرێم بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ). ئێوارەی ئەمڕۆ 25/9/2025، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە پۆستێکیدا لەسەكۆی کۆمەڵایەتی "ئێکس" ڕایگەیاند: "بەپێی ئەو رێککەوتنە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو کێڵگانە وەردەگرێت، کە دەکەوێتە هەرێمی کوردستان و لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا هەناردەی دەرەوەی دەکات، ئەمەش دابەشکردنی دادپەروەرانەی سامان مسۆگەر دەکات، شوێنەکانی هەناردەکردن هەمەچەشن دەکات و هاندەری وەبەرهێنانە. دەستکەوتێکە 18 ساڵە چاوەڕێی دەکەین_لێرەدا مەبەستی دەرکردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستانە لە ساڵی 2007_. هاوکات وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی رێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان راگەیاند، بۆ وەرگرتنی هەموو نەوتەكەی و هەناردەكردنەوەی لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە؛ كە لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە راوەستاوە، بەڵام هیچ وادەیەكی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردە ئاشكرانەكردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، لەچوارچێوەی سوربوونی حكومەتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە نیشتمانییەكان، بەوشێوەی كە بەرزترین ئاستی شەفافیەت و لێوەشاوەیی بەدی بهێنێت، گەیشتین بە رێككەوتن بۆ دەستپێكردنی پەمپكردن و رادەستكردنی هەموو نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەڵكەوتوو لە هەرێمی كوردستان – جگە لەو بڕەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی تەرخانكراوە- بە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ناوخۆی عێراقدا، بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە بە بۆری عێراق- توركیاو لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردەی بكات، بەگوێرەی چوارچێوە ئوسوڵییە پشتپێبەستراوەكان و دەستورو دەقەكانی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵ و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی.  وەزارەتی نەوت ئاماژە بەوە دەكات، ئەم رێككەوتنە بەرهەمی هەوڵی چڕوپڕو گفتوگۆی بەردەوامی مانگەكانی رابردووە، بە روانگەیەكی نیشتمانی هاوبەش و بە ئامانجی بەهێزكردنی رۆڵی عێراق وەكو یاریزانێكی سەرەكی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا. لەگەڵ پاراستنی سەروەری عێراق و بەرگری توند لە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی و مافی هەموو عێراقییەكان.  ئەم رێككەوتنە دانانی میكانیزمی تەكنیكی و رێكخستنی روون لەخۆدەگرێت بۆ دەستەبەركردنی هەناردەكردن و پابەندبوون بە شەفافیەت لە داهاتە نەوتییەكان، بەوجۆرەی كە بەشداربێت لە پاڵپشتیكردن لە دارایی گشتیی دەوڵەت و زیادكردنی داهاتەكانی بودجەی فیدراڵی، كە رەنگدانەوەی ئەرێنی هەبێت لەسەر توانای حكومەت لە جێبەجێكردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان و گەشەپێدان و فەراهەمكردنی پایەكی سەقامگیری ئابوری عێراق و گەلەكەی لە باكورەوە بۆ باشور، لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا. لە كۆتایدا، وەزارەتی نەوت باسی لەوە كردووە، جەخت لەسەر پابەندبوونی چەسپاوی خۆی دەكاتەوە بۆ ئیدارەدانی سامانی نەوت بەگوێرەی بنەمای سەروەریی نیشتمانی و بەرژەوەندی باڵای وڵات، بەوجۆرەی زامنی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی سامانەكان بكات لەنێوان هەموو رۆڵەكانی گەلی عێراقدا، بەپێی دەستور.  لای خۆیەوە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم کوردستان لە ڕاگەیەندراوێكدا ئاشکرایکرد: لە ماوەی 48 کاتژمێری داهاتوودا، دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێت، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، پاش ڕێکەوتنی سێقۆڵی نێوان هەردوو وەزارەت و کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکانی نەوتی هەرێم، لەسەر هەناردەکردنی نەوتی هەرێم رێکەوتن. لە ماوەی ئەم 48 کاتژمێرەدا، دەست بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێت. هەر لەم بارەیەوە مەسرور بارزانی - سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕایگەیاند؛ ‏‏ڕێککەوتنی ئەمڕۆی نێوان هەرێمی کوردستان و کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنەری نەوت لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ و کۆمپانیای سۆمۆ، دەستکەوتی ماندووبوون و هەوڵی زۆری تیم و شاندەکانی هەموو لایەک بووە. بەم هەنگاوە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان دووبارە بە بازاڕی جیهانیی نەوت بەسترانەوە. دەستخۆشی لە هەموو لایەک و بەتایبەتی خەڵکی خۆڕاگری کوردستان دەکەم کە لەم ڕۆژە مێژوییەدا بەربەستێکی گەورەیان لە بەردەم دابینکردنی شایستە داراییەکانی خەلکی کوردستان هەڵگرت و بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم، جەخت لە جێبەجێکردنی هەموو مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان دەکەینەوە. کێ چی دەستدەکەوێت؟ پاڵپشت بەزانیارییە سەرەتاییەکان لە ڕۆژانی داهاتوودا، بەسەرپەرشتی کۆمپانیای نەوتی باکور دەست بە هەناردەکردکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە دەکرێت، پرسیارەکە ئەوەیە کێ چی دەستدەکەوێت؟ 1.    حکومەتی عێراق ڕۆژانە نزیکەی (230 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (6 ملیۆن و 900 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم وەردەگرێت و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی دەکات، کە بەهاکەی بە نرخی ئەمڕۆ بۆ هەرێم بەرمیلێک نەوت (65) دۆلارەو (2.6) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت، کۆی داهاتی مانگێکی ئەو بڕە نەوتە دەکاتە (448 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (592 ملیار و 20 ملیۆن) دیناری مانگانە ئەگەر دۆلارێک بەرامبەر (1320) دینار بێت بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق. هاوکات دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان نیوەی داهاتە فیدراڵییە نانەوتییەکان ڕادەستی حکومەتی عێراق بکات، کە تا ئێستا ئەو بڕە ڕوون نەبووەتەوە.  2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت، کە مانگانە دەکاتە (ملیۆنێک و 500 هەزار) بەرمیل نەوتی بۆ دەمێنێتەوە، کە بەهاکەی بە نرخی ئەمڕۆ بۆ هەرێم بەرمیلێک نەوت (65) دۆلارە (2.6) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، کۆی داهاتی مانگێکی ئەو بڕە نەوتە دەکاتە (97 ملیۆن و 500 هەزار) دۆلار، کە بەرامبەرە بە (128 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری مانگانە ئەگەر دۆلارێک بەرامبەر (1320) دینار بێت بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق. هاوکات حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگەکانە نزیکەی (ترلیۆنێک) دیناری لە حکومەتی عێراقەوە پێدەگات، وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، هەندێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوەش دەکەن، کە پێویستە جگە لە خەرجی موچە پێویستە حکومەتی مانگانە تەواوی شایستە داراییەکان هەرێمی کوردستان خەرج بکات لە هەردوو بودجەی بەکاربردن و بودجەی بەرهەمهێنان. 3.    کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت (16) دۆلاریان بۆ دیاری کراوە، بەجۆرێک لە هەر بەرمیلێک نەوتی بەرهەم هاتوو (40) لیتری وەک شایستەی دارایی دەستەبەرکراو بۆ کۆمپانیاکان تەرخان دەکرێت.

