مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەوەی ئەم جەنگەی ئیسرائیل و فەلەستینییەکان و پەیوەندیی کورد بەو وڵاتانەوە تیایدا دەژین و ئەوەیش کە پەیوەندیی دیندار و بێدین و بوون و ئامادەگیی دینە جیاوازەکان لەگەڵ یەکدا و ئەوەیش کە پەیوەندیی مەزهەب و ئایدیۆلۆژیا جیاوازەکان بەیەکەوە نیشانیئەدەن، کارەساتێکی ئینسانیی و ئەخلاقیی گەورەیە. هەر هەموویان پێویستییەکی حەیاتیی گەورەیان بە دەسکاریکردن و سەرلەنوێ دارشتنەوە هەیە. جۆری تازەی  پێکەوەبوون و دراوسێبوون و هاوسنووربوون پێویستە، کە جەوهەرەکەی ئەوەبێت هەموومان مرۆڤین و هەموومان مافی ژیان و مافی رێزگرتن و مافی پاراستنی کەرامتمان، هەیە، بەبێ گوێدانە پاشخانی دینیی و ئەتنیی و نەتەوەیی. ئەوەی پێویستمانە جۆرێکە لە فەلسەفەی سیاسیی گەر نەشتوانێت بمانکات بە دۆست و هاوپەیمانی یەکتری، ڕێ لەوەبگرێت ببین بە دوژمنی یەکتریی. فەلسەفەیەکی سیاسیی لەودیوی دابەشکردنی سادەی مرۆڤەکانەوە بۆ دۆست و دوژمن، کاربکات. هاوکات دیدگایەکیشمان بۆ سیاسەەت پێویستە دووری بخاتەوە لە وێناکردنی سیاسەت وەک چالاکیی فیڵ و درۆ و دزیی و جەردەییکردنی بەردەوام، وەک تینویەتییەکی بیمارانە بۆ دەسەڵات، وەک حەزێکی پاسۆلۆژی بۆ حوکمکردنی ئەوانیتر لە دیدێکی دەسەڵاتگەرانەوە، یان وەک توانای قۆرخکردنی هەمووشەوەکانی دەسەڵات و لەوێشەوە قۆرخکردنی هەموو ژیان. ئەوەی پێویستە وێناکردنی سیاسەتە وەک کردەی پێکەوەیی و هاوبەشی مرۆڤەکان بۆ رێکخستنی ژیانی گشتیی خۆیان، وەک یەکێک لە چالاکییە هەرە سەرەکیی و هەرە بنەرەتیی و هەرە بەرپرسیارەکانی مرۆڤ بۆ دروستکردنی جیهانێکی هاوبەش مرۆڤەکان تیایدا وەک بوونەوەری یەکسان و هاریکار بەیەک بژین. دیدگایەک بۆ سیاسەت لانیکەم رێگربێت لەوەی ببین بە دوژمن و بە ناحەزی، یەکتری. لەگەڵ ئەم فەلسەفە سیاسیەدا فەلەسەفەیەکی ئەخلاقیش پێویستە  کە جیاوازيیە  دینیی و کولتوریی و ئەخلاقییەکانمان نەسڕێتەوە و نەخوازێت بەسەر هەموواندا هەمان دین و هەمان کولتور و هەمان  ئەخلاق بسەپێنێت. رێزی پلوارلبوونی بوونی مرۆڤەکان بگرێت و هەوڵی ئەوەنەدات ھەمووان بکات بە کۆپی دینیی و کولتوریی و ئەخلاقیی یەکتری. یەکجۆر بیرکردنەوە، یەکجۆر تێروانین،  یەکجۆر مۆدێلی ژیان، یەکجۆر زمانی سەپێنراو، یەکجۆر کەسایەتی، یەکجۆر وێناکردن، یەکجۆر شوناس، تا بە سەپاندنی یەکجۆر جلوبەرگ و یەکجۆر دەموچاو و یەکجۆر جوڵە و چەمانەوە و شێوازی رۆیشتن، دەگات، بەسەر هەموواندا بسەپێنێت. بە کورتییەکەی فەلسەفەیەکی ئەخلاقیمان پێویستە رێزی جیاوازیەکان بگرێت و لە بەرگریکردن لە هەقیقەتێکی موتڵەقەوە دەستپێنەکات بۆئەوەی لە هەنگاوی دواتردا بەسەر هەمووانیدا بسەپێنێت.   لە رووی ئەخلاقییەوە پێویستمان بە دیدگا و سیستمێکی ئەخلاقیی مەدەنیانە هەیە کە لەسەر دوژمنایەتیکردنی ئەخلاقیی کەسانیتری لە خۆمان جیاواز، کارنەکات. جا ئەو کەسانە کەسانی دینیی جیاواز یان کەسانی نادینیی جیاواز بن. وەک ئێمە دەژین یان جیاواز لە ئێمە. سیستمێکی ئەخلاقییمان پێویستە بە گژ ھیچ شێوازێک لە شێوازە جیاوازەکانی مرۆڤبووندا نەچێتەوە، نەفی پێکەوەبوون و لێبوردن و قبووڵکردنی جیاوازییەکان نەکات، لەسەر ئیھانەکردن و سڕینەوە و پەکخستنی ژیانی گشتیی مرۆڤەکان بەیەکەوە کارنەکات، ژیانی هیچ کەس و گروپێکیش لەسەر جیاوازبوون لە ژیانی زۆرینە، پەلامار نەدات. ئەوەی فەلسەفەیەکی ئەخلاقیی لەم شێوەیە ئاراستەدەکات رێزگرتنی مرۆڤ و بەرپرسیاریبوونە بەرامبەر بە «کەسانیتر»، بە تایبەتی ئەوانەیتر کە وەک ئێمە نین و لە ئێمە جیاوازن. فەلسەفەیەکی ئەخلاقیی مرۆڤ  وەک بوونەوەرێکی عەقڵانیی و سەربەخۆ و خاوەن ماف ببینێت، نەک وەک خاوەنی ئەم یان ئەو دین، یان هەبوون یان نەبوونی دین، یان هەڵگری ئەم یان ئەو کولتور. ئەم خواستە لە ئاستە مێژوویەکەیدا مانای پێکەوەبوونی مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا لەسەر بنەمای ھاوڵاتیبوون. هاوڵایبوون وەک چەمکێکی سیاسیی دیاریکراو کە کۆمەڵگاکان لە گەشەی خۆیاندا دایدەهێنن و دەیخەنە شوێنی شێوازە تەقلیدییەکانی تری وێناکردنی مرۆڤەکان. بنەمای ئەخلاقیی وێناکردنی مرۆڤ وەک هاوڵاتیی، گریمانکردنی هەبوون «پەیمانێکی کۆمەڵایەتیی»ە کە  موقەدەسی ژمارە یەکی ئەم پەیمانە، خودی ژیان خۆیەتی، ژیانێک رێزلێگیرا و دەوڵەمەندکراو بە ماف و ئازادیی و بەرپرسیاریەت. مرۆڤ بۆئەوەی ببێت بە مرۆڤ پێویستی بە ئەوانیترە، پێویستی بە کەسانیترە ژیانیان لەگەڵدا بەشبکات، بەڵام ئەوانیتر نەک وەک پرۆژەی کردنیان بەژێردەستەی خود خۆی، یان سەپاندپنی کۆپییەک لە کۆپیەکانیی خود بەسەریاندا، نەک کردنیشیان بە کەسانێک کەمتر لە خود خۆی، بەڵکو وەک بوونەوەری سەربەخۆی خاوەن عەقڵ و خاوەن ماف و خاوەن ھەڵبژاردن و ئیرادەی سەربەخۆ. مرۆڤبوونی مرۆڤ کاتێک شێوە تەندروست و کامڵەکەی وەردەگرێت کە لە پێداویستیی بە ئەوانیترەوە دەستپێبکات، لە دابەشکردنی ژیانەوە لەگەڵ کەسانیتردا سەرچاوەبگرێت. مرۆڤبوونی مرۆڤ چەندە پێویستیی بە ئازادیی شەخسیی ھەیە، هێندەش پێویستیی بە بوون و گەشەدان بە پەیوەندییەکی ئینسانیی ھەیە لەگەڵ کەسانیتری لە خۆی نەچوودا، لەگەڵ خەڵکانێکدا بتوانێت بەیەکەوە و لەگەڵیاندا ژیانێکی ھاوبەش دوستبکەن. ئەمەش ناکۆکە بە ھەموو ئەو دید و روانین و تێگەیشتنانەی لەسەر دروستکردنی جیاوازیی نایەکسان لە نێوان مرۆڤەکاندا کاردەکات، یاخود خراپتر رق و بوغز و خراپەکاریی بەرامبەر بەیەک بەرهەمبهێنێت، کەسانیتر بە «بێکەرامەتتر» و «کەم نرختر» و «کەم مرۆڤتر» بزانێت، مرۆڤەکان لەسەر بنەمای دین و نادین بەسەر گروپ و کەمپ و ئۆردوگای دژەبەیەکدا دابەشبکات، بیانکات بە دوژمنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی و نادینیی یەکتریی، توانای پێکەوەژیانیان لێبسێنێتەوە، ئاگری شەڕ و ئاژاوەیەکی بێکۆتایی لە نێوانیاندا خۆشبکات. بوونی مرۆڤ بە بەردەوامی بوونیەتی لەگەڵ ئەوانیتردا، بوونیەتی بە پێکەوەیی، بە دەستەجەمعی، ھەنگاوی یەکەمی هەر دیدگایەکی سیاسیی و ئەخلاقیی تەندروست بریتییە لە داننان بەم راستییە سادەیەدا. ھەنگاوی دووھەم وێناکردنی ئەم گشتە ھاوبەشەیە وەک گشتێک کە لە کەسانی ئازاد و خاوەن ماف و خاوەن کەرامەت پێکهاتووە. ئینجا وێناکردنی ئازادیی وەک ژێرخانی سیاسیی و ئەخلاقیی و ئینسانیی ئەم پێکەوەبوونە دەستەجەمعییە. چونکە ببەێ ئازادیی ئەم بوونە پێکەوەییە دەتوانێت ببێت بە زیندان،بە  قەفەزێکی داخراو، بە شوێنێک کەسانێک هەرجارە و بەناوی شتێکەوە ئازادیی و سەربەخۆیی مرۆڤەکان وێرانبکەن و بەناوی شتێکەوە قەفەزی دینیی و نادینیی، قەفەزیی ئایدیۆلۆژیی جیاواز، قەفەزی ئەخلاقیی داخراویان بۆ دروستبکەن. تەنھا دابینکردنی ئازادیی دەتوانێت ئەو دۆخە ئینسانییە دروستبکات کە تیایدا مرۆڤەکان هەم بەیەکتر یەکسان بن هەم ڕکابەری یەکتربن، هەم بەیەکەوە بن و هەم جیاواز و شەخسی و تەنهاش بن. ئەو یاسای ئەخلاقییەی لە دۆخێکی لەو شێوەیەدا سەروەرە، پێداگرتنە لەسەر ئەو راستییەی کە کۆی ئەو کەسانەی بەیەکەوە دەژین ھەموویان مرۆڤن، مرۆڤی ئازاد و یەکسان. سەرجەمی جەمی جیاوازەکانی نێوانیشیان دوای ئەم داننانە بە مرڤبوونی یەکسانیان و بە ئازادییان لەگەڵ یەکتریدا، دروستدەبێت. سەرجەمی ئەو پرنسیپانەش تەنها دوای ئەم دانپیانانە، دەتوانڕەت مانادارتر و قووڵتر و دەوڵەمەندتر بکرێت. بەبۆچوونی من، داننان بە مافی جیاوازبوون، دوای داننان بە مافی یەکسانبوون و ئازادبوونەوە دێت. تەنها دوای داننان بە ئازادیی و یەکسانبوونی یەکتریدا دەتوانرێت مانای نوێ بە ژیانی پێکەوەیی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکتریدا ببەخشرێت. جیاوازیی لێرەدا، جیاوازیی نایەکسان و هەرەمیانەی نێوان میلەل و نەحەلی دینیی نییە، ئەو جیاوازییە نییە کە دیندار لە بێدین و ھەڵگری ئەم دین لە ھەڵگری ئەودین، هەژار لە دەولَەمەند، خەڵکی ئەم شوێن لەویتریان، بە گەورەتر و مافدارتر و ئینسانتر دەزانێت، داننان بە جیاوازییدا بەهیچ شێوەیەک مانای ریزکردنی ھەرەمی کەسەکان و گروپەکان نییە، بەڵکو مانای کرانەوەیەکی ئینسانییە بەرووی ئەویتری لەخود نەچوو، دستنەبردنە بۆ ھونەرەکانی ژیانی، بۆ بەها و بیروباوەر و کولتور و شوناسەکانی. ئەوەی پەیوەندیی نێوان فەلەستینیی و ئیسرائیلیەکان، پەیوەندیی نيَوان کورد و نەتەوە سەردەستەکان، پەیوەندیی نێوان دیندارەکان و بێدینەکان، پەیوەندیی شیعە لەگەڵ سونە، پەیوەندیی گروپە سونییەکان لەگەڵ یەکدا، پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتدار و بێدەسەڵات لەو ناوچەیەدا پێویستی پێیەتی دەسکاریکردنێکی ریشەیی دیدگای سیاسیی و دیدگای ئەخلاقیی باڵادەستە لەناوچەکەدا. بەبێ ئەم دەسکاریکردنە لەناو ئەو بازانە ترسناکەی لەمرۆڤخستندا دەسوڕێینەوە، کە ئەو هەموو خوێن و کوشتنەی لەم ناوچەیدا دروستکردوە و دروستدەکات. ئەوەی هێزە باڵادەستەکانی ناوچەکە، بە ئیسلامیی و نائیسلامییەوە، دەیانەوێت ئەنجامیبدەن سەپاندنی شوناسێکی پۆلیسییە بەسەر هەمووماندا، شوناسێک تیایدا گەشە بەو وەهم و خورافەتە ئەدرێت کە گوایە ڕوون و ئاشکرایە ئێمە کێین و چین و چۆن بژین؟  ئێساش ئەم یان ئەو بانگخوازی هاتۆتەسەر، لە پشتی میکرۆفۆنێک و کۆمەڵێک کتێبی کۆنەوە بە هەمووان دەڵێن ئێمە کێین و پێویستە لەسەرمان چۆن بژین. پێماندەڵێن کێمان دەچین بۆ بەهەشت و کێشمان بۆ جەهەنەم، کام وەلی ئەمری سیاسیی بپەرستین و کێش بە دوژمن و دۆزەخیی بزانین. یەک شت وەک راستی رەها لەم ناوچەیەدا ئامادەبێت ئەم ڕاستییەیە: بەبێ دەسکاریکردنی ئەم دۆخە ئێمە لە جەنگەوە بۆ جەنگ و لە کارەساتەوە بۆ کارەسات دەڕۆین.  

راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی، داهاتی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بری (61 ملیار و 521 ملیۆن و 631 هەزار و 700) دیناری بە رێژەی (2%) زیاترە لەو بڕەی کە کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023) ڕایگەیاندووە _یان حکومەتی هەرێم لە بازاڕی ڕەشدا دۆلارەکانی بە نرخێکی گرانتر لە نرخی فەرمی خۆی گۆڕیوە_. 🔻 لە چارەکی دووەمی (2023) بەراورد بە چارەیەکی یەکەمی (2023) داهاتی نەوتی هەرێم لە بازاڕی ناوخۆدا بڕی (251 ملیار و 627 ملیۆن و 424 هەزار و 398) دینار بە رێژەی (863%) زیادی کردووەو لە (29 ملیار و 169 ملیۆن و 961 هەزار و 920) دینارەوە بەرزبووەتەوە بۆ (280 ملیار و 797 ملیۆن و 386 هەزار و 318) دینار. داتاکانی دیلۆیت بۆ داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2023 بەپێی داتاکانی کۆمپانیای دیلویت بۆ وردبینی نەوتی هەرێمی کوردستان، داهاتی هەناردەکراوی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بریتی بووە لە (2 ملیار و 177 ملیۆن و 585 هەزار و 940) دۆلار، ئەگەر بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق داهاتی نەوت لە دۆلارەوە ئاڵوگۆڕی پێکرابێت بە دینار و هەر دۆلارێک لێکدانی (هەزار و 320) دینار بکرێت، ئەوا کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بریتی دەبێت لە (2 ترلیۆن و 874 ملیار و 413 ملیۆن و 440 هەزار و 800) دینار. هەر بەپێی داتاکانی دیلۆیت بەهای (22 ملیۆن و 98 هەزار و 456) دۆلار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا،  بەپێی هەمان هاوکێشەی پێشتر داهاتی نەوتی فرۆشراوی ناوخۆ لە چارەکی یەکەمی (2023) بریتی دەبێت لە (29 ملیار و 169 ملیۆن و 961 هەزار و 920) دینار. بەم پێیەش بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بریتی دەبێت لە (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلار، کە هاوتا دەبێت بە (ترلیۆنێک و 654 ملیار و 207 ملیۆن و 175 هەزار و 280)دینار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) داتاکانی وەزارەتی دارایی بۆ داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەم و دووەمی 2023 بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، داهاتی هەناردەکراوی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا واتە لە (1/1/2023 – 25/3/2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 935 ملیار و 935 ملیۆن و 72 هەزار و 500) دینار. هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی بەهای (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار و 238) دینار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا. بەم پێیەش کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەم و دووەمی (2023)دا بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 245 ملیار و 902 ملیۆن و 420 هەزار و 738) دینار. کەواتە، بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی داهاتی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بری (61 ملیار و 521 ملیۆن و 631 هەزار و 700) دیناری بە رێژەی (2%) زیاترە لەو بڕی کە کۆمپانیای دیلۆی بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023) ڕایگەیاندووە _یان حکومەتی هەرێم لە بازاڕی ڕەشدا دۆلارەکانی بە نرخێکی گرانتر لە نرخی فەرمی خۆی گۆڕیوە_. هەرچی دەربارەی داهاتی ئەو بڕە نەوتەیە کە لە بازاڕی ناوخۆدا فرۆشراوە، وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، بەپێی داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت (29 ملیار و 169 ملیۆن و 961 هەزار و 920) دینار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا،  لە چارەکی یەکەمی (2023)دا. لە کاتێکدا بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی بەهای (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار و 238) دینار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا. بەم پێیەش داهاتی نەوتی هەرێم لە بازاڕی ناوخۆدا لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (280 ملیار و 797 ملیۆن و 386 هەزار و 318) دینار و لەگەڵ داهاتی چارەکی یەکەمدا گەیشتووە بە (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار و 238) دینار. بە مانایەکی دیکە لە چارەکی دووەمی (2023) بەراورد بە چارەیەکی یەکەمی (2023) داهاتی نەوتی هەرێم لە ناوخۆدا بڕی (251 ملیار و 627 ملیۆن و 424 هەزار و 398) دینار بە رێژەی (863%) زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوپێچ (داتاکانی وەزارەتی دارایی و کۆمپانیای دیلۆیت)    

ئامادەكردنی: د. بەرهەم خالید  مامۆستای زانكۆ ئەگەرچی بە هۆی نەبوونی موچەوە پرۆسەی خوێندن پەکی کەوتووە و خزمەتگوازارییەکانیش تا رادەی وەستان سستبوون، بەڵام ماوەیەکە هەڵمەتێکی میدیایی و پروپاگەندە بۆ پرۆژەی "هەژماری من" لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوە ئەبرێت و بانگەشە بۆ پرۆژەکە ئەکەن و وەک خۆیان ئاماژەی پێئەکەن "بریتییە بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان ببێت بە ناوەندێک کە تیایدا مامەڵە بە پارەی کاش نەمێنێت، حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە بەدیجیتاڵکردنی پرۆسەی مووچەدان بۆ زیاتر لە یەك ملیۆن سودمەندانی کەرتی گشتی... ئامانج لەم دەستپێشخەرییە ڕێکخستنی شێوازی پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی کەرتی گشتی و پەرەپێدانی ئاسایشی دارایی و دابینکردنی کۆمەڵێک خزمەتگوزاریی داراییە بۆ سودمەندان لەوانەش هەژماری پاشەکەوتکردن." واتە پرۆژەکە بریتییە لە پرۆسەی بە دیجیتاڵکردن و بە بانکیکردنی موچەی موچەخۆرانی کەرتی گشتی هەرێم کە ئەمە ئەگەر لە دۆخێکی ئاسایی بکرێت هەنگاوێکی باشە بەڵام گواستنەوەی موچە بۆ بانکە بەناو ئەهلییەکان، کە تا ئێستا بەغدا رازی نییە، وەک دەسکەوتێکی گەورە بانگەشەی بۆ ئەکەن کە گوایە کێشەی موچەخۆران چارەسەر ئەکات و گرفتی هاتنی موچە نامێنێت تەمومژاوی و ئاڵۆزە و رەنگە گرفتەکان زیاتر بکات. دەمەوێت بە سادەیی چەند سەرنج و ئاڵنگارییەک ئەخەمەڕوو کە لەبەردەم ئەم سیستمەدایە: یەکەم: لە سادەترین پێناسەیدا پرۆسەکە بریتییە لە گۆڕینی پارەی کاش بە ژمارە و حساب و رەقەمێک لەسەر کارتێکی بانکی واتە موچەخۆران لەبری پارەوەرگرتن لەمەودوا لە باشترین حاڵەتدا لەبری موچە بە دەستی وەربگرن، ژمارەیەک هاوشێوەی وەحدەی مۆبایل ئەچێتە سەر حساب بانکییەکەیان لەو سیستمە ئەمە تائێرە رەنگە لە رووی رووکەشەوە باش بێت بەڵام ئایا ئەو ژمارەیەی ئەخرێتە سەر حسابی بانکەکە و موچەخۆران تا چەند رەسیدی هەیە بۆ ئەوەی ببێتەوە بە پارە؟ ئایا لەم سیستمە هەموو موچەخۆرانی وەزارەتەکان و خانەنیشینان لە یەک رۆژدا موچەکانیان بۆ دائەبەزێت وەک ئەوروپا یاخود دیسان لەبری لیستی موچە، لیستی پارەخستنەسەر حساب بانکی وەزارەتەکان رائەگەیەنن. بۆ نمونە پەروەردە ٢٠ی مانگ پارە ئەچێتە سەر ئەژماریان، تەندروستی ٢٥ی مانگ و خانەنشین ٣٠ی مانگ و هەتا دوایی؟ دووەم: بەم رێگایە هاوکێشەی موچە کە ئێستا دوو پێکهێنەرەکەی بریتین لە حکومەت و موچەخۆر نێوەندگیرێک دێتە نێوانی و کێشەکە دەبێتە نێوانی موچەخۆران و بانکە ئەهلییەکان، بە واتایەکی تر حکومەت لە هاوکێشەکە دەچێتە دەرەوە و کێشەی موچەخۆر لەگەڵ بانکەکان ئەبێت وەک چۆن ئێستا حکومەت بەشێک نییە لە کێشەی نێوان هاوڵاتی و کۆمپانیاکانی تەلەفۆن و ئینتەرنێت و خاوەن یەکەکانی نیشتەجێبوون و قوتابخانە و زانکۆ ئەهلییەکان ئەم بابەتەش بە کەرتی بەناو ئەهلی ئەسپێرێت. بۆ نمونە موچە نەبێت ئەڵێت من پارەم کردوەتە سەر حسابەکەت بەڵام بانک ئەڵێت پارەم نییە رایکێشیت. ئەوکات بۆ نەبوونی موچە، موچەخۆران ئەبێت ئەبێت خۆپیشاندان دژ بە بانکەکان بکات، چونکە پێشتریش هەندێک لە بانکەکان بە بیانوی نەبوونی رەسید چەند جارێک موچەیان دواخستووە بۆیە پرۆژەکە لە بەرژەوەندی خۆیان و زیانی موچەخۆرانە. سێیەم: لە غیابی سیستمی بانکی پێشکەوتوو و نەبوونی متمانەی خەڵک بە بانک و و کەمی بانکەکان و لقی بانکەکان و نەبوونی ئامێری پارەراکێشانی پێویست ATM، کاتێک موچە دادەبەزێت، خەڵک راستەوخۆ دەیەوێت پارەکانی و کۆی بڕی موچەکەی بە کاش رابکێشێت ئەمەش ئەستەم ئەبێت، چونکە بانکەکان و لقەکانیان دەرەقەتی ژمارەی موچەخۆران نایەن و ناتوانن هەموو پارەکانیان لە چەند رۆژێک پێبدەن. ئەوە سەرەڕای کێشەی موچەخۆرانی دەرەوەی شارە گەورەکان کە لقی بانکەکانی لێ نییە. لەم حاڵەتە رەنگە بانک بڕی پارەی راکێشراو سنوردار بکات بۆ نمونە ئەگەر ملیۆنێک موچەت بێت رەنگە بڵێت بۆت هەیە هەفتەی ١٥٠ هەزار دینار رابکێشیت واتە کۆنترۆڵی خەرجی و گیرفان دەچێتە دەست بانکەکان نەک خەڵک و موچەخۆران. چوارەم: هێشتا زۆرینەی دوکان و مارکێت و بازاڕەکان ئامێری POS ی تایبەت بە فرۆشتنیان نییە لە رێگەی کارتی بانکییەوە و رەنگە زۆرێکیش هەر باوەڕیان پێی نەبێت کە بە کارت پارە وەربگرن ئەگەر دڵنیا نەکرێن ئەو ژمارە ئەلکترۆنیانە ئەبنەوە بە پارە هەتا بتوانن کاڵای پێ بكڕن نەک وەک چەکی بێ رەسید وابێت و تەنها ژمارە بێت. ئەوە سەرەڕای ئەوەی هێشتا زۆرێک لە خەڵک لە بازاڕە گشتی و میللیەکان و لاکۆڵانەکان پێداویستییەکانی رۆژانەیان ئەکڕن و بەشێکی زۆر لە کڕیار و فرۆشیار و موچەخۆران شارەزاییان لە بەکارهێنانی کارتی بانکی و پارەدان و پارەوەرگرتن بە دیجیتاڵی نییە یان متمانەیان پێی نییە. پێنجەم: ئەم سیستمە بە دڵنیایی بێبەرامبەر نابێت، چونکە لەماوەی رابردوودا دەرکەوتووە حکومەت کەسابەت لەگەڵ خەڵک ئەکات و هەر هاوکێشەو مامەڵەیەک پارەی تێدابێت بە دڵنیایی بەلای خۆیدا شکاندویەتیەوە و لە مافی خۆی خۆش نەبووە هەر لە موچەبڕین و دابەشکردنی نەوت و زیادکردنی باج و نرخی هەموو خزمەتگوزاری و سزاکان. لە کاتێکدا نزیکەی ١٠ ساڵە پلەبەرزکردنەوە راگیراوە ئەوەی ماوەی سەرموچەیە کە ساڵانە چەند هەزار دینارێک موچەی موچەخۆران زیاد ئەکات. بۆ نمونە ئەگەر لە ئەژماری من تەنها ١٪ ی موچەکە ببڕدرێت بۆ بانکەکان ئەوا ئەو سەرموچەیەش دەبێتە قوربانی بانکەکان و سیستمی هەژماری من و مانگانە لە موچەخۆران ئەبڕدرێت. ئەوە جگە لەوەی شوێنە بازرگانییەکانیش رەنگە دەرفەتەکە بقۆزنەوە و رسوماتێک ئەگەرچی کەمیش بێت لەسەر پارەدان بە کارت دابنێن کە ئەمیش ئەبێتە بارقورسی زیاتر بۆ سەرشانی موچەخۆران. شەشەم: بە دڵنیایی هاوشێوەی هەندێک لە وڵاتان چاوەڕوان ئەکرێت بازرگان و بزنسە گەورەو مام ناوەند و رەنگە بچوکەکانیش نەچنە ژێرباری بەکارهێنانی سیستمی بانکی دیجیتاڵی تەواو بەو پێیەی زۆربەی ئاڵوگۆڕەکانیان بۆ حکومەت دیار ئەبێت و ئەوەش باجێکی زۆریان ئەخاتەسەر بۆیە هەوڵ ئەدەن مامەڵەکانیان بە کاش بێت و بەردەوام بێت ئەگەر بە داشکاندن و ئۆفەری تایبەتیشەوە بێت بۆ کڕیاران. لە ئەمریکا و و بەریتانیا و ئیتاڵیا و تورکیا و ئەڵمانیا و چەند وڵاتێکی دیکە ماوەیەکە هەڵمەتێکی چڕ بەڕێوەئەجێت دژ بە هەوڵی نەهێشتی کاش کە بە Cashless Society ناسراوە کە خۆی پاشەکشەی زۆری کردووە لە ماوەی ٤ ساڵی رابردوودا کە بڕیاربوو بەکارهێنانی پارەی کاش نەمێنێت. هەر بۆیە لە هەندێک لە چێشتخانە و شوێنە بازرگانییەکانی ئەو وڵاتانە ریکلام ئەکەن و ئەڵێن ئەگەر بە کاش پارەکەت بدەیت ئەوا رێژەیەک داشکاندنت بۆ ئەکەین بۆ نمونە ١٠٪ یان ٢٠٪. حەوتەم: لە رووی سایبەر سیکویریتی و ئاسایشی ئەلکترۆنییەوە پشت بەستن بە سیستمی بانکی و دیجیتاڵی لە وڵاتانی پێشکەوتووش بێ خەوش و کەموکوڕی نییە و بەدەر نییە لە هەوڵی هاککردن و فێڵکردن و بردن و راکێشانی پارەی خەڵک و بازرگانی قەدەغە و فێڵی تر. چ گرەنتییەک هەیە لە هەرێم کە سیستمەکەی هێندە تۆکمە نییە دوای ئەم سیستمە دزین و بڕینی ئەژماری ئەلکترۆنی موچەخۆران و تەنانەت بانکەکانیش روونەدات و ئەوکات لە بازاڕە ئۆنلاین و ئاساییەکانیش دزی لە خەڵک ئەکرێت و هیچ کەسیش نازانێت چۆن مافەکەی بۆ بگەڕێنرێتەوە. بۆیە پێش کارکردن بە سیستمەکە دەبێت ئامادەکاری تەواو هەبێت خولی راهێنان و هۆشیاری هەبێت و متمانە بۆ خەڵک بگەڕێنرێتەوە، چونکە زۆرێک لە خەڵک و موچەخۆران شارەزانین لە داخڵکردنی کارتێکی قسەکردن چ جای موچەو شتکڕینی رۆژانەی لە رێگەی کارتەوە بێت و لەمەودوا لە بری سەرەی ناو فەرمانگەکان، چیرۆکە تراژیدی و کۆمیدییەکانی سەرەی بەردەم ئامێرەکانی پارە راکێشان و بانکەکان و کێشەکانیان دەبێتە باسی میدیاکان و سۆشیاڵ میدیا.

خەرجی موچە مانگانە بە تێكڕا (941) ملیار دینارە خەرجی دیكە (646) ملیار دینارە درەو: وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان داهات و خەرجی راستەقینەی شەش مانگی یەكەمی 2023ی خستە روو: یەكەم داهات: •    داهاتی فرۆش و هەناردەكردنی نەوت لە 1/1 تا 25/3/2023 دەكاتە: (2 ترلیۆن و 935 ملیار و 935 ملیۆن) دینار. •    بەهای نرخی تەرخانكراو بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی لە 1/1/2023 بۆ 30/6/2023: بڕی (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار) دینار) •    داهاتی نانەوتی: ( 2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن) دینار واتا مانگانە دەكاتە (346 ملیار ) دینار. •    گوژمەی قەرزی رەوانەكراو بۆ هەرێم لەلایەن بەغداوە: ( ترلیۆنێك و 600 ملیار) دینار •    گوژمەی شایستەی رەوانەكراو لەلایەن بەغدادەوە: (998) ملیار دینار •    كۆی داهاتی حكومەتی هەرێم لە شەش مانگی یەكەمی 2023 بریتیە لە (7 ترلیۆن و 918 ملیارو 501 ملیۆن) دینار. دوەم: خەرجی: •    خەرجی موچە لە شەش مانگدا: 5 ترلیۆن و 646 ملیار و 572 ملیۆن) دینارە واتا بە تێكڕا مانگانە (941) ملیار دینارە. •    پێدانی بەشێك لە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت و شایستەی كۆمپانیا نەوتییەكان: (ترلیۆنێك و 600 ملیارو 146 ملیۆن) دینار •    پێانی بەشێك لە تێچوی كڕینی وزەی كارەبا لە وێستگەكانی كەرتی تایبەت: (129 ملیارو 815 ملیۆن) دینار •    خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان و گەشەپێدانی هەرێمەكان: ( 371 ملیارو 969 ملیۆن) دینار •    خەرجی دیكەی بەكاربردن: (646 ملیارو 997 ملیۆن ) دینار •    كۆی گشتی خەرجیەكان: ( 8 ترلیۆن و 395 ملیار و 501 ملیۆن) دینار سێیەم: جیاوازی خەرجی و داهات لە شەش مانگی رابردوودا: •   كۆی داهات: 7 ترلیۆن و 918 ملیارو 501 ملیۆن دینار •   كۆی خەرجی: 8 ترلیۆن و 395 ملیار دینار و 501 ملیۆن دینار •  بڕی جیاوازی كورتهێنان: 477 ملیار دینار

