Draw Media

دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی توركیا " MHP" داوادەكات وادەی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمان و سەرۆكایەتی توركیا لە مانگی تشرینی دووەمی 2019ەوە پێشبخرێت بۆ 26ی ئابی ئەمساڵ. باخچەلی  كە مانگی رابردوو بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو " هاوپەیمانێتی جەماوەر " ی لەگەڵ حزبەكەی ئەردۆغاندا پێکهێنا، لە وتەیەكیدا لەبەردەم پەرلەمانتارانی حزبەكەی لە ئەنكەرەی پایتەخت راشیگەیاند حزبەكەی بە پێویستی دەزانێت هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی پێشبخرێت، لەو روانگەیەوە كە نالۆژیكییە وادەی هەڵبژاردن زۆر دووربكەوێتەوە. دەستبەجێ‌ دوای لێدوانەكەی باخچەلی بۆ پێشخستنی وادەی هەڵبژاردن، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا رایگەیاند سبەی چوارشەممە لەگەڵ باخچەلی كۆدەبێتەوە. هاوكات بەكر بۆزداغ وتەبێژی حكومەتی توركیا سەبارەت بە پێشنیارەكەی باخچەلی وتی " ئەو پرسە ماوەیەكە لە لەلایەن پارتی داد و گەشەپێدانەوە گفتوگۆی لەسەر دەكرێت و لە داهاتوودا لێدوانی لەبارەیەوە بڵاودەكرێتەوە." ساڵی رابردوو پارتی داد و گەشەپێدانی دەسەڵاتداری توركیا " AKP" بە پشتیوانی حزبەكە باخچەلی پرۆژە یاسای گۆڕینی سیستمی دەسەڵاتی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی تێپەڕاند و بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنیش ئەو سیستمە دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە و لە یاساكەدا دەسەڵاتی زۆر بە سەرۆك كۆماری توركیا بەخشراوە و بە وتەی لێدوانێكی پێشووتری ئەردۆغانیش هەڵبژاردنە ناوخۆیی و گشتی و سەرۆكایەتی توركیا داهاتووی ئەو وڵاتە بۆ نیو سەدە دیاریدەكات.    


بڕیاربوو ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگ لەسەر رەشنوسی بڕیاریك بدات تایبەت بە ئاوەدانكردنەوەی هەڵەبجە، بەڵام بەهۆی سەرقاڵییان بە بانگەشەی هەڵبژاردن زۆرینەی نوێنەرانی كورد بەشداری دانیشتنەكەیان نەكرد. بەهۆی تەواونەبوونی رێژەی یاساییەوە دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ كاتێكی نادیار دواخرا. سەلیم جبوری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران رایگەیاند، لە دانیشتنی ئەمڕۆدا تەنیا 152 پەرلەمانتار ئامادەبوون، بەوهۆیەوە دانیشتنەكەیان دواخستووە بۆ كاتێكی تر. یەكێك لە تەوەرەكانی دانیشتنی ئەمڕۆی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تایبەت بوو بە دەنگدان لەسەر رەشنوسی بڕیارێك بۆ قەرەبووكردنەوەی ناوچە زیانلێكەوتووەكانی جەنگ بەتایبەتی شاری هەڵەبجە. سەرچاوەیەك لەناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە بە (درەو)ی راگەیاند، بەهۆی سەرقاڵییان بە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە، زۆرینەی نوێنەرانی كورد بەشداری دانیشتنەكەی ئەمڕۆیان نەكردووە.    


مەسعود حەیدەر، پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق بە نامەیەک دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە فراكسیۆنی گۆڕان و بزووتنەوەی گۆڕانیش راگەیاند. حەیدەر لە نامەیەکدا دەڵێت:" ‎دوای دیراسەتكردنی چوار ساڵی كاركردنم لە پەرلەمانی عێراق و وەزعی ناوخۆی بزوتنەوەی گۆڕان و نەهج و سیاسەتی بزوتنەوەكە، وە دوای نۆ ساڵ خەباتكردن لەرێگای بزوتنەوەی گۆڕانەوە بۆ میللەتەكەم، گەشتمە ئەو قەناعەتەی كە دەستلەكار بكێشمەوە لە بزوتنەوەی گۆڕان وەكو حزب و وەكو فراكسیۆن و ئەو دوو مانگ و نیوەی ماوە لەم خولەی پەرلەمان وەكو كوردێكی بێ لایەن نوێنەرایەتی بكەم." ئەمەش دەقی نامەکەی مەسعود حەیدەرە: هاورێیانی بەڕێز.. ‎پاش سڵاو ‎دوای دیراسەتکردنی چوار ساڵی کارکردنم لە پەرلەمانی عێراق و وەزعی ناوخۆی بزوتنەوەی گۆڕان و نەھج و سیاسەتی بزوتنەوەکە، وە دوای نۆ ساڵ خەباتکردن لەرێگای بزوتنەوەی گۆرانەوە بۆ میللەتەکەم، گەشتمە ئەو قەناعەتەی کە دەستلەکار بکێشمەوە لە بزوتنەوەی گۆڕان وەکو حزب و وەکو فراکسیۆن و ئەو دوو مانگ و نیوەی ماوە لەم خولەی پەرلەمان وەکو کوردێکی بێ لایەن نوێنەرایەتی بکەم. دەمەوێ سوپاسی ھەمووتان بکەم بۆ چوار ساڵی پێکەوە کارکردن لەم خولەی پەرلەمانی عێراق. دڵنیاتان دەکەمەوە لەم چوار ساڵە زۆر بە دڵسۆزی و بە ویژدانەوە بەرگریم لە مافەکانی میللەتەکەم کردوەو ھەمیشە بەرژەوەندی خاک و خەڵکی کوردستانم خستۆتە پێش ھەموو شتێک. ھۆکارەکان زۆرن بۆ گەیشتنم بەم قەناعەتەو لەکاتی گونجاو بۆ بەرێزتانی رووندەکەمەوە. دەمەوێ سوپاسی ھەموو ئەو ھەڵسوراوە بەرێزانە بکەم وە لە پێش ھەموویانەوە رەوانشاد کاک نەوشیروان و ھەموو دەنگدەرانم کە ئەمانەتی نوێنەرایەتی کوردیان خستە سەرشانم. لەگەڵ ھاورێ کوردەکانم لە پەرلەمان وەکو ئەرکێکی نیشتمانی، ئەخلاقی و نەتەوەیی و ئاینی و سیاسی درێغیم نەکردوەو ئەوەی لەتوانام بووە ھەوڵم بۆی داوە بۆ بەرگری لە مافە دەستوری و یاسایی یەکانی کورد، ھەمیشە لە خەمی قووتی خەلک وچارەسەرکردنی کێشەکانیان بوومە و گوێم بە حزبایەتی و ململانێ سیاسێکانی حزبە کوردێکان نەداوە و زۆرجار تەفسیری ھەڵەی بۆ  کراوە و دوور لە گشت ئاکارێک تۆمەت و تەشھیرم ئاراستە کراوە. ئەو ئەرکەی کەوتە سەرشانم بە پاکی و ئەمانەتەوە گەیاندمە جێگا و ھەمیشە لەبەرەی بەرگری بوومە لە مافی خەلک و خاکی کوردستان بە شایەتی ھەموو کوتلەو حزبەکانی ناو پەرلەمانی عێراق. بەرانبەر خواو میللەتەکەم روسورو سەربەرزم و ھەمیشە لەخانەی گەل و نیشتمان دەبم. ‎براتان ‎مسعود حیدر ٢٠١٨/٤/١٧ ‎بغداد


سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا رایدەگەیەنێت روسیا و وڵاتانی خۆرئاوا رووبەڕووی دۆخێك و هەڵوێستێكی زۆر خراپتر بوونەتەوە بە بەراورد بە كاتی جەنگی سارد، ئەوەش بەهۆی نەبوونی كەناڵەكانی پەیوەندیدكردن لە نێوانیاندا لەمیانی قەیرانی سوریادا. لاڤرۆڤ لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ " بی بی سی " رەتیشیكردەوە مۆسكۆ هیچ دەستوەردان یان دەستكارییەكی بەڵگەكانی شوێنی هێرشە كیمیاییەكەی شاری دومای سوریا كردبێت لە ناوچەی غوتەی خۆرهەڵاتی نزیك دیمەشق، كە بووە هۆی ئەوەی ئەمریكا و بەریتانیا و فەرەنسا شەممەی رابردوو هێرشبكەنە سەر چەند دامەزراوەیەكی سوریا. لاڤرۆڤ وتی:" دەتوانم جەختبكەمەوە كە روسیا هیچ دەستكارییەكی شوێنەكەی نەكردووە." ئەو چاوپێكەوتنەی لاڤرۆڤ لە كاتێكدایە كە رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی ئەتۆمیی كۆبوونەوەیەكی بەپەلە بۆ تاوتوێكردنی سوریا ئەنجامدەدات و پشكنەرانی ئەو رێكخراوە كە چوونەتە سوریا هەتا ئێستا نەیانتوانیوە بگەنە شوێنی هێرشە كیمیاییەكە لە دوما. وەزیری دەرەوەی روسیا دووپاتیشیكردەوە كە هیچ هێرشێكی كیمیایی لە شاری دومای سوریا لە حەوتی نیسانی رابردوو رووی نەداوە و وتی:" بە راشكاوی دەڵێم كە هەرچی بەڵگە هەیە كە كۆكراوەتەوە پشتی بە راپۆرتی دەزگاكانی راگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەستووە." لە بەشێكی تری چاوپێكەوتنەكەدا لاڤرۆڤ روونیكردەوە كە ئەو هێرشە رووی نەداوە و وتی:" ئەوەی روویدا شانۆگەرییەكی پلان بۆ داڕێژراوە." هەروەها وەزیری دەرەوەی روسیا پرسیاری دەربارەی ئەو هۆكارانە كرد كە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی هاندا رۆژێك پێش بڕیاری رەوانەكردنی پشكنەرانی نێودەوڵەتی بۆ شوێنی هێرشە كیمیاییەكە هێرشیان كردە سەر سوریا و دەربارەی هێرشە سێ‌ قۆڵییەكەش لاڤرۆڤ دووپاتیكردەوە كە سێیەكی ئەو مووشەكانەی ئاراستەی سوریا كران واتە زیاتر لە 100 مووشەكە خراونەتە خوارەوە و ئامانجەكانیان نەپێكاوە.  