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی رێككەوتنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان راگەیاند، بۆ وەرگرتنی هەموو نەوتەكەی و هەناردەكردنەوەی لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە؛ كە لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە راوەستاوە، بەڵام هیچ وادەیەكی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردە ئاشكرانەكردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، لەچوارچێوەی سوربوونی حكومەتی فیدراڵی بۆ بەڕێوەبردنی سامانە نیشتمانییەكان، بەوشێوەی كە بەرزترین ئاستی شەفافیەت و لێوەشاوەیی بەدی بهێنێت، گەیشتین بە رێككەوتن بۆ دەستپێكردنی پەمپكردن و رادەستكردنی هەموو نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەڵكەوتوو لە هەرێمی كوردستان – جگە لەو بڕەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی تەرخانكراوە- بە كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ناوخۆی عێراقدا، بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە بە بۆری عێراق- توركیاو لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە هەناردەی بكات، بەگوێرەی چوارچێوە ئوسوڵییە پشتپێبەستراوەكان و، دەستورو دەقەكانی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵ و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی.  وەزارەتی نەوت ئاماژە بەوە دەكات، ئەم رێككەوتنە بەرهەمی هەوڵی چڕوپڕو گفتوگۆی بەردەوامی مانگەكانی رابردووە، بە روانگەیەكی نیشتمانی هاوبەش و بە ئامانجی بەهێزكردنی رۆڵی عێراق وەكو یاریزانێكی سەرەكی لە بازاڕی وزەی جیهانیدا. لەگەڵ پاراستنی سەروەری عێراق و بەرگری توند لە بەرژەوەندییە نیشتمانییەكانی و مافی هەموو عێراقییەكان.  ئەم رێككەوتنە دانانی میكانیزمی تەكنیكی و رێكخستنی روون لەخۆدەگرێت بۆ دەستەبەركردنی هەناردەكردن و پابەندبوون بە شەفافیەت لە داهاتە نەوتییەكان، بەوجۆرەی كە بەشداربێت لە پاڵپشتیكردن لە دارایی گشتیی دەوڵەت و زیادكردنی داهاتەكانی بودجەی فیدراڵی، كە رەنگدانەوەی ئەرێنی هەبێت لەسەر توانای حكومەت لە جێبەجێكردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان و گەشەپێدان و فەراهەمكردنی پایەكی سەقامگیری ئابوری عێراق و گەلەكەی لە باكورەوە بۆ باشور، لە خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا.  لە كۆتایدا، وەزارەتی نەوت باسی لەوە كردووە، جەخت لەسەر پابەندبوونی چەسپاوی خۆی دەكاتەوە بۆ ئیدارەدانی سامانی نەوت بەگوێرەی بنەمای سەروەریی نیشتمانی و بەرژەوەندی باڵای وڵات، بەوجۆرەی زامنی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی سامانەكان بكات لەنێوان هەموو رۆڵەكانی گەلی عێراقدا، بەپێی دەستور. 

درەو: ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز" لە راپۆرتێكدا دەڵێت: هەشت کۆمپانیای نەوت لەگەڵ عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککەوتون بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. رۆیتەرز رایگەیاندووە: گروپی پیشەسازیی نەوتی (ئەپیكۆر)، ئاشكرایكردووە، هەشت کۆمپانیای نەوتی کە لە کوردستانی عێراق کاردەکەن و نوێنەرایەتی زیاتر لە (90%)ی بەرهەمهێنان دەکەن، لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان گەیشتوونەتە رێککەوتن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. ئەم رێکەوتنە مانای كۆتایهێنانە بە قەیرانی راگرتنی نەوت و رێگە بە رۆیشتنی نزیکەی (٢٣٠) هەزار بەرمیل نەوتی خاو دەدات لە رۆژێکدا لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیا کە لە مانگی ئازاری (٢٠٢٣)ەوە داخراوە. کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (ئەپیکور) رایگەیاندووە: چاوەڕوان دەكرێت ئەم چوارچێوەیە، دوای واژۆكردن و جێبەجێ كردنی، لە چەند رۆژی داهاتوودا ڕێگە بە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن بدات، لەگەڵ رەخساندنی رێگایەک بۆ ڕێکخستنە درێژخایەنەکان . سەرچاوەیەکی ئاگادار لەو بابەتە بە ئاژانسەكەی راگەیاندووە: کۆمپانیای ئەپیکور نوێنەرایەتی هەشت کۆمپانیای نێودەوڵەتی دەکات کە لە کوردستان کاردەکەن، بەڵام دوو لەو کۆمپانیایانە- DNO (DNO.OL)ی نەرویج و کۆمپانیای Genel Energy (GENL.L)ی بەریتانیا- هێشتا رێککەوتنەکەیان واژۆ نەکردووە.  سەرچاوەکان بە ئاژانسی رۆیتەرزیان راگەیاندووە: دوو کۆمپانیای دەرەوەی ئەپیكۆریش، کۆمپانیای کار گروپی ناوخۆیی و کۆمپانیای فۆرزا پترۆلیۆمیش پاڵپشتی رێککەوتنەکەیان کردووە. ئەپیکۆر ئاماژەی بەوەشکردووە: ئەو چوارچێوەی رێککەوتنی لەسەر كراوە "پیرۆزی گرێبەستە واژوكراوەكان"ی پاراستووە و گەرەنتی پارەدان بە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت دابینکردووە. رۆیتەرز دەشڵێت (DNO) :وەڵامی داواکارییەکانی بۆ لێدوان نەداوەتەوە، کۆمپانیای جێنێل ئینێرجیش رایگەیاندووە هیچ لێدوانێکی زیاتری نییە. رۆژی سێشەممەی رابردوو، هەردوو کۆمپانیاكە پێشوازییان لە پلانی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن کرد، بەڵام رایانگەیاند، هێشتا هەندێک دەستکاری لە مەرجە پێشنیاو کراوەکاندا پێویستە، بەتایبەتی بۆ چارەسەرکردنی پارە دواكەوتووەكانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبەرامبەر نەوتی باركراوی رابردوو. یەک ملیار دۆلار پارەی دواكەوتوی كۆمپانیاكان لەسەر هەرێمی کوردستان كەڵەكە بووە، پشکی DNO لە قەرزە دواکەوتووەکان بە نزیکەی ٣٠٠ ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئەپیکۆر جەختیشكردووە: حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوتیش رێککەوتوون لەسەر ئەوەی لەماوەی (30) رۆژدا دوای دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن کۆببنەوە بۆ کارکردن لەسەر میکانیزمێک بۆ یەکلاکردنەوەی قەرزە نەدراوەکان. بۆری کەرکوک-جەیهان داخرا، دوای ئەوەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی فەرمانی بە تورکیا کرد، بڕی یەک ملیار و 500 ملیۆن دۆلار وەک قەرەبووی هەناردەکردنی بێ مۆڵەت لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بداتە عێراق، تورکیا تانەی لە بڕیارەکە داوە، بەڵام ئامادەیی خۆی بۆ کردنەوەی بۆرییەکە راگەیاندووە.

درەو: ماوەی زیاتر لە ساڵێكە بە بڕیار ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی پارتی و وەزیرەكانی پارتی لە حكومەت ئاگاداركراونەتەوە كە نابێت لێدوان و چاوپێككەوتن بۆ لەگەڵ روداو بكەن و ئەمڕۆش وتەبێژی حكومەت بەڕەسمی رێگری لە كەناڵی روداوكرد بچێتە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكانیەوە. پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ رێگری كرد لە كەناڵی روداوكرد بەشداری لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەیدا بكات لە وەڵامی پەیامنێری كەناڵ 8 وتی " كاتێك روداو ئامادە دەبن لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكان، كە هەست بكەم ئیلتزاماتی پیشەییانە هەیە، لەوانەیە رۆژێك رووبدات تۆش لەناو كۆنگرەكانی ئێمەدا نەبیت". تۆڕی میدیایی رووداو دەڵێت بانگهێشتی ئەو کۆنفرانسە رۆژنامەڤانییە کرابووین، بەڵام کاتێک تیمەکەمان گەیشتوونەتە شوێنی کۆنفرانسەکە، رێگرییان لێ کراوە مایک دانێن. سەنتەری میترۆ لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت: كاری وتەبێژ نییە لە كۆنگرەكانیدا پۆستەكەی بۆ هەڕشەو جیاكاری بەكاربهێنێت ئەو رۆڵی كارئاسانیە بۆ گواستنەوەی زانیارییەكان بە شێوەیەكی شەفاف و دوور لە جیاكاری و پەراوێزخستن لەسەر بنەمای رق و وجیاوازی بیروڕا. رەحمان غەریب، رێکخەری سەنتەری میترۆ بە روداوی وتووە: گوتەبێژ لەسەروو یاساوە نییە، کاری ئەو نییە کۆنفرانسی رۆژنامەگەری بکاتە پۆلێک بۆ گوتنەوەی وانەی ئەخلاقی رۆژنامەگەری، ئەم رەفتارانەی کە دژ بە پرەنسیپەکانی دیموکراسی و ئازادیی زانیاری و رۆژنامەگەرییە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) ماوەی زیاتر لە ساڵێكە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی و وەزیرەكانی پارتی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاگاداركراونەتەوە نابێت لێدوان و چاوپێكەوتن لەگەڵ روداو بكەن، لەبەر ئەوەی لە روماڵ و راپۆرتەكانیدا رەخنە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگرێت، ئەمەش مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی توڕەكردووە.  