راپۆرت: درەو ئەو نرخەی وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێمی كوردستان دیاریكردووە بڕی (26) دۆلار كەمترە لەو نرخەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم دیاریكردووە، ئامانج رەحیم لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقدا راپۆرتی وه‌زاره‌تی دارایی خوێنده‌وه‌و رایگەیاندووە، ئەگەر هەمان پێوەری یاسای بودجەی 2021 لەبەرچاو بگیرێت، هەرێمی كوردستان بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت بڕی زیاتر لە (27) دۆلاری دەكەوێت. روانگەی وەفدی هەرێم لەبارەی جیاوازی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت چۆن بووە كە ئێستا یەكێكە لە تەوەرە سەرەكییەكانی كێشەی نێوان هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەبارەی یاسای بودجەوە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ئامانج رەحیم راپۆرتەكەی خوێندوه‌ته‌وه‌ وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 18ی ئەم مانگە چووە بەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، بە ئامادەبوونی (تەیف سامی) وەزیری دارایی عێراق، وەفدی هەرێم كە ئاوات شێخ  جەناب وەزیری دارایی سەرۆكایەتیی دەكرد، راپۆرتی دۆخی دارایی خۆی لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا خستەڕوو.  سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند، سەرەتا ئاوات شێخ جەناب وتەیەكی پێشكەشكردو دواتر ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران راپۆرتی حكومەتی هەرێمى لەبەردەم لیژنەی دارایدا خوێندەوەو، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە. ناكۆكی لەبارەی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت ! (درەو) كۆپییەكی راپۆرتەكەی وەفدی هەرێمی دەستكەوتووە، بەشێكی راپۆرتەكە تایبەتە بە نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت، كە یەكێكە لە بابەتە كێشە لەسەرەكانی بودجە لەنێوان هەردوو حكومەتی هەولێرو بەغدادا.  راپۆرتی حكومەتی هەرێم باسلەوە دەكات، لە ماددەی 12ی یاسای بودجەدا، بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی بڕی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم، هەمان ئەو نرخە دانراوە كە بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت لە عێراق دانراوە.  بەپێی راپۆرتەكە، فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ تێچووی بەرهەمێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار دیاریكردووە كە دەكاتە (6,9) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی تێكڕای ئەم خەرجییەی بە بڕی (32,91) دۆلار دیاریكردووە، بەمشێوەیە:  •    بڕی (24,32) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی یەك بەرمیل نەوت •    بڕی (8,59) دۆلار بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت لەسەر بنەمای هەناردەكردنی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و بە نرخی (70) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، ئەو پارەیەی كە وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم دیاریكردووە بڕی (26) دۆلاری كەمترە لەو نرخەی كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم دیاریكردووە.  حكومەتی هەرێم چی دەڵێ ؟ وەفدی هەرێم رەخنەی لە فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی عێراق هەیە‌و دەڵێ: لە لێكدانەوەیدا بۆ میكانیزمی هاتوو لەیاسای بودجەدا تایبەت بە ئەژماركردنی تێچووی  بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی، زۆر خاڵی گەوهەری لەبەرچاو نەگرتووە، لەوانە: •    سروشتی گرێبەستە نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان، كە گرێبەستی (هاوبەشی لە بەرهەمهێنان)ە‌و كۆمپانیا نەوتییەكانن كە نەوت بەرهەمدەهێنن‌و هەرێم هیچ كۆمپانیایەكی نیشتمانی تایبەت بەخۆی نییە، پشەسازی نەوت لە هەرێم لەلایەن كەرتی تایبەت‌و كۆمپانیا نەوتییەكانەوە بەرهەمهێنانی تێدا كراوە‌و پارەیەكی زۆریان لە پرۆسەی دۆزینەوەو پەرەپێدان‌و بەرهەمهێنان خەرجكردووە، بەبێ ئەوەی هیچ بڕە پارەیەكیان لەچوارچێوەی یاسای بودجەی هەرێمدا لە ساڵانی پێشوو بۆ تەرخان بكرێت، ئەم كۆمپانیایانە خەرجی وەبەرهێنان‌و بەكارخستن‌و پشكی قازانجی خۆیان لە داهاتی هەناردەو فرۆشی نەوت دەگەڕێننەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق بڕێكی زۆر پارە بۆ خەرجی بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و پشكی قازانجی كۆمپانیاكان تەرخانكراوە، كە بۆ ساڵی دارایی 2023 بڕەكەی (24 ترلیۆن) دینارە.  •    هێڵی بۆرییەكانی نەوت لای حكومەتی فیدراڵ موڵكی گشتین‌و خاوەندارێتییان بۆ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەگەڕێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە ئەو بۆرییانەی نەوت كە لە هەرێمی كوردستان هەن لەرێگەی وەبەرهێنانی تایبەتەوە دروستكراون‌و پەرەیان پێدراوە‌و خراونەتەگەڕ، بۆیە خەرجی دروستكردنی ئەم بۆرییانە لە داهاتی هەناردەو فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەكرێت.  •    وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی فیدراڵ بەگوێرەی نوسراوی ژمارە (264) لە رۆژی 23/5/2023‌و پاڵپشت بە كۆبونەوەی هاوبەش لە رۆژی 26/1/2023 كە نوێنەری فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و نوێنەری كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بەشداربوون تێیدا، رێككەوتن كرا لەسەر ئەژماركردنی شایستەی كۆمپانیا نەوتییەكان لەچوارچێوەی گەڕەكانی مۆڵەتپێدان بۆ هەرێمی كوردستان، بەدیاریكردنی تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بڕی (19) دۆلار (12 دۆلار بۆ خەرجی بەرهەمهێنان‌و 7 دۆلار بۆ خەرجی گواستنەوە)ی هەر بەرمیلێك نەوت.  •    ئەژماركردنی تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی خاو بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار واتە (6,9) دۆلار لەلایەن فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵەوە، پێچەوانەی ئەو تەرخانكراوەیە كە لەچوارچێوەی خەرجی سیادیدا بۆ ئەم جۆرە خەرجییە كراوە كە بڕەكەی (3 ترلیۆن‌و 800 ملیار) دینارە.  •    پێوەری پێشنیازكراو لەلایەن فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بۆ ئەژماركردنی تێكڕای خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت، لەلایەن كۆمپانیا نەوتییە بەرهەمهێنەرەكانەوە لە كوردستان لە كۆبونەوەی رۆژی 23/8/2023 بە فەرمی رەتكرایەوە.  •    پێشتر حكومەتی فیدراڵ دانی ناوە بە خەملاندنی نزیك لە واقع سەبارەت بە تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان‌و شایستەی كۆمپانیا نەوتییەكان بەگوێرەی گرێبەستی هاوبەشیكردن كە لەنێوانیاندا كراوە، ئەمەش بەڕوونی لە بڕگەی (دووەم/ ا)ی ماددەی (11)ی یاسای بودجەی فیدراڵی ژمارە (23)ی ساڵی 2021دا دەردەكەوێت، ئەمەش لەرێگەی پابەندكردنی هەرێم بە بەرهەمهێنانی بڕی (460 هەزار) بەرمیل رۆژانە، هاوكات لەگەڵ داواكارییەكەی بۆ ئەوەی تەنیا (250 هەزار) بەرمیلی بە نرخی سۆمۆ بێت‌و بڕی (50 هەزار) بەرمیلی بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی‌و بەرهەمهێنانی كارەبا بێت‌و ئەوەی دەمێنێتەوە كە بڕەكەی (160 هەزار) بەرمیلە، تەرخان بكرێت بۆ خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت‌و شایستەكانی تر، ئەم بڕە كە بۆ خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت تەرخانكراوە، رێژەی 34%ی تێكڕای بەرهەمهێنانی نەوت پێكدەهێنێت (160/460 × 100= 34%). ئەگەر هەمان رێژە هەژمار بكەین (بەهۆی ئەوەی سۆمۆ نەوتەكە دەفرۆشێت)، ئەوكاتە شایستەی هەرێم‌و كۆمپانیاكان بەمشێوەیە دەبێت (80 $ تێكڕای نرخی فیعلی بەرمیلێك × 34%= 27,2$) ئەمە دەیسەلمێنێت ئەو بنەمایەی كە لایەنی تایبەتمەند لە وەزارەتی نەوت پشتی پێبەستووە لە ئەژماركردنی خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم (6$ بۆ هەر بەرمیلێك) ستەمێكی روونی تێدایە‌و شایستەی كۆمپانیاكانی تێدا لەبەرچاو نەیگراوەو وادەكات هەرێم نەتوانێت شایستەی ئەو كۆمپانیایانە بدات‌و بەمە وەبەرهێنانی نەوت رادەوەستێت‌و وادەكات هەرێم نەتوانێت پابەندییە نەوتییەكانی جێبەجێ بكات.  ژمارەكانی وەزیری بەوەكالەت كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەوەكالەت رۆژی 4ی ئەیلولی ئەمساڵ لەگەڵ وەفدی دانوستانكاری حكومەتی هەرێم بەشداری كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد. لە كۆنگرەكەدا، كەمال محەمەد رایگەیاند، بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لە پێنج تانە پێكهاتووە كە دژی دۆسیەی نەوتی هەرێم تۆماركراوە، خۆشەبەختانە چوار دۆسیەی لەبەرژەوەندی هەرێم شكاوەتەوە كە بریتین لە دۆسیەكانی (ئیدارەدان- بەرهەمهێنان- گواستنەوە- عەمباركردن)‌و دادگاكە لەم بوارانەدا مافی بە هەرێم داوە، بەڵام لە بابەتی (فرۆشتنی نەوت)دا حەقی بە هەرێم نەداو دەبێت لەڕێگەی كۆمپانیای "سۆموە" بێت.  وەزیری بەوەكالەت ئاماژەی بەوەكرد" لە 25ی ئازارەوە هەناردەی نەوتی هەرێم راگیراوە، بەڵام تاوەكو بەر لە راگرتنی هەناردە، بە داهاتی نەوت شایستەی كۆمپانیاكان‌و مانگانەش موچە دابین كراوە". "راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەبەرژەوەندی عێراقدا نییە، چونكە راگرتنی 400 هەزار بەرمیل ئەگەر بۆ هەر بەرمیلێكیش (70 دۆلار) ئەژمار بكەین، واتا مانگانە (850 ملیۆن) دۆلار زیان لە داهاتی عێراق دەكەوێت" كەمال محەمەد وای وت. وەزیری ئاسمانە سروشتییەكان هەرێم ئاشكرایكرد" لە 25ی حوزەیران وەزارەتی نەوتی عێراق داوایكردووە ئێمە لە 50 هەزارەوە دەستپێبكەین تا 140 هەزار بەرمیل رادەستبكەین، ئێمە لە 25ی حوزەیراندا ئەو نەوتەمان رادەستی پاڵاوگەی (كار) كرد كە بۆ عێراق كار دەكات، ئێستا رۆژانە بە تێكڕا (85 هەزار) بەرمیل نەوت بە عێراق دەدەین، بەڵام لەوكاتەوە یەك دینارو یەك دۆلار بۆ بەرهەمهێنان خەرج نەكراوە، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی دەڵێن بۆ كرێی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوە هەر بەرمیلێك 6 دۆلار حساب دەكەین".   لەبارەی ناكۆكییەكان سەبارەت بە نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەنێوان هەرێم‌و بەغداد، ئاماژەی بەوەكرد" گرێبەستەكانی ئێمە وەكو هەرێمی كوردستان جیاوازە لە گرێبەستەكانی عێراق، چونكە عێراق كۆمپانیای نیشتمانی بەرهەمهێنانی نەوتی خۆی هەیە، بەڵام ئێمە لەرێگەی كۆمپانیاوە دەیكەین. لە 24ی ئابدا لەگەڵ كۆمپانیاكان كۆبوینەوە كە نرخی دیاریكراو بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەلایەن  وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بە (6 دۆلار) دیاریكراوە‌و ئەوە لە بودجەدا پەسەندكراوە، كۆمپانیاكان هەموویان بە فەرمی وەڵامی ئێمەیان دایەوە‌و وتیان ئێمە ناتوانین بەو (6 دۆلار) بەردەوام بین لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت". وەزیری سامانە سروشتییەكان داوای لە وەزارەتی نەوت‌و حكومەتی عێراق كرد پێداوچوونەوەیەك بە بابەتی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەدا بكات، بۆ ئەمەش نمونەی بەوە هێنایەوە كە "لە عێراق چەندین كێڵگە هەن تێچووی بەرهەمهێنانیان تێیاندا زیاتر لە 30 دۆلارە". لەبارەی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت بە تێكڕا لە هەرێمی كوردستان، ئاشكرایكرد" ئێمە بۆ وەبەرهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت پێویستمان بە 24 دۆلارە‌و بۆ گواستنەوەش پێویستمان بە (7 دۆلار)ە، واتا تێكڕای خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لە هەرێم (31 دۆلار)ە‌و بەو (6 دۆلار)ەی دیاریكراوە كۆمپانیاكانی هەرێم ناتوانن نەوت بەرهەم بهێنن".  

  (درەو): بەگوێرەی راپۆرتی وەفدی حكومەتی هەرێم كە رۆژی 18ی ئەم مانگە لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق خراوەتەڕوو، پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێم لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا بەمشێوەیە بووە: •    تێكڕای هەناردەو فرۆشی نەوت لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 بریتیی بووە لە (352 هەزارو 83) بەرمیل نەوتی رۆژانە. (هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە لە 25ی ئازاری ئەمساڵدا راوەستا) •    لە 25ی حوزەیرانەوە كە یاسای بودجەی عێراق كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن تاوەكو رۆژی 14ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ (واتا لەماوەی 100 رۆژدا)، حكومەتی هەرێم بڕی (8 ملیۆن‌و 43 هەزارو 594) بەرمیل نەوتی رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق كردووە بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی، واتا لەم ماوەیەدا بە تێكڕا رۆژانە هەرێم نزیكەی (80 هەزار) بەرمیل نەوتی رادەستی عێراق كردووە، كەچی لەم ماوەیەدا حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی ئەم بڕە نەوتە خەرج نەكردووە. •    بە تێكڕا بڕی نەوتی بەرهەمهێنراوی نەوتی هەرێم لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (10 ملیۆن‌و 200 هەزارو 524) بەرمیل. •    داهاتی نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا بۆ به‌كارهێنانی ناوخۆ بریتی بووە (309 ملیارو 967 ملیۆن) دینار.  