ئامادەكردنی: فازل حەمەڕەفعەت لەدوای شكستی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان، ئەوە تەنیا دەسەڵاتە فیدراڵییەكان نەبوون كە گەڕانەوە بۆ فڕۆكەخانە و دەروازە سنورییەكانی هەرێم، بۆ یەكەمجاریش لەدوای ئەو ریفراندۆمەوە لیست و لایەنە عێراقییەكان بەشێوەیەكی بەرفراوان لە رێگەی هەڵبژاردنەوە هاتنە ناو هەرێمی كوردستانەوە. سەرەڕای ئەوەی لەدوای روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە، هەرێمی كوردستان بەپێی دەستور لە چوارچێوەی عێراقدا مایەوە، بەڵام هیچ كاتێك لیست و حزبە عێراقییەكان هاوشێوەی ئێستا لە پرۆسەی هەڵبژاردندا لیستیان لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان نەبووە، بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارەیەك لیستی عێراقی لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (هەولێر- سلێمانی- دهۆك) كاندیدیان هەیە، جگە لەوەی كە لە كەركوكیش بە چڕی زۆرینەیان كێبركێی لیستە كوردییەكان دەكەن. بەشێوەیەكی گشتی (4) رەوت و هاوپەیمانی عەرەبی لە هەرێمی كوردستان كاندیدیان هەیە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، بەهەمویانەوە (47) كاندیدیان هەیە لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاكەی هەرێم. رەوتی حیكمەی نیشتمانی عەممار حەكیم كە بەر لە پرۆسەی هەڵبژاردن لە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی جیابوەوە و رەوتێكی نوێی بەناوی (حیكمە) دامەزراند، لیستێكی لە پارێزگای سلێمانی لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانەوە پەسەندكراوە كە لە (14) كاندید پێكدێت. حەكیم لەو سەركردە سیاسیانەی عێراقە كە پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ لایەنە كوردییەكاندا هەیە و بەردەوام سەردانی هەرێمی كوردستان دەكات. لیستی كاندیدەكانی رەوتی حیكمە بۆ پارێزگای سلێمانی: 1-    قادر حەمەرەئوف مەجید/ سەرۆكی لیست 2-    عیسا رەشید عەبدولفەرەج 3-    خواستی ئیسماعیل عەلی محەمەد 4-    سوارە عومەر كەریم ئەحمەد 5-    چراخان لەتیف عارف محەمەد ساڵح 6-    عەبدولسەمەد فاتیح فەتاح ئیسماعیل  7-    شۆڕش ئەحمەد حەمەئەمین ساڵح 8-    دڵسۆز عەلی عارف قادر 9-    نامیق عەبدوڵا محەمەد كەریم 10-    زارا كەریم ئەحمەد شەریف  11-    رەنجدەر فەتاح رەشید فەرەج 12-    گوڵاڵە جەلال ساڵح شەریف 13-    سندوس نەجمەدین مەجید مەعروف 14-    سەركۆ عومەر محەمەد ئەحمەد لیستە عێراقییەكان 47 كاندیدیان لە هەرێمی كوردستان هەیەو 4 رەوت و هاوپەیمانێتی عێراقی لە هەرێم كاندیدیان هەیە     ئیئتیلافی نیشتمانی  ئیئتیلافی نیشتمانی كە ئەیاد عەلاوی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق سەرۆكایەتی دەكات بەهەمان شێوە لیستێكی لە پارێزگای سلێمانی هەیە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، لیستەكەی عەلاوی لە سلێمانی لە (4) كاندید پێكدێت: 1-     سامان عوسمان حسێن مەحمود/ سەرۆكی لیست 2-    سیروان موحسین خالید جەمیل 3-     زێڕین ئەحمەد ئەمین عەزیز 4-     شیرین جەمال فەرەج قادر   هاوپەیمانی سەركەوتن " النصر": هاوپەیمانی سەركەوتن كە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات لە (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) لیستی كاندیدی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە، لیستەكەی عەبادی لە سلێمانی (9) كاندید لەخۆدەگرێت: 1-     ژیان عەبدوڵا نوری عەبدوڵا 2-     محەمەد نوری سەیفەدین محەمەد نوری محەمەد سەعید 3-    ئیبراهیم رەشید عەبدوڵا عارف 4-     بەكر حەبیب مەحمود محەمەد 5-    ئومێد عەبدوڵا ساڵح عەبدولڕەحمان 6-     شادمان رەشید زۆراب عەلی 7-     سائیرە ئەكرەم محەمەد ساڵح 8-     شیان رەشید رەحیم ئەمین 9-     عیماد ئیسماعیل عەبدولقادر یوسف عەممار حەكیم 14 كاندیدی لە سلێمانی هەیە، ئەیاد عەلاوی 4 كاندیدی لە سلێمانی هەیە، عەبادی لە سلێمانی 9 كاندیدی هەیە، عەبادی لە هەولێر 8 كاندیدی هەیە، عەبادی لە دهۆك 6 كاندیدی هەیە   هاوپەیمانی سەركەوتن لە پارێزگای هەولێریش لیستێكی كاندیدی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە، لیستەكەی هەولێری حەیدەر عەبادی پێكدێت لە (8) كاندید: 1-    جەرجیس محەمەد حسێن عەدیل (جەرجیس گولیزادە)/ سەرۆكی لیست 2-    عیماد كەمال سەعید مەولود 3-    بەدیع شەرەفەدین عەزیز رەفیق 4-    ھیمان  رەمزی مەحمود عەلی 5-    خالید عەلی فارس ئەمین 6-    ئیبراهیم سەمین ئەمین خورشید 7-    ئەسرا شەرەفەدین عەزیز رەفیق 8-    فەرقەد محەمەد زەیدان زەنون هاوپەیمانێتییەكەی عەبادی بەهەمان شێوە لە پارێزگای دهۆك لیستی هەیە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، لیستەكەی عەبادی لە پارێزگای دهۆك پێكدێت لە (6) كاندید: 1-     ناسر تۆفیق رەشید/ سەرۆكی لیست 2-     شێركۆ عابید محەمەد رەشید 3-     رەوشەن عەبدولسەلام حەسەن ئەتروشی 4-     ئەنوەر محەمەد مەعسوم ئەنوەر 5-     فادیە حسێن محەمەد ئەمین 6-     عومەر عەلی سەعید عەبدولقادر رەوتی نیشتمانی عەشائیری لە عێراق ئەمەش رەوتێكی عێراقییە و لە پارێزگای هەولێر لیستێكی هەیە و لیستەكە لە (6) كاندیدی هەیە: 1-    فەیسەڵ عارەب حەمەد ئیسماعیل 2-    زانا عەزیز كەریم جەرجیس / سەرۆك زانا 3-    فازیل عەزیز كەریم جەرجیس 4-    دڵخۆش قادر ئیبراهیم قادر 5-    مژدە عەزیز كەریم جەرجیس 6-    دانا عەزیز كەریم جەرجیس  


بە پێچەوانەی هەڵبژاردنەكانی رابردوو، هێندەی كەشوهەوای ساردی ئەم چەند رۆژە، هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  لە هەرێمی كوردستان سارد بوو، سارد وسڕی هەڵمەتی هەڵبژاردن بوەتە جێگای قسە وباسی چاودێرانی سیاسی، چەندین شیكاری دەكرێت بۆ هۆكاری لاوازی كەمپەینی هەڵبژاردنی ئەمجارە، هەرچەندە هەڵمەتی ساردی هەڵبژاردنەكان بە بەڵێنی گەرمی لیستەكان بەرێوەدەچێت. هاوڵاتیان بەساردیەوە بەشداری دەكەن بەشێك لە هاوڵاتیان نائومێدبوون لە هەڵبژاردن و پەرلەمان، ئەگەر پێشتر لە هاوڵاتیان هەلبژاردن و خەباتی پەرلەمانیان بە شارێگای  گۆڕانکاری دانابێت، ئەوا ئێستا بەشێك لەخەڵكی ئەو قەناعەتەیان لا دروست بووە كە ئەنجامی بەشداربوونیان لە هەڵبژاردنەكان تەنها گۆڕینی ژیانی چەند كەسێك بووە و  زۆرینەی خەڵكی كوردستانیش تا دێت بەدبەختتر دەبن و ژیانیان قورستر و نەهامەتیەكانیان زیاتر دەبێت. خەڵك هەموو جارێك دەنگ دەدات سەیر دەكات گۆڕانكاری روونادات و ژیانیان خراپتر دەبێت و باشتر نابێت، خەڵكی لە رابردوودا بەڵێنی گەورە و مژدەی گەورەی پێدراوە بۆ ژیانێكی باشتر بۆخۆیی و ماڵ و منداڵی بەڵام دیسان  خەونەكانی بوونە خەونی زڕاو، بە مانایەكی تر هەڵبژاردن و كورسی پەرلەمان نەیتوانی گۆڕانكاری لە ژیانی خەڵكیدا بكات، بۆیە هاوڵاتیان لە بەڵێن و دروشمی هێزەكاندا ئومێد بۆ داهاتوو نادۆزنەوە . نەبونی گوتارێكی روون بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بەغداد لیست و قەوارە سیاسییەكان و تەنانەت كاندیداكانیش خاوەنی گوتارێكی روون نین و گوتارەكانیان لاواز و دووبارەن و حیزبەكان لە چوارچێوەی كۆمەڵێك دروشم و بەڵێنی  سواودا دەخولێنەوە،  بەڵێنەكانیان هەموو دووبارەن و بەرنامە و ئەجێندای نوێیان پێ نیە كە خەڵكی ئۆمێدیان پێهەڵبواسێت بۆ باشتركرتنی ژیانیان. لە كاتێكدا هەڵبژاردنەكان بۆ بەغدادە بەڵام لیست و كاندیدەكان بەڵێنی گۆڕینی سیستمی حوكمڕانی لە كوردستان دروستكردنی پرۆژە و ئۆتۆمبێلی كارەبایی بە هاوڵاتیان دەدەن، لە كاتێكدا هەموو دەزانن ئەركی پەرلەمانتار لە بەغداد دەركردنی یاسا و چاودێریكردنە نەك بەڵێنی گۆرینی سیستمی حوكمڕانی لە هەرێم كە وەزیفەی ئەو نیە... پێدانی ئەم بەڵێنانە بە هاوڵاتیان بەجۆرێك لە جۆرەكان، سەرلێشێواوویە و گوتارێكی بەتاڵە و تەعبیر لە ئیفلاسی دەكات، چونكە ئەو بەڵێنانە بۆ پەرلەمانی كوردستانیش ناگونجێت نەك پەرلەمانی عێراق.  هەموو هەڵبژاردنێك خەڵكی كۆمەڵێك پەرلەمانتار دەنێرێت بۆ بەغداد بەڵام دوایی لێیان دەپرسن بۆ هیچ ناكەن دەڵێن ئێمە كەمینەین، لەگەڵ ئەوەی كورد كەمینەیە لە بەغداد و رێژەكەی ناگاتە 20% بەڵام پەرتەوازەشە لە بەغداد و نەبوونی گوتاری هاوبەشیان لە بەغداد، كە ئەمە وایكردووە هەم خەڵكی هەم لیستەكان خۆشیان نائومێد بن بۆ هەڵبژاردن، پێشتر كورد كێشەی خاك و دەسەڵات و مافە نەتەوایەتییەكان و بەشداری سیاسی هەبوو لە بەغداد، بەڵام ئێستا خەونەكانی هێندە بچوكبوونەتەوە كە خۆی تەنها لە موچەدا دەبینێتەوە، لەكاتێكدا موچە مافە لەبەرامبەر ئەركدا، نەك منەت. قەیرانی دارایی لە سەرەتای ساڵی 2014 ەوە دوای دروست بوونی قەیرانی دارایی لە هەرێمی كوردستان، بارودۆخ و بژێوی ژیانی هاوڵاتیان بەرەو خراپی رۆیشت ئەمەش وایكرد كە تاكە خەمی خەڵكی دابینكردنی موچە و بژێوی ژیانی بێت، خەڵكی پێی وایە ئەو قەیرانانە هەمووی دروستكراون و ململانێی سیاسیین نەك كارەساتی ئابوری، بە بەردەوام نەوتی كوردستان فرۆشراوە، كە داهاتی نەوت 25 دۆلار بووە خەڵكی بەجۆرێك موچەی دروست كردووە و نەوت بوە بە 70 دۆلار هەر هەمان موچە وەردەگرێت، بۆیە خەڵكی لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا روبەرووی گەورەترین قەیران و نەهامەتی بووەوە و نە حیزبەكانی ئۆپۆزسیۆن نە حزبەكانی دەسەڵات چارەیەكیان بۆ دۆخەكە پێنەبوو، بۆیە هاوڵاتیان لەوپەڕی نائومێدیدان لەبەرامبەر بەڵێن و كردەوەی حزبەكان، ئەم نائومێدیە گوازراوەتەوە بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن و پرۆسەی بانگەشەی هەڵبژاردنی ساردكردووە.  ریفراندۆم و سوتاندنی كارتی سەربەخۆیی  ریفراندۆم كێرڤی ئومێدی هاوڵاتیانی زۆر سەرخست، بەڵام شكستی ریفراندۆم و دیمەنی كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك و رادەستكردنی 51%ی خاكی كوردستان، بەتایبەتیش مامەڵەكردنی بەغداد وەك براوەی ئەو جەنگەی كە پێشمەرگە و كورد قوربانی زۆری لە پێناودا، ئەمە بێهیوایی زۆری لای تاكی كورد دروستكرد، بەجۆرێك نەك هەر تاكی كوردی بەڵكو هێزە سیاسییەكانی كوردستانیش بەرچاویان رونیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ بەغداد و روئیایەكی  رۆشنیان بۆ داهاتووی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغداد نیە. كێ زیان دەكات لە ساردی هەڵمەتی هەڵبژاردن ساردی پرۆسەی هەڵمەتی هەڵبژاردن بەشێوەیەكی گشتی هەموو لیستەكان زیانی لێ دەكەن ، بەو پێیەی ئاستی رێژەی بەشداریكردن كەم دەبێتەوە و بەهای كورسی زیاد دەكات، بەڵام ئەوەی زۆرتر زیانی پێدەگات ئەو هێزانەن كە پشتیان بە چینی خوارەوە كۆمەڵگە بەستووە، ئەوچینەی كە پەراوێزترین چینی كۆمەڵگەن، كە قەیرانی ئابوری و خراپی خزمەتگوزاری هاڕیونی، ئەوانە نائومێدترین چینن لە پرۆسەی هەڵبژاردن، كە لە هەڵمەتەكانی پێشتر بە گەرمی بەشداریان كردووە بە ئومێدی گۆڕینی ژیانیان، بەڵام هەڵبژاردنەكان هیچی لە ژیانیان نەگۆڕیوە، بۆیە كەمتر بەشداری هەڵمەتی هەڵبژاردن دەكەن، ئەمانە كەمتر دەنگدەری هێزەكانی دەسەڵاتن. دەنگدەری ئەو هێزانەن كە لە ئۆپۆزسیۆندان و لەبەرامبەر بەرەی دەسەڵات وەستاونەتەوە.  