  هەڵۆ حەسەن لە 1ی تشرینی یەکەمی 2025، کۆماری گەلی چین یادی 76 ساڵەی دامەزراندنی دەكاتەوە، وڵاتێك لە وێرانەکانی شەڕ و هەژارییەوە بۆ زلهێزێکی جیهانی ئابووری و تەکنەلۆژی و دیپلۆماسی. بۆ گەلی چین ساتێکی شانازییە. بۆ ئەوانی دیکە، لەنێویاندا کوردانی هەرێمی کوردستان، دەرفەتێکی بەنرخە بۆ ئەوەی بیر لەوە بکەنەوە کە چۆن گەشتە سەرنجڕاکێشەکەی چین ڕەنگە ئیلهامبەخش بێت بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانی،کاتێک کۆماری گەلی چین لە ساڵی 1949 دامەزرا، چین ڕووبەڕووی هەژاری قووڵ و دابەشکاری ناوخۆیی و شوێنەواری داگیرکاری بیانی بووەوە. خاڵی وەرچەرخان لە ساڵی 1978 هات، کاتێک دێنگ شیاوپینگ سیاسەتی چاکسازی و کرانەوە دەستپێکرد.لەگەڵ چاکسازییەکانی بازاڕ و پێشوازیکردن لە وەبەرهێنانی بیانی و ئازادکردنی کارگێڕی تێکەڵ کرد،ئەنجامەکان مێژوویی بوون نزیکەی 800 ملیۆن کەس لە هەژاری دەرهێندرا، وەبەرهێنانی گەورە لە ژێرخانی مۆدێرن و سەرهەڵدانی پیشەسازییەکان کە چینیان وەک "کارگەی جیهان" جێگیر کرد. لە ساڵانی ڕابردوودا چین پاڵ بە سنوورەکانی وزەی نوێبووەوە، شەمەندەفەری خێرا، گەڕان بەدوای بۆشایی ئاسمان و تەکنەلۆژیای دیجیتاڵیدا ناوە و جێگەی خۆی وەک دووەم گەورەترین ئابووری جیهان چەسپاندووە،سەرکەوتنی چین تەنها پەیوەندی بە گەشەی ئابوورییەوە نییە. پەیوەندی بە توانای دانانی ئامانجی درێژخایەن و گونجاندن لەگەڵ تەحەددیاتەکان و بنیاتنانی سیستەمێکە کە یەکێتی نیشتمانی بە گەشەپێدانەوە ببەستێتەوە. کورد بەبەراورد لەگەڵ بەشەکانی دیکەی عێراق سەقامگیرییەکی ڕێژەیی بەدەستهێناوە، بەڵام تەحەددیاتی حاشا هەڵنەگرن پشتبەستن بە داهاتی نەوت، ڕکابەریی سیاسی، ژێرخانی گەشەنەسەندوو و کەلێنی پەروەردە و سەرمایەی مرۆیی. ئەزموونی چین نیشان دەدات کە چۆن پلاندانان و بەردەوامی دەتوانێت ئەو جۆرە بەربەستانە تێپەڕێنێت،پلانی پێنج ساڵەی چین بۆ دەیان ساڵە ڕێنمایی گەشەکردنی کردووە، تەنانەت لە کاتی گۆڕانکارییە سیاسییەکاندا بەردەوامی مسۆگەر دەکات. کوردستانیش دەبێ لە موزایەدەی سیاسی کورتخایەن تێپەڕێت بەرەو "دیدگای گەشەپێدانی کوردستان 2040"ی یەکگرتوو، کە ئەولەویەتێکی ڕوون لە هەمەچەشنکردن و ژێرخانی ئابووری و پەروەردەدا دابنێت، چین لە هەژارترین ناوچەکانیەوە دەستیپێكرد، چاودێری تەندروستی، پەروەردە و پشتگیری پیشەیی. بەهەمان شێوە کورد پێویستە وەبەرهێنان لە کۆمەڵگە گوندنشین و سنوورییەکان- مۆدێرنکردنی کشتوکاڵ، پێشکەشکردنی ڕاهێنان، و دروستکردنی پیشەسازی بچووک،وتەی چینیەكان "بۆ دەوڵەمەندبوون، سەرەتا ڕێگاکان دروست بکە"، ڕێنمایی وەبەرهێنانە گەورەکانی چین بوو لە ڕێگاوبانەکان و بەندەرەکان و تۆڕە دیجیتاڵییەکان. پێشکەوتنی کوردستان پێویستی بە هەمان بیرکردنەوە هەیە، ڕێگای مۆدێرن، کارەبای متمانەپێکراو، و پەیوەندی دیجیتاڵی کە پارێزگاکانی لە ناوخۆدا بەیەکەوە دەبەستێتەوە وچین لە کشتوکاڵەوە گۆڕا بۆ پیشەسازی، پاشان بۆ داهێنانی تەکنەلۆژیای بەرز. کوردستان دەبێت پشتبەستنی بە نەوت کەمبکاتەوە بە بەرەوپێشبردنی گەشتیاری، کشتوکاڵ، وزەی نوێبووەوە، خزمەتگوزاری دیجیتاڵی. دامەزراندنی ناوچەی ئابووری تایبەت بە هاندان بۆ وەبەرهێنان دەتوانێت هاوبەشە جیهانییەکان ڕابکێشێت، لەنێویاندا کۆمپانیا چینییەکان،سەرهەڵدانی چین بەهۆی پەروەردە و توێژینەوەوە بوو، بەتایبەتی لە بواری زانست و تەکنەلۆژیادا. بۆ کوردستان، چاکسازی لە قوتابخانە و زانکۆکان، گرنگیدان بە کارامەیی پراکتیکی و دروستکردنی هاوبەشی لەگەڵ دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان- لەوانەش زانکۆکانی چین- دەتوانێت هێزێکی کاری ئامادە بۆ ئابوورییەکی هەمەچەشن پەروەردە بکات،دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین دەرفەتێکی ڕاستەوخۆ بۆ کوردستان دەڕەخسێنێت. کوردستان کە لە یەکتربڕینێکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵکەوتووە، دەتوانێت خۆی وەک ناوەندێکی بەستراو بە زەویدا جێگیر بکات، زۆر هاوشێوەی یەکگرتنی ڕێگای ئاوریشمی مۆدێرن. هاوکاری ستراتیژی دەتوانێت بریتی بێت لە: دروستکردنی ڕێڕەوی گواستنەوە کە کوردستان بە بەندەرەکانی تورکیا دەبەستێتەوە،فراوانکردنی ژێرخانی وزە، لەوانەش پاڵاوگە و وێستگەکانی کارەبا،پەیوەستبوون بە ڕێگای ئاوریشمی دیجیتاڵی بۆ بەرزکردنەوەی پەیوەندییەکان و ئینتەرنێت. سیاسەتی دەستوەرنەدانی چین لە سیاسەتی ناوخۆدا، وای لێدەکات ببێتە هاوبەشێکی سەرنجڕاکێش بۆ کوردستان، کە زۆرجار پەیوەندییە هەستیارەکان لەگەڵ بەغدا و دەوڵەتانی دراوسێ هاوسەنگ دەکات،کوردستان دەبێت بە وردی وانەکانی چین بگونجێنێت، گرنگی بە بەردەوامی و شەفافیەت و لێپرسینەوە بدات. ئامانج لێی کۆپیکردنی سیستەمی سیاسی چین نییە بەڵکو بەکارهێنانی ستراتیژییەکانی ژێرخانی و هەمەچەشنیکردن و پلاندانان بە شێوەیەک کە لەگەڵ واقیعی کوردیدا بگونجێت،یادی 76 ساڵەی کۆماری گەلی چین زیاتر لە سەرسامی بە دەستکەوتەکانی چین بیرخستنەوەیەکە کە پلاندانانی ستراتیژی دەتوانێت بە ئەنجام بگەیەنێت. بۆ کورد بانگهێشتێکە بۆ بیرکردنەوە لە دەرەوەی تەحەددای دەستبەجێ و خەیاڵکردنی داهاتوویەک کە لەسەر پلانی درێژخایەن و گەشەپێدانی گوندەکان و هەمەچەشنکردنی ئابووری و ژێرخانی ئابووری و پەروەردە بنیات نراوە،ڕەنگە ڕێگاکانی چین و کوردستان جیاواز بن، بەڵام پرەنسیپەکە وەک خۆی دەمێنێتەوە: گەلان و ناوچەکان کاتێک گەشە دەکەن کە وەبەرهێنان لە گەلەکەیان و داهاتوویان دەکەن.   