  نه‌وشیروان مسته‌فا 2007 له‌ دووای روخانی رژێمی به‌عسه‌وه‌ هه‌مو پرسه‌ چاره‌نوسیه‌کانی عیراق سه‌رله‌نوێ هاتونه‌ته‌وه‌ سه‌ر ده‌زگای باس و پێداچونه‌وه‌. زۆری ئه‌و پرسانه‌ پێشتر له‌ قانونی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تی عیراق و دووای ئه‌و له‌ ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عیراق دا ره‌نگیان داوه‌ته‌وه‌. یه‌کێ له‌و پرسه‌ چاره‌نوسی‌یانه‌ کێشه‌ی نه‌وته‌. ئه‌گه‌ر سه‌رده‌مێ، یا رۆژێ له‌ رۆژان، ئابوری عیراق فره‌ به‌رهه‌م و داهات و ده‌رامه‌تی فره‌ سه‌رچاوه‌ بوبێ، ئه‌وا له‌ سه‌رده‌می سه‌دام حسێن دا، به‌ تایبه‌تی له‌ ساڵانی جه‌نگه‌کانی دا، بۆته‌ وڵاتێکی تاک به‌رهه‌م و تاک سه‌رچاوه‌ی دارایی، که‌ ئه‌ویش نه‌وته‌. له‌ دووای روخانی رژێمی به‌عسه‌وه، له‌ سه‌رده‌می مه‌جلیسی حوکم و دووای ئه‌و له‌ سه‌رده‌می وه‌زاره‌ته‌کانی د. ئه‌یاد عه‌لاوی، د. ئیبراهیم جه‌عفه‌ری و، نوری مالیکی،‌ که‌ جۆرێ له‌ رۆشنایی له‌ بودجه‌ی عیراق دا دروستبووه‌ ئه‌م راستیه‌ ده‌رئه‌که‌وێ که‌ نه‌وت بۆته‌ سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کی بودجه‌ی عیراق، هه‌ر له‌ بودجه‌ی ساڵی 2003ه‌وه‌ تا دووایین بودجه‌ که‌ بودجه‌ی ساڵی 2008 ه‌. هه‌ندێ جار داهاتی نه‌وت 96%ی بودجه‌ی عیراقی داپۆشیوه‌. داهاتی بودجه‌ی ساڵی 2008 ی عیراق خه‌مڵێنراوه‌ به‌ 50 تریلیۆن و 777 ملیار و 81 ملیۆن دینار له‌وه سه‌روی‌ 45 تریلیۆن و 180 ملیاری له‌ فرۆشتنی نه‌وت دابین ئه‌کرێ. بۆیه‌ نه‌وت له‌ قۆناغی ئیستادا بۆته‌ فاکته‌رێکی گرنگ له‌ بڕیاردانی چاره‌نوسی عیراق دا. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش بو که‌ له‌ کاتی په‌لاماردانی عیراق دا ته‌نیا جێگه‌ی ئه‌مه‌ریکا پاراستی وه‌زاره‌تی نه‌وت و دامه‌زراوه‌کانی نه‌وت بو، ته‌نیا که‌رتی ئابوریش که‌ ئه‌مه‌ریکا دووای داگیرکردنی عیراق بایه‌خی پێدا که‌رتی نه‌وت بو. * ساڵی 1972 مه‌جلیسی قیاده‌ی سه‌وره‌ له‌ عیراق به‌ سه‌رکردایه‌تی سه‌دام حسێن نه‌وتی عیراقی به‌ سه‌رمایه‌ و داووده‌زگاکانیه‌وه‌ «ته‌ئمیم» کرد و، هه‌مو بواره‌کانی نه‌وت و قۆناغه‌کانی ده‌رهێنان و فرۆشتنی کرده‌ مۆنۆپۆڵ و موڵکی ده‌وڵه‌ت. له‌وه‌تی ئه‌مه‌ریکا هاتۆته‌ عیراقه‌وه‌ کێشه‌ی نه‌وت، وه‌کو زۆر پرسی چاره‌نوسسازی تر، بۆته‌ پرسی رۆژ، عیراق به‌ داهاتی نه‌وت به‌ڕێوه‌ ئه‌چێ. بۆ ره‌فتار له‌ گه‌ڵ‌ پرسی نه‌وت دوو بۆچونی سه‌ره‌کی هه‌بوه‌، که‌ تا ئیستاش یه‌کلایی نه‌بۆته‌وه‌: بۆچونی یه‌که‌م: مانه‌وه‌ی نه‌وت، له‌ هه‌مو قۆناغه‌کانی دا – دۆزینه‌وه‌ی، هه‌ڵێنجانی، فرۆشتنی، دابه‌شکرنی داهاتی - به‌ ده‌س حکومه‌تی ناوه‌ندیه‌وه‌ له‌ به‌غداد. به‌یکه‌ر – هامیلتۆن له‌ راپۆرته‌که‌یان دا به‌شێکی تایبه‌تی‌یان بۆ ته‌رخان کردووه‌ و، چه‌ند جارێ باسی نه‌وتیان کردووه‌ و، له‌ دو راسپارده‌دا رای خۆیان به‌ ئاشکرا نووسیوه‌: راسپارده‌ی ژماره‌ 23: داوا ئه‌کا تا کۆتایی 2006 و سه‌ره‌تای 2007 قانونی نه‌وت له‌ عیراق ده‌ربچێ. راسپارده‌ی 28 ئه‌ڵێ: دابه‌شکردنی داهاتی نه‌وت، ئه‌بێ ده‌رامه‌تی نه‌وت بڕوات بۆ حکومه‌تی ناوه‌ندی و به‌ سه‌ر دانیشتوان دا دابه‌شبکرێ. نابێ کۆنترۆڵی داهاتی نه‌وت له‌و کێڵگانه‌دا که‌ له‌ پاشه‌ڕۆژدا ئه‌دۆزرێنه‌وه‌ بدرێته‌ ده‌س هه‌رێمه‌کان، یا کۆنترۆڵی کێڵگه‌کانی نه‌وت بدرێته‌ ده‌س هه‌رێمه‌کان مه‌گه‌ر به‌ سازان و هاوکات بێ له‌ گه‌ڵ‌ ئاشتبونه‌وه‌ی نیشتمانی» ئه‌م بۆچونه‌ هی ئه‌مه‌ریکیه‌کانه‌ هه‌ر له‌ سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتی حاکمی مه‌ده‌نی عیراق‌ پۆل بریمه‌ره‌وه‌ تا سه‌رده‌می سه‌فیر زاڵمای خه‌لیلزاد و دووای ئه‌و سه‌فیر راین کرۆکه‌ر. هه‌وڵی سه‌پاندنیان داوه‌ له‌ به‌رگێکی قانونی دا. بیانویشیان بۆ ئه‌م بۆچونه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ نه‌وت فاکته‌ری مانه‌وه‌ی ئه‌رز و گه‌ل و ده‌وڵه‌تی عیراقه‌ به‌ یه‌کگرتویی. عه‌ره‌بی سوننه‌ پشتیوانی له‌م بۆچونه‌ ئه‌که‌ن. جگه‌ له‌وه‌ی زۆرایه‌تی عه‌ره‌بی سوننه‌ له‌ گه‌ڵ‌ دامه‌زراندنه‌وه‌ی عیراقێکی ناوه‌ندیی به‌ هێزن، که‌ سه‌رله‌نوێ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، ئابوری، جه‌نگی له‌ ده‌ستی حکومه‌تێکی ناوه‌ندی به‌هێزدا کۆ بکرێته‌وه‌، مه‌ترسی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر ره‌فتار له‌ گه‌ڵ‌ پرسی نه‌وت بکه‌وێته‌ ده‌س هه‌رێمه‌کان، ئه‌وان بێبه‌ش بکرێن له‌ داهاتی نه‌وت چونکه‌ تا ئیستا مه‌یدانی نه‌وتی دۆزراوه‌ و دامه‌زراوه‌ی ده‌ر‌هێنانی نه‌وت له‌ ناوچه‌کانی ئه‌وان دا نیه‌. جگه‌ له‌ سوننه‌ی عه‌ره‌ب، هه‌ندێ له‌ شیعه‌کانی عه‌ره‌ب به‌ بیانوی دابین کردنی دادپه‌روه‌ری له‌ دابه‌شکردنی داهاتی سامانی سروشتی عیراق دا لایه‌نگری ئه‌م بۆچونه‌ن، ئه‌وانه‌ش به‌ ته‌مان له‌ رێی کۆنترۆڵی نه‌وته‌وه‌ کۆنترۆڵی هه‌مو عیراق بکه‌ن به‌ شیعه‌ و سوننه‌ و کورده‌وه‌. هه‌ندێ کوردیش پشتیوانی له‌م بۆچونه‌ ئه‌که‌ن به‌ بیانوی ئه‌وه‌ی نه‌وتی کوردستان له‌ چاو نه‌وتی عیراق دا که‌مه‌، له‌ باتی ئه‌وه‌ی کورد به‌و نه‌خته‌ نه‌وته‌ی خۆی دابکه‌وێ باشتره‌ به‌شدار بێ له‌ نه‌وتی مشه‌ی عیراق دا. ئه‌مه‌ش بیانویه‌که‌، زۆرتر له‌وه‌ی پشت ئه‌ستور بێ به‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی زانستی، بۆ هاوئاوازیه‌ له‌گه‌ڵ‌ سیاسه‌تی نه‌وتی ئه‌مه‌ریکیه‌کان‌. بۆچونی دوه‌م: مانه‌وه‌ی هه‌مو مه‌یدانه‌کانی که‌ ئیستا نه‌وتیان لێ ده‌رئه‌هێنرێ به‌ هه‌مو دامه‌زراوه‌کانیه‌وه‌ له‌ ده‌س حکومه‌تی ناوه‌ندی به‌غدادا‌، به‌و مه‌رجه‌ی داهاته‌که‌ی به‌ پێ‌ی ژماره‌ی دانیشتوان و پێویستی ئه‌و ناوچانه‌ی له‌ سه‌رده‌می به‌عس دا زه‌ره‌ری زۆرتریان لێ که‌وتوه‌ یا زۆرتر پێویستیان به‌ گه‌شه‌ پێدانه‌، له‌ پاڵ ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ ناوه‌ندیه‌دا سه‌لماندنی مافی هه‌رێمه‌کان بۆ دۆزینه‌وه‌ی مه‌یدانی نوێ و هه‌ڵێنجان و فرۆشتنی. ئه‌م بۆچونه‌ به‌ راده‌ی یه‌که‌م له‌ لایه‌ن کورده‌وه‌ داکۆکی لێ کراوه به‌ تایبه‌تی، چونکه‌ ته‌جروبه‌ی کورد له‌ گه‌ڵ‌ حکومه‌تی ناوه‌ندی به‌غداد له‌ بواری نه‌و‌ت دا یه‌کجار تاڵ و خوێناویه‌. هه‌مو ناوچه‌ نه‌وتیه‌کانی کوردستان که‌وتونه‌ته‌ به‌ر شاڵاوی ته‌هجیر و ته‌عریب و، هه‌مو دامه‌زراوه‌ نه‌وتیه‌کانی عیراق له‌ کورد بژار کراون‌. له‌ ساڵی 1927 ه‌وه‌ نه‌وت له‌ کوردستان ده‌رئه‌هێنرێ. حکومه‌تی ناوه‌ندی به‌غداد نه‌ک هیچ به‌شێکی داهاتی نه‌وتی بۆ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی کوردستان و باشکردنی ئاستی گوزه‌رانی خه‌ڵک و بنیاتنانی ژێرخانی ئابوری به‌ کار نه‌هێناوه‌، به‌ڵکو به‌ ده‌رامه‌تی نه‌وت گه‌وره‌تری مه‌کینه‌ی جه‌نگیی دروست کردووه‌، کوردستانی پێ وێران و کوردی پێ قڕ کردوووه‌. * له‌ رۆژانی نوسینی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عیراق دا پرسی نه‌وت ناکۆکیه‌کی دژوار بو له‌ نێوان لایه‌نی کوردی له‌ لایه‌ک و لایه‌نی عه‌ره‌بی و ئه‌مه‌ریکی له‌ لایه‌کی تره‌وه‌. سه‌ره‌نجام چه‌ند ماده‌یه‌ک به‌ نیوه‌وناچڵ له‌ ژێر گوشاری لایه‌نی کوردی دا سه‌باره‌ت به‌ نه‌وت و غاز خرایه‌ ده‌ستوره‌وه‌. ماده‌ی 111: نه‌وت و گاز موڵکی هه‌مو گه‌لی عێراقه‌ له‌ هه‌مو هه‌رێم و پارێزگاکان دا. ماده‌ی (112): یه‌که‌م- حکومه‌تی فیدراڵ هه‌ڵده‌ستێت به‌ به‌ڕێوه‌بردنی نه‌وت و گازی ده‌رهێنراو له‌ کێڵگه‌کانی ئێستادا له‌گه‌ل حکومه‌تی هه‌رێم و پارێزگا به‌رهه‌م هێنه‌کاندا به‌ مه‌رجێ داهاته‌کانی دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌ش بکرێت، که‌ بگونجیت له‌گه‌ڵ‌ دابه‌ش بونی دانیشتوان له‌ هه‌مو ناوچه‌کانی وڵاتدا و له‌گه‌ڵ‌ دیاری کردنی به‌شێک بۆ ماوه‌یه‌کی دیاری کراو بۆ هه‌رێمه‌ زیان لێ که‌وتوه‌کان که‌ له ‌لایه‌ن ڕژێمی پێشوه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی بێ دادی بێ به‌ش کراون و زیانیان لێ که‌وتوه‌ دووای ئه‌وه‌، به‌ جۆرێک په‌ره‌پێدانی هاوسه‌نگ بۆ هه‌مو ناوچه‌ جیاجیاکانی ولاَت دابین بکات و ئه‌مه‌ش به‌ یاسا ڕێک ده‌خرێت. دوه‌م- حکومه‌تی فیدراڵ و حکومه‌تی هه‌رێم و پارێزگا به‌رهه‌م هێنه‌کان به‌ یه‌که‌وه‌ هه‌ڵده‌ستن به‌ نه‌خشه‌کێشان بۆ ستراتیژیه‌ پیویسته‌کان بۆ به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بردنی سامانی نه‌وت و گاز به‌ جۆرێک به‌رزترین سود بۆ گه‌لی عێراق به‌دی بێنێت به‌ پشت به‌ستن به‌ نوێترین ته‌کنه‌لۆژیا و پره‌نسیپه‌کانی بازاڕ و هاندانی به‌رهه‌م هێنان.  سه‌ره‌ڕای ئه‌م دوو ماده‌یه‌ ماده‌یه‌کی تریش خرایه‌ ده‌ستوره‌وه‌ که‌ ئه‌ویش به‌شێکی پێوه‌ندی به‌ نه‌وته‌وه‌ هه‌بو. پێش روخانی رژێمی به‌عس هه‌ندێ گرێبه‌ست له‌ گه‌ڵ‌ هه‌ندێ کۆمپانیای بیانی ئیمزا کرا بو بۆ گه‌ڕان به‌ دووی نه‌وت و ده‌رهێنانی دا. ئه‌و ماده‌یه‌ ئه‌بو ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ بپارێزێ. ماده‌ی 141: «ئه‌و یاسایانه‌ی له‌ ساڵی (1992) به‌ولاوه‌ له‌ هه‌رێمی کوردستان دانراون و به‌رده‌وام کاریان پێ ده‌کرێت و هه‌مو بڕیاره‌کانی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان –به‌ بڕیاره‌کانی دادگا و گرێبه‌سته‌کانیشه‌وه‌- کاریان پێ ده‌کرێت مه‌گه‌ر هه‌موار بکرێت، یان هه‌ڵبوه‌شێندرێنه‌وه‌ به‌ پیی یاساکانی هه‌رێمی کوردستان له‌ لایه‌ن لایه‌نی تایبه‌تمه‌نده‌وه‌ که‌ ناکۆک نه‌بن له‌گه‌ڵده‌ست» * له‌ سه‌رده‌می وه‌زاره‌ته‌که‌ی مالیکی دا کێشه‌ی نه‌وت له‌ نێوان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان و حکومه‌تی ناوه‌ندی دا به‌ زه‌قی ئاشکرا بو. د. حسێن شه‌هرستانی وه‌زیری نه‌وت له‌ کابینه‌که‌ی مالیکی دا، که‌ له‌ سه‌ر لیستی ئیئتیلافی شیعه‌یه‌، به‌ ئاشکرا دژی گرێبه‌سته‌کانی پێشووی نێوان حکومه‌تی هه‌رێم و کۆمپانیا بیانیه‌کان دووا و، داوای کرد که‌ سه‌رله‌نوێ به‌ هه‌مو گرێبه‌سته‌کان دا بچنه‌وه‌ و، دووای ئه‌وه‌ی له‌ سلێمانی و هه‌ولێر چه‌ند گرێبه‌ستێکی نوێ ئیمزا کران، شه‌هرستانی هه‌موو ئه‌م گرێبه‌ستانه‌ی به‌ «ناقانونی» دانا و، هه‌ڕه‌شه‌ی سزادانی له‌و کۆمپانیا بیانی‌یانه‌ کرد که‌ گرێبه‌ستی نه‌وتیان له‌ گه‌ڵ‌ هه‌رێمی کوردستان ئیمزا کردووه‌. ئه‌م کێشه‌یه‌ چه‌ند لایه‌نی جیاوازی هه‌یه‌: لایه‌نی سیاسی له‌ هه‌مو گفتوگۆکانی کورد – به‌عس دا، سه‌رانی به‌عس به‌ ئاشکرا ئه‌یان وت بۆیه‌ رێگه‌ ناده‌ن که‌رکوک بخرێته‌ سه‌ر «ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی کوردستان» چونکه‌ ئه‌بێته‌ بنچینه‌ی ئابوری ده‌وڵه‌تی کوردی و جیابونه‌وه‌ی کوردستان له‌ عیراق. عه‌قلیه‌تی ئیستای شه‌هرستانی نواندنه‌وه‌ی هه‌مان عه‌قلیه‌تی شۆڤێنی نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌کانی عه‌ره‌بی سه‌رده‌می حوکمی مه‌له‌کی و جمهوری عیراقه‌. لایه‌نی ده‌ستوری گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ بۆ حوکمی مه‌رکه‌زی و، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ماده‌کانی 111 و 112 و 141 ی ده‌ستوری عیراقه‌ که‌ جۆرێکه‌ له‌ گه‌ره‌نتی ده‌ستوری بۆ جێبه‌جێ کردنی سه‌ره‌تای فیدرالی «دابه‌شکردنی ده‌سه‌ڵات و سامان و ئه‌رز» له‌ نێوان هه‌رێم و ناوه‌ندا. کێشه‌که‌که‌ ئه‌گه‌رچی به‌ رواڵه‌ت خراوه‌ته‌ قاڵبی قانونیه‌وه‌ به‌ڵام جه‌وهه‌ره‌که‌ی سیاسیه‌. لایه‌نی ئابوری ئه‌یه‌وێ ژێرخانی ئابوری کوردستان وه‌کو جاران به‌ لاوازی بمێنێته‌وه‌ و، نه‌توانێ پشت به‌ خۆی ببه‌ستێ و تا هه‌تایه‌ هه‌ر ده‌سنده‌خۆری حکومه‌تی ناوه‌ندی بێ، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رگیز بیر له‌ جیابونه‌وه‌ نه‌کاته‌وه‌. * له‌ سه‌رده‌می سه‌فیر زاڵمای خه‌لیل زادا پرۆژه‌یه‌ک بۆ قانونی نه‌وت و غاز له‌ عیراق ئاماده‌ کرا و، له‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عیراق دا به‌ په‌سه‌ندکراوی تێپه‌ڕی و نێردرایه‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران بۆ په‌سه‌ندنی. خه‌لیلزاد ئه‌یویست ئه‌و قانونه‌ بکا به‌ سه‌رکه‌وتنێکی سیاسی بۆ خۆی و هه‌رچی زوتر له‌ پارله‌مانی عیراق، پێش رۆیشتنی خۆی، تێ بپه‌ڕێ. به‌ڵام قانونه‌که‌ له‌ زۆر لای جیاوازی سوننی و شیعی و کوردی عیراقی و زۆر لایه‌نی عه‌ره‌بیه‌وه، له‌ روانگه‌ی جیاواز و به‌ بیانوی جیاوازه‌وه‌،‌ که‌وته‌ به‌ر هێرش و ره‌خنه‌. سه‌ره‌نجام قانونه‌که‌ به‌ر له‌ په‌سه‌ندنی له‌ پارله‌مانی عیراق دا راگیرا و، خه‌وێنرا. ئه‌گه‌ر ئه‌م قانونه‌ په‌سه‌ند بکرایه ‌هه‌مو ئه‌و مادانه‌ی له‌ ده‌ستوری عیراق دا سه‌باره‌ت به‌ پرسی نه‌وت جێ کرا بونه‌وه‌ و له‌ ریفراندۆمی ده‌ستوردا زۆرایه‌تی خه‌ڵک ده‌نگی بۆ دا بو، به‌ کرده‌وه‌ هه‌ڵئه‌وه‌شایه‌وه‌. ده‌سه‌ڵاته‌کان ئه‌که‌وته‌وه‌ ده‌س حکومه‌تی ناوه‌ندی. بۆ ده‌سپێشکه‌ری و، رێبڕین له‌ تێپه‌ڕینی ئه‌م قانونه‌، حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان به‌ په‌له‌ پرۆژه‌ی قانونێکی بۆ نه‌وت و غاز له‌ کوردستاندا ئاماده‌کرد و حه‌واڵه‌ی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی کوردستانی کرد. ئه‌ویش به‌ په‌له‌ و بێ ئه‌وه‌ی ماوه‌ی پێویست بدا به‌ ئه‌ندامه‌کانی و به‌ خه‌ڵک به‌ تێروته‌سه‌لی گفتوگۆی له‌ سه‌ر بکه‌ن، په‌سه‌ندی کرد و خرایه‌ مه‌یدانی کار پێ کردنه‌وه‌. پێش په‌سه‌ندنی ئه‌م قانونه‌ و، پێش روخانی رژێمی به‌عس و دووای روخانی رژێم چه‌ندین گرێبه‌ست له‌ کوردستان دا ئیمزا کراون. په‌سه‌ندنی ئه‌م قانونه‌ چه‌ندین کۆمپانیای بیانی نوێ‌ی هێنایه‌ ناو کایه‌که‌وه‌ و چه‌ندین گرێبه‌ستی تر ئیمزا کران. گرێبه‌سته‌کانی ئیمزا کراون و قانونی نه‌وت و غازی کوردستان هه‌رچی به‌ندوو باوێکی به‌ دوواوه‌ بێ و، هه‌رچی تانه‌یه‌کی لێ بدرێ و، هه‌رچی قسه‌ و باسێکیان له‌ سه‌ر بکرێ، هێشتا به‌ هه‌نگاوێکی زۆر گرنگ دائه‌نرێ له‌ بواری که‌ڵك وه‌رگرتن له‌ سامانی سروشتی کوردستان و بنیاتنانی ژێرخانی ئابوری دا و له‌ بواری دابین کردنی پێویستیه‌ ژیانیه‌کانی خه‌ڵکی کوردستان دا به‌ تایبه‌تی سوته‌مه‌نی و کاره‌با. نابێ کورد به‌ هیچ جۆرێ و له‌ ژێر هیچ گوشارێکی ناوه‌کی و ده‌ره‌کی دا، ده‌سهه‌ڵبگرێ له‌ مافه‌کانی خۆی: مافی خۆ به‌ خاوه‌ن زانینی سه‌رچاوه‌ سروشتیه‌کانی کوردستان - له‌وانه‌ سه‌رچاوه‌کانی نه‌وت و غاز و ئاو – مافی به‌ کار هێنان و وه‌به‌رهێنانی بۆ قازانجی خه‌ڵکی کوردستان. ئه‌مه‌ ئۆباڵی مێژوییه‌ له‌ ئه‌ستۆی سه‌رکردایه‌تی کوردا. * به‌ڵام گه‌وره‌ترین مه‌ترسی له‌ سه‌ر ئه‌م گرێبه‌ستانه‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ تاریکی دا، له‌ ژوری داخراودا، بێ ئاگاداری خه‌ڵکی کوردستان، ته‌نانه‌ت بێ ئاگاداری شاره‌زا و پسپۆڕی ئه‌م بواره‌ ئه‌نجام ئه‌درێن. • لایه‌نه‌کانی گفتوگۆ له‌ سه‌ر پرسی نه‌وت کێن؟ لایه‌نی کوردی کێن؟ حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستانه‌، نوێنه‌ری حیزبه‌کانی ده‌سه‌ڵاتن؟ کۆمپانیای که‌رتی تایبه‌تی کوردستانین؟ کۆمپانیا بیانیه‌کان کێن؟ ره‌گه‌زنامه‌ی کوێ‌یان هه‌یه‌؟ سه‌رمایه‌یان چه‌نده‌؟ پێشتر له‌ بواری نه‌وت دا چییان کردووه‌؟ • گفتوگۆکان له‌ سه‌ر چین؟ گه‌ڕان به‌ دووی نه‌وت دا؟ دۆزینه‌وه‌ی؟ هه‌ڵکه‌ندنی بیر؟ هه‌ڵهێنجانی؟  هه‌ناردنی؟ فرۆشتنی؟ کێ سه‌رمایه‌ی ئه‌نجامدانی قۆناغه‌کانی دابین ئه‌کا و مه‌رجه‌کانی چین و دووایی ئه‌م سه‌رمایه‌یه‌ چۆن وه‌رئه‌گیرێته‌وه‌؟ • قازانجه‌که‌ی چۆن دابه‌ش ئه‌کرێ و پشکێ هه‌ر لایه‌ چه‌نده‌؟ پشکی کۆمپانیاکان؟ پشکی خه‌ڵکی ناوچه‌که‌؟ پشکی حکومه‌تی هه‌رێم؟ پشکی حکومه‌تی به‌غداد؟ * بۆ ئه‌وه‌ی حکومه‌تی هه‌رێم له‌م ململانێیه‌دا له‌ گه‌ڵ‌ حکومه‌تی ناوه‌ندی دا به‌هێز بێ، ئه‌بێ پشت ئه‌ستور بێ به‌ پشتیوانی خه‌ڵک، بۆ ئه‌وه‌ی پشتیوانی خه‌ڵک به‌ ده‌س بهێنێ، ئه‌بێ له‌ هه‌مو هه‌نگاوه‌کانی دا له‌ رۆشنایی دا به‌ ئاشکرا کار بکا.   Wednesday, November 28, 2007  

یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق بەرەبەیانی 7ی ئۆكتۆبەری 2023، بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی كە هاوپەیمانی "كۆماری ئیسلامی ئێرانە"و بەشێكە لە "بەرەی موقاوەمە"، هەڵمەتێكی سەربازیی بۆ سەر قوڵایی ئۆردوگاكانی ئیسرائیل ئەنجامدا لە ڕێگەی وشكانی‌و دەریاو ئاسمانی‌و، ناوی نا "تۆفانی ئەقسا"؛ لەدوای ئەوەیش ئیسرائیل جەنگێكی بێوادەی بۆ تۆڵەكردنەوە دەستپێكردووە كە جگە لە ئەمریكا، بریتانیاو زۆر لە وڵاتانی ئەوروپی هەموو پاڵپشتییەكی لێ دەكەن. لێكەوتەكانی ئەم گرژی‌و پێكدادانە خوێناوییە تەنیا لەسەر كەناری دەریای ناوەڕاستدا نەوەستاوەو جیهان‌و ناوچەكەی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووەو هاوكێشەیەكی نوێی لە زۆر وڵات دروستكردووە، كە یەكێك لەوانە عێراقە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات تیشك بخاتەسەر كاریگەرییەكانی ئەگەری پەرەسەندنی جەنگەكە لەسەر دۆخی عێراق‌و هەرێمی كوردستان. پێگەی حەماس لە هاوكێشەی بەرەی ئاشتەوایی‌و بەرەی موقاوەمە حەماس كە كورتكراوەی "حركە المقاومە الإسلامیە"یە، بزوتنەوەیەكی ئیسلامییە كە لە قۆزاخەی كۆمەڵی "ئیخوان موسلیمین"ی سوننە هاتووەتە دەرەوە لە 1987 لە فەڵەستین‌و، لەوێ وەك بزوتنەوەیەكی سیاسیی خاوەن باڵی چەكداری، دامەزراوە؛ لە هەمان كاتدا لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی‌و كۆمەك دەكرێت[1]. بەرژەوەندیی هاوبەشی حەماس‌و ئێران لەوەدایە بزوتنەوەكە دژی ڕێككەوتننامەكانی 1993ی نێوان ئیسرائیل‌و "بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەڵەستین"ە كە (یاسر عەرەفات) سەرۆكایەتیی دەكردو ئەمەیش وایكردووە لەگەڵ ئیسرائیل‌و وڵاتانی ڕۆژاوا ڕووبەڕوو ببێتەوەو لە گوتاری فەرمیی خۆیدا گفتی ئەوە دەدات "ئیسرائیل لەناو ببات‌و لە جێگەیدا دەوڵەتێكی ئیسلامی دروست بكات لەسەر ئەو خاكەی لە 1967، بوو بە بەشێك لە ئیسرائیل".[2] بەم دوایییانە كە وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەت ئیمارات‌و سعودیە هەنگاویان بەرەو ئیسرائیل ناوە، بەرەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل لە ناوچەكە لە جموجۆڵدا بوون؛ ئەمەیش بۆ ئێران كە لەژێر گەمارۆ و هەڕەشەی ئەمریكاو ئیسرائیلدایە، پێشهاتێكی نەرێنی‌و مەترسییەكی گەورەیەو ئێستا كە حەماس لە كەڤەری غەززە جەنگی بەرپا كردووە، عەرەبستانی سعودی كە جەمسەرێكی گەورەی سوننی‌و عەرەبی ناوچەكەیە، ناچار بووە پلانەكانی بۆ ئاشتەوایی لەگەڵ ئیسرائیل ڕابگرێت‌و زیاتر لەگەڵ ئێران هەماهەنگی بكات[3] كە ئەمەیش بەشێكە لە ئامانجەكانی ئێران لە پشتیوانیكردنی باڵە عەرەبی‌و سوننییە نەیارەكانی ئیسرائیل بۆ ئەوەی بەئاشتەوایی عەرەب‌و ئیسرائیل نەكەوێتە پەراوێزو لە ناوچەكە بەتەنیا نەمێنێتەوە. كاردانەوەی سیستانی‌و سەدر لەگەڵ پێشهاتەكانی غەززە لە پاش هێرشە تۆڵەئامێزەكانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززەو گەرمبوونی جەنگەكە، نوسینگەی مەرجەعی باڵای شیعە، ئایەتوڵڵا سیستانی، بەبێ ناوبردنی حەماس زیاتر باسی لە مەرگەسات‌و خەم‌و ژانی فەڵەستین‌و خەڵكی غەززە كردووە لە سایەی هێرشەكانی ئیسرائیل؛ هەروەها بانگەوازی كرد بۆ ڕاگرتنی ئیسرائیل[4]، بەبێ ئەوەی بچێتە هیچ وردەكارییەك یان هاندانی بەشداریی عێراقییەكان لەو جەنگە. ئەمەیش بەشێكە لە سروشتی پارێزگارانەی مەرجەعییەتی نەجەف لە ئاست جەنگ‌و سیاسەت، هەروەها بەجێهێنانی ئەركێكی ئایینی‌و ئەخلاقیی باوی مێژوویی نەجەفە لە ئاست مەسەلەی فەڵەستین، بەبێ چوونە ناو ئاڵۆزییەكانی هاوكێشەی دۆخی فەڵەستینی‌و عەرەبی‌و هەرێمایەتی. هەر لە نەجەفی مەڵبەندی مەرجەعییەت‌و پایتەختی ئاینیی شیعە، موقتەدا سەدر لایەنگران‌و شوێنكەوتەكانی خۆی ڕاسپارد بۆ "خۆپیشاندانێكی ملیۆنی" لە بەغدا بۆ "بەرزكردنەوەی دەنگی جیهاد"؛ داوای ئەوەیشی لێ كردن ئاڵای ئیسرائیل بسووتێنن‌و ئاڵای فەڵەستین بەرز بكەنەوە[5]. لەسەر بنەمایەی ئەمەیش سەدرییەكان خۆپیشاندانێكی گەورەیان لە بەغدای پایتەخت ساز كرد[6]، كە دەگوترێت لە ئێرانیش هاوشێوەی نەبووە! بەڵام ئەم هەنگاوەی سەدر جگە لە هێرش بۆ سەر ئەمریكاو ئیسرائیل‌و پشتیوانیی فەڵەستین بە گوتار، هیچ هەنگاوێكی كردەیی ئەوتۆی لەخۆ نەگرتبوو، كە مەترسی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی عێراق یان ڕەوشی ناوچەكە دروست بكات. جگە لەمەیش، زۆر دەگوترێت سەدر ئەم دەرفەتانە دەقۆزێتەوە بۆ دەركەوتنەوەو پیشاندانی هێزی جەماوەریی خۆی بەرامبەر ڕكابەرە شیعەكانی كە بەهۆی ئەوەی ئێستا لە دەسەڵاتدان، ناتوانن وەك ئەو بەئاشكرا لەسەر پشتیوانییە بێسنورەكانی بۆ ئیسرائیل، دژایەتیی ئەمریكا بكەن. ئاڵۆزییەكانی هەڵوێستی چوارچێوەی شیعە لەبارەی فەڵەستین چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، بنكەی سیاسی‌و پەرلەمانیی كابینەی ئێستای "محەمەد شیاع سودانی"یە. لە جەنگی حەماس‌و ئیسرائیل ئەم بەرە سیاسییە كەوتووەتە ناو ئاڵۆزییەكی توندەوە؛ لە لایەك باڵە چەكدارییەكانی، بەشێكن لە بەرە ئێرانییە بەرفراوانەكەی كە ئێستا پشتیوانی حەماسەو حاڵیان حاڵی حزبوڵڵاو كۆمەڵی "ئەنساروڵڵا"ی حوسییە، لە لاكەی تر بەرژەوەندی‌و ئایندەی كابینەی سودانی، كە هی ئەوانە، مەحكومە بە كاردانەوەو هەڵوێستی ئەمریكاوە كە لە هەندێك جومگەی عێراقدا شەریك‌و بەشدارە. ئایەتوڵڵا عەلی خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێران، كە مەرجەعی سیاسی‌و فیقهیی هەندێك لە گروپەكانی چوارچێوەی شیعیی عێراقییە، پێداگرە لەسەر ئەوەی ئەگەر هێرشەكانی ئیسرائیل بەردەوام بن، ئەوە "كەس ناتوانێت هێزەكانی موقاوەمە ڕاگرێت"[7]؛ ئەمەیش بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی بەشێك لە چوارچێوەی شیعیی عێراقی دەگرێتەوە. ئەم پەرۆشییەی ئێران‌و ئەو جموجۆڵانەیشی لەڕێگەی حزبوڵڵاوە دەیكات، بەشێكی بۆ ڕێگەگرتنە لە شكست‌و تێكشكانی حەماس كە هەواڵ‌و پێشینەیەكی خراپە بۆ هاوتا شیعییەكەی، كە حزبوڵڵای لوبنانەو، لەكۆتاییشدا شكستە بۆ كۆی بەرەكە كە سنوری چالاكییەكانی لە تارانەوە تا یەمەن تا دەریای ناوەڕاستە. بە گوێرەی ئەو زانیارییانەیشی بەردەستن، فەرماندەی هەندێك گروپی عێراقیی شوێنكەوتەی ئێران، چوون بۆ بنكەكانیان لە سوریاو لوبنان بۆ هەماهەنگی لەگەڵ گروپە شیعەكانی ترو ئامادەكاری بۆ سیناریۆی گۆڕانی جەنگەكە بۆ پێكدادانێكی هەرێمایەتی. تەنانەت زانیاریی ئەوەیش هەیە، گروپی حەشدی شەعبی چووبنە لوبنان‌و لەگەڵ حوسییەكان لە بنكەكانی حزبوڵڵا بن[8]. زانیاریی ئەوەیش هەیە، بە سەرپەرشتیی سوپای پاسداران كۆبوونەوەیەك لە بەغدا لەگەڵ گروپە شیعە وەلائییەكان كراوە كە مالیكی ئامادەی بووەو تێیدا داواكراوە لیستی خۆبەخشەكان ئامادە بكەن بۆ بەشداری لە جەنگی گریمانكراوی داهاتوو[9]. هەندێ زانیاریی تریش باس لەوە دەكەن، چەند چەكدارێكی گروپە عێراقییەكان لە پێكدادانە سنوردارەكانی نێوان حزبوڵڵاو سوپای ئیسرائیل، كە بەشێكن لە لێكەوتەكانی جەنگی غەززە، بەركەوتوون، كوژراو و برینداریان هەبووە[10]. هەندێك فەرماندەی عێراقییش ئەوەیان دركاندووە كە گروپە ئێرانییەكانی عێراق‌و سوریاو لوبنان ژوورێكی ئۆپەراسیۆنی هاوبەشیان لەگەڵ حەماس پێكهێناوە بۆ ئامادەكاریی جەنگ‌و پێشهاتەكان؛ ئەوەیشی سەرپەرشتیی ئەو ژوورە دەكات، ئەفسەرانی ئێرانین. ئەركی ژوورەكەیش ئامادەكارییە بۆ سیناریۆكانی داهاتوو لەگەڵ چۆنێتیی بەرەنگاربوونەوەی ئەگەری لەشكركێشیی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە[11]. هەموو ئەمانەیش لە كاتێكدایە وڵاتانی كەنداو و كۆشكی سپی‌و سەرۆكی ئەمریكا، جۆ بایدن، لە خەتن لەگەڵ حكومەتی سودانی بۆ ئەوەی هۆشداری بدەن عێراق خۆی لە تێوەگلان لە گرژییە خوێناوییەكانی غەززە بەدوور بگرێت[12]. زانیاریی ئەوەیش هەیە، بایدن لەسەر بنەمای زانیاریی پێشوەختە لەسەر هەندێك جموجۆڵ، هۆشداریی داوەتە سودانی، عێراق نەچێتە جەنگەكەوە[13]. نەخشەی باڵە ئێرانییەكانی ناو چوارچێوەی شیعی  بەپێی ئەو لێدوان‌و جموجۆڵانەی كە تا ئێستا هەن، نەخشەی ئەو گروپە شیعانەی ئامادەكاری دەكەن بۆ جەنگ‌و پەڕینەوەی كێشمەكێشە خوێناوییەكە لە فەڵەستینەوە، بەم جۆرەی خوارەوەیە: _ بزووتنەوەی عەسائیب بە سەرۆكایەتیی قەیس خەزعەلی، (7ی ئۆكتۆبەری 2023)، ڕایگەیاند كە "تەماشاكەر نین؛ ئامادەن".[14] جگە لەوەیش قەیس خەزعەلی چالاكییەكی خۆی بڵاو كردەوە كە بە تەلەفۆن قسە لەگەڵ "ئیسماعیل هەنییە"ی سەركردەی حەماس‌و سەرۆكی ئیدارەی غەززە كردووە (10ی ئۆكتۆبەری 2023) و، "ئامادەكاریی تەواوی گروپەكانی موقاوەمەی دووپات كردووەتەوە بۆ هەر كارێك داوایان لێ بكرێت"؛ لە بەرامبەریشدا هەنییە "داوای نەفیر عامی كردووە"و سوپاسی هەڵوێستی عێراقی كردووە[15]. _ كەتیبەكانی “سید الشهدا‌ء”، لە زاری سەرۆكەكەیەوە (أبو الا‌ء الولائی) ڕایگەیاند، پشتیوانیی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل لە غەززە وا دەكات، بڵاوبوونەوەی هێزەكانی لە ناوچەكە بكاتە ئامانجێكی شەرعیی "بەرەی موقاوەمە"[16]؛ هەروەها لە یەكەم ڕۆژی هێرشەكەی حەماسیشەوە ئامادەییی خۆی بۆ بەشداری‌و بەدەمەوەچوون ڕاگەیاند[17]. _ كەتیبەكانی حزبوڵڵا لە بەیاننامەیەكدا وێڕای پیرۆزبایی هێرشەكان لە حەماس (7ی ئۆكتۆبەری 2023)، جەخت لەوە دەكاتەوە ئەو هێرشە ڕێگە خۆش دەكات بۆ "پەرچەكرداری مۆچیارانەی ستراتیژی دژی میحوەری سەهیۆنی_ ئەمریكی"[18]. _ ئەكرەم كەعبی، سەرۆكی بزوتنەوەی نوجەبا، هەڕەشەی ئەوەی كردووە (9ی ئۆكتۆبەری 2023) كە هەر دەستبارێكی ئەمریكی بۆ ئیسرائیل، وەڵامەكەی توندو سەربازی دەبێت؛ چەكی دەستی "گروپەكانی موقاوەمەیش" درۆن‌و موشەكە"[19]. _ هادی عامری، سەرۆكی ڕێكخراوی بەدرو كەسایەتیی دیاری چوارچێوەی شیعی، لە گردبوونەوەیەكی عەشایەریدا لە بەغدا (10ی ئۆكتۆبەری 2023) جەختی كردەوە "هەڵوێستمان ڕوونە؛ پێویستە ئەمریكییەكان بەڕوونی تێ بگەن: ئەگەر ئەوان دەستوەردان بكەن، ئێمەیش دەستوەردان دەكەین، ئەگەر ئەمریكا دەستوەردان لەم جەنگەدا بكات، ئەوا هەموو ئامانجەكانی ئەمریكا بە ڕێگەپێدراو دەزانین‌و درێغی ناكەین لە بەئامانجگرتنیان".[20] بە سەرنجدان لە باكگراوەندی گروپە پەرۆشەكانی بەشداری لە گرژییەكانی غەززە، ئەوە دەردەكەوێت دوو لەوانە كە بزوتنەوەی عەسائیب‌و ڕێكخراوی بەدرن، بەشێكن لە پایە سەرەكییەكانی كابینەی سودانی، هەروەها هەردووكیان لەڕێگەی هاوپەیمانیی فەتحەوە بەشدارن لە پەرلەمانی عێراق (31 كورسی)؛ كەتیبەكانی حزبوڵڵاش نوێنەرێكی هەیە لە پەرلەمان (حركە الحقوق). كەتیبەكانی "سید الشهدا‌و"ش لیوایەكی هەیە لە دەستەی حەشدی شەعبی (لیوای 14)و بارەگای لە سوریا هەیە؛ لە پەرلەمانیش "فالح خەزعەلی” نوێنەرایەتیی دەكات، بەڵام بزوتنەوەی "نوجەبا" بەشێك نییە لە هاوكێشەی حوكمڕانی لە عێراق‌و، پابەند نییە بە سنورو بەندوباوەكانی پرۆسەی سیاسیی بەغداوەو، لقێكی ڕاستەوخۆیە لە سوپای پاسدارانی ئێرانی.[21] لێكەوتەی پەرەسەندنی جەنگ لەسەر عێراق هەرچەندە پەرەسەندنی جەنگ لە غەززەوە بۆ لوبنان و سووریا و عێراق، یەكێكە لە ئەگەرە دوورەكان، بەڵام پێشهاتێكی گریمانكراوی ڕێتێچووە ئەگەر هێرش و لەشكركێشیی زەمینی، شاری غەززە بگرێتەوە؛ هەروەها پێشهاتێكی مەحاڵیش نییەو یەكێكە لەو سیناریۆیانەی لە هەموو لایەكەوە ئاماژەی بۆ دەكرێت و ئەمریكا زۆر هەوڵ دەدات بەری پێ بگرێت. لەم نێوەیشدا وەزیری دەرەوە، ئەنتۆنی بلینكن، لەماوەی 6 ڕۆژدا 10 وێستگەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسەر كردووەتەوە.[22] هەرچەندە لەسەر ئاستە ئابورییەكەی، عێراق پشكێك لە قازانجەكانی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی بەردەكەوێت كە لە پاش هێرشەكەی حەماس بەردەوام لە هەڵكشانەو، قسە هەیە تا 150$ بڕوات بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام ئەگەر گرژییەكان بگاتە گەرووی هورمز لە كەنداو كە تەنگەبەری نێوان ئێران‌و ئیماراتە، ئەوە هەناردەی نەوتی عێراق گورزی بەردەكەوێت، چونكە زۆربەی هەرە زۆری هەناردەكەی لەڕێگەی بەسرەو كەنداوەوەیە.[23] لە ئێستایشدا هەناردەی توركیای وەستاوە. لەسەر ئاستە سیاسییەكەیشی لە عێراق پشتیوانیی "بەرگریی فەڵەستینی" بەشێوەی ئاشكرا لەناو شیعەو لە هێزە سیاسییە سوننەكانیشەوە هەیە، بەڵام هێشتا بڕیارێكی فەرمیی یەكلاكەرەوە لەبارەی چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ ئەو پێشهاتە نییە. بەگوێرەی ئاماژەكانیش هەموولا چاوەڕێی هەڵوێستی یەكلاكەرەوەی ئێرانن كە قسەی بەسەر بەرەی باشوری لوبنان‌و حوسییەكانی یەمەن‌و جۆڵانی سوریاشەوە هەیە. ئەو زانیاریانەیشی دزەیان پێ كراوە، ئاماژە بەوە دەكەن گروپە عێراقییەكان پەیامێكیان لە سەرجەم جەمەسەرەكانی هێزەوە لە ئێران پێ گەیشتووە كە بەشداریی جەنگەكە كاتێك دەبێت لە غەززەوە بپەڕێتەوە، پێكدادانەكەیش تەنیا لەنێوان ئیسرائیل‌و حەماس نەبێت. ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بەشداریی ڕاستەوخۆی ئەمریكییەكان. بۆ ئەم پێشهاتەیش گروپە شیعە عێراقییەكان ئامادەكارییان كردووەو سەركردەیەكی چوارچێوەی شیعی وتوویەتی "گروپەكانی موقاوەمە چەند ئامانجێكی بیانی دەپێكن كە بەرژەوەندییان لەگەڵ ئیسرائیل‌و وڵاتە یەكگرتووەكان هەیە"[24]، بەبێ ئەوەی ئەوە ڕوون بكاتەوە كە ئەو لایەنانە كێن. شتێكی ڕوونیشە لەم ناوچەیە لە پاش وڵاتانی كەنداو، هەڕەشەكە بەرۆكی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە. هەڕەشەی پەیتا پەیتای شیعەكان لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، لە كاتێكدایە كە عێراق گیرۆدەی بەندوباوەكانی وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكایە لەسەر وەرگرتنەوەی دۆلاری نەوتە فرۆشراوەكەی‌و، بەم هۆیەیشەوە جیاوازییەكانی نرخی فەرمی‌و نرخی بازاڕی ڕەش بەردەوام لە هەڵكشانە. ئەمەیش یەكێكە لە مەترسییەكانی سەر هەڵاوسانی نرخ‌و دروستبوونی ناڕەزاییی جەماوەری‌و درزێكیشە ئەگەری ئەوەی هەیە ڕكابەرو نەیارانی چوارچێوەی شیعە بیقۆزنەوە، لەوانەیش سەدر؛ ئەمە جگە لەوەی ئێستا بووەتە قەیرانێكی ناوخۆییی ناو لایەنەكانی چوارچێوەی شیعە بەهۆی ڕێكنەكەوتن لەسەر گۆڕین یان هێشتنەوەی عەلی عەلاقی، پارێزگاری بانكی ناوەندیی، كە یەكێك لە كادرە پێشكەوتووەكانی حزبی دەعوە[25]. پێگەی هەرێمی كوردستان لە هاوكێشەكە گەورەترین مەترسی لەسەر هەرێم‌و هەموو ئەو وڵات‌و هێزانەی تۆمەتبار دەكرێن بە هەواداری بۆ بەرەی ئەمریكاو ئیسرائیل، باڵە ئێرانییەكانن لەچوارچێوەی "شەڕی بەوەكالەت". لەم نێوەیشدا پەرلەمانتاری ئێرانی، "حسێن جەلالی" وتوویەتی: ناكرێت ئێران ڕاستەوخۆ بەرەنگاری ئیسرائیل ببێتەوە، بەڵكە هێزەكانی موقاوەمە بەكار دەهێنێت‌و، ئەمەیش سیاسەتی ئێران بووە لە سەرەتای شۆڕشەوە (1979)".[26] هەرچەندە ئێستا كەمتر لە جاران هەرێمی كوردستان بە پشتیوانیی ئیسرائیل تۆمەتبار دەكرێت، بەڵام ئەگەر پەرچەكردارەكە سەر بكێشێت بۆ بەئامانجگرتنی بەرژەوەندی‌و خاڵە ئەمریكییەكان لە سیناریۆی دوورمەودای پەرەسەندنی جەنگدا، ئەوە لە هەرێم گەورەترین كونسوڵخانەی ئەمریكاو بنكەی سەربازیی هاوپەیمانانیش هەن‌و سیناریۆكانی موشەكهاوێشتن‌و هەناردنی درۆنیش بۆ ئاسمانی هەرێم، هاوشێوەی زستانی پار (2022)، ئەگەرێك‌و پێشهاتێكی ئامادەو ڕێتێچووە. چوارچێوەی شیعی لە كۆبوونەوەیەكدا بە سەرۆكایەتیی سودانی (14ی ئۆكتۆبەری 2023)، داوای درێژەپێدانی خۆپیشاندان‌و چالاكییە جەماوەری‌و نیشتمانییەكانی پشتیوانیی مەسەلەی فەڵەستینیان كردووە[27]، پەرلەمانی عێراقش لە دانیشتنێكی تایبەتدا ئیدانەی ئیسرائیلی كردووەو بە "قەوارەی زایۆنی" ناوی بردووە كە مانای دانپێدانەنانە[28]. بەڵام لە هەرێمی كوردستان جگە لە جەختكردنەوەی سەرۆكی هەرێم لەسەر مافی فەڵەستینییەكان لەسەر بەدەستهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان‌و بێتاقەتی لە گەمارۆدانی غەززە[29]، حكومەتی هەرێم وەك بەغدا، پێی نەكراوە ئیدانەی ئیسرائیل بكات‌و بۆ هەڵوێست لەو پرسەیش داوای هەماهەنگی‌و كۆبوونەوەی گشتیی هێزە عێراقییەكانی كردووە بۆ گەڵاڵەكردنی هەڵوێستێكی هاوبەش[30]. لەسەر ئاستی جەماوەرییش گردبوونەوەیەكی بەرتەسك لە نوێنەرایەتیی فەڵەستین دژی هێرشەكانی ئیسرائیل بە بەشداریی چەند كەسایەتییەك بەڕێوە چووە، میدیای فەرمیی عێراقیش هەوڵی داوە گەورەی بكات[31]؛ ئەمەیش بۆ ڕێككردنەوەی باڵانس لە ئاست چالاكییە فەرمی‌و جەماوەرییەكانی بەغداو باشوری عێراق كە مەرجەعییەت‌و سەدرو باڵە ئێرانییەكان‌و تەنانەت هێزە سوننەكانی نزیك لە توركیاش بەگەرمی پشتیوانی دەكەن‌و تێیدا بەشدارن[32]. هەرچەندە بەم دوایییانەو پاش جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی ئەمنیی عێراق‌و ئێران لەبارەی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ڕۆژهەڵات، هەڕەشەو گوڕەشە بۆ سەر هەرێم لە ئێران‌و باڵەكانییەوە كەمی كردووە، بەڵام لەسەر ئاستی نافەرمی لە دیوی ئێرانەوە بەمەترسی پیشاندانی هەرێم هەر وەك خۆیەتی‌و ئێرانییەكان پێیانوایە قەوارەی هەرێمی كوردستان بەشێكە لە یاریی زایۆنیزم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەڵقەیەكە لە بە "بەلقان"كردنی ناوچەكەو "كورد لە عێراق بژاردەیەكی باشن بۆ گۆڕینی سنورە جیۆسیاسییەكان".