مانگی رابردوو ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لە كۆشكی ئیلیزێ‌ لە پاریس پێشوازی لەو وەفدێكی رۆژئاوای كوردستان و هێزەكانی سوریای دیموكرات كرد و پشتیوانی وڵاتەكەی بۆ دووپاتكردنەوە و ئامادەیی خۆشی بۆ دانوستان لە نێوان توركیا و رۆژئاوای كوردستان دەربڕی، ئەم هەنگاوەی پاریس سەرۆك و سەرۆك وەزیرانی و بەرپرسانی باڵای توركیای توڕەو نیگەران كرد و پەیوەندییەكانی ئەنكەرە و پاریس ئاڵۆزكرد. ئیمانوێل ماكرۆن: هێرشە سێ قۆڵییەكەی ئەمریکا و فەرەنسا و بەریتانیا بۆسەر رژێمی سوریا، توركیای لە روسیا جیاكردەوە رۆژی یەكشەممەش جارێكی تر ئیمانوێل ماكرۆن لەمیانی قسەكردنیدا دەربارەی هێرشە سێقۆڵییەكەی ئەمریكا و فەرەنسا و بەریتانیا بەرپرسانی توركیای نیگەران كرد و پەیوەندییەكانی ئەنكەرە و پاریس ئاڵۆزتركرد. ماكرۆن رایگەیاند وڵاتەكەی بە بەشداریكردن لەو هێرشەی سوریادا توركیای لە روسیا دوورخستەوە و توركیا بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن رژێمی سوریاوە ئیدانەكرد ئەوەش بە واتای ئەوە دێت كە توركیا لەگەڵ روسیادا نییە. هەروەها ماكرۆن راشیگەیاند دۆناڵد ترەمپیان قایل كردوووە كە هێرشەكەی سەر سوریا تەنها گەنجینە و دامەزراوەی چەكە كیمیاییەكانی حكومەتی سوریا بگرێتەوە و جەختیشیكردەوە دۆناڵد ترەمپی قایل كردووە بوونی هێزەكانی ئەمریكا لە سوریا درێژە پێبدات و بەردەوام بێت، بەڵام  سارە ساندەرز وتەبێژی كۆشكی سپی لە بەیاننامەیەمدا رایگەیاند پلانی وڵاتەكەی سەبارەت بە سوریا گۆڕانی بەسەردا نەهاتووە و هەڵوێستی ترەمپ دەربارەی زوو كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە سوریا روون و ئاشكرایە. مەولود چاوشئۆغڵۆ: پەیوەندییەكانی ئەنكەرە و مۆسكۆ لەوە بەهێزترن كە ئیمانوێل ماكرۆن بتوانێت بیپچڕێنێت قسەكردنی سەرۆكی فەرەنسا دەبارەی پەیوەندییەكانی توركیا و روسیا و جەختكردنەوە لەوەی كە ئەوان بەو هێرشە توركیایان لە روسیا دوورخستوەتەوە ، لەلایەن مەولود چاوشئۆغڵۆ وەزیری دەرەوەی توركیاوە وەڵامداریەوە. چاوشئۆغڵۆ لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی هاوبەشدا لەگەڵ یەنس ستۆڵتنبێرگ ئەمینداری گشتی پەیمانی ناتۆ وتی:" پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ روسیا زۆر لەوە بەهێزترە كە ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا بتوانێت بیپچڕێنێت." هاوكات دیمیتری پیسكۆڤ وتەبێژی كۆشكی سەرۆكایەتی روسیا " كرملن" جەختیكردەوە ئەو هێرشە سێ قۆڵییەی ئەمریكا و بەریتانیا و فەرەنسا سەركەوتوو نەبوو لەوەی كەلێن بخاتە پەیوەندییەكانی روسیا و توركیاوە. پیسكۆڤ وتیشی:" نهێنی نییە كە مۆسكۆ و ئەنكەرە لە چەند پرسێكدا ناكۆكن، بەڵام ئەوە رێگریمان لێ‌ ناكات كە بیروڕا و هەڵوێستمان دەربارەی ناكۆكییەكانمان ئاڵوگۆڕ بكەین و گفتۆگۆبكەین و ئەوەش كاریگەری نابێت لەسەر ئاسۆی هاوكارییەكانمان لە داهاتوودا و جێبەجێكردنی پرۆژەی گەورە." لە سێ‌ ساڵی رابردوودا هاوكاریكردنی هێزەكانی یەپەگە و یەپەژە و هێزەكانی سوریا دیموكرات لەلایەن ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپاوە و رەخنەگرتن لە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ لەلایەن حكومەتی توركیاوە بووەتە مایەی نیگەرانی و توڕەیی بەرپرسانی ئەنكەرە و بەردەوام سەرۆك كۆماری توركیا و سەرۆك وەزیرانی و بەرپرسانی تری ئەو وڵاتە هێرشیانكردوەتە سەر وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا و بە پشتگیریكردن لە " تیرۆر" تۆمەتباریان كردوون، بەڵام تا ئێستا ئەو وڵاتانە بەردەوامن لە هاوكاریكردنی هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان لە شەڕە دژ بە رێكخراوی داعشدا. ئامادەكردنی: نامیق رەسوڵ


 ئێستا حزبە كوردستانیەكان 65 كورسیان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەیە و لەو ژمارەیە 46 كورسی هی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانە، لەو  ژمارەیە هەولێر ( ١٥ ) كورسی  1 كورسی كۆتا، سلێمانی ( ١٨ ) كورسی و دهۆك ( ١١ ) كورسی و 1 كورسی كۆتا . پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەرێمی كوردستان 17 كورسی هەیە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  (٧٥٣٠١٤) دەنگی بەدەستهێنا ،كە 8 كورسی لە دهۆك و 7 كورسی لە هەولێر و 2 كورسی لە سلێمانی هەیە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەرێمی كوردستان 11 كورسی هەیە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  (٤٩٦٥٣٦) دەنگی بەدەستهێناوە ،كە 1 كورسی لە دهۆك و 4 كورسی لە هەولێر و 6 كورسی لە سلێمانی هەیە. بزوتنەوەی گۆڕان لە هەرێمی كوردستان 9 كورسی هەیە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  (٤٧٢٥٠٣) ،كە 2 كورسی لە هەولێر و 7 كورسی لە سلێمانی هەیە. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە هەرێمی كوردستان 4 كورسی هەیە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (١٩٢١٧٩) دەنگی بەدەستهێناوە ،كە 2 كورسی لە دهۆك و 2 كورسی لە سلێمانی هەیە. كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان لە هەرێمی كوردستان 3 كورسی هەیە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (١٤٠٧٧١) دەنگی بەدەستهێناوە ،كە  2 كورسی لە هەولێر و 1 كورسی لە سلێمانی هەیە.    