درەو: کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) و 17 ڕێکخراوی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی ئازادیی ڕۆژنامەگەری، مافی مرۆڤ و دەزگاکانی ڕاگەیاندن لە ڕاگەیەنراوێکدا داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن دەستبەجێ و بێمەرج ڕۆژنامەنووس شێروان شێروانی ئازاد بکات کە بە ناڕەوا و بەهۆی کاری ڕۆژنامەنووسییەوە و لە ڕێگەی هەراسانکردنی دادوەریی سیستماتیکەوە لە کونجی زینداندا هێڵراوەتەوە بە ئامانجی کپکردنی دەنگە ناڕازییەکان و ڕۆژنامەگەریی ڕەخنەگرانە.   حکومەتی هەرێمی کوردستان پێویستە دەستبەجێ ڕۆژنامەنووس شێروان شێروانی ئازاد بکات و کۆتایی بە هەراسانکردنی دادوەری بهێنێت ئێمەی ڕێکخراوەکانی ئازادی ڕۆژنامەگەری، مافی مرۆڤ و دەزگاکانی ڕاگەیاندن کە لە خوارەوە واژۆمان کردووە، داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەین دەستبەجێ و بێمەرج ڕۆژنامەنووس شێروان شێروانی ئازاد بکات کە بە ناڕەوا و بەهۆی کاری ڕۆژنامەنووسییەوە و لە ڕێگەی هەراسانکردنی دادوەریی سیستماتیکەوە لە کونجی زینداندا هێڵراوەتەوە بە ئامانجی کپکردنی دەنگە ناڕازییەکان و ڕۆژنامەگەریی ڕەخنەگرانە. ڕۆژی 20ی ئابی 2025، دادگای تاوانەکانی هەولێر سزای چوار ساڵ و پێنج مانگی دیکەی بەسەر شێروانیدا سەپاند، ئەوەش سێیەمین سزایەتی لە ساڵی 2021ـەوە، هەریەکەیان بە شێوەیەکی گشتی وەک تۆڵەسەندنەوەیەکی سیاسی دەبینرێن لە دژی کارە ڕۆژنامەوانییە بنکۆڵکارییەکانی شێروانی لەسەر گەندەڵی و مافی مرۆڤ. تاکە "تاوان"ی شێروانی پراکتیزەکردنی ڕۆژنامەگەرییە. لە سەرجەم قۆناغەکاندا، شێروانی بێبەشکراوە لە سەرەتایترین ماف و رێکارە یاساییەکان، بۆ نمونە بەرگریی دادپەروەرانە و دادگاییکردنێکی بێلایەنانە. چەوساندنەوەی یاسایی شێروانی لە ساڵی 2021 بە سزای شەش ساڵ زیندانی دەستیپێکرد، دواتر لە مانگی تەمموزی 2023دا و بە تۆمەتی ساختەکاریی ناڕوون سزایەکی دیکەی بەسەردا سەپێندرا. دوایین سزادانی لە ساڵی 2025دا بوو لەسەر بنەمای ئیفادەی چەند شایەتحاڵێکی دژبەیەک و کۆمەڵێک تۆمەتی پشتڕاستنەکراوە. چاودێرانی یاسایی جەختیان لە ناڕوون و لاریی ڕێکارەکان و نەبوونی شەفافیەت و بوونی کەشێکی ترس و تۆقاندن کردووەتەوە لەکاتی پرۆسەی دادگاییکردنەکەی کە هەر لە بنەڕەتدا نادادپەروەرانە بەڕێووەچووە. خراپ بەکارهێنانی سیستەمی دادوەری بۆ سزادانی ڕۆژنامەنووسانی وەک شێروانی پێشێلکارییەکی گەورەیە بۆ ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و زیان بە پابەندنبوونی یاسایی خودی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دادپەروەری دەگەیەنێت. دۆسیەکەی شێروان ڕەنگدانەوەی دابەزین و کاڵبوونەوەی ڕوون و مەترسیداری ئازادی ڕۆژنامەگەرییە لە تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە دەنگە ناڕازییەکان تادێن کپتر دەکرێن. ئێمە داوا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەین کە: -    دەستبەجێ و بێمەرج شێروان شێروانی ئازاد بکات و خۆی بەدووربگرێت لە بەرهەڵستیکردنی هەر تانەیەک کە لە بڕیاری دادگا دەدرێت -    کۆتاییهێنان بە خراپبەکارهێنانی یاسا بۆ بەئامانجگرتنی ڕۆژنامەنووسان و دڵنیابوون لەوەی کە هەموو ڕێکارە یاساییەکان یەکانگیرن لەگەڵ ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی دادپەروەری و شەفافیەت -    ڕێزگرتن لە پابەندیی حکومەت بە مافەکانی مرۆڤ و سەروەری یاسا لەڕێگەی گرتنەبەری ڕێوشوێنی کۆنکرێتی بۆ پاراستنی سەلامەتی و سەربەخۆیی هەموو ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن بەردەوامی زیندانیکردنی شێروان شێروانی زیانێکی گەورە بە ناوبانگی نێودەوڵەتیی هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی پابەند بە بنەما دیموکراسیەکان دەگەیەنێت، بۆیە داواتان لێدەکەین هەنگاوێکی خێرا و کردایی بگرنەبەر بۆ پێچەوانەکردنەوەی ئەم بۆچوونەوە، و هەروەها پابەندبوونتان بە ئازادیی ڕۆژنامەگەری و کەرامەتی مرۆڤ و سەروەری یاسا دووپات بکەنەوە. واژۆکراوە لەلایەن: 1.    کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) 2.    ڕێکخراوی ڕۆژنامەنووسانی بێسنوور (RSF) 3.    تیمەکانی ئاشتیخوازیی کۆمەڵگا (CPT) 4.    پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ ڕۆژنامەگەری (IPI) 5.    گرووپی مافەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا (MENA Rights Group) 6.    سەنتەری میترۆ بۆ داکۆکیکردنی لە مافی ڕۆژنامەنووسان 7.    ڕێکخراوی جاسەنە بۆ ئازادیی بیروڕا و میدیا 8.    پەیمانگای مافە نێودەوڵەتییەکان (IRI) 9.    ڕێکخراوی پەیامنێران بۆ ماف و گەشەپێدان 10.    کۆمەڵەی داکۆکی لە ئازادیی ڕۆژنامەگەری لە عێراق (PFAA) 11.    کۆمەڵەی عێراقی بۆ داکۆکی لە مافی ڕۆژنامەنوسان 12.    ئەکتیڤ وۆچ 13.    ڕێکخراوی هیومەنە بۆ مافەکانی مرۆڤ و بەشداریکردنی مەدەنی 14.    دامەزراوەی میدیایی پەرەگراف 15.    دیموکراسی بۆ جیهانی عەرەبیی ئێستا - DAWN 16.    دامەزراوەی INSM بۆ مافە دیجیتاڵییەکان 17.    تۆڕی مافی کارتۆنیستە نێودەوڵەتییەکان 18.    دەستپێشخەری میسری بۆ مافە کەسییەکان (EIPR)  