[33] ئەمەیش بەو واتایە دێت لە حاڵەتی پەرەسەندنی جەنگ‌و بەرفراوانبوونی بەرەكان، ئەگەر هەیە هەرێم بەئامانج بگیرێتەوە، بەتایبەت كە گروپە شیعەو چەكدارەكان ناتوانن یان نایانەوێت بەڕاستی‌و ڕاستەوخۆ بچنە ناو جەنگەكەو بۆ سپیكردنەوەی گوتاری خۆیان، هەرێمی كوردستان بكەنە پاساو. پوختەو پێشنیار جەنگی حەماس‌و ئیسرائیل كە 7ی ئۆكتۆبەر هەڵگیرسا، ئاسایشی هەرێمایەتیی خستووەتە بەر مەترسی‌و سیناریۆی جۆراوجۆر كە بەهۆی باڵە ئێرانییەكانەوە، عێراق لە چەقەكەیدایە. بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم مەترسییەو پێشهاتەكانیش وردی‌و دیقەتی زۆر پێویستە، چونكە هەم عێراق‌و هەم هەرێم لەسەر ئاستی فەرمی لەژێر گوشاری ئەمریكا لەلایەك‌و كارتێكەرە جۆراوجۆرەكانی ئێرانن لە لایەكی دیكەوە. ئەو دەوڵەتانەی دۆخیان دەربارەی پێشهاتەكان شڵۆقە لە ناوچەكە، تووڕەیی‌و ناڕەزایییەكان بە كۆمەڵگەی مەدەنی دەسپێرن‌و لەسەر ئاستی فەرمییش خۆپارێزیی زۆر دەكەن لە هەڵبژاردنی دەربڕین‌و دەلالەتی زاراوەو وشەكان بۆ ئەوەی دووچاری كێشە نەبنەوە. ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ (خانه‌ی هزریی كوردستان) نوسراوه‌ [1]  https://2u.pw/GJuapMz [2] https://2u.pw/V82j3M0 [3]  https://2u.pw/0X5nRGM [4]  https://2u.pw/5k8PhhU [5]  https://2u.pw/cEFttjV [6]  https://2u.pw/6gaU0BG [7]  https://2u.pw/kxtJPuh [8]  https://2u.pw/ThZFS7t [9]  https://2u.pw/dqPrQ9W [10]  https://2u.pw/DjVeddi [11]  https://2u.pw/g5M5Ln4 [12]  https://2u.pw/gbaKvHL [13]  https://2u.pw/Tkx6rV3 [14]  https://2u.pw/KZVkjy1 [15]  https://2u.pw/lSH7Jrt [16]  https://2u.pw/SPygI4h [17]  https://2u.pw/bxFnnXV [18]  https://2u.pw/Txmo76f [19]  https://2u.pw/1YwxvzH [20]  https://2u.pw/hVgaFiD [21]  https://2u.pw/tPmOS2S [22]  https://2u.pw/0Yfozxi [23]  https://2u.pw/m9OKpkA [24]  https://2u.pw/vPaRsx2 [25]  https://2u.pw/tkRKshK [26]  https://2u.pw/SYCuEX7 [27]  https://2u.pw/LO7IRro [28]  https://2u.pw/IUZtgyY [29]  https://2u.pw/RjuQh63 [30]  https://2u.pw/uO0xPwp [31]  https://alsabaah.iq/85595-.html [32]  https://2u.pw/NaB6qXT [33]  https://2u.pw/P3nOsPU

  درەو: 🔻 بەپێی دواین ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، کە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ، فیشخابور و بەعشیقە) گرێبەستی هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، تایبەت بە بەرهەمهێنانی نەوت لەو کێڵگانە؛ 🔹 لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی رۆژانەی هەرسێ کێڵگەکە بریتی بووە لە (94 هەزار و 719) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێنراو. 🔹 لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە لە (25/3/2023)، لە چارەکی دووەمی هەمان ساڵ، ئاستی بەرهەمی ناوچەی گرێبەستەکانی کۆمپانیاکە بە رێژەی (99.9%) دابەزی بۆ تەنها (65) بەرمیل نەوتی رۆژانە، 🔹 کۆمپانیاکە لە (18ی تەموز)ەوە دەستی بە کارەکانی کردووەتەوە، لە چارەکی سێیەمی (2023)دا تێکڕای ئاستی بەرهەمی گەیاندووەتەوە بە (25 هەزار 984) بەرمیل نەوتی رۆژانە. یەکەم؛ کۆمپانیای (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە، بەجۆرێک؛ 1.    ناوچەی گرێبەستی تاوکێ: هەردوو کێڵگەی نەوتی (فیشخابور و تاوکێ) دەگرێتەوە، لە بەر ئەوەی هەردوو کێڵگەکە بە یەک گرێبەست دراوە بە کۆمپانیا پشکدارەکان, بۆیە بە ناوچەی گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوەو (75%) پشکەکانی دراوە بە کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی و (25%) کۆمپانیای گنێڵ ئێنێرجی تورکی وەبەرهێنانی تێدا دەکات. 2.    کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیە و (16%)ی پشکەکانیشی دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  و (20%)ی پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. دووەم؛ بەرهەمی کاری (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2023)دا به‌پێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، بەرهەمی کاری کۆمپانیاکە بەجۆرێک بووە کە؛ 1.    چارەکی یەکەمی (2023)؛ لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، هەردوو کێڵگەکە پێکەوە لە چارەکی یەکەمی (2023) دا بە تێكڕای رۆژانە (93 هەزار و 879) بەرمیل نەوتیان لێ بەرهەم هێنراوە، بە جۆرێک؛ -    کێڵگەی نەوتی فیشخابور: لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی فیشخابور (49 هەزار و 478) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە. -    کێڵگەی نەوتی تاوکێ: لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی تاوکێ (44 هەزار و 400) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە -    کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیەو لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی ڕابردوو گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. بەپێی داتاکانی کۆمپانیا نەرویجییەکە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە تەنها (841) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە. کەواتە لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی کە کۆمپانیای (DNO) گرێبەستی هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە تێکڕای ڕۆژانە زیاتر لە (94 هەزار 719) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە. 2.    چارەکی دووەمی (2023)؛ دوای ئەوەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس بڕیاری لەبارەی دۆسیەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە دەرکرد، ئەنجامەکەی ئەوەبوو لە (25ی ئازاری 2023) هەناردەی نەوتی هەرێم بە یەکجاری ڕاگیرا، بووە هۆی ئەوەی لە چارەکی دووەمی هەمان ساڵ، ئاستی بەرهەمی ناوچەی گرێبەستەکانی کۆمپانیاکە بە رێژەی (99.9%) دابەزێت بۆ تەنها (65) بەرمیل نەوتی رۆژانە. 3.    چارەکی سێیەمی (2023)؛ بەپێی دواین ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، کە لە (16ی ئۆکتۆبەری 2023) بڵاوی کردووەتەوە، کۆمپانیاکە لە (18ی تەموز)ەوە دەستی بە کارەکانی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی ناوچەی گرێبەستی تاوکێ کردووەتەوە، لە چارەکی سێیەمی (2023)دا تێکڕای ئاستی بەرهەمی گەیاندووەتەوە بە (25 هەزار 984) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بەڵام سەرجەم ئەو بەرهەمە بە کڕیارانی ناوخۆ فرۆشراوەو بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، ڕەوانەی بەندەری جەیهان نەکراوە. تایبەت بە تێکڕای ئاستی بەرهەمی ئەو کێڵگانەی کۆمپانیای (DNO) کاریان تێدەکات لە چارەکەکانی (یەکەم، دووەم و سێیەمی 2023)، بڕوانە چارتی هاوپێچ؛   سەرچاوەکان؛ -    DNO ASA, Q1 2023 Interim Results Presentation; https://bitly.ws/XCZ5 -    DNO ASA, Q2 2023 Interim Results Presentation; https://bitly.ws/XCZI -    Q3 2023 Trading Update and Invitation to Earnings Call https://bitly.ws/XCZa  

مەریوان وریا قانع  تەمەنی ململانێ سەرەکییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕست سەد ساڵی تێپەراندوە و تا ئەم ساتەش زۆربەی هەرەزۆریان نەک تەنها بەبێچارەسەرکردن ماونەتەوە، بەڵکو خوێناوێکی زۆریشیان لەبەر دەڕژێت. لەسەردەمی جەنگی جیهانی یەکەم و دەرەنجامەکانی دوای جەنگەکە، کە هەرە دیارەکانیان بریتیبوو لە کەوتن و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی و لەدایکبوونی سیستمی دەوڵەتی نەتەوە لە ناوجەکەدا بوو، دۆخێک دروستبوو تییادا سێ گروپی ئەتنی جیاواز ڕووبەڕووی کێشەی سەخت و هێجگار گەورە بوونەوە. یەکەمیان ئەرمەنییەکان بوون کە لەسەردەمی جەنگەکەدا روبەڕووی جینۆساید بوونەوە و عوسمانییەکان نزیکەی دوو ملیۆنێکیان لێکوشتن، ژمارەیەکی زۆریشیان دیپۆرت کران و بەشێکی تریان وەک کۆچبەری بێماڵ بە جیهاندا بڵاوبوونەوە. ئەم کێشەیە تا ئەمرۆکەش لە فۆرمی جیاوازدا ئامادەیی هەیە، هەم بەشێکە لە یاداوەریی برینداریی گشتی میلەتی ئەرمەن، لە هەر شوێنێکی دنیادا بژین، هەم بەشێکە لە سیاسەتی خوێناویانەی ئەمرۆکەش، وەک لە ململانێ خوێناویەکەی ئەم دواییەی ناگۆرۆ کەرەباخدا بینیمان. سەدان هەزار ئەرمەنی ناچارکران زێدی خۆیان بەجێبهێڵن و برۆن لە ئەرمینیادا بژین. گروپی دووهەمیان کورد بوو، کە لە دوای جەنگەکەوە بوونیان لە ناوچەکەدا کورتکرایەوە بۆ بوونێکی کەمینەیی، بوونی چوار کەمینە لەناو چوار دەوڵەتی تازەدروستکراوی نادیموکراس و دەسەڵاتخواز و ستەمگەردا. وەک کەمینەیەکیش سەرجەمی داخوازییە سیاسیی و کولتوریی و ئەتنییەکانیان، نەک تەنها وەلاوەنران و گوێیان لێنەگیرا، بەڵکو وەک مەسەلەیەکی ئەمنیی مامەلەکردن و لەفۆرمی هەڕەشەدا بۆ بوون و مانەوەی ئەو دەوڵەتانە نیشاندران. گۆڕینی میلەتێک بۆ کەمینە ئەو تاوانە سیاسییە گەورەیە بەرامبەر بە کورد لە سەدەی بیستەمدا دەکرێت. لەو ساتەوە تا ئەمرۆ، ئەو دیاردەیە لەدایکبوەو کە ناوی «مەسەلەی کورد»ە، مەسەلەی میلەتێک کە بە زەبری هێز بە کەمینە کراوە. میلەتێک خواستی ئەوەی هەیە لەو دۆخی کەمینەبوونە دەرچێت و رزگاریببێت. ئەم خواستەش بەناو رووبارێک لە خوێن و کارەسات و نەهامەتیدا تێپەریوە، تا ئەمرۆکەش بەشی هەرەزۆری بەهەمان ناوەرۆکەوە ماوەتەوە. گروپی سێهەمیان فەلەستینیەکان بوون کە خاکەکەیان لێسەندرا و بەشێکی زۆریان وەک پەناهەندە بەناوچەکەدا بڵاوبوونەوە. میلەتێکی بێخاککراو و نیشتەجێکراو لەناو کەمپ و خێمە و سەرسنووری چەندان دەوڵەتانی جیاوازدا. هەوڵدانی بەردەوامی ئەم میلەتە بۆ گەرانەوە بۆسەر خاکەکەی خۆی و بۆ دروستکردنی ژیانێکی سیاسیی سەربەخۆ لەو خاکەدا، جەوهەری کێشەی فەلەستینییەکانە. کێشەکەیان کێشەی داگیرکردنی خاک و رێگرتنە لەوەی لەرووی سیاسییەوە سەربەخۆبن. وەکچۆن کێشەی گەڕاندنەوەی ئەو ژمارە گەورەیەیە لە پەناهەندەی دەرکراو بۆسەر خاک و ناو ماڵەکانی، خۆیان. هیچ یەکێک لەم کێشانە پەیوەندییان بە دین و دیندارییەوە نییە، هۆکاری دروستبوونیشیان پەیوەندیی بە دین و دیندارییەوە نییە. کێشەکان کێشەی سیاسیی و ئەتنیی و نەتەوەیی چەند میلەتێکە کە گۆڕانکارییە گەورەکانی سەدەی بیستەم غەدرێکی مێژوویی گەورەی لێکردون. سەرجەمی ئەو هێزە دینیانەش کە دواتر لەدایکدەبن و جەوهەری کێشەکە دەگۆڕن بۆ کێشێیەکی دینیی، هەم خیانەت لە خودی کێشەکە دەکەن، هەم جۆرێک لە ململانێی دینیی دروستدەکرێن کە قابیلی چارەسەرکردن نییە. هەریەکێکیان بەناوی خوداکەی خۆیەوە بەرگریی لەخۆی دەکات و بەناوی ئەو خودایەوە دەچێتە جەنگەوە. هاوکات جۆرێک لە هاریکاریی و بەدەمەوەچونی دینیی پێشنیاردەکەن کە پرە لە ناکۆکىی و زۆرجاریش تواو هەموو سنورێکی ئینسانیی تێدەپەرێنێت. ئەگەر بەدەمەوەچونی فەلەستینییەکان بۆ هۆکارێکی دینیی بێت چونکە ئەوان موسڵمانن، ئەی بۆچی بۆ هەمان هۆکار بەدەم کوردانی رۆژئاواوە ناچن کە لەیەککاتدا هەم برای ئەتنی و هەم برای دینیی خۆیانن. ئەوانیش لەلایەن دەوڵەتێکی سوڵتانی ستەمگەریی وەک دەوڵەتی تورکیا و سەرۆکێکی دەسەلاتگەری وەک ئەردۆگانەوە پەلامار دەدرێن و کۆمەڵکوژ، دەکرێن. جگە لەمە منداڵێکی بچوووک چ موسڵمان یان جولەکە یان مەسیحی یان بوزیەک بیکوژێت، یان هێزەکی عەلمانیی، تاوانە، تاوانێکی گەورەش. بە کورتییەکەی، نە ئەرمەنییەکان هەموویان دینداربوون، نە فەلەستینییەکان هەموویان موسڵمانن، نە جولەکە هەموویان ئیمانداری دینین، نە کوردیش هەموویان دیندار و موسڵمانن. بەڵام هەموویان خاوەنی کێشەی سیاسیی و نەتەوەیی گەورەن. ئەم کێشەیەش کێشەیەکە لە دەرەوەی دین و دیندارییدا، کێشەی خاک و کێشەی شوناسی ئەتنیی و نەتەوەیین، پەیوەندیی بە خاوەندارێتی خاک و بە مافی سەروەریی سیاسییەوە هەیە. هەموو ڕاکێشانێکی دین بۆ ناو ئەم کێشانە ناپاکییەکی سیاسیی و ئەخلاقیی و ئینسانییە، بەرامبەر بە سەرجەمی ئەو میلەتانە و کێشەکانیان.  

(درەو): یەكێتی و پارتی چەند رۆژێكە لە پشتی پەردەوە لە گفتوگۆدان لە ئاستی باڵا، مەسعود بارزانی فایلی یەكێتی دەدات بە نێچیرڤان بارزانی، شەوی رابردوو بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی كۆبوونەوەو بڕیارە لەسەر چەند پرسێك رێككەوتن بكەن. لەدوای تەواوبوونی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی، بەرپرسانی یەكێتی بڕٍیاریانداوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ پارتی ئاسایی بكەنەوەو بۆ ئەو مەبەستەش چەند هەنگاوێكیان ناوە بەو ئاڕاستەیە. دوێنێ لە دوای كۆبوونەوەی ئەنجومەنی باڵای وەبەرهێنان، مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی بۆ ماوەیەك بە تەنیا كۆبوونەوەتەوە، دواتر قوباد تاڵەبانی و بافڵ تاڵەبانی چوونەتە ماڵی نێچیرڤان بارزانی و بۆ ماوەی چەند كاتژمێرێك كۆبوونەتەوەو گفتوگۆیان لەسەر كێشەكانی نێوان یەكێتی و پارتی كردووە بە ئاڕاستەی چارەسەركردنیان. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، فایلی یەكێتی داوە بە نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی، لە كۆبوونەوەكەی شەوی رابردووی نێوان نێچیرڤان بارزانی و بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی، گفتوگۆ لەسەر كێشەكانی نێوان هەردوولا كراوەو لێكتێگەیشتنیان كردووە، لەسەر بەشی زۆری كێشەكان. زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن، یەكێتی و پارتی لەسەر بەشێك لە فایلەكان گەیشتوونەتە رێككەوتن و هاوكاریكردنی یەكتری و ئامادەكاری دەكرێت بۆ كۆبوونەوەی گەورە لەنێوان هەردوولادا. بەشێك لەو كێشانەی كە بڕیارە لەسەری رێكبكەون و لێكتێگەیشتنان كردووە لەوانە "رێككەوتنێكی نوێی نێوان هەردوولا، هاوكاری پارتی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان توركیاو یەكێتی، هاوكاری یەكێتی بۆ چارەسەری كێشەكانیان لەگەڵ بەغداد، بەتایبەت پرسی نەوت و موچەو بودجە، پرسی هەڵبژاردن كە ئەگەری دواخستنی هەیە، پرسە ئەمنییەكانی نێوانیان، هەڵبژاردنی كەركوك ...".