ئامادەكردن و وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت رێكخراوی هیومان رایتس وۆچ كە رێكخراوێكی نێودەوڵەتی تایبەتە بە بەرگریكردن لە مافەكانی مرۆڤ راپۆرتێكی نوێی لەبارەی دۆخی مافی مرۆڤ و ئازادییەكان لە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە، راپۆرتەكە بەشێوەیەكی گشتی جەخت لەسەر چەند خاڵێك دەكات: •    لە هەرێمی كوردستان هێزە ئەمنییەكان خۆپیشاندانی ئاشتیانە سەركوت دەكەن •    لە شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك هێزە ئەمنییەكان پێشێلكارییان كردووە •    لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەران موچەی تەواوی خۆیان پێنادرێت •    لە هەرێمی كوردستان هێزە ئەمنییەكان لە خۆپیشاندەر و رۆژنامەنوسان دەدەن •    لە هەرێمی كوردستان هێزە ئەمنییەكان خۆپیشاندەر و رۆژنامەنوسان دەستگیر دەكەن •    لە هەرێمی كورستان بەبێ دادگایكردن خەڵك دەستگیردەكرێن و دواتر ئازاد دەكرێن •    لە هەرێمی كوردستان هێزە ئەمنییەكان بەڵێننامە بە دەستگیركراوان پڕ دەكەنەوە بەبێ ئەوەی رێگە بدەن ناوەڕۆكی بەڵێننامەكە بخوێننەوە •    لە هەرێمی كوردستان هێزەكانی ئاسایش رێگری لە كاری رۆژنامەنوسان دەكەن •    لە هەرێمی كوردستان هێزەكانی ئاسایش دەستگیركراوان ناچار دەكەن پاسۆردی موبایل و فەیسبوكەكانیان بكەنەوە •    لە هەرێمی كوردستان بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی دەبێت مۆڵەت لە وەزارەتی ناوخۆ وەربگرێت لەبەر گرنگی ناوەڕۆكی راپۆرتەكە بۆ خوێنەرانی كورد، (درەو) دەقی راپۆرتەكە وەكو خۆی وەردەگێڕێتە سەر زمانی كوردی. دەقی راپۆرتەكە: هێزەكانی ئاسایشی هەرێمی كوردستان كۆتایی مانگی ئازار لانی كەمی (84) خۆپیشاندەر و (4) رۆژنامەنوسیان دەستگیركرد، پێدەچێت زۆرێك لە دەستگیركردنەكان هەرەمەكی بوبن، چونكە بەهۆی ئەوە بوون كە كەسانێك مومارەسەی مافی خۆیان كردووە لە ئازادی گردبونەوەی ئاشتیانە، یان بەهۆی پشتگوێخستنی مافەكانیان كە بەپێی یاسای عێراقی دەبێت لەماوەی 24 كاتژمێردا دوای دەستگیركردنیان لەبەردەم دادوەر ئامادەبن. (12) شایەتحاڵ دەڵێن هێزە ئەمنییەكان لە زۆر كەسیان داوە لەكاتی هەوڵدان بۆ دەستگیركردنیان لەكاتی خۆپیشاندانەكاندا لە شارەكانی (ئاكرێ و دهۆك و هەولێر)، هیومان رایتس وۆچ راپۆرتی بەدەستگەیشتووە لەبارەی دەستگیركردن لە شارەكانی تری وەكو (شیلادزێ و سۆران و زاخۆ). هێزە ئەمنییەكان هێزی نایاسایی و هەڕەشەیان بەكارهێناوە بۆ ناچاركردنی هەندێك لە خۆپیشاندەران و رۆژنامەنوسان بۆ كردنەوەی تەلەفۆنەكانیان و پێدانی پاسۆردی ئەژمارە تایبەتەكانیان لە "فەیسبوك"، هەروەها دەستگیركراوان بۆ ماوەی دوو رۆژ دەستبەسەركراون بەرلەوەی هەموویان ئازاد بكرێت بەبێ ئاڕاستەكردنی هیچ تۆمەتێك، جگە لە یەك كەس، هەندێكیش ناچاركراون ئیمزا لەسەر بەڵێننامەیەك بكەن بەوەی بەشداری "ناڕەزایەتی نایاسایی" ناكەن. یەكێك لە رۆژنامەنوسەكان وتی هێزە ئەمنییەكان پێیان وتووە كە بۆی نییە وێنەی ناڕەزایەتییەكان بگرێت، رۆژنامەنوسەكە رەتیكردوەتەوە ئیمزا لەسەر بەڵێننامەیەك بكات بۆ پابەندبوون بەوەی ئەو كارە ناكات. لەما فەقی جێگری بەڕێوەبەری بەشی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا لە هیومان رایتس وۆچ وتی" پێدەچێت ئەو تەكتیكانەی توندوتیژی كە هێزەكانی هەرێمی كوردستان بەكاریانهێناوە بۆ وەڵامدانەوەی ناڕەزایەتییە ئاشتیانەكان، ئامانج لێی بێدەنگكردنی رەخنەكان بێت، سەرباری بانگەشە فەرمییەكان بەوەی رێز لە ئازادی رادەربڕین و گردبونەوە دەگیرێت. هەوڵی دەسەڵاتداران بۆ ناچاركردنی خەڵك بۆ دەستهەڵگرتن لە مافە بنەڕەتییەكانیان لە دەربڕینی ناڕەزایەتی، بەڵگەی ئەو سەركوتكاریەیە". لە 25ی ئازاری 2018دا كارمەندانی مەدەنی كە زۆرینەیان مامۆستا و كارمەندانی چاودێری تەندروستی بوون بۆ ماوەی چەند رۆژێك لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان دەستیان بە ناڕەزایەتی كرد بەهۆی پێنەدانی موچەكانیان. ماوەی سێ ساڵە حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەیەكی كەم بە كارمەندانی مەدەنی دەدات، بەهۆی رێوشوێنەكانی كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان. یەكێك لە مامۆستاكان بە هیومان رایتس وۆچی وت ماوەی چوار ساڵە كەمتر لە نیوەی موچەكەی وەردەگرێت، ناتوانێت بژێوی هاوسەرو سێ منداڵەكەی دابین بكات. دكتۆر دیندار زێباری سەرۆكی لیژنەی باڵای بەدواداچون و وەڵامدانەوەی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان لە 27ی ئازاردا وتی" هێزە ئەمنییەكان ژمارەیەك لە خۆپیشاندەرانیان دەستگیركردووە، تۆمەتباركراون بە هاندان بۆ توندوتیژی و رادەستی دادگا كراون". زێباری ئاماژەی بەوەكرد خۆپیشاندانەكان مۆڵەتی یاساییان نەبووە. زێباری وتی حزبە سیاسییەكان ناڕەزایەتییەكانیان راكێشاوە و هەوڵیان داوە هانی توندوتیژی بدەن. ئاماژەی بەوەكرد سكاڵای یاسایی لەدژی هێزە ئەمنییەكان بەرزنەكراوەتەوە، خۆپیشاندەرانی تۆمەتباركرد بە هێرشكردنەسەر كارمەندانی ئاسایش. (12) شایەتحاڵ كە لەنێوان رۆژانی 25 بۆ 28ی ئازار بەشداری ناڕەزایەتییەكانیان كردووە لە ئاكرێ و دهۆك و هەولێر ئەو بۆچونەیان رەتكردەوە، ئەوان دەڵێن خۆپیشاندەران چەكدار نەبوون و هێرشیشیان نەكردوەتەسەر هیچ یەكێك لە كارمەندانی ئاسایش. گرتە ڤیدیۆییەكان شایەتیدانەكانیان دەسەلمێنێت. گرتە ڤیدیۆییەكانی ناڕەزایەتییەكانی 25ی ئازار دەریدەخەن لە هەولێر هێزە ئەمنییەكان گازی فرمێسكڕێژ بە ئاڕاستەی كۆمەڵە خەڵكێكدا هەڵدەدەن كە سیڤیلن، گرتەیەكی ڤیدیۆیی تری ئەو ناڕەزایەتییانە ئەفسەرێك نیشان دەدات لە جلوبەرگی مەدەنیدا زللە لە ژنە خۆپیشاندەرێك دەدات لە كاتی وێنەگرتندا، گرتە ڤیدیۆییەكان كە خۆپیشاندەران لە ناڕەزایەتییەكانی 26ی ئازاردا لە دهۆك و ناڕەزایەتییەكانی 28ی ئازار لە هەولێر تۆماریان كردووە، دەریدەخەن كارمەندانی ئاسایش بە جلوبەركی فەرمییەوە بەشێوەیەكی دڕندانە پاڵ بە خۆپیشاندەرانەوە دەنێن و دەیانگرن، بەڵام ئەو گرتە ڤیدیۆیانە هیچ خۆپیشاندەرێك نیشان نادەن كە هێرش بكات یان چەكدار بێت.  هیومان رایتس وۆچ یەكێك لەو رۆژنامەنوسانەی بینی كە رۆژی 27ی ئازار لە ئاكرێ وێنەی ناڕەزایەتییەكانی بۆ كەناڵێكی لۆكاڵی گرتووە، وتی ژمارەیەك لە كارمەندانی "ئاسایش" لە دەوروبەری كاتژمێر 10:30 خولەكی بەیانی لێی نزیكبونەتەوە و بردویانە بۆ بنكەی ئاسایش، لەگەڵ (14) خۆپیشاندەری تردا دەستبەسەریان كردووە. وتی داوایان لێكردووە تەلەفۆنەكەی بكاتەوە، تەماشای گرتە ڤیدیۆییەكانیان كردووە كە گرتویەتی و سڕیویانەتەوە، ئەو رۆژنامەنوسە وتی" پێیان وتم بۆم نییە وێنەی ناڕەزایەتییەكان بگرم و هۆشدارییان پێدام ئەگەر جارێكی تر ئەو كارە بكەی، باش نابێت بۆت" هەروەها ئەو رۆژنامەنوسە بە هیومان رایتس وۆچی وت" داوایان لێكردم ئیمزا لەسەر بەڵێننامەیەك بكەم بەوەی جارێكی تر وێنەی ناڕەزایەتییەكان ناگرم، بەڵام رەتمكردەوە ئیمزای بكەم". دوای 4 كاتژمێر بەبێ هیچ تۆمەتێك ئازادیان كرد.  رۆژنامەنوسێكی تر وتی رۆژی 27ی ئازار كاتێك گەیشتوەتە ناو ناڕەزایەتییەكانی ئاكرێ، كارمەندانی ئاسایش مۆڵەتە رۆژنامەوانییەكەیان پێشتگوێ خستووە و پێیان وتووە بۆت نییە وێنە بگریت، كاتژمێر 11:30 خولەكی بەیانی، 3 كەس لە ئەندامانی پەرلەمان گەیشتوەنە شوێنەكە و هانیانداوە بۆ ئەوەی وێنە بگرێت و گوێ بە هیچ شتێك نەدات، بەشێوەیەكی كتوپڕ 10 كەس لە كارمەندانی ئاسایش لێیانداوە و بردویانە بۆ ئاسایش، بەڕێوەبەرەكە لێی پرسیون بۆچی خوێنی لێدێت. رۆژنامەنوسەكە بە هیومان رایتس وۆچی وت" پێموت پیاوەكانی وایان لێكردوم، بەڵام گوێی پێنەدا، پێی وتن بمبەن بۆ نەخۆشخانە، دوای كاتژمێرێك ئەو كارەیان كرد، پزیشك پێی وتم لوتم شكاوە و پێویستی بە نەشتەرگەری هەیە". هیومان رایتس وۆچ چاوی بە سێیەم رۆژنامەنوس كەوت لە هەمان ناڕەزایەتیدا، كە لەگەڵ دوو رۆژنامەنوسی تردا لە كاتژمێر 10:30 خولەكی بەیانی دەستگیركراون، بەڵام كاتژمێر 1ی پاشنیوەڕۆ ئازادكراوە، بەبێ ناچاركردنی بە ئیمزاكردنی هیچ شتێك یان ئاگاداركردنی بەوەی بۆی نییە وێنەی ناڕەزایەتییەكان بگرێت. لانی كەم (15) رۆژنامەنوس روبەڕوی هێرش بونەتەوە و (7) كەسیان لەكاتی روماڵكردنی ناڕەزاییەتییەكاندا دەستبەسەركراون، بەپێی "لیژنەی پارێزگاریكردن لە رۆژنامەنوسان". هیومان رایتس وۆچ چاوی بە (9) خۆپیشاندەر كەوت، هەمویان وتیان هێزەكانی ئاسایش لێیداون لەكاتی دەستبەسەركردنیان، (2) كەسیان توانیویان هەڵبێن و دەستگیرنەكرێن، (2) كەسی تریان لەماوەی دوو كاتژمێردا ئازادكراون، (5) كەسیشیان لەماوەی نێوان 12 كاتژمێر بۆ دوو رۆژ دەستبەسەركراون، (3) كەس لە كۆی (5) كەس وتیان رێگەیان پێنەدراوە پەیوەندی بە خێرانەكانیان و پارێزەرەوە بكەن، كارمەندانی ئاسایش داوای پاسۆردی تایبەتی تەلەفۆن و فەیسبوكیان لە دەستگیركراوان كردووە، هەوڵی كردنەوەی موبایلێكی تریان داوە، (5) كەس وتیان لەكاتی ئازادكردنیاندا بەبێ هیچ تۆمەتێك ئاسایش داوای لێكردون بەڵێن بدەن بەشداری لە خۆپیشاندانی نایاسایدا ناكەن، (3) كەس ناچاركراون بۆ ئەوە، (2) كەس رەتیانكردوەتەوە ئیمزای بەڵێننامە بكەن، هەمویان رەتیانكردەوە هێز بەكارهێنرابێت بەرامبەر بە كارمەندانی هێزە ئەمنییەكان. ئەم كاردانەوە توندە هاوتایە لەگەڵ كاردانەوەیەكی هاوشێوە بەرامبەر بە ناڕەزایەتییەكان لە سلێمانی لە كانونی یەكەمی 2017، هێزەكانی ئاسایش رۆژنامەنوسان و خۆپیشاندەرانیان بۆ ماوەیەكی دورو درێژ بەبێ هیچ تۆمەتێك دەستگیركرد، هەندێكیشیان ناچاركران بەڵێن بدەن بەوەی بەشداری ناڕەزایەتییەكان ناكەن وەكو مەرجێك بۆ ئازادكردنیان. هیومان رایتس وۆچ رایگەیاند، هێزە ئەمنییەكان پابەندن بە پاراستنی مافی ئازادی رادەربڕین و گردبونەوەی ئاشتیانە، سەرباری ئەوەی رێكخەرانی ناڕەزایەتییەكان هەوڵی وەرگرتنی مۆڵەتیان نەداوە، وەكو ئەوەی لە یاسای لۆكالێدا پێویستە، بەڵام یاسای نێودەوڵەتی مافی گردبونەوەی ئاشتیانە دەپارێزێت، ئەمە لەگەڵ هەندێك كۆتوبەنددا كە رێگەی پێنادرێت تەنیا لە هەندێك بارودۆخی تایبەتدا نەبێت. لە یاسای (سزادانی عێراقی ژمارە 23/1971) هاتووە كە پێویستە هەموو دەستگیركراوان لەماوەی 24 كاتژمێری دوای دەستبەسەركردنیان لەبەردەم دادوەری لێكۆڵینەوەدا رابوەستن. بەپێی یاسای نێودەوڵەتی دەستگیركردنی بە هەڕەمەكی دادەنرێت ئەگەر مۆڵەتدار نەبێت بەشێوەیەكی روون بەگوێرەی یاسای لۆكاڵی، یان سەربكێشێت بۆ دەستبەسەركردنی كەسانێك بەهۆی مومارەسەكردنی مافە بنەڕەتییەكانیانەوە وەك ئازادی گردبونەوە، یاخود پاراستنی رێوشوێنە بنەڕەتییەكانی وەكو مافی دەستگیركراوان بۆ راوەستان لەبەردەم دادوەر پێشێل بكات. لەما فەقی وتی: دانیشتوانی هەرێمی كوردستان مافی خۆیانە بەشێوەیەكی ئاشتیانە گوزارشت لە بێئومێدبونیان بكەن لە قەیرانی ئابوری. پێویست نییە لەسەر حكومەت بە كۆتوبەندكردنی ناڕەزایەتییەكان و رۆژنامەگەری وەڵامی ئەوە بداتەوە، ئەمە جگە لە هەڕەشەكان و لێدان و دەستگیركردنە هەڕەمەكییەكان و پرۆسەكانی پشكنینی نایاسایی ئەو خۆپیشاندەرانەی كە داوای موچەیەكی دادپەروەرانە دەكەن". هەولێر 26ی ئازار هیومان رایتس وۆچ چاوی بە (3) خۆپیشاندەر كەوت كە ئاسایش لە 26ی ئازاردا لە نزیك پاركی شانەدەر دەستگیری كردوون. یەكێكیان كە ناوی (جەمال – 68 ساڵ)ە وتی كاتێك ئەو دروشمی وتووە لە كاتژمێر 10ی بەیانی، گوێی لێبووە كارمەندێكی ئاسایش وتویەتی "لێیدەن"، دوای ئەوە 3 كارمەندی تری ئاسایش بۆ ماوەی چەند خولەكێك بە دار لێیانداوە. جەمال بە هیومان رایتس وۆچی وت" خەریك بوو قۆڵی راست و شانم لە ئازاردا دەئاوسان، ئینجا راوەستان لە لێدانم، كارمەندێكی پۆلیسی چالاكە مەدەنییەكان هات و بردیمە ئەولا، لێی پرسیم بۆچی خەڵك هاندەدەم بۆ ناڕەزایەتی". یەكێك لە كارمەندە ئەمنییەكان جەمالی برد بۆ بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەولێر، وتی ئەوە دەوروبەری كاتژمێر 1:30 خولەكی نیوەڕۆ بووە، پۆلیسكێك رەوانەی بەرپرسێكی باڵای كردووە و تۆمەتباری كردووە بەوەی چەقۆ و كلاشینكۆڤی بۆ خۆپیشاندانەكە ئامادە كردووە، ئەو رەتیكردوەتەوە، لە كاتژمێر 6 دا كارمەندێكی ئەمنی تر لێپرسینەوەی لێكردووە و تۆمەتباریكردووە بە " هۆكاری كێشەكان" لەكاتێكدا حكومەت بە ئاسانی ناتوانێت موچە زیادبكات، یەكێك لە كارمەندە ئەمنییەكان لە كاتژمێر 7ی ئێوارەدا رادەستی دادوەری كردووە، لەبارەی هۆكاری ناڕەزایەتییەكانییەوە پرسیاری لێكردووە هەروەها ئایا خۆپیشاندەران مۆڵەتیان وەرگرتووە (وەریان نەگرتووە)، لە كاتژمێر 8ی ئێوارەدا ئەوەی رەتكردەوە كە دادوەر وتی بەڵێن بدات بەشداری هیچ ناڕەزایەتییەكی تر بكات، بەبێ هیچ تۆمەتێك ئازادكرا. پیاوێكی تر كە ناوی "پشتیوان" بوو وتی، لە دەوروبەری كاتژمێر 10:30 خولەكە لەكاتێكدا وێنەی ناڕەزایەتییەكانی دەگرت، كارمەندێكی ئاسایش بە جلوبەرگی مەدەنییەوە موبایلەكەی بردووە، ئەوە ناچاری كردووە شوێن كارمەندەكە بكەوێت بۆ گێڕانەوەی تەلەفۆنەكەی، كارمەندەكەی ئاسایش لەگەڵ سێ كەسی تردا پشتوانیان گرتووە و ناچاریان كردووە سواری ئۆتۆمبیل ببێت و گواستویانەتەوە بۆ بارەگای ئاسایش (ئاسایشی گشتی). وتی كارمەندەكەی ئاسایش لەوێ زانیارییەكانی نوسیوەتەوە و تۆمەتباری كردووە بەوەی " حەز لە دەسەڵاتی عەرەب دەكات لێرە". داوای پاسۆردی تایبەتی تەلەفۆن و فەیسبوكەكەیان كردووە، وێنە و ڤیدیۆ و بەشداری و نامەكانیان كردووە لە فەیسبوك، كاتژمێر 4ی ئێوارە پشتیوان گواستراوەتەوە بۆ بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەولێر، كاتژمێر 8ی ئێوارە ئازادكرا دوای ئەوەی پەنجەمۆری كرد لەسەر بەڵگەنامەیەك كە دوای لێكرا نەیخوێنێتەوە. پشتیوان گەڕایەوە بۆ ناڕەزایەتییەكان لە 28ی ئازاردا دەستگیركرا كاتێك 25 كەس لەنزیك پەرلەماندا خۆپیشاندانیان كرد. جارێكی تر كارمەندێكی ئاسایش داوای پاسۆردی موبایلەكەی لێكردەوە، لەگەڵ 16 خۆپیشاندەری تردا رەوانەی بارەگای ئاسایش كران، دواتر بۆ سجنی محەتە لە وەزارەتی ناوخۆ، رۆژی دواتر گەڕێندرانەوە بۆ بنكەی پۆلیس، بەپێی ئەوەی پشتیوان وتی، دوای ئیمزاكردنی بەڵگەنامەیەك كە هیچ كەسێكیان نەیانخوێندەوە، ئازادكران. "رەوا" بە هیومان رایتس وۆچی وت لە دەوروبەری كاتژمێر 11 ی بەیانی نزیكەی 150 خۆپیشاندەر كۆبونەوە، دوای ماوەیەكی كەم لە گەیشتنی، 3 كارمەندی ئاسایش بە جلوبەرگی مەدەنییەوە هێرشیانكردەسەر، لەسەر و پشتیان دا، بەپێی قسەی خۆی" چەندین جار شەقیان تێهەڵداوە بەر لەوەی بیخەنە ناو ژورێكی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەولێرەوە لەگەڵ 8 خۆپیشاندەری تردا، وتی دەوروبەری كاتژمێر 7:30 خولەكی ئێوارە هەموویان ئازادكراون بەبێ هیچ تۆمەتێك، رەوا وتی كارمەندانی پۆلیس ناچاریان كردووە ئیمزا لەسەر بەڵێننامەیەك بكات بەوەی بەشداری هیچ جۆرە خۆپیشاندانێكی نایاسایی ناكات. 27ی ئازار (3) خۆپیشاندەر كە ئاسایش لە 27ی ئازار لە هەولێر دەستگیری كردوون بە هیومان رایتس وۆچیان وت، نزیكەی 150 بۆ 200 مامۆستا لە پاركی شانەدەر كۆبونەوە، یەكسەر ژمارەیەك لە هێزەكانی پۆلیسی چالاكە مەدەنییەكان و ئاسایش گەمارۆیاندان و خەڵكەكەیان بەرەو ئاڕاستەیەك برد، "كامەران" وتی، دەوروبەری كاتژمێر 11:40 خولەكی بەیانی كەسێك بەجلوبەرگی مەدەنییەوە لەكاتی وێنەگرتندا موبایلەكەی لێسەند و داوای لێكرد لەگەڵیدا بڕوات. لە دوری چەند مەترێك، پیاوەكە پرسیاری لە كامەران كرد لەبارەی هۆكاری وێنەگرتنەكەی، داوای لێكرد سەیری گرتە ڤیدیۆییە تایبەتەكانی بكات لە موبایلەكەیدا، بینی كامەران بەشداری ناڕەزایەتییەكانی پێشتریشی كردووە.  كامەران وتی پیاوەكە بردویەتی بۆ بارەگایەكی نزیكی ئاسایش، تەماشای ئەكاونتی كامەرانیان كرددووە لە فەیسبوك و تۆمەتباریان كردووە بەوەی ئەندامی "گۆڕان"ە كە حزبێكی ئۆپۆزسیۆنە، كارمەندانی ئەمنی كامەران و مامۆستاكانی تریان بردووە بۆ بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەولێر، ژمارەی گروپەكە گەیشتوەتە 17 دەستگیركراو، ئەمە سەرباری ئازاددكردنی 4 دەستگیركراو لە نیوە شەودا، وەكو ئەوەی وتیان. "رێبەر" وتی: هێزە ئەمنییەكان ئەویشیان لە ناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركردووە، دوای ئەوەی 10 پیاو كە 6 كەسیان جلوبەرگی سەربازییان لەبەردابووە چەندینجار لێیانداوە و خستویانەتە سەر زەوی و هۆشدارییان پێداوە لە راوەستانی، رێبەر بە هیومان رایتس وۆچی راگەیاند" یەكێك لە كارمەندە ئەمنییەكان پێنوس و تەلەفۆن و چاویلكەكەی بردم، دواتریش كیفەكەم، پارەكانی ناو كیفەكەیان كێشا بە دەموچاومداو بردیان، دواتر بردیمان و خستمانە ناو ئۆتۆمبیلێكەوە، یەكەمجار بردمیان بۆ ئاسایش، دواتر بۆ بەڕێوەبەرایەتی پۆلیس. رێبەر وتی كارمەندێكی ئەمنی سور بوو لەسەر تۆمەتباركردنم بەوەی ئەندامی گۆڕانم، سەرباری ئەوە ئەو سور بوو لەسەر رەتكردنەوە، ئەو تەنیا دەیویست ناڕەزایەتی لەسەر موچەكەی دەرببڕێت. یەكێك لەو سێ خۆپیشاندەرەی كە هییومان رایتس وۆچ بینیویەتی وتی، یەكێك لە دەستگیركراوەكان كە تەمەنی 17 ساڵ بوو دوای ئەوەی بە دارە كانزایی سەری بریندار كرابوو، خوێنێكی زۆری لێدەرۆیشت. ئەو سێ كەسە وتیان، 13 خۆپیشاندەری تر رەوانەی زیندانی مەحەتە كراون و وێنەیان گرتوون. رێبەر وتی كارمەندێكی ئەمنی لە نوسراوی بانگهێشتكردنیدا نوسیویەتی ئەو دەستبەسەرە بەپێی ماددەی سفر لە یاسای تاوانەكان، ئەوەش شتێكە كە بوونی نییە. كاتێك كە پرسیاری كردووە لەبارەی هۆكارەكەی، كارمەندە ئەمنییەكە بە رێبەری وتووە ئەو نمونەیە بۆ پاراستنی بووە، لەوە ناچێت هیچ تاوانێكی دیاریكراوی كردبێت. وتیان 3 خۆپیشاندەری تر بەیانی 28ی ئازار گەیشتون، دوانیان برینداربوون، یەكێكیان سەر و پشتی خوێنی لێ رۆیشتووە، ئەوی تریان روخساری برینداربووە، ئەو دوانە وتویانە ئەوان روبەڕوی لێدان بونەتەوە لەكاتی دەستگیركردنیاندا، لە 28ی ئازاردا دەستگیركراوەكانی تریش ئازادكران، كامەران وتی ئەو ناچاركراوە ئیمزا لەسەر بەڵگەنامەیەك بكات كە نەیخوێندوەتەوە، بەڵام وتی ئەوە بەڵێننامەیەك لەخۆدەگرت بەوەی جارێكی تر خۆپیشاندان نەكاتەوە. كاتێك رێبەر زیندانی بەجێهێشت و موبایلەكەی وەرگرتەوە، زانی كە موبایلەكەی روبەروی چەندین هەوڵی كردنەوە بوەتەوە، رێبەر ڤیدیۆی یەكێك لە ئەفسەرەكانی بە هیومان رایتس وۆچی نیشاندا كە وێنەی خۆی گرتووە لەكاتی هەوڵدان بۆ كردنەوەی موبایلەكەی. رێبەر وتی لەوكاتەوە چەندین نامەی ئەلیكترۆنی لە فەیسبوكەوە پێگەیشتووە لەبارەی هەوڵەكان بۆ چونەناو ئەژمارەكەیەوە. دهۆك  25ی ئازار "حەكیم" وتی ئەو لە دەوروبەری كاتژمێر 9:30 خولەكی بەیانی رۆژی 25ی ئازار گەیشتوەتە ناڕەزایەتی بەردەم لقی دهۆكی كەرتی پەروەردە، كارمەندێكی ئاسایش تەلەفۆنی بۆ كردووە و وتویەتی: ئەو گروپە مۆڵەتیان وەرنەگرتووە بۆ ناڕەزایەتی. حەكیم بە هیومان رایتس وۆچی وت" پێم وت ئێمە پێویستمان بە مۆڵەت نییە بۆ ناڕەزایەتی، مافی خۆمان دەوێت، تەنانەت ئەگەر داوای مۆڵەتیشمان كرد، پارێزگار مۆڵەت نادات، پاشان كارمەندەكەی ئاسایش بە پۆلیسێكی نزیكی وت  ئەركی سەرشانتە مامەڵەیان لەگەڵ بكەی". وتی نزیكەی 15 پۆلیس دەوریانداوە و ناچاریانكردووە سواری ئۆتۆمبیل ببێت. رۆژی دواتر لە كاتژمێر 2ی بەیانی ئازادكرا، فەرمانی پێدراوە رۆژی 27ی ئازار لەبەردەم دادگا ئامادەبێت، تۆمەتباركراوە بە هێرشكردنەسەر دامەزراوە حكومییەكان "پەروەردە". وتی تائێستا لێكۆڵینەوە بەردەوامە، بەپێی زانیاری ئەو، خۆپیشاندەران هیچ زیانێكیان بە بیناكە نەگەیاندووە. 27ی مارس 27ی ئازار"عەلی" لە ناڕەزایەتی بەردەم بینای بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە لە دهۆك ئامادەبوو. وتی دوو كارمەندی ئەمنی چەندینجار لێیانداوە كاتێك هەوڵیانداوە دەستگیری بكەن و رایكێشن بۆ ناو ئۆتۆمبیل، بەڵام خەڵكەكە رایانكێشاوە، كارمەندی ئەمنی بینیوە كە موبایلیان لە كەسێك سەندووە كە وێنەی روداوەكەی گرتووە، هەموو فۆتۆ و ڤیدیۆكانیان سڕیوەتەوە. پاشخانی یاسایی یاسای پەیوەندیداری كورد دەڵێ هەموو ناڕەزایەتییەك پێویستی بە مۆڵەتی پێشوەخت هەیە لە وەزارەتی ناوخۆ و دەسەڵاتدارانی لۆكاڵی. لە ماددەی 21ی "پەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكان"دا كە عێراق ساڵی 1971 پەسەندی كردووە، هاتووە كە " مافی گردبونەوەی ئاشتیانە دانی پێدانراوە و جگە لە چەند رێوشوێنێكی سنوردار نەبێت رێگە بە كۆتوبەندكردنی نادرێت". بڕیاردەری نەتەوە یەكگرتووەكانی تایبەت بە مافی گردبونەوەی ئاشتیانە و پێكهێنانی كۆمەڵەكان وتی، ئازادی پێویستە بنەما بێت، كۆتوبەندكردنی لەحاڵەتی تایبەتدا دەبێت، وتیشی، پێویست ناكات رێكخەری ناڕەزایەتییەكان مۆڵەتی فەرمی وەرگرن، بەڵام لە هەموو حاڵەتێكدا پێویستە ئاگاداركردنەوەی پێشوەخت پێشكەش بكەن، لەكاتێكدا ئەم بنەمایانە روون و پێوستن بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و سەلامەتی گشتی، یان پاراستنی سیستم و تەندروستی و ئادابی گشتی، یاخود ماف و ئازادییە گشتییەكان. یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 23/1971 جەخت لەسەر پێویستی ئامادەبوونی هەموو دەستگیركراوان دەكات لەبەردەم دادوەردا لەماوەی 24 كاتژمێر دوای دەستبەسەركردنیان.  