د. دانا حەمەعەزیز سەرهەڵدانی چین وەک هێزێکی گەورەو کاریگەری جیهان، حاشا هەڵنەگرە. خێرایی گەشەی ئابووری و فراوانبوونی توانای سەربازیی، چین- ی وەک ڕکابەری یەکەمی ئەمریکا لە سەرکردایەتی جیهان دا جێگیر کردووە. بەڵام  لە سایەی  چین دا، جیهان بەرەو کوێ دەڕوات؟   ئاڵەنگارییەکان: مامەڵەی ئێستای چین لەگەڵ چینییەکان، لەگەڵ دراوسێکانی، لە هەڵوێستی بەرامبەر ململانێ و قەیرانە نێودەوڵەتییەکان، لەگەڵ ژینگەو لە بەرهەمهێنانی تەکنۆلۆجیای پاك و سەلامەت، پرسیارگەلێکی زۆرن کە وەڵامەکانی دڵخۆشکەر نین! مرۆڤ لە چین:  حکومەتی چین، دوور لە ڕەچاوکردنی پێودانگی مرۆیی، مامەڵە لەگەڵ خەڵکی خۆی دا دەکات، دەستی گرتووە بەسەر دوا بە جومگەی ژیان و مافە سەرەتاییەکانی زەوت کردون، تەواوی جوڵەی مرۆڤ بە تەکنۆلۆجیای چاودێری کۆنترۆڵ کردوە، لە هاتوچۆی ڕۆژانەی سەرجادەو ناو ئۆتۆمبێل و شەمەندەفەرو شوێنی کارەوە هەتا بەردەم ژوورەکانی نوستن، هەمووی لەژێر ڕەحمەتی ئەپڵیکەیشنی زیرەك و کامێرای چاودێریی دایە. لە چین، نەک ئازادی بیروڕا و ئایین و ڕۆژنامەگەریی قەدەغەیە، بەڵکو  هەندێك جار قسەکردنی ئاسایش لەنێوان مرۆڤەکان دا باجی لەسەرە و دەبێت مرۆڤ وەك ڕۆبۆت لەلایەن دەوڵەتەوە هەڵسوڕێت. لەچین، جگە لە تەکنۆلۆجیا، بوارەکانی دیکەی پێشکەوتن فەرامۆش کراوە! ئەم شێوازە لە مامەڵەکردن لەگەڵ خەڵك، ترس و لاوازیی و شەرم و بێ متمانەیی بە کەسایەتی مرۆڤی چینی بەخشیوە بە ئەوانەشەوە کە بۆ کارو بزنس و خوێندن دەچنە دەروەی چین!  ئەگەر چین بەوشێوەیە  لەگەڵ خەڵکی خۆیدا ڕەفتار بکات، خەڵکی جیهان بەتایبەتی وڵاتە لاوازو کەمینە بێدەسەڵاتەکان، چاوەڕوانی چ خێرێك لە جیهانێک بکەن کە چین سەرکردایەتی بکات؟! دراوسێکانی چین: ڕۆژ بەڕۆژ لەگەڵ گەورەبونی چیندا، دراوسێکانی چین جگە لە ڕژێمە تۆتالیتارییەکانی (ڕوسیاو کۆریای باکورو میانمار) ترسی زیاتر دایان دەگرێت. ژاپۆن و ڤێتنام و فلیپین ڕۆژانە لە دەریای باشووری چین ڕووبەڕووی هەراسانکردن و سوکایەتی دەبنەوە، لائوس و تەنانەت کەمبۆدیاو تایلاندو مالیزیاو ئێندۆنیزیاش هەست بە ئارامیی ناکەن، کۆریای باشوریش لە دڵەڕاوکێدا دەژی. ئەم ژینگە نائارامەی باشوری خۆرهەڵاتی ئاسیا، لە زۆر ڕووەوە لەو دۆخە دەچێت کە ژاپۆن بەڕێکەوتن لەگەڵ هیتلەرو موسۆلۆنی بەرجەستەی کرد بۆ دابەشکردنی جیهان لە سەروبەندی جەنگی جیهانی دووەم دا. بەڵام دابەشکردنی ئەمجارە بریتی یە لە هەژمونی چین بەسەر ئاسیا و هی روسیا بەسەر ئەوروپادا.  ئێستا چین بێ حیساب کردن بۆ دراوسێکانی یان گوێدان بە ڕێساکانی جیهان و ئازادیی دەریایی، کەوتۆتە دروستکردنی دورگە لە ئاوە نێودەوڵەتییەکان و هێزی سەربازیان لەسەر جێگیر دەکات. وڵاتێکی گەورەی وەك ژاپۆن کە چوارەم گەورەترین ئابوری جیهانە، ڕووبەڕووی فشار و تەنگنپێهەڵچنین بووەتەوە لەسەر دەریای ڕۆژهەڵاتی چین، بەتایبەتی لە دەوروبەری دوورگەکانی سێنکاکۆ کە چین هەڕەشەی داگیرکردنیان دەکات! گەلان و وڵاتانی ئاسیا، چین وەك دێوەزمەو هەڕەشە سەربازیی دەبینن، نایشارنەوە کە هاوشێوەی ئۆکرانیا هەڕەشەی سڕینەوەی خۆیان و سنورەکانیان لەسەرە، هەر بۆیە بەناچاری پەنایان بۆ ئەمریکا بردوە بە ڤێتنامی کۆمۆنیستی شەوە! مامەڵەی چین لەگەڵ دراوسێکانی لە ئێستاوە کە هێشتا نەبۆتە هێزی ئابوری یەکەمی جیهان، مژدەی خێر و مامەڵەی بەرپرسیارانەی وڵاتێك نیە کە هەڵپەی سەرکردایەتی کردنی جیهان بکات، بەڵکو مامەڵەی دەسەڵاتێکی پاوانخوازە لە ئێستاوە بڕیاری  ملکەچپێکردنی وڵاتانی داوە.  بێباکی چین: بێدەنگیی چین بەرامبەر تیرۆر و ململانێکانی جیهان، تایبەتمەندییەکی مەترسیدارە لە سیاسەتی دەرەوەی چین. چین، باکی بە شەڕ و ململانێ خوێناویەکان نیە، لەم بارەیەوە قسەیەکی بەرپرسیارانەی نیەو بەڕاشکاوی تیرۆر و توندڕەوی و داگیرکاریی سەرکۆنە ناکات. چین لە دژی دڕندەییەکانی داعش و تاڵیبان و القاعیدە و تەنانەت ململانێکانی ئەم دواییەی وەک شەڕی غەزە و ئێران، قسە و هەڵوێستی ماناداری نەبووە، لەکاتێکدا تاکە دەوڵەتە کە دەتوانێت هەژمون و هێزی خۆی بەرامبەر ئەمریکا بەکاربهێنێت! ئەم بێدەنگییە، خۆپەرستی و چاوچنۆکی یە. کێشەی گەورە ئەوەیە، چین، جیهان لە چاوی پارەو بەرژەوەندی بێ بەرامبەرەوە دەبینێت، گەرەکیەتی گەورە و سەرداری جیهان بێت بەبێ ئەوەی هیچ ببەخشێت نەبادا بەرژەوەندییەکانی ڕوبەڕوی بچوکترین مەترسی ببنەوە، لەوەش خراپتر، مامەڵە لەگەڵ ئەو ڕژێم و دەستەڵاتانەدا دەکات کە بونەتە سەرچاوەی شەڕ و مەترسی بۆسەر جیهان! شەڕی  ئۆکرانیا: داگیرکردنی ئۆکرانیاو سڕینەوەی سنورەکانی فراوانترین وڵاتی ئەورپایی لەلایەن وڵاتێکی نەوتفرۆشی خاوەن چەکی ئەتۆمەوە، خوێناویترین ڕوداوە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە کە بەرۆکی ئەوروپاو جیهانی گرتوە، ئەم جەنگە تائێستا زیاتر لە یەک ملیۆن کوژراو و برینداری لێ کەوتۆتەوە، جگە لە کاول و وێران بونی سەدان شار و شارۆچکە و هەزاران گوند و ئاوارەبونی هەشت ملیۆن کەس، کەچی چین نەك ئامادە نیە سەرزەنشتی ڕوسیا بکات، بەڵکو بۆتە گەورەترین پشتیوانی سەربازیی و ئابوری بۆ ڕوسیا لە پێناو درێژەدان بە شەڕ، تەنانەت کار گەیشتۆتە ئەوەی کە بەئاشکرا دەڵێت "ڕاگرتنی شەڕ و بەرقەراربونی ئاشتی لە ئۆکرانیا، بۆ چین دەری ناهێنێت"!  