درەو: راپۆرتی: محەمەد گەزۆ ماستەر لە ئابوری دوای هێرشی كتو پڕی (كەتائبی قەسام) بۆسەر ئیسرائیل و كاردانەوە سەربازیەكانی ئەو وڵاتە، ڕۆژ بەڕۆژ دەرهاویشتە ئابوریەكانی  ئەو جەنگە لەسەر هەردوو لای بەشدار لە جەنگەكە زیاتر دەبن بەجۆرێك هەریەك لەو دوولایەنە گورزی ئابوری توند بەر سەرخان و ژێرخانی ئابوریان دەكەوێت بەتایبەت ئیسرائیل، بەجۆرێك دراوی ئیسرائیلی ( شیكل) لەسەرەتای هێرشەكەوە و لە ڕۆژی یەكەمی هێرشەكەدا 3%ی بەهاكەی  لە بەرانبەر دۆلاردا  لەدەستداو دابەزیووە بۆ نزمترین ئاست لەماوەی هەشت ساڵی رابردوودا، ئەمەش بە پێی وتەی پارێزگاری بانكی ناوەندی ئیسرائیلی  (كارنیت فلوج) كە بە كەناڵی بلۆمبیرگی ئەلمانی ڕاگەیاندووە. هاوكاتیش بۆرسەی تەلئەبیب بەڕێژەی 8% داكشاوە و دابەزینی تۆماركردووە، لەپاڵ ئەمەشدا كەرتی بانكی بەڕێژەی 8% زیانی بەركەوتووە، كاریگەریەكانی ئەم جەنگە بەسەر هەموو سێكتەرەكانی ئیسرائیلەوە دیارە بەجۆرێك ئەم جەنگە بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت 5 دۆلار بۆهەر بەرمیلێك، لەوبارەیەوە كۆمپانیای شیفرۆن ڕایگەیاندووە كە كێڵگەی غازی سروشتی تماری داخستووە كە سەرچاوەی گرنگی دابینكردن و هەناردەكردنی وزەی كارەبایە بۆ ئیسرائیل، لە ئەگەری بەردەوام بوونی ئەم جەنگە و  ئەم داخستنی كێڵگەی غازی تمار دەبێتە هۆی دابەزینی ئاستی هەناردەكردنی غاز بۆ هەریەك لە وڵاتانی مصر و ئوردون و بەوهۆیەوە دواجاریش دەبیتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی وزە لەسەر ئاستی جیهان. یەكیكی تر لەو سێكتەرانەی كە كاریگەری جەنگەكەی  بەركەوتووە كەرتی تەكنەلۆجیایە بەجۆرێك بەهۆی بانگهێشتكردنەوەی نزیكەی 300 هەزار لە هێزی سەربازی یەدەگی ئەو وڵاتە بۆ بەشداریكردن لەو جەنگە، بۆتە هۆی دروست بوونی بۆشایی لەو دامەزراوانەكەی كە ئەو سەربازانە وەك كارمەند كاری تێدا دەكەن بەتایبەت كە زۆرینەی ئەندامانی ئەو هێزە لەكەرتی پیشەسازی و تەكنەلۆجیادا كاردەكەن، لەناو ئەو كۆمپانیا جیهانیانەی  كە بەهۆی جەنگەكەوە زیانیان بەركەوتووە لە ئیسرائیل بریتین لە نوسینگەكانی  (مایكرۆسۆفت،  گوگڵ،  ئاپڵ،  ئۆراكل) ، یەكێكی تر لەو كۆمیانایانەی تر كە زیانی گەورەی بەركەوتووە (ئینتڵ)ە  كە كاری دروستكردنی ئینتگرێتی ئەلكترۆنیە و ئەم كۆمپانیایە لە دوری 30 خولەك لە سنوری كەرتی غەزەوە كارگەی دروستكردنی ئەو چیپەی بونیادناوەو تیایدا 25 ملیار دۆلاری خەرج كردووە و لە ئێستادا لەژێر هەڕەشەی بۆردومانی كەتیبەكانی حەماسدایە. كەرتی گەشتیاری و فرۆكەوانی دوای هێرشەكە سەر ئیسرائیل ئەوەی كە راستەوخۆ زیانی بەركەوت كەرتی فرۆكەوانی بوو بە تایبەت لە فرۆكەخانەی بن غورین لە تەلئەبیب، بەجۆریك زۆریك لە كۆمپانیا ئەمریكی و كەنەدی و ئەوروپیەكان هۆشداریاندا لەوەستانی گەشتەكانیان بەهۆی جەنگەوە ، بەجۆرێك هەزاران گەشتیار گەشتەكانیان هەڵوەشاندەوە، ئەمەش بوو بەهۆی ئەوەی كە  زیانی ئەو كەرتە بەهۆی هێرشەكانەوە نزیك بێتەوە لە چوار ملیار دۆلاری ئەمریكی، بەبەراورد بەوەی  لە ساڵی 2022 ژمارەی گەشتیاران بۆ ئیسرائیل نزیكەی سی ملیۆن گەشتیار بووە. تێكرای زیانە چاوەڕوانكراوەكانی ئەم جەنگە لە ئەگەری بەردەوام بوونی جەنگ خەرجی ئەم جەنگە لەسەر ئیسرائیل بە نزیكەی حەوت ملیار دۆلار دەكەوێت كە ئەمەش دەكاتە 1.5%ی تێكرای بەرهەمی ناوخۆی ئەو وڵاتە و وەك نمونەیەك بۆ روونكردنەوەی بابەتەكە بەجۆرێك خەرجی یەك موشەكێكی ئیسرائیلی بۆ تەقاندنەوەی موشەكێكی حەماس بریتیە لە ( 40 بۆ 50 ) هەزار دۆلاری ئەمریكی و لە پاڵ ئەمەشدا حەماس بۆ یەك موشەكی نزیكەی 600 دۆلار خەرجی دەدات، لە ئەگەری درێژە كێشانی ئەم جەنگە زیانە ئابوریەكان لەسەر تەواوی سێكتەرەكانی ئابوری ئیسرائیل زۆر گەورەتردەبێت بە بەراورد بە ساڵی 2014 كە بەهۆی جەنگی 50 رۆژەوە اسرائیل نیزیكەی یەك ملیار دۆلار زیانی بەركەوت. هەربۆیە لە واقدا بەدەر لەوەی ئیسرائیل دەیەوێت بەم جەنگەی بەشێك لەو هەیبەتە بەدەستبهێنێتەوە كە بەهۆی هێرشی حەماسەوە شكێنراو لەدەستیدا بەڵام لەبەردەوام بوونی جەنگەكە لە ڕووی ئابوریەوە زیانمەندی گەورە ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی دەبن ئەمەش وادەكات بیر لە ئاگربەست و كۆتایی هێنان لە جەنگەكە بكرێتەوە.    

(درەو):  حكومەتی عێراق دەست بە دابەشكردنی موچەی مانگی 10 دەكات، حكومەتی هەرێم چاوەڕێی گەیشتنی 700 ملیار دیناری تر دەكاتە لە بەغدادەوە بۆ دابینكردنی خەرجی موچەی مانگی (8)، سبەینێ ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێم دەچێتە بەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، لەبارەی داتای تایبەت بە ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان‌و پلەو ناونیشانی فەرمانبەرێتی مەدەنی‌و سەربازیی‌و ژمارەی خانەنشینان پرسیاری لێدەكرێت‌و وەڵامەكانی دەكرێت بە راپۆرتێك‌و بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان بەرزدەكرێتەوە.  فەرمانگەی ژمێریاری لە وەزارەتی دارایی عێراق دەستیكرد بە رێوشوێنەكانی دابینكردنی پارە بۆ موچەی مانگی 10ی فەرمانبەران. حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی حكومەتی عێراق بڕی (700 ملیار) دینار قەرزی تری بۆ بنێرێت بۆ دابینكردنی خەرجی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی ئاب.  وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانە لە هەفتەی داهاتووەوە گوژمەی یەكەمی (700 ملیار) دینارەكە رەوانەی هەرێم بكرێت، كە بەپێی بڕیاری حكومەتی فیدراڵی عێراق ئەم پارە لەلایەن هەرسێ بانكی (رەشید- رافیدەن- TBI)ی دابین دەكرێت.  مانگی رابردوو، یەكەم گوژمەی (700 ملیار) دینارەكە لە رۆژی 24ی ئەیلولدا خرایە سەر حسابی حكومەتی هەرێم، رۆژی 25ی ئەیلول دەست بە دابەشكردنی موچە كراو تاوەكو رۆژی 8ی ئەم مانگە پرۆسەی دابەشكردنی موچە بەردەوام بوو.  رۆژی 17ی ئەیلول حكومەتی عێراق بڕیاریدا بۆ ماوەی سێ مانگ (مانگەكانی 9، 10، 11) بە قەرز بڕی (700 ملیار) دینار بۆ هەر مانگێك بۆ دابینكردنی موچە بە حكومەتی هەرێم بدات، تا ئەوكاتەی هەردوو حكومەت لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە دەگەنە رێككەوتن، ئەوكاتەی ئەم بڕیارە درا حكومەتی هەرێم هێشتا موچەی مانگی تەموزی فەرمانبەرانی دابەش نەكردبوو، بۆیە بڕیاریدا پارەكە بۆ مانگەكانی (7، 8، 9) تەرخان بكات.  ئێستا تا مانگی (9) گرەنتی موچەی فەرمانبەرانی كردووە، بەڵام چارەنوسی سێ موچەی مانگەكانی كۆتایی ئەمساڵ (واتە مانگەكانی 10، 11، 12)ی یەكلانەكردوەتەوە‌و چارەنوسی سێ موچە بە نادیاری ماوەتەوە.   تێكڕای ئەو پارەیە كە حكومەتی هەرێم بە قەرز لە بەغداد بۆ ماوەی ئەو سێ مانگە وەریدەگرێت بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دینارە، ئەم پارەیە لە بەشە بودجەی هەرێم لە بودجەی 2023ی عێراق دەبڕدرێت، ئەگەر پشكی هەرێم لە 2023 بەشی پێدانەوەی قەرزەكەی نەكرد، ئەوا لە بەشە بودجەی هەرێم لە ساڵی 2024 دەبڕدرێت، واتا بۆ وەرگرتنی ئەم قەرزە حكومەتی هەرێم پشكی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی 2024 خستوەتە رەهنەوە، ئەمە بەو ئومێدەی تا سەرەتای 2024 بتوانێت لەسەر پشكی خۆی لە یاسای بودجە لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بگاتە رێككەوتن.  هاوكات لەگەڵ دابەشكردنی موچەی ئەم مانگەی عێراقدا، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان گەیشتە بەغداد بەمەبەستی بەشداریكردن لە كۆبونەوەیەكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق. وەزیری دارایی هەرێم سبەینێ لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كۆدەبێتەوە، بەپێی قسەی نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، لەبارەی داهاتی نانەوتیی‌و دەروازە سنورەییە نافەرمییەكان‌و بڕی ئەو نەوتەی كە هەرێم لەم مانگانەی دوایدا رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراقی كردووە، پرسیار لە وەزیری دارایی هەرێم دەكرێت.  سەرباری ئەمانە، لیژنەی داراپی لەبارەی بودجەی عێراق‌و تایبەتكردنی كۆدێكی فەرمانبەریی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لە وەزارەتی پلاندانانی عێراق‌و داتای تایبەت بە ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان‌و پلەو ناونیشانی فەرمانبەرێتی مەدەنی یان سەربازیی‌و ژمارەی خانەنشینان لە وەزیری دارایی گفتوگۆ لەگەڵ وەزیری دارایی هەرێم دەكات‌و وەڵامەكانی بە راپۆرتێك بۆ سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بەرزدەكاتەوە.   

  راپۆرت: درەو شەش ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەردا، بەڵام هێشتا بابەتی گەرمی ململانێی نێوان پارتی‌و یەكێتییەو ساڵانە بە هێرشكردنە سەر یەكتر، یادی دەكەنەوە، رۆژی 14ی ئۆكتۆبەر بافڵ تاڵەبانی خۆی دەكات بە كۆبوونەوە باڵاكەی یەكێتی و پارتی لە دوكاندا و دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین" دوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بافڵ تاڵەبانی نوسراوێكی بە واژۆی (38) ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی بڵاو كردەوە بۆ رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق، لەم رووداوانەدا یەكێتی‌و پارتی هێندەی یەك خاكی ناوچەی جێنفوزیان لە دەستداوە، لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی (11,800) كم2 خاك لەدەستدراوەو لە ناوچەی جێنفوزی پارتی (15,400) كم2 خاك لەدەستدراوە.     ریفراندۆمی بەر لە ئۆكتۆبەر رۆژی 6/7/2017 لیژنەی باڵای ریفراندۆم كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا رۆژ 25/9/2017 ریفراندۆم بەڕێوەبچێت بۆ بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی‌و جیابونەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق، پەرلەمانی كوردستان كە ئەوكات ماوەی دوو ساڵ بوو پەكخرابوو، دەستی بەكاركردەوەو لە دانیشتنێكدا بڕیاری ریفراندۆمی پەسەندكرد. جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی، لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تر هەمویان بەشداربون لە لیژنەی باڵای ریفراندۆم. سەرباری ناڕەزایەتی‌و كێشمەكێشی زۆر لەسەر ئاستی ناوخۆیی‌و فشارەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریكاو توركیاو ئێران، لەو وادەیەی كە دیاریكرابوو، ریفراندۆم بەڕێوەچوو. 21 رۆژ دوای بەڕێوەچونی ریفراندۆم، حكومەتی عێراق كە تازە لە كۆتایی شەڕی دژ بە "داعش" نزیكدەبوەوە، بەشێوەیەكی كرداری ئاڕاستەی شەڕی گۆڕی بەرەو ئەو ناوچانەی كە لەدوای ساڵی 2003و كەوتنی سەددامەوە كەوتبونە ژێر كۆنترۆڵی كورد. كۆكردنەوەی هێز.. سەرەتای روداوەكان حكومەتی عێراق كە خۆی لە بنەڕەتەوە بە بیانوو بوو لە دەسەڵاتی كورد بەسەر ناوچە جێناكۆكەكان، لەدوای بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بەهانەی شەڕی لەدژی كورد دەستكەوت، ئەوەشی زیاتر پاڵی بە سوپای عێراقەوە نا هێرش بكات، بەڕێوەچونی ریفراندۆم بوو لەو ناوچانە. سوپای عێراق هەڵمەتی سەربازی بۆسەر "داعش" لە قەزای حەویجەی سەربە پارێزگای كەركوك دواخست بۆ دوای شەڕی موسڵ، ئەمە پەیامێكی روون بوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەر لە ریفراندۆم كە سوپای عێراق جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ كەركوك، بەڵام ئاستی هەڕەشەكە بە هەند وەرنەگیرا. سوپای عێراق بەبیانوی شەڕی حەویجەوە هێزێكی زۆری لە سنوری كەركوك كۆكردەوە، بەر لە شەڕی حەویجە، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق سەردانی كەركوكی كرد، دەسەڵاتدارانی عێراق وایان نیشان دەدات كە بەهاوبەشی لەگەڵ هێزی پێشمەگە هێرش دەكەنەسەر "داعش" لە حەویجە، بەمشێوەیە سوپای عێراق هێزی خۆی لە سنورەكە جێگیركرد وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كەركوك. بەوشێوەیەی بڕیاری لێدرابوو، سوپای عێراق هێرشی كردەسەر "داعش" لە حەویجەو سنورەكەی كۆنترۆڵكرد، هێزی پێشمەرگە بەهیچ جۆرێك بەشداری لە ئۆپەراسیۆنەكەدا نەكرد، دوای حەویجە، سوپای عێراق بەتەواوەتی دەستی كرایەوە بۆ روبەڕووبونەوەی پێشمەرگە. حكومەتی عێراق كە سەرەتا داوای دەكرد پێشمەرگە تەنیا ئەو ناوچانە رادەست بكاتەوە كە لە شەڕی دژ بە رێكخراوی "داعش" لە ساڵی 2014وە دەستی بەسەردا گرتوون، بەڵام ئێستا كە شەڕ كۆتایهاتووە، دەیەوێت دەسەڵاتی كورد بگەڕێنێتەوە بۆ سنوری هەرێمی كوردستان بەر لە روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا. قایمكردنی سەنگەرەكان سوپای عێراق لە نزیك هێزەكانی پێشمەرگە دەستیكرد بە لێدانی سەنگەر، هێزەكانی فیرقەی نۆی تانك‌و پۆلیسی فیدراڵی‌و فیرقەی ئاڵتونی‌و حەشدی شەعبی لەناوچەكەدا كۆبونەوەو ژمارەیەكی زۆر چەك‌و تەقەمەنی قورسیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەرەوە دەستیان بە جموجوڵ كرد. هەڕەشەی هێرشی سوپای عێراق‌و حەشدی شەعبی بۆسەر پێشمەرگە لە سنوری كەركوك گەیشتە خاڵی سفر، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان هەستیان بە مەترسیی دۆخەكە كردبوو، دەرگای گفتوگۆیان لەگەڵ سەركردەكانی حەشدی شەعبی كردەوە بەمەبەستی رێگریكردن لە رودانی شەڕ، سەركردەكانی حەشد دەستپێشخەرییان بۆ گفتوگۆ قبوڵكرد، شەڕ لەبەردەرگای پێشمەرگەدا بوو، سەركردەكانی حەشد دووجار مۆڵەتیان بە فەرماندەكانی پێشمەرگەداو هێرشیان دەست پێ نەكرد، جاری یەكەم ماوەی (48) كاتژمێرو جاری دووەم ماوەی (24) كاتژمێر، بەڵام گفتوگۆكان هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو. رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر، پەرەسەندنێكی خێرا رویدا، كاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ (حاجی ئیقبال پور)و (ئەبو عەممار) كە دەوترێت دوو فەرماندەی سەربازی ئێرانین، سەردانی بارەگای میحوەری (4)ی كەركوكی هێزی پێشمەرگەیان كرد، دوای كۆبونەوەكە، وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەرەكە ئاشكرایكرد، ئیقبال پورو ئەبو عیماد پێیان وتوون: بەخۆشی بێت یان ناخۆشی دەبێت پێشمەرگە ئەم شوێنانە رادەستی هێزە عێراقییەكان بكات: •    سەربازگە كۆنەكانی كەركوك •    بیرە نەوتەكان •    جادە حەولییەكەی كەركوك تاوەكو گوندی كەڵوڕ لەنێوان ناحییەی پردێ‌و شاری كەركوك، كە شەقامی سەرەكی كەركوك- هەولێر كۆنترۆڵ دەكات پێشمەرگە بەم پێشنیازانە قایل نەبوو، ئیقباڵ پورو ئەبو عیماد كە دڵنیابوون، پێشمەرگە ئامادە نییە ئەو ناوچانە رادەستبكات، بە وەستا رەسوڵی فەرماندەی میحوەری (4)یان رایگەیاند: •    لەم ساتەوە چاوەڕوانی ئەوە بكەن هێرشی دەستپێدەكات •    تاكە هۆكارێك كە هێرشەكەمان رابگرێت، ئەوەیە چاوەڕوانی كۆبونەوەی دوكان دەكەین، ئەگەر سەركردایەتی سیاسی كورد بڕیاریدا لەچوارچێوەی دەستوردا كێشەكانی لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، هێرش ناكرێت كۆبونەوەكەی دوكان رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر لە قەزای دوكان كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پارتی بەڕێوەچوو، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی كۆبونەوەكەی دەكرد، لە لایەنی یەكێتی، كۆسرەت رەسوڵ‌و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو مەلا بەختیار بەشداربوون، پاشان بافڵ تاڵەبانی دەچێتە ناو كۆبونەوەكەوەو دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین"، ئەمە وا دەكات بارزانی زۆر گوێ بۆ قسەكانی بافڵ تاڵەبانی شل نەكات. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی دوكان هیچ شتێكی تێدا نەبوو كە وەڵامدەرەوە بێت بۆ راگرتنی هەڕەشەكەی (ئیقبال پورو ئەبو عیماد)، بەدیاریكراویش راگەیاندنی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان ئامادەیە لەچوارچێوەی دەستوری عێراقدا كێشەكانی لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكات. رێككەوتنی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق لە رۆژانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر، كاتێك ململانێ ناوخۆییەكانی یەكێتی توندبونەوە لەبارەی هۆكارەكانی لەدەستدانی كەركوك‌و لەلایەكی تر پارتی هێرشی راگەیاندنی توندی دەكردەسەر هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی‌و تۆمەتباری دەكردن بە "خیانەت"، بافڵ تاڵەبانی دەقی رێككەوتنێكی نێوان یەكێتی‌و حكومەتی عێراقی بڵاوكردەوە، كە بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەردا لەلایەن (38) كەس لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتییەوە ئیمزای لەسەر كراوە. دەقی رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق بۆ رێگرتن لە روودانی شەڕ لەنێوان سوپای عێراق‌و پێشمەرگە لە سنوری كەركوك، بەم شێوەیە بوو: "بەهۆی ئەو بارودۆخە هەستیار و نالەبارەی هاتووەتە ئاراوە لە ناوچە جێناكۆكەكان (ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم) بەگشتی و شاری كەركوك بە تایبەتی، وە بۆ ئەوەی ناكۆكیەكانی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان نەگاتە ئاستی روودانی شەڕێكی نەخوازراو لە نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگەی كوردستان، كە زیانی گەورە بە هەرێم و عێراق دەگەیەنێت بۆ ئەم بابەتە كۆمیتەی سەركردایەتی بڕیاریدا: 1-    سەركردایەتی سەربازی هاوبەش لەسنوری كەركوك پێكبهێنرێت، نوێنەری هێزەكانی ئەمریكاو پێشمەرگەو سوپای عێراقی تێدا بێت. ئەركی سەرەكی بریتییە لە دابینكردنی ئاسایش‌و ئارامی لەو ناوچانەو بارەگاكەشی لە سەربازگەی "كەی وەن"ی شاری كەركوك دەبێت. 2-       هیچ هێزێكی سەربازی نەهێنرێتە ناو شاری كەركوك. 3-       كێشەو ناكۆكییەكانی تر لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەڕێگەی دیالۆگ لەچوارچێوەی دەستوردا چارەسەر بكرێت. 4-        نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا هاوكار‌و پشتیوان بن بۆ جێبەجێكردنی ئەو خاڵانەی سەرەوە. رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر، مەسعود حەیدەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی رێككەوتنیان كردووە بۆ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان بۆ ناوچە دابڕاوەكان. بەپێی قسەی مەسعود حەیدەر، ئەو رێككەوتنەی نێوان بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری، بەسەرپەرەشتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و نێوەندگیری قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران كراوە. ئەو پەرلەمانتارە كوردە، ئەوكات ئاماژەی بەوەكردووە، خاڵەكانی ئەو رێككەوتنە لە بیرۆكەیەكی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتووە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ دوو ئیدارە یان دوو هەرێم، بۆ ئەوەی بەوتەی ئەو، كورد بیر لە مافی چارەی خۆنوسین نەكاتەوە لە ئایندەی نزیكدا. ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە بەپێی ئەوەی مەسعود حەیدەر لەوكاتەدا بڵاویكردەوە، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    گەڕانەوەی هێزەكانی عێراق بۆ ناوچە دابڕاوەكان‌و كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەبێ شەڕ. •    تەسلیمكردنی 17 یەكەی ئیداری (قەزاو ناحیەو ناوەندی كركوك) بەدەسەڵاتی ئیتحادی كە لەدوای ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەی ئەدات. ئەگەر ئەوانە تەسلیم نەكرێت، ئەوا عێراق داوای 11 یەكەی ئیداری تریش دەكات كە پاش 2003 هەرێم ئیدارەی ئەدات. كۆی گشتی دەبێتە 28 یەكەی ئیداری. •    ناوەندی كەركوك ئیدارەی هاوبەش دەبێت، 15 گەڕەكی كوردی لەلایەن كوردەوە ئیدارە ئەدرێت‌و 25 گەڕەكی تری پێكهاتەكانی تر خۆیان ئیدارەی ئەدەن‌و ئەم حاڵەتە بۆ شەش مانگ بەردەوام دەبێت. •    جێگا ستراتیژییەكانی كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادی بەڕێوەدەبرێت، سەربازگەی كەیوان‌و فڕۆكەخانەو بیرە نەوتەكانی كەركوك. •    كردنەوەی فڕۆكەخانەی سلێمانی بەڕووی گەشتی نێودەوڵەتیدا. •    پێدانی موچەی فەرمانبەرانی سنووری سلێمانی‌و كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادییەوە. •    پێدانی موچەی پێشمەرگەی سنوری سلێمانی بەپێی لیستی ئامادەكراو لەلایەن بافڵ تاڵەبانی. •    دروستكردنی هەرێمی هەڵەبجە- سلێمانی- كەركوك. •    تەشكیلكردنی حكومەتێك بۆ ئەم هەرێمە نوێیە. بارزانی لە هەڵوێستی وڵاتان تێنەگەیشت! پێش ئەوەی بافڵ تاڵەبانی هەواڵی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراقی پێبدات، بارزانی چەندین هەواڵی تری سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی لەبارەی ریفراندۆمەوە بیست، بەڵام گوێی بەهیچ یەكێك لەو هەڵوێستانە نەدا. ئەمریكاو بەریتانیاو فەرەنساو یەكێتی ئەوروپاو توركیاو ئێران بەفەرمی دژایەتی خۆیان بۆ ریفراندۆم راگەیاند، روسیا هەڵوێستی روون نەبوو، ئیسرائیل تاكە وڵات بوو بەفەرمی پشتیوانی ریفراندۆمی كرد، بارزانی پشتی لە هۆشداریدانی ئەو وڵاتانە كرد لەبارەی سازدانی ریفراندۆم، بۆیە لە 16ی ئۆكتۆبەردا، جیهان بێدەنگ بوون لە هێرشی سوپای عێراق بۆسەر كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی تر. 16ی ئۆكتۆبەر چی رویدا؟ كاتێك هەوڵە سیاسییەكان بۆ چارەسەر نەگەیشتە ئەنجام‌و كۆبونەوەی دوكان هیچ وەڵامێكی قایلكەری نەدایەوە كە هێرشی سوپای عێراق رابگرێت، شەوی 15 لەسەر 16ی ئۆكتۆبەر كاتژمێر (9:30) خولەك، هێزە عێراقییەكان دەستیان بە جموجوڵ كرد بە ئاڕاستەی سەنگەرەكانی پێشمەرگە لە سنوری كەركوك. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە كۆی كردونەتەوە، بڕیاربووە سوپای عێراق كاتژمێر (1)ی شەو هێرش بكات، بەڵام كاتێك بینیویەتی هێزەكانی پێشمەرگە پاشەكشێ دەكەن، هەرزوو هێرشەكەی دەستپێكردووە. كشانەوەی هێزی پێشمەرگە بۆ خەڵك چاوەڕوان نەكراو بوو، چونكە ئەوكات وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەری باشوری هێزی پێشمەرگەی كەركوك كە سەربە یەكێتییە لێدوانێكی داو وتی:" تەمەننا ئەكەین بێن ئەوەندەیان پێ دەڵێن با بێن.. حەشدی شەعبی دوژمنمانن"، هاوكات دكتۆر كەمال كەركوكی فەرماندەی میحوەری رۆژئاوای كەركوكی هێزی پێشمەرگە كە سەربە پارتییە رایگەیاند:" ئەگەر بێن دەرسێكیان پێدەدەین قەت لەبیریان نەچێتەوە". دوای ئەم قسانە، هێزەكانی (70) كە سەربە یەكێتی بوون، پاشەكشێیان كرد، هێزەكانی (80)ش كە سەربە پارتی بوون، بە هەمان شێوە كشانەوە، دیمەنی كشانەوەی پێشمەرگە هەرزوو میدیاكانی جیهانی داگیركرد، خەڵێكی زۆری كورد كەركوكیان بەرەو شارەكانی هەرێمی كوردستان جێهێشت، لە شارەكانی هەرێم خەڵك بە خەمبارییەوە پێشوازییان لە هەواڵی شكانی هێزی پێشمەرگە كرد، كۆچكردووە (نەجمەدین كەریم) پارێزگاری كەركوك كە سەربە یەكێتی بوو، شارەكەی جێهێشت‌و رووی لە هەولێر كرد. بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی دابەشبوون بەسەر دوو بۆچوندا، بەرەیەك كشانەوەی پێشمەرگەی وەكو "خیانەت" ناودەبرد، بەرەكەی تر دەیانوت" كشانەوەكە تەكتیكییەو هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق نابەرامبەرەو كورد لەو شەڕەدا زیانی گەورەی بەردەكەوت ئەگەر پاشەكشێ نەكات"، لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا، هەندێك لەسەركردەكانی تری یەكێتی باسیان لەوەدەكرد، پێشمەرگە بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق كشاوەتەوە، ئاراس شێخ جەنگی رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر لەناو شاری كەركوك دەركەوت‌و داوای لە خەڵك كرد بگەڕێنەوە، لەرۆژانی دواتردا زیاتر ناوی ئاراس شێخ جەنگی لە میدیاكانی كوردستانەوە درەوشایەوە، پارتییەكان وەكو "خیانەتكار" ناویان دەبرد، هەندێك لە یەكێتییەكانیش بەرگرییان لێدەكرد. ئاراس شێخ جەنگی ئەوكات رایگەیاند، ئەوان بەو هەنگاوەیان كەركوكیان لە كارەسات رزگاركردووە، چونكە گرتنی كەركوك لەلایەن هێزە عێراقییەكان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیدا بووەو توركیاو ئێران‌و تەنانەت ئەمریكاش پشتیوانی ئەوەیان كردووە دۆخی كەركوك بگەڕێندرێتەوە بۆ پێش ساڵی 2003. رۆژی 12/12/2017 ئاراس شێخ جەنگی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" ئامادەم بچمە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەموو راستی رووداوەكان وەكو خۆی لەبەردەم ئەندام پەرلەمان‌و راگەیەندكاران بۆ هەموو هاوڵاتیان روون بكەمەوە، بەڵام پارتی بەهۆی ئەوەی نایەوێت خەڵك راستییەكان بزانن، رێگری دروستدەكەن". رۆڵی نەوت لە 16ی ئۆكتۆبەردا كۆنترۆڵكردنی هەردوو كێلگەی نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پارتییەوە لەدوای هاتنی "داعش" بۆ ناوچەكەو كشانەوەی هێزەكانی عێراق، دەمێك بوو یەكێتی نیگەران كردبوو، پارتی لەو دوو كێڵگەیەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كەركوكەوە پەیوەندی بەو كێڵگە نەوتانەوە هەبووە. بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو كێڵگەیەی كەركوكدا گرتووە، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. كورد نیوەی خاكەكەی لەدەستدا! ئەوە لە كەركوك‌و بەشێك لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم رویدا، تەنها روداوێكی ئاسایی‌و كۆنترۆڵكردنی چەند ناوچەیەك نەبوو لەلایەن حەشدی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكانەوە، بەڵكو لەدەستدانی بەشێكی زۆری خاكی كوردستان بوو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ، كە لەماوەی سێ ساڵی پێشتردا بەخوێنی (هەزارو 700) پێشمەرگەو برینداربوونی زیاتر لە (12 هەزار) پێشمەرگەی تر لە شەڕی دژ بە "داعش"دا بەدی هاتبوو. ئەوەی لەماوەی (5 كاتژمێر)دا لە كەركوك‌و بەشێك لەناوچە كوردستانییەكانی تری دەرەوەی هەرێم روویدا، لەدەستدانی زیاتر لە (12 هەزار) كیلۆمەتر دووجا خاك بوو، بەو پێیەی پارێزگای كەركوك بەتەواوی لەگەڵ قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحەدین‌و ناحیەكانی جەلەولاو قەرەتەپەو جەبارە لە پارێزگای دیالە بەتەواوەتی كەوتنە دەست حەشددی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكان. سەرباری ئەوەی هەردووكیان یەكتری بە "خیانەتكردن" تۆمەتبار دەكەن، بەڵام بە تەماشاكردنی نەخشەی ئەو زەوییانەی كە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە رادەستی سوپای عێراق كراون، دەردەكەوێت هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم بەرپرسیارن لەو شكستە مێژوییە. یەكێتی و پارتی كەمیان زیاتریان لەدەستداوە؟ لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە لە سنوری ناوچەی دەسەڵاتی یەكێتی (11 هەزارو 800) كیلۆمەتر دووجا خاكی هەرێمی كوردستان كەوتوەتە ژێر دەسەڵاتی هێزە عێراقییەكانەوە، لە سنوری دەسەڵاتی پارتیش  (15 هەزارو 400) كیلۆمەتر خاك رادەستكراوە، سەرباری ئەوەی پارتی یەكێتی تۆمەتبار دەكات بە "خیانەتكردن"، بەڵام ئەو روبەرەی كە خۆی لەو رۆژانەدا چۆڵیكردووە بۆ هێزە عێراقییەكان، لە روبەرەكەی یەكێتی زیاترە. روبەڕی گشتی خاكی ناوچە جێناكۆكەكان (44 هەزارو 330) كیلۆمەتر دووجایە، ئەم روبەرە رێژەی 51.4%ی كۆی گشتی خاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. لەو روداوانەدا، یەكێتی نیشتمانی دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    كەركوك •    داقوق •    خورماتوو •    دوبز •    خانەقین •    جەلەولا •    قەرەتەپە •    پردێ لەو روداوانەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    رۆژئاوای كەركوك •    مەخمور •    گوێر •    شەنگال •    سنونێ •    زوممار •    رەبیعە •    بەعشیقە

راپۆرتی: درەو 🔻 لە ماوەی (5 ساڵ و شەش مانگدا)دا تورکیا (6 هەزارو 58) هێرشی ئاسمانی بۆ سەر هەرێم و رۆژئاوای کوردستان ئەنجام داوە، لە ساڵی (2018)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکانی بە ڕێژەی (299%) زیادیان کردووە، بە جۆرێک؛ 🔹 لە ساڵی (2018)دا (512) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2019)دا (672) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2020)دا (832) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 333) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2022)دا (2 هەزار و 44) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا(665) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. یەکەم؛ هێرشی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان (درۆن)ی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان و باکوری سوریا "رۆژئاوای کوردستان" لە (2018)ەوە تا نیوەی یەکەمی (2023) وەک لە نەخشەو چارتی ژمارە (1)دا رونکراوەتەوە، تادێت ئامارو ژمارەی هێرشە ئاسمانی و درۆنییەکانی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان و باکوری سوریا "رۆژئاوای کوردستان" روو لە هەڵکشان دەکەن، بەپێی ئامارەکانی بەردەست لە سەرەتای ساڵی (2018)ەوە تا نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) ژمارەی هێرشە ئاسمانییەکان گەیشتووە بە (6 هەزارو 58) هێرشی درۆنی، لە ساڵی (2018)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکانی تورکیا لە (512) هێرشەوە بۆ (2 هەزار و 44) هێرش بە ڕێژەی (299%) زیادیان کردووە. بەشی زۆری هێرشەکانیش هەرێمی کوردستانی گرتووەتەوە، ئەو هێرشانەشی لە باکوری سوریا ئەنجام دراون ناوچە کوردنشینەکانی ئەو وڵاتەی گرتووەتەوە، بەم دواییانەش هێرشەکان بەوەوە ناوەستاون کە تەنها سەر سنورەکان بگرێتەوە، بەڵکو درێژ بووەتەوە بۆ نێو قوڵایی خاکی عێراق و سوریا؛ ئامارەکانی بە جۆرێکن کە؛ -    لە ساڵی (2018)دا (512) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. -    لە ساڵی (2019)دا (672) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە، واتە بەراورد بە ساڵی (2018) (160) هێرش بە ڕێژەی (31%) هێرشەکان زیادی کردووە. -    لە ساڵی (2020)دا (832) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. بەم پێیە بەراورد بە ساڵی (2019) (160) هێرش بە ڕێژەی (24%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 333) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵی (2020) (501) هێرش بە ڕێژەی (60%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2022)دا (2 هەزار و 44) هێرشی ئاسمانی ئەنجامدراوە، کەواتە بەراورد بە ساڵی (2021) (711) هێرش بە ڕێژەی (53%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا(665) هێرشی ئاسمانی ئەنجامدراوە.   دووەم؛ هێرشی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان (درۆن)ی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێم کوردستان لە (2020 - 2022) وەک لە نەخشەو چارتی ژمارە (2)دا رونکراوەتەوە، لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا (2020 - 2022)، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا لە نێو خاکی هەرێمی کوردستان گەیشتووە بە (3  هەزارو 561) هێرشی ئاسمانی لە ڕێگەی درۆنەوە، لە ساڵی (2020)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکان بە ڕێژەی (124%) زیادیان کردووە،  جۆرێک؛ -    لە ساڵی (2020)دا (755) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. -    لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 115) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵێک پێشتر (360) هێرش بە ڕێژەی (48%) زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2022)دا (هەزار و 691) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵی (2021) (576) هێرش بە ڕێژەی (52%) و بەراورد بە ساڵی (2020) (936) هێرش بە ڕێژەی (124%) هێرشەکان زیادیان کردووە.       سەرچاوەکان 1.    AMINA ISMAIL and LENA MASRI, As Turkey intensifies war on Kurdish militants in Iraq, civilians are suffering (A REUTERS SPECIAL REPORT), (Oct. 10, 2023), at; https://bitly.ws/XiSD 2.    Giorgio Cafiero, The PKK factor in Iraq-Turkey relations (Amwaj Media), (Oct. 4, 2023) , at; https://bitly.ws/XiSI