 ئامادەكردنی/ نیاز عەبدوڵا حیزبه‌ سیاسییه‌ كوردییه‌كانی كه‌ركوك ترسیان هه‌یه‌ 134 هه‌زار كارتی ده‌نگدانی كاتی كه‌ بۆ ئاواره‌كانی حه‌ویجه‌ و ده‌وروبه‌ری له‌ لقی كه‌ركوكی كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كان دروست كراوه‌، بۆ مه‌به‌ستی ده‌نگدانی ساخته‌ له‌ هه‌ڵبژرادنه‌كانی 12ی ئایاری 2018ی عێراق له‌و پارێزگایه‌ به‌كاربهێندرێت. ئه‌مڕۆ یه‌ك شه‌ممه‌ له‌ شاری كه‌ركوك جگه‌ له‌ حیزبی پارتی دیموكرات و حیزبی نه‌وه‌ی نوێ كه‌ ئاماده‌ی كۆبوونه‌وه‌كه‌ نه‌بوون كۆی هێزه‌ سیاسییه‌كان ئاماده‌ی بوون، تا به‌یه‌كه‌وه‌ باس له‌ چۆنییه‌تی هاوكاریكردن و هاندانی به‌شداری هاووڵاتیان و رێگریكردن له‌ ساخته‌كاری بكه‌ن. له‌و باره‌یه‌وه‌ مامۆستا سه‌ڵاح ساڵه‌یی به‌رپرسی په‌یوه‌ندییه‌كانی حیزبی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان له‌ كه‌ركوك كه‌ ئاماده‌ی كۆبوونه‌وه‌ی لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان بوو، به‌ دره‌و میدیای وت "‌50%ی كه‌ركوكییه‌كان تا ئێستا كارتی بایۆمه‌تری هه‌ڵبژاردنیان نه‌كردووه‌، لقی كه‌ركوكی كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژرادنه‌كانی عێراق-یش 134 هه‌زار كارتی ده‌نگدانی كاتی بۆ ئاواره‌كانی حه‌ویجه‌ و ده‌روبه‌ری كردووه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌س ئه‌و كارتانه‌ی وه‌رگرتبێته‌وه‌ و دابه‌شكرابێت‌، بۆیه‌ ئێمه‌ مه‌ترسیمان هه‌یه‌ ئه‌م كارتانه‌ له‌ پارێزگای كه‌ركوك له‌ناو شاری كه‌ركوك و حه‌ویجه‌ بۆ مه‌به‌ستی ساخته‌كاری له‌ لایه‌ن هێزه‌ سیاسییه‌ عه‌ره‌بییه‌كان به‌كاربهێندرێن". سه‌ڵاح ساڵه‌یی ئه‌وه‌ی خسته‌ روو ئه‌و ژماره‌ كارته‌ ده‌توانێت سه‌نگ و قه‌باره‌ی ململانێكه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هێزه‌ سیاسییه‌ عه‌ره‌بییه‌كان له‌ كه‌ركوك یه‌كلا بكاته‌ و وتی " ئێمه‌ ئه‌مڕۆ له‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌دا سه‌ره‌ڕای هه‌وڵدان بۆ هاندان و به‌شداریكردنی زیاتری هاووڵاتیانی كه‌ركوك له‌ هه‌ڵبژاردن، مه‌به‌ستمان بوو لیژنه‌یه‌ك له‌ حیزبه‌كان پێكبهێنین تا له‌گه‌ڵ كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژرادن له‌ كه‌ركوك كۆببێته‌وه‌ و به‌دواداچوون بۆ ئه‌و ژماره‌ كارته‌ كاتییه‌ی ده‌نگدان بكات بۆیه‌ ئه‌وه‌مان كرد و لیژنه‌كه‌مان پێكهێنا". به‌رپرسی په‌یوه‌ندییه‌كانی حیزبی زه‌حمه‌تكێشان له‌ كه‌ركوك جه‌ختی له‌سه‌ر پێویستی وه‌لانانی كێشه‌ ناوخۆییه‌كان له‌ نێوان هێزه‌ سیاسییه‌كان كرده‌وه‌ و ئاماده‌نه‌بوونی حیزبه‌كانی پارتی دیموكرات و نه‌وه‌ی نوێی به‌ بۆشایی لێكدایه‌وه له‌ دۆخی ئێستای سیاسی كه‌ركوك‌. جگه‌ له‌ پارتی دیموكراتی كوردستان كه‌ بریاری به‌شداری نه‌كردنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی له‌ پارێزگای كه‌ركوك داوه‌، ئه‌مڕۆ15ی نیسان حیزبه‌ كوردییه‌كانی كه‌ركوك بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنیان له‌و شاره‌ ده‌ستپێكرد.