سودمەندی گەورە لە جەنگی ئۆکرانیادا، چین  و بەدواشیدا هیندستان و تورکیان کە نەوت بە نرخێکی زۆر هەرزان لە ڕوسیا دەکڕن. چین تاکە وڵاتە کە دەتوانێت کۆتایی بە جەنگی ئۆکرانیا یان هێرشی پوتین بۆسەر ئەوروپا بهێنێت، بەڵام لەجیاتی ئەمە نەوت بە ئاگری شەڕدا دەکات. چین بۆ ئەوەی ببێت بە هێزی ئابوری یەکەم، پێویستی بە ململانێی خوێناوی نیە!  چین، لە دوو دەیەی داهاتودا دەبێتە هێزی ئابوری یەکەم لە جیهان، بێ ئەوەی پێویستی بە ئەوە بێت شەڕ و ئاژاوە بخاتە ناو ماڵی ئەوروپیەکانەوە، وەك چۆن ئەمریکا لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە پێویستی بە ململانێی بریتانیا و فرەنسا نەبوو بۆ ئەوەی ببێتە هێزی ئابوری یەکەم! تەکنۆلۆجیا و گۆڕانکاری کەش و هەوا: لە دەرەوەی سیاسەت و دەستدرێژیی سەربازیی، چین لە ڕێگەی پیشەسازی بێ کواڵیتی، هەڕەشە لە جیهان دەکات. پەلەی پەکین بۆ زاڵبوون بەسەر بازاڕە جیهانییەکان، بووەتە هۆی بەرهەمهێنانی بەلێشاو لە تەکنەلۆژیای کەم تێچوی نا سەلامەتی زیابەخش و هەناردەکردنی (بە تایبەتی) بۆ وڵاتانی دنیای سێ! بێگومان ئەو کارگانەی کە بەرهەمی ئەلیکترۆنیی هەرزان بەرهەمدەهێنن، ستانداردەکانی سەلامەتی و ژینگە پشتگوێ دەخەن و پاشماوەی ژەهراوی دروست دەکەن کە زیان بە ئیکۆسیستەم دەگەیەنێت.  لەسایەی تەکنۆلۆجیای چین دا، ئاسایشی ئەلیکترۆنی، لە مەترسیدایە. ئەو بەرهەمە ئەلیکترۆنیانەی کە بەستراونەتەوە بە کۆمپانیا چینییەکانەوە، تۆمەتبارن بە جێگیرکردنی ئەلگۆریزمی سیخوڕیی یان لاوازیی سیستەمی کارکردن، ئەمەش نیگەرانی و مەترسی گەورەی لەبارەی چاودێریکردن و شەڕی دیجیتاڵییەوە دروستکردووە. بەرهەمی بێ کواڵیتی چینی، بەهۆی هەرزانی یەوە جگە لە هەڵخەڵەتاندنی بەکاربەر، مەترسیەکی گەورەشە لەسەر ژینگە  لە دەردانی گازی ژەهراوی. ئاسان نیە قەناعەت بە هاوڵاتیەکی هەژاری دنیای سێ بکەین کە ئەو ئۆتۆمبێلە چینیەی ئەو هەڵپەی کڕینی دەکات، تەمەنی لە ئۆتۆمبێلێکی هاوشێوەی ژاپۆنی یان ئەڵمانی زۆر کەمتر بڕ دەکات، بەڵام  مەترسیەکە لە بەهای ئۆتۆمبێلەکە دا نیە، بەڵکو چاوچنۆکی و ئاماژەیەکی ترسناکە بە نابەرپرسیارێتی چین بەرامبەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ. لەلایەکی دیکەوە زۆرینەی پیشەسازیی تەکنەلۆژیا بەرزەکانی چین هێشتا پشت بە وزەی خەڵوز دەبەستن، ئەمەش هەڕەشەیەکی گەورەیە بۆسەر ژینگە. چین، پشکی شێری بەردەکەوێت لە پیسبونی ژینگەو گۆڕانی کەشوهەوا، بەجۆرێك پشکی چین لە ژەهراویکردنی زەوی و وشکەساڵیدا دەگاتە لە ٣٤%ی کۆی ئەو گازە ژەهراویانەی لە ڕێگەی پشەسازی یەوە دەرخواردی گۆی زەوی دەدرێت، لەکاتێکدا ئابوری چین تەنها لە ١٧% ی  کۆی ئابوری جیهانە.  سەرنج دان لە ڕیزبەندی لیستی وڵاتان لە دەردانی گازی ژەهراوی، مرۆڤ توشی حەپەسان دەکات. بۆ نمونە ساڵی ٢٠٢٣ لە کۆی ٣٩ ملیار تەن لە گازی ژەهراوی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە دەرخواردی ژینگەی زەوی دراوە، ١٣ ملیارو سێ سەد ملیۆن تەن ی بەرهەمی تەکنۆلۆجیای چینی بووە، لە کاتێکدا پشکی ئەڵمانیا لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کە سێەم گەورەترین ئابوری جیهانە دوای چین، تەنها ٥٨٢ ملیۆن تەن  بوە واتە بە ڕێژەی تەنها لە سەدا یەك و نیو. مامەڵەی چین لەگەڵ مرۆڤی چینی، لەگەڵ دراوسێکانی، لە هەڵوێستی بەرامبەر شەڕو قەیرانەکان و لە هەموشی مەترسیدارتر بەرامبەر ژینگە و بەشداری نەکردن لە جەنگ لە دژی گۆڕانی کەش و هەوا،  پێمان دەڵێت جیهانێک کە لە ژێر دەسەڵات و سەرکردایەتی چین دا بێت، جیهانێکی سەلامەت نابێت، بە پێچەوانەوە جیهانێک دەبێت کە ئازادی و ئاشتی و دادپەروەری و ژیان لەسەر ئەم هەسارەیە، دەخاتە مەترسی زیاترەوە!  جیهان شایەنی سەرکردایەتییەکە لەسەر هاوکاری و ڕێزگرتن لە سەروەری و پاراستنی کەرامەتی مرۆڤ بنیات بنرێت. تۆماری چین لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵات زەنگی مەترسیدارن. ئەگەر پەکین لەگەڵ پیشەسازیەکەی دا، مۆدێلی تاکڕەوانەی خۆی لە بگوازێتەوە بۆ جیهان، مافی مرۆڤ و ئاسایشی نێودەوڵەتی، سەلامەتی تەکنەلۆجی و سەقامگیریی ژینگە، هەموویان لە مەترسییەکی گەورەدا دەبن، قوربانی گەورەش گەلان و وڵاتە لاوازەکان دەبن کە لە ئێستاوە باجی تەکنۆلۆجیای چینی دەدەن لە وشکەساڵی و پیس بونی ژینگەدا!  

(درەو):  كۆمپانیای DNOی نەرویژی كە لە كێڵگەی (تاوكێ) كاردەكات لە رێككەوتنی سێقۆڵی بەدەركراو نەوتەكەی (60 بۆ 65 هەزار بەرمیلی رۆژانە) بۆ ناوخۆ بەكاردەهێنرێت، موچەی مانگی 7ی موچەخۆرانی هەرێم خەرج دەكرێت، تا ئەوكاتەی ناكۆكییەكان لەسەر داهاتی نانەوتیی یەكلادەكرێتەوە دەبێت هەرێم 120 ملیار  موچەی مانگی 7 دەنێرێت جارێكی تر رۆژی سێ شەممە گەڕایەوە، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كۆبووەوە. هاوشێوەی هەفتەكانی پێشوو، لەم هەفتەیەش پرسی موچەی هەرێم لەبەرنامەی كاری كۆبوونەوەی حكومەتی فیدراڵدا نەبوو، بەڵام محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران لە پەراوێزی كۆبوونەوەكەدا باسی كردو هەر خۆی بەبێ بواردان بە دروستبوونی مشتومڕ، بڕیاری لەسەر دا.  بەپێی قسەی وەزیرە كوردەكان، سودانی فەرمانی بە تەیف سامی وەزیری دارایی فیدراڵ كردووە لە سبەینێوە دەست بە رێكارەكانی تەمویلی موچەی مانگی (7)ی موچەخۆرانی هەرێم بكات.    هەناردەكردنەوەی نەوت لەبارەی پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستانەوە كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە، بەپێی زانیارییەكان لە كۆبوونەوەكەدا سودانی پرسیاری لە حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كردووە سەبارەت بەوەی لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكاندا چییان كردووە. وەزیری نەوت باسی لەوەكردووە، بەنزیكەیی لەگەڵ هەموو كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم گەیشتونەتە رێككەوتن، جگە لە كۆمپانیایەك كە نزیكەی (60 بۆ 65 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرهەمی هەیە. وادیارە مەبەستی وەزیر گرفتی كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی بێت كە داوای پێدانی گەرەنتی كردووە لەبارەی پێدانەوەی قەرزی رابردووی كۆمپانیاكان لای حكومەتی هەرێم كە نزیكەی (1 ملیار) دۆلارەو ئەم كۆمپانیایە دەڵێ زۆربەی ئەم قەرزە هی ئێمەیە.  بەپێی قسەی سەرچاوەكان، لەبارەی كێشەی كۆمپانیا نەرویژییەكەوە، بڕیاردراوە بەشێوەیەك چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوەو نەوتی ئەو كۆمپانیایە بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاربهێنرێت، نەك بۆ هەناردەكردن.  بەمشێوەیە رێككەوتنی سێقۆڵی نێوان (وەزارەتی نەوتی فیدراڵ+ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم+ كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم) پەسەندكراوەو سودانی گەشبینی خۆی نیشانداوە بەوەی توانیویانە لەدوای 2003وە بۆ یەكەمجار نەوتی كوردستان بگەڕێننەوە بۆ (سۆمۆ)و كێشەكان چارەسەر بكەن.  ئەوەی لەم پرسەدا ماوەتەوە، تەنیا دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمە لەرێگەی كۆمپانیای (سۆمۆ)وە، لە كۆبوونەوەكەدا جەخت كراوە لەسەر ئەوەی لە زوترین كاتدا هەناردەی نەوت دەستپێدەكاتەوە.  داهاتی نانەوتیی لەبارەی وەڵامی (ئەنجومەنی دەوڵەت) لەبارەی داهاتە نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان. كۆبوونەوەكە بڕیاریداوە ئەم پرسە رادەستی لیژنەیەكی یاسایی بكرێت.  بەڵام بۆ موچەی مانگی 7 كە دەبێت لە سیەینێوە دەست بە تەمویلكردنی بكرێت، هەرێمی كوردستان هاوشێوەی مانگەكانی تر پابەندكراوە بەوەی بڕی (120 ملیار) دیناری داهاتی نانەوتیی بگەڕێنێتەوە بۆ حكومەتی فیدراڵ. بۆ داهاتی ناوخۆ ئەم پێوەرە تا ئەوكاتە بەردەوام دەبێت كە بڕیاری كۆتایی لەبارەی وەڵامەكەی (ئەنجومەنی دەوڵەت) دەدرێت.  واتا لەحاڵی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتدا، بۆ موچەی مانگەكانی تر، دەبێت هەرێم بە هەمانشێوەی 120 ملیار دیناری مانگانە وەكو داهاتی نانەوتیی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە.   

(درەو):  كۆمپانیای DNOی نەرویژی دانی پێدا نا، بەبێ زامنكردنی وەرگرتنەوەی قەرزەكانی لە حكومەتی هەرێم؛ ئامادەی رێككەوتنی سێقۆڵی و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت نییە، بۆ ئەمەش پێشنیارێكی ئاڕاستەی هەرێم كردووە.  كۆمپانیای (DNOی نەرویژی كە لە  كێڵگەی (تاوكی) لە هەرێمی كوردستان كاردەكات  هەڵوێستی خۆی لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگەیاند. لەبارەی ئەو راپۆرتانەی كە باسلەوە دەكەن (وەزارەتی نەوتی عێراق+ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان+ كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم) رێككەوتنی سێقۆڵییان كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، كۆمپانیای (DNO) رایگەیاند، پێشوازی لەو راپۆرتانە دەکەین کە باس لە رێککەوتن لەنێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمەڵێک کۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتی دەكەن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە کوردستان لە ڕێگەی بۆری عێراق-تورکیاوە. " کۆمپانیای DNO بە بەردەوامی ڕایگەیاندووە کە تامەزرۆی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنە، بەڵام بەپێی ئەو ڕێککەوتنانەی کە زامنی پارەدانی شایستەكانی رابردوو  دەكەن لەگەڵ زامنكردنی هەناردەكردن لە ئایندەدا، بە پشتبەستن بە مەرجە یاسایی و ئابووری و بازرگانییەکانی ئەو گرێبەستە هاوبەشانەی بەرهەمهێنان؛ کە کۆمپانیاکە لەگەڵ کوردستاندا هەیەتی". سەرباری راگەیاندنی هەواڵی رێككەوتنی سێقۆڵی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەلایەن سەرچاوە بەرپرسەكانی نەوتەوە لە عێراق، بەڵام هێشتا كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم نایانەوێت ئەو هەواڵانە پشتڕاست بكەنەوە، ئەم كۆمپانیایانە باسلەوە دەكەن بڕی نزیكەی (1 ملیار) دۆلار قەرزیان لای حكومەتی هەرێمە كە شایستەی دارایی رابردووی كاركردنیانە لە كوردستان و لە رێككەوتنی ئەمدواییەدا پێدانەوەی ئەم پارەیە زامن نەكراوە. بێژەن رەحمانی وتەبێژی كۆمپانی (DNO) دەڵێ: ریسكی ئێمە لە كۆمپانیا جیهانییەكانی تری نەوت جیاوازە، بەوپێیەی ئێمە گەورەترین وەبەرهێنی نەوتین، دواكەوتنی شایستە داراییەكانمانن لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە زۆر زیاترە لە شایستەی كۆمپانیاكانی تر، ئەمەش بەو مانایەیە کە بەرکەوتنمان بە مەترسییەکانی پارەدانی داهاتووش بە شێوەیەکی بەرچاو زیاترە لە هەر کۆمپانیایەکی دیکە. وتەبێژەكەی (DNO) ئاشكرایكرد، كۆمپانیاكەیان پێشنیاری پێشكەشی هەولێر كردووە بۆ چارەسەری ئەم بابەتە، وەكو خۆی ئاماژەی بۆ دەكات "چارەسەرێك ئاسان كە بكرێت بە خێرایی رێككەوتنی لەسەر بكرێت".  بەپێی زانیارییەكان، ئەم پێشنیارە ئاڕاستەی كۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیران دەكرێت و لەوێ بڕیار لەسەر دەدرێت.  