دەنگی هێزەكان لە 1992 بۆ 2014 لە پارێزگای هەولێر. راپۆرتی شیكاری/ محەمەد رەئوف ئەگەرچی هەڵبژاردنی 12ی ئایاری داهاتوو پەیوەستە بە پەرلەمانی عێراقەوە، بەڵام كاریگەری راستەوخۆی لەسەر بارودۆخی هەرێمی كوردستان و گۆڕینی نەخشەی سیاسی هێزەكانی هەرێمی كوردستان دەبێت، بەو پێیەی لەماوەی چوارساڵی رابردوودا كۆمەڵێك گۆڕانكاری گەورە رویانداوە كە كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر ژیانی هاوڵاتیان و پێگەی هەرێمی كوردستان هەبووە، بۆیە ئەو كاریگەریانەش راستەوخۆ دەگوازرێتەوە بۆ پێگەی هێزەكان، ئەنجامدانی ریفراندۆم و ئەو كاریگەریانەی لەسەر پێگەی هەرێم درووستی كردوو دواتریش روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری بەدوای خۆیدا هێنا، هەموو ئەمانە كاریگەری لەسەر گۆڕینی نەخشەی هێزە سیاسیەكانی هەرێم درووست دەكەن و رەنگە ئەوەش ببێتە هۆی گۆڕینی پێكهاتەی حكومەت و بڕیاری سیاسی لە هەرێمی كوردستان، بەڵام گۆڕانكاری لە نەخشەی سیاسی هێزەكان بەبێ گۆڕانكاری لە پێگەی هێزەكان لە هەولێر كاریگەریەكی ئەوتۆ لەسەر بارودۆخی سیاسی هەرێمی كوردستان درووست ناكات، چونكە هەولێر هەم پایتەختی هەرێم و ئەم شوێنی بریاری سیاسی و هەم قۆرخكراوی پارتی دیموكراتی كوردستانە، گۆڕانكاری لە نەخشەی هێزەكان لەو پارێزگایە كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر گۆڕانكاری لە داهاتووی سیاسی و حوكمرانی لە هەرێمی كوردستان. پێگەی هێزەكان لە پارێزگای هەولێر  یەكەم/ هەڵبژاردنی 1992  لە یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردنی 1992 لە پارێزگای هەولێر كە (340000) مافی دەنگدانی هەبوو(335827) دەنگیدا بەرێژەی ( 77.6%) لەو پارێزگایە ئاستی دەنگەكان بە جۆرێك بوو كە، پارتی دیموكراتی كوردستان (152143) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڕێژەی (45.9%) و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان (148352) دەنگ بە رێژەی (44.4%) و لیستی ئیسلامی (11092) بە رێژەی (3.3%) و حیزبی شیوعی (11047) بەڕێژەی (3.3%) دەنگیان بەدەست هێنا، پارێزگای هەولێر لەیەكەم هەڵبژاردندا دەنگی یەكێتی و پارتی زۆر نزیك بوو لەیەكەوە، بۆیە كەڵكەڵەی یەكلاكردنەوەی شوناسی هەولێر بۆ یەكێكیان هەرزوو پەیدا بوو، بۆیە یەكێتی سلێمانی و پارتی هەولێریان بۆخۆیان یەكلاكردەوەو شەڕی هەیمەنەی هەولێریان كرد و لە شەڕی ناوخۆ ماوەیەك بۆ یەكێتی یەكلا بوەوەو دواتر پارتی لە 31ی ئابدا هەیمەنەی خۆی بەسەر هەولێردا چەسپاند و تا ئێستاش ئەو هەیمەنەیە بەردەوامە و لە چاوەڕوانی هەڵبژاردنی داهاتووە كە گۆڕان لە پێگەو نەخشەی هێزەكان لەو پارێزگایە درووست بكات.       دووەم/ هەڵبژاردنی 2005  بەڵام  لە هەڵبژاردنی 2005 دا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پارتی و یەكێتی بەیەك لیست بەشداری هەڵبژاردنیان كرد بەلام لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا بە لیستی جیابوو بۆیە ئاستی دەنگی حیزبەكان لەو هەڵبژاردنەدا دەردەكەوێت، لەو هەڵبژاردنەدا (647994) كەس دەنگیان دابوو، تەنها (4) لیست توانیان كورسی مسۆگەر بكەن ئەوانی تر دەنگی پێویستیان نەهێنا، لیستی دەنگی دیموكراتی كوردستان كە لە (پارتی و شیوعی و ژمارەیەك حیزب پێكهاتبوو) كە (347772 ) دەنگی بەدەستهێنابوو بە رێژەی (53.7%) دەنگەكان و لیستی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان (244343) دەنگ بەریژەی بەڕێژەی (37.7%)و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان (22523) دەنگی بەدەستهێنابوو بەڕێژەی (3.5%) و كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستان (18781) دەنگی بەدەستهێنابوو بەڕێژەی (2.9%)، دوای زیاتر لە 10 ساڵ لە غیابی یەكێتی لەو شارە لەدوای روداوەكانی 31ی ئاب یەكێتی توانی نزیكەی 38%ی دەنگی ئەو پارێزگایە مسۆگەر بكات و پارتی كۆمەڵێك هێزی دیكەش نزیكەی 54%.                                           سێیەم/ هەڵبژاردنی 2010  بەلام لە هەڵبژاردنی ساڵی 2010 ی پارێزگای هەولێر بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە (917685)، هاوڵاتی مافی دەنگدانیان هەبووە و (680408) هاوڵاتیش دەنگیانداوە،   پارتی دیموكراتی كوردستان (306775) دەنگ بەڕێژەی (45.08%) دەنگەكان، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان (124632) دەنگی بەدەستهێناوە، بەڕێژەی (18.3%) و لیستی گۆڕان توانی (103397) دەنگ بەدەستبهێنێت، بەڕێژەی (15.19%) و  كۆمەڵی ئیسلامیی ( 70662) دەنگ و توانی (1) كورسی بەدەستبهێنێت بەڕێژەی (9.2%)، لیستی یەكگرتووی ئیسلامیی (51065) دەنگی بەدەستهێنا، بەڕێژەی (7.5%)، لە دوای درووست بونی بزووتنەوەی گۆڕانەوە ئیدی یەكێتی دەنگەكانی لە پارێزگای هەولێر زۆر دابەزی بۆ 18% واتا بە بەراوردی 2005 بەرێژەی 20% دابەزی و دەنگی لایەنەكانی دەرەوەی پارتی لە پارێزگای هەولێر پەرت بوو .  چوارەم/ هەڵبژاردنی 2014    بەڵام پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 30/4/2014، كە (936557) هاوڵاتی مافی دەنگدانیان هەبووە و (744489) هاوڵاتیش دەنگیانداوە، پارتی دیموكراتی كوردستان  توانی (354735) دەنگ بەدەست بهێنێت بەرێژەی (48% ) و ، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان (168688) دەنگی بەدەستهێناوە بەڕێژەی (23%) و لیستی گۆڕان توانی (104059) دەنگ بەدەستبهێنێت بەڕێژەی (14%) و  لیستی كۆمەڵی ئیسلامیی (80492) دەنگ بەڕێژەی (11%) و لیستی یەكگرتووی ئیسلامیی (26323) دەنگ و بەڕێژەی (4%)ی دەنگەكان بەدەست بهێنێت، بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا رێژەی دەنگی لایەنەكان زیاتر بوو لە پارتی كە پارتی 45% و لایەنەكانی تریش زیاتر لە 50%ی دەنگەكانیان مسۆگەر كردووە.    ئەگەر لە دەنگ و رێژەی هەڵبژاردنەكانی رابردوو ورد بیتەوە دەردەكەوێت ئاستی دەنگی لایەنەكان لە هەڵبژاردنێكەوە بۆ هەڵبژاردنێكی تر زۆر گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە، بەو پێیەی پارێزگای هەولێر لەژێر هەیمەنەی پارتیدا بووەو جموجول و چالاكی هێزەكانی سنورداركردووەو دۆخێكی سیاسی وای خوڵقاندووە، كە تەواوی پۆست و بڕیار و پرۆژەكانی ئەو ناوچانە لەژێر هەیمەنەی پارتی خۆیی و بۆ گیرفانی خۆی بووە. ئەگەرچی ململانێی توندی هێزەكان لە پارێزگای سلێمانی گەرم بووەو ئەوەش لە قازانجی دەنگی پارتیە لە هەولێر و دهۆك، بەڵام چاوەڕوان دەكرێت  هەڵبژاردنی داهاتوو گۆرانكاری لە پێگەو دەنگ و رێژەی لایەنەكاندا درووست بكات بەتایبەتیش لە پارێزگای هەولێر، بەو پێیەی پارتی دەسەڵاتداری ناوچەكە بەرپرسی پلە یەكی خراپی بارودۆخی سیاسی و ئابوری و ناسەقامگیری كوردستان بووە، بەوەی سەرۆكایەتی هەرێم و حكومەت و بەم دوایانەش سەرۆكایەتی پەرلەمان و پەیوەندیەكان و نەوت و ناوخۆ هەمووی لەدەستی پارتیدا بووە بۆیە بەرپرسیارێتی سەرەكی دەكەوێتە ئەستۆ، هاوكات ئەنجامدانی ریفراندۆم و ئەو دۆخە پڕ لە قەیرانەی بەدوای خۆیدا هێنای دارێژەرو پلانی سەرەكی ئەنجامدانی لە دەستی پارتی و سەرۆكی پارتیدا بووە ئەو سیاسەتەش هۆكاری سەرەكی داروخانی ژێرخانی ئابوری و سیاسی و روخان و لاوازكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان بووە لەسەر ئاستی ناوخۆ و عێراق و هەرێمایەتی و جیهانیش. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت هەموو ئەو بارودۆخانەی كە رویان داوەو رێوشوێنە توندەكانی كۆمسیۆنی عێراق بۆ رێگری لە تەزویر و ساختەكاری گۆڕانكاری لە دەنگ و رێژەی دەنگەكانی هێزە باڵادەستەكانی كوردستان لە پارێزگای هەولێر درووست بكات، بە درووستكردنی هەرجۆرە گۆڕانكاریەكیش لە دەنگی هێزەكان لە پارێزگای هەولێر راستەوخۆ كاریگەری لەسەر بارودۆخی هەرێمی كوردستان درووست دەكات.، بەتایبەتیش ئەو زنجیرە خۆپیشاندانانەی كە لەماوەی رابردوودا رویاندا هەیمەنەی دەسەڵاتی پارتی لە ترس و تۆقاندن و سەركوتكردن تێكشاند، كە ئەمەش رێگە خۆش دەكات بۆ ئەوەی دەنگدەر ترسی نەبێت لەوەی دەنگ بە هێزوو لایەنی دیكە بدات.   


بە مەبەستی‌ دادگاییكردنی ئەو كۆمپانیا بیانیانەی‌ مامەڵەی‌ مادەی‌ كیمیاویان لەگەڵ حكومەتی بەعس كردوە، ئارام شێخ محەمەد، جێگری سەرۆكی‌ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەرجەم بەڵگەنامەی‌ رەسمییەكانی دادگاییكردن و حوكمدانی‌ تاوانبار عەلی‌ حەسەن مەجید-ی‌ وەرگرتوەتەوە. ئارام شێخ محەمەد، لە نوسراوێكدا بۆ دادگای‌ باڵای‌ تاوانەكانی عێراق، ئەو بەڵگەنامانەی وەرگرتۆتەوە، بڕیارە كۆمەڵەی‌ قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجە لە دادگاكانی دەرەوەی‌ وڵات پشتبەست بەو بەڵگەنامە، سكاڵا لەسەر ئەو كۆمپانیانە تۆماربكەن كە مامەڵەی‌ مادەی‌ كیمیاویان لەگەڵ حكومەتی بەعس كردوە. جێگری‌ سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پەیجی خۆی بڵاویكردوەتەوە، كە  جگە لە رادەستكردنی ئەو بەڵگەنامانە، لەسەر ئەركی خۆی‌ لە چوارچێوەی‌ 29 تابلۆی‌ چاپكراو، سەرجەم ئەو بەڵگەنامەی‌ پێشكەش بە بەشی دۆكیۆمێنتەكانی مۆنۆمێنتی‌ هەڵەبجە كرد.  


ئامادەكردنی: نامیق رەسوڵ  ئەوەی هەڵبژاردنی ئەمجارەی پەرلەمانی عێراقی لە هەڵبژاردنەكانی پێشووتر جیادەكاتەوە، چەند ژنێكن كە لە ژمارەیەك بازنەی هەڵبژاردن، كاندیدی ژمارە یەكن و سەرۆكایەتی لیستەكانیان پێسپێردراوە، ژمارەی ئەو ژنانەی لە هەر 18 پارێزگاكەی عێراق سەرۆكایەتی لیستێكی دیاریكراو دەكەن گەیشتوەتە حەوت ژن. ئەمە هەوڵێكە بۆ شكاندنی هەژمونی پیاوان بەسەر لیستەكانی هەڵبژاردن و ركابەری كردن لەسەر كۆكردنەوەی زۆرترین دەنگ لە هەڵبژاردنەكەدا. هەندێك لە كوتلە سیاسییەكان لەم هەڵبژاردنەدا پشتیان بە رەگەزی مێ‌ بەستووە، لەم هەڵبژاردنەدا بەو هیوایەی بتوانن سود لە (كۆتا)ی دیاریكراو بۆ ژنان وەربگرن و زۆرترین كورسی پەرلەمانی عێراق بەدەستبهێنن. لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمجار: •     لە بەغدادی پایتەخت كە زۆرترین كورسی لە پەرلەماندا هەیە، ژنێك سەرۆكایەتی لیستێك دەكات، ئەوەش پەرلەمانتار (ماجدە تەمیمی)یە  كە سەرۆكایەتی لیستی هاوپەیمانی " سائرون" دەكات و هاوپەیمانێتییەكە پێكهاتووە لە (رەوتی سەدر و حزبی شیوعی عێراق و چەند حزبێكی مەدەنی تر). •     لە پارێزگای بابل (حەنان فەتلاوی)ی كە لە دوو خولی پێشوودا پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا بوو، سەرۆكایەتی لیستی " ئیرادە" دەكات. •     لە پارێزگای دیوانیە پەرلەمانتار (هودا سەجاد) سەرۆكایەتی لیستی هاوپەیمانی " نەسر" دەكات كە حەیدەر عەبادی سەرۆكی وەزیرانی سەرۆكایەتی دەكات و پێشبینی دەكرێت ئەو هاوپەیمانێتییە زۆرترین كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستبهێنێت. كاندیدكردنی ژنان وەك سەرۆكی لیست لە هەڵبژاردنی 12ی ئایاری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانیشی گرتوەتەوە، لە هەرێمی كوردستان و ناوچە دابڕێنراوەكان (چوار) ژن سەرۆكی لیستن: •     لە پارێزگای سلێمانی  (شلێر عەبدولمەجید) كاندیدی ژمارە یەكی لیستی حزبی شیوعی كوردستانە. •     لە پارێزگای دهۆك (ڤیان سەبری) سەرۆكی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستانە. •     لە كەركوك (جوان حەسەن) سەرۆكی لیستی یەكگرتووی ئیسلامیی كوردستانە. •     لە سلێمانی (تانیا تاهیر) سەرۆكی لیستی حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستانە. دانان و دیاریكردنی كاندیدی ژمارە (یەك) لە لیستەكاندا ناكۆكی گەورەی لە نێو قەوارە و هاوپەیمانێتییەكاندا لێكەوتەوە، چونكە كاندیدەكان بڕوایان وایە بەدەستهێنانی ژمارە (یەك) لە لیستەكاندا سەركەوتنیان لە هەڵبژاردندا مسۆگەر دەكات، بەڵام لە راستیدا ئەوە بەندە بە هەڵوێستی دەنگدەران و ئارەزویان لە دەنگداندا.. بۆ هەڵبژاردنی ئەمساڵی پەرلەمانی عێراق: •    (6 هەزارو 904) پاڵێوراو هەن •    پاڵێوراوەكان لەلایەن (25) هاوپەیمانێتی و (63) قەوارەی سیاسییەوە كاندیدكراون •    كاندیدكراوەكان كێبركێی دەكەن لەسەر بردنەوەی (329) كورسی پەرلەمانی عێراق    