درەو راپۆرتی: العالم الجدید  دوای چەند مانگێک لە گرژی و ناکۆکییەکانی نێوان لەسەر دۆسیەی نەوت و هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، بەغدا و هەولێر و کۆمپانیا بیانییەکانی نەوتییەكان نزیك بوونەتەوە لە چارەسەرکردنی یەکێک لە ئاڵۆزترین قەیرانەکانی وزەی عێراق، بە رێككەوتنی كۆتایی نێوانیان رێگە خۆش دەكات بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە. ڕێککەوتنەکە کە زیادکردنی شایستەی کۆمپانیا بیانییەکان لەخۆدەگرێت و لەبری پارەی ڕاستەوخۆی دارایی، پشکی نەوتیان پێدەدرێت، بەمەش دەرگا بەرووی چارەسەری كێشەیەكی چاوەڕوان كراو دەکاتەوە.  بە لەبەرچاوگرتنی ئاستەنگە ئەمنی و سیاسی و ئابوورییەکانی كە رۆڵ دەبینن لە مەلەفی نەوت، ئەویش سێ لایەنەكە وابەستە دەكات. لەدوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بۆری جەیهانی تورکیاوە لە مانگی ئازاری 2023 بەهۆی ناکۆکی یاسایی و تەکنیکییەوە، عێراق و هەرێم هەوڵی گەیشتن بە ڕێککەوتنێک دەدەن بۆ ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان مسۆگەر بكات. عێراق پابەندە بە پشکی بەرهەمهێنانی جێگیر لە چوارچێوەی ئۆپێک+، واتە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن لە ڕێگەی باکوورەوە بە کەمبوونەوەی هاوشێوەی هەناردەکردن لە باشوورەوە دەبێت، ئەویش دوای چەندین دانیشتن و گفتوگۆی درێژخایەن، بەغدا و هەولێر لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان گەیشتنە ڕێککەوتنێکی مێژوویی بۆ کۆتاییهێنان بە قەیرانی هەناردەکردنی نەوتی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە. ئەم ڕێککەوتنە دوای دوو مانگ گفتوگۆی چڕوپڕ هاتە ئاراوە. لە 21ی تەمموزدا رەجەب تەیب ئەردۆغان فەرمانێکی فەرمی واژۆکرد و کۆتایی بە ڕێککەوتنی بۆری نەوتی خاو هێنا کە لە ساڵی 1973 لە نێوان عێراق و تورکیادا ئەنجامدرا، ئەم ڕێککەوتنە کە 52 ساڵ بەردەوام بوو، بە یەکێک لە دیارترین ڕێککەوتنە ئابوورییەکانی نێوان هەردوو وڵات دادەنرێت. بەرزکردنەوەی کرێی کۆمپانیا سەرچاوەیەکی حکومی ئاگادار لە وردەکاری ڕێککەوتنی سێ قۆڵی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت ڕایدەگەیەنێت، "ئەو سێ لایەنە گەیشتوونەتە قۆناغی کۆتایی چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوانیان". ئەو سەرچاوەیە بۆ ئەلعالەم ئەلجەدید ڕوونیکردەوە، "کۆمپانیا بیانییەکان پێداگربوون لەسەر چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لە ڕێگەی دادگا و یاسا نێودەوڵەتییەکانەوە، بەڵام بەغدا ڕەتیکردەوە، پێداگری لەسەر ئەوە کرد کە هەموو ناکۆکییەکان بەپێی یاسای عێراق یەکلایی بکرێنەوە، لە کۆتاییدا کۆمپانیا بیانییەکان لەسەر ئەوە ڕازیبوون، و بابەتەکە یەکلایی بووەوە". سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشدا: بەپێی رێككەوتنەكە شایستەی كۆمپانیاكان لە 16 دۆلارەوە بۆ 22 دۆلار زیاد دەكرێت ئەویش دوای چەند مانگێك، ئەویش بەشێوەی پشكی نەوت دەدرێت بە كۆمپانیاكان نەك پارەی نەقدی.  سەرچاوەکە ئاماژەی بەوەشدا کە "بڕیارە شاندێکی باڵا بە سەرۆکایەتیی حەیان عەبدولغەنی، بەڕێوەبەری كۆمپانیای سۆمۆ، سەردانی توركیا دەكات،بە ئامانجی ڕێککەوتن لەسەر دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بەندەری جەیهان و هەروەها داڕشتنی ڕێککەوتننامەیەکی نوێ، دوای هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتننامە کۆنەکە لەلایەن تورکیاوە، کە بڕیاربوو لە مانگی تەمموزی 2026 کۆتایی پێبێت". شارەزایان پێشبینی ئەوە دەکەن هەناردەکردنەوەی نەوت لە ڕێگەی بەندەریجەیهانەوە  سەرەتا بەبڕی (100) هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا دەستپێبكات و دواتر وردە وردە رێژەكە بەرزبێتەوە بۆ (300) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەویش دوای ئامادەیی تەکنیکی و لۆجستی و ڕێککەوتنی نێوان لایەنی عێراقی و تورکی، وردە وردە ئەم بۆرییە گرنگە دەگەڕێنێتەوە بۆ توانای کارکردنی. هەرێمی کوردستان ڕۆژانە 280 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت، کە 50 هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیە و 230 هەزار بەرمیلیش ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ دەکرێت . لەمبارەیەوە، هێڤیدار شەعبان، شارەزای ئابووری دەڵێت، "هیچ ڕێککەوتنێکی سێ قۆڵی نییە، بەڵکو لەسەر هەندێک خاڵ ڕێککەوتن هەیە، هەموویان پەیوەندییان بە دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوتەوە نییە". شەعبان لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ ئەلعالەم ئەلجەدید ئاماژەی بەوەدا کە "کێشەی کۆمپانیاکان لە ڕابردوودا تێچووی بەرهەمهێنان بووە، کێشەی حکومەتی فیدراڵیش لە وەرگرتنی ئەم بەرهەمە بووە. ئێستا بەغدا هیچ کێشەیەکی لەگەڵ ئەمەدا نییە؛ بەڵکو ئەوە کێشەی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، چونکە بەپێی گرێبەستە نەوتییەکان، ئەگەر کۆمپانیاکان باجی دارایی خۆیان وەرنەگرن، ئەوا بەشێک لە نەوتەکە وەردەگرن بۆ دابینکردنی خەرجییەکانیان".   دەشڵێت، "ئەو ڕێککەوتنەی کراوە خاڵێکی گرنگە، بەو پێیەی کۆمپانیای سۆمۆ 230 هەزار بەرمیل وەردەگرێت، هاوکات وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان 50 هەزار بەرمیل بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی دەهێڵێتەوە، دوای دوو مانگ پشکی هەرێم لە بەکارهێنانی ناوخۆیی بۆ 65 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزدەکرێتەوە، ئەمەش بەهۆی زیادبوونی خواست لە وەرزی زستاندا". ئاماژە بەوەش دەکات، بەپێی ڕێککەوتنی ئەم دواییە، کۆمپانیا بیانییەکان بەڵێنیان داوە ئەگەر بەتەواوی باجەکانیان وەربگرن، ئەوا لە چەند مانگی داهاتوودا بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم بۆ 400 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیاد دەکەن. ئەمەش سوودی بۆ هەر سێ لایەنی بەغدا و هەولێر و کۆمپانیاکان دەبێت. لە ماوەی یەک مانگی ڕابردوودا زیاتر لە 22 هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان بووەتەوە، کە زۆربەیان کێڵگە نەوتییەکان و دامەزراوە گرنگەکانیان کردۆتە ئامانج. بەرپرسانی هەرێمی كوردستان ئەوەیان پشت راست كردووەتەوە کە ئەو هێرشانە زیانیان بە نزیکەی 200 هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمهێنراویان گەیاندووە.   شایەنی باسە لە مانگی تەمموزی ساڵی ڕابردوودا لە ماوەی یەک هەفتەدا پێنج کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە هێرش کراوەتە سەرە، بەمەش بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە نێوان 140 بۆ 150 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمبووەوە و بەهۆی زیانگەیاندن بە ژێرخانی ئابووریش چەند کێڵگەیەک داخران. ڕێککەوتنی یەک ساڵە لای خۆیەوە شێرزاد حسێن ئەندامی پارتی دیموکراتی کوردستان دووپاتی کردەوە کە "تەنها بەربەست لەبەردەم دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت بووە، کێشەکەش چارەسەر بووە". لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ ئەلعەلەم ئەلجەدید، شێرزاد حسێن ڕوونی کردەوە کە "کێشەی کۆمپانیا نەوتییەکان دوو لایەنە بووە، یەکەمیان گەرەنتی یاسایییان دەویست بۆ کارەکانیان، چونکە ڕێکەوتنی پێشوویان لەگەڵ حکومەتی هەرێم بووە، هەروەها دەیانویست ڕێککەوتنێک لەگەڵ بەغدا بکرێت کە گەرەنتی سەلامەتی کارەکانیان بکات". ڕوونیشی دەکاتەوە، "خاڵەکەی تر ناڕەزایی کۆمپانیاکانە بەرامبەر بەو بڕە پارەیەی کە بۆ هەر بەرمیلێک نەوت بۆیان تەرخانکراوە، ئەوان 16 دۆلاریان ناوێت، بەکەمی دەزانن. بۆیە ڕێککەوتن کرا لەسەر بەرزکردنەوەی شایستەكانیان، بەڵام وردە وردە، لەگەڵ پێدانی پشکی کۆمپانیاکان لە نەوتەکە". دەشڵێت "ئەگەر لە چەند ڕۆژی داهاتوودا ڕێککەوتنەکە بکرێت، ئەوا بۆ ماوەی ساڵێکی تەواو کارا دەبێت، لەماوەی ئەمساڵیشدا پێداچوونەوە بە دەقی ڕێککەوتنەکەدا دەکرێت".