ئامادەكردنی: نامیق رەسوڵ – فازل حەمەڕەفعەت رۆژێك دوای لیست و لایەنە عێراقییەكان، ئەمڕۆ لیستە كوردییەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆیان دەستپێكرد. هەر لیستێك بەپێی بۆچون و بەرژەوەندی هەڵبژاردنی خۆی لە شار و ناوچەیەكەوە هەڵمەتەكەی دەستپێكرد. بزوتنەوەی گۆڕان  بزوتنەوەی گۆڕان كە لە هەڵبژاردنی پێشوودا (9) كورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەدەستهێنا، هەڵمەتی بانگەشەی ئەمجارەی خۆی لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان دەستپێكرد. دیاریكردنی هەولێر بۆ دەستپێكردنی بانگەشە لەلایەن بزوتنەوەی گۆڕانەوە بێ ئامانج و مەغزا نەبوو، گۆڕان كە لەدوای رێگریكردن لە سەرۆكی پەرلەمان و دەركردنی وەزیرەكانی، ئامادەگییەكی لاوازی لە هەولێر هەبوو، بە راگەیاندنی هەڵمەتی هەڵبژاردن لە هەولێر و سەردانی سەركردەكانی بزوتنەوەكە بۆ ئەو شارە، جارێكی تر گەڕایەوە پایتەخت. قادری حاجی عەلی سەرپەرشتیاری هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان لە وتاری دەستپێكی كردنەوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا وتی: " هەولێر تەنیا هی حزب یان بنەماڵەیەك نییە، بۆیە ئێمە لێرەوە دەستمانپێكرد". یەكێك لەو كەسانەی كە بەشداری مەراسیمی كردنەوەی هەڵمەتی هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان بوو لە هەولێر، یوسف محەمەد سادق سەرۆكی لیستی گۆڕان بوو لە سلێمانی، یوسف محەمەد كە  سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانە، لەدوای پەكخستنی پەرلەمانی كوردستانەوە لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە رێگری لێكرا بچێتەوە بۆ هەولێر، ئەمە یەكەمجار بوو سەردانی هەولێر بكات، بەڵام ئەمجارەیان وەكو سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان نا، بەڵكو وەكو كاندیدێك بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەردانی كرد. هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری كە بەرهەم ساڵح سەرۆكایەتی دەكات، ئەمڕۆ بەهەمان شێوەی بزوتنەوەی گۆڕان لە هەولێرو لە هۆڵی (بابیلۆن) هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی دەستپێكرد، بەرهەم ساڵح سەرۆكی هاوپەیمانێتییەكە بەشداری مەراسیمەكەی كرد. بڕیارە هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری رۆژی چوار شەممە لە هۆڵی (تەلاری هونەر) لە سلێمانی مەراسیمێكی تری بانگەشەی هەڵبژاردن بەڕێوەببات. هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری یەكەمجارە بەشداری هەڵبژاردن دەكات. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە لەم هەڵبژاردنەدا لەگەڵ بزوتنەوەی ئیسلامیدا بە یەك لیست بەشداری دەكەن، بە ئامادەبوونی ئەمینداری گشتی ئێستای حزبەكە و ئەمینداری پێشوو هەروەها رابەری گشتی بزوتنەوەی ئیسلامی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی لە هەولێر دەستپێكرد. لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا یەكگرتووی ئیسلامی (4) كورسی بردەوە، بەڵام بزوتنەوەی ئیسلامی هیچ كورسییەكی بەدەستنەهێنا. بەر لە دەستپێكردنی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن، لەناو لایەنە ئیسلامییەكاندا هەوڵێك خرایەگەڕ بۆ دروستكردنی لیستێكی ئیسلامی، بەڵام هەوڵەكە شكستیهێنا. سەرەڕای ئەوەی بزوتنەوەی ئیسلامی بە یەك لیست لەگەڵ یەكگرتوو دەچێتە هەڵبژاردنەوە، بەڵام لیستەكە هەر بە ناوی یەكگرتووی ئیسلامییەوەیە و كاندیدی بزوتنەوەی ئیسلامی لەناو لیستەكەدا هەیە.  كۆمەڵی ئیسلامی كۆمەڵی ئیسلامی بەر لە هەموو لیست و حزبە كوردییەكان لە كەركوك هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی دەستپێكرد و عەلی باپیر ئەمیری حزبەكە بەشداری مەراسیمەكەی كرد. كۆمەڵ لە كەركوك لیستی جیاوازی نییە و بە لیستێكی هاوبەش بەناوی " نیشتمان" لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان و هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری بەشداری دەكات. نەوی نوێ لیستی نەوەی نوێ كە یەكەمجارە بەشداری هەڵبژاردن دەكات، ئاهەنگی دەستپێكردنی هەڵمەتی هەڵبژاردنی بردە دەڤەری راپەڕین و لە گوندی (قوڕەگۆ)ی نزیك لۆفەكانی گڵەزەردی نزیك رانیە. سەرۆكی حزبەكە لە وتاری دەستپێكی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردندا رایگەیاند، بەمەبەست دەڤەری راپەڕینیان كردوەتە شوێنی دەستپێكردنی هەڵمەتی بانگەشە، چونكە ئەم ناوچەیە سیمبوڵی راپەڕینە. یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەراندا (21) كورسی بردەوە، تائێستا مەراسیمی گەورەی دەستپێكردنی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی نەكردووە، بەڵكو تەنیا پەیامێكی بڵاوكردوەتەوە و كاندیدەكانیشی دەستیان بە بانگەشە كردووە. پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان كە مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی دەكات و لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەراندا (28) كورسی بەدەستهێنا، بەهەمان شێوەی یەكێتی نیشتیمانی تائێستا مەراسیمی گەورەی دەستپێكردنی هەڵمەتی هەڵبژاردنی نەكردووە، بەڵام بڕیارە رۆژی دوو شەممە بانگەشە دەستپێبكات. هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 12ی ئایار بەڕێوەدەچێت، رۆژی 14ی مانگ لە عێراق و رۆژی 15ی مانگ لە هەرێمی كوردستان دەستیپێكرد، بەپێی رێوشوێنەكانی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق 24 كاتژمێر بەر لە بەڕێوەچوونی پرۆسەی دەنگدان، هەڵمەتی بانگەشە رادەگیرێت.  


راپۆرتی شیكاری: فازل حەمەڕەفعەت سەرەتایەكی پێویست دوای جەنگی جیهانی یەكەم، وڵاتانی زلهێز هەرسێ ویلایەتی (بەغداد، بەسرە، موسڵ) یان بەپێی رێككەوتننامەی (سایكس پیكۆ) لەچوارچێوەی وڵاتێكی نوێدا بەناوی (عێراق) یەكخست. لە رۆژی 11 ی تشرینی دووەمی 1920، عێراق بوو بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەلان لەژێر ئینیتدابی بەریتانیادا، ئینگلیزەكان بۆ جێگیركردنی وڵاتە نوێیەكە، شۆڕشی 1920ی عێراق و شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفیدیان لە كوردستان سەركوتكرد. ساڵی 1921 بەسەرۆكایەتی وینستۆن چەرچڵ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كۆنگرەی قاهیرە بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دیاریكرا، كۆنگرەكە پێشنازی كرد ریفراندۆمێك سازبدرێت بۆ دانانی شا فەیسەڵ،  23ی ئابی 1921 فەیسەڵی یەكەم وەكو پادشای عێراق دانرا. كانونی دووەمی 1924 كە عێراق لەژێر ئینتیدابی بەریتانیادا بو، هەڵبژاردنێك بەڕێوەچو بۆ دیاریكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی دامەزراندن، ئەوە یەكەم هەڵبژاردن بو لە مێژووی نوێی عێراقدا، شیعەكان كە دژی ئینتیدابی بەریتانیا بون، هەڵبژاردنەكەیان بایكۆت كرد. ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكە یەكەمین دەستوری بۆ عێراق نوسییەوە، تەموزی 1924 دەستوری عێراق پەسەندكرا، لە 21ی ئازاری 1925 شا فەیسەڵ دەستورەكەی ئیمزا كرد، لە دەستورەكەدا سیستمی حوكمڕانی عێراق بە سیستمی (پادشایەتی دەستوریی) دیاریكرا لەگەڵ بوونی حكومەتێكی پەرلەمانیی و دوو ئەنجومەنی یاسادانان بەمشێوەیە: •    ئەنجومەنی نوێنەران: ئەم ئەنجومەنە چوار ساڵ جارێك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت •    ئەنجومەنی پیران (ئەعیان): ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی لەلایەن پادشاوە دەدەنرا بەشێوەیەكی گشتی مێژوونوسان مێژووی عێراق بەسەر دوو قۆناغدا دابەش دەكەن: •    قۆناغی یەكەم: رژێمی پادشایەتی 1921-1958 •    قۆناغی دووەم: رژێمی كۆماریی 1958 تاوەكو ئێَستا لە هەردوو قۆناغەكەدا چەندین پەرلەمان هەبوون كە نوێنەرایەتی گەلیان كردووە. سەردەمی پادشایەتی و یەكەم پەرلەمان لە مێژووی عێراقدا ساڵی 1925 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچوو، بەشێوەیەكی گشتی لە قۆناغی پادشایەتیدا 16 خولی پەرلەمانی هەبووە، بەڵام هیچ یەكێك لەو پەرلەمانانە خولی یاسایی خۆیان تەواو نەكردووە و پێشوەخت هەڵوەشێندراونەتەوە جگە لە سێ خولی پەرلەمانی نەبێت، بۆ نمونە 1953 هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچووە، بەڵام سەرۆك وەزیران داوای بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پێشوەختی كردوە‌و بەوهۆیەوە 1954 دیسان هەڵبژاردن بەڕێوەچوە، هەر هەمان ساڵ جارێكی تر هەڵبژاردن كراوەتەوە. تاوەكو روخانی سیستمی پادشایەتی لە ساڵی 1958 لە عێراق (10) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچوو، هەر لەو ماوەیە زیاتر لە (50) حكومەت پێكهێنرا، ئەمەش نیشاندەری ناسەقامگیری دۆخی سیاسی عێراقە لەو سەردەمەدا. لەم سەردەمەدا ئەنجومەنی نوێنەران یاخود پەرلەمان ناوی (كۆمەڵەی نیشتیمانی) لێنراوە. سیستمی كۆماری و سەردەمی قاسم ساڵی 1958 بە سەرۆكایەتی سەركردەكانی كودەتاكەی 14ی تەموزو ئەفسەرانی ئازادیخواز رژێمی كۆماری راگەیەندرا، بەڵام لەم قۆناغەدا هیچ هەنگاوێك بە ئاڕاستەی پرۆسەی دیموكراتی و هەڵبژاردن سەرنەكەوت. سەردەمی بەعسییەكان تاوەكو كودەتای ساڵی 1963ی بەعسییەكان هیچ هەڵبژاردنێكی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەنەچوو، لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعسییەكانیشدا ژیانی دیموكراتی لە عێراق تاوەكو ساڵی 1980 بەتەواوەتی پەكیكەوت، دوای 22 ساڵ راوەستان، 1980 یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەڕێوەچو. بەعسییەكان ناوی پەرلەمانیان گۆڕی بۆ (ئەنجومەنی نیشتیمانی)، ئەم ئەنجومەنە ئەندامەكانی سەربە حزبی بەعس بون، هەرچەندە لە 1980وە رژێمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجامدا، بەڵام هیچ یەكێك لە هەڵبژاردنەكان نەیتوانی دیموكراسی لە عێراق بچەسپێنێت. ناوی ژمارەیەك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نیشتیمانی (پەرلەمان) لەسەردەمی بەعسدا: •    نەعیم حەداد: 1980-1983 •    سەعدون حەمادی: 1983-1990 •    سەعدی مەهدی ساڵح: 1990- 1996 •    سەعدون حەمادی: 1996-2003 دوای سەددام ساڵی 2003 رژێمی بەعس روخێنرا، قۆناغێكی سیاسی نوێ دەستیپێكرد، مارسی 2004 ئەنجومەنی بەڕێوەبردن كە لەلایەن دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانانەوە دانرابو، ئیمزای لەسەر دەستورێكی كاتی كرد، دەستورەكە داوای پێكهێنانی كۆمەڵەی نیشتیمانی ئینتیقالی كرد، بەجۆرێك تەمەنی كۆمەڵەكە لە مانگی كانونی دووەمی 2005 تێپەڕنەكات، ئەركی ئەم كۆمەڵەیە ئامادەكردنی رەشنوسی دەستورێكی نوێ بوو بۆ عێراق لەگەل دیاریكردنی. لە قۆناغی دوای سەددام حسێندا پەرلەمان ناوی لێنرا (ئەنجومەنی نوێنەران)، یەكەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە یەكی كانونی دووەمی 2005دا بەڕێوەچوو. ئیئتیلافی عێراقی یەكگرتوو هەڵبژاردنەكەی بردەوە و رێژەی 48%ی دەنگەكانی دەنگەكانی بەدەستهێنا، كە ژمارەی دەنگەكانی دەیكردە 140 كورسی لە كۆی 275 كورسی ئەنجومەنی نوێنەران. ئیتیلافی عێراقی یەكگرتوو وەكو لایەنی براوەی هەڵبژاردنەكە دەستیكرد بە گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنەكان بەمەبەستی پێكهێنانی حكومەتێكی ئیئتیلافی، لەسەر بنەمای ئەو دانوستانانە، رۆژی 4ی كانونی دووەمی 2005: •    حاچم حەسەنی وەكو عەرەبێكی سوننی بە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردرا •    هەریەكە لە حسێن شەهرستانی لە پێكهاتەی عەرەبی شیعە و عارف تەیفور لە پێكهاتەی كورد وەكو جێگرانی یەكەم و دووەمی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردران •    جەلال تاڵەبانی لەسەر پێكهاتەی كورد وەكو سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا •    ئیبراهیم جەعفەری لەسەر پێكهاتەی شیعە وەكو سەرۆك وەزیران هەڵبژێردرا دەستور 15ی تشرینی یەكەمی 2005 دەستوری نوێی عێراق خرایە راپرسییەوە، بەپێی ئەو دەستورە پەیكەری پەرلەمان یاخود ئەوەی پێی دەوترێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەمشێوەیە داڕێژرا: •    ئەنجومەنی نوێنەران •    ئەنجومەنی فیدراڵ ئێستا ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران (329) كورسییە كە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ هەڵدەبژێردرێن، ئەركی ئەم ئەنجومەنە دەركردنی یاسا و چاودێركردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنە. بەشێوەیەكی گشتی لە پاڵ رۆڵی دەركردنی یاسا و چاودێریكردن، دەستور هەندێك ماف و دەسەڵاتی تری بە ئەنجومەنی نوێنەران داوە لەوانە:  •    ئیمزاكردنی پەیماننامەكان •    دەنگدان لەسەر كاندیدەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن •    هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیران سەرۆك كۆمار •    پێدانی متمانە بە سەرۆك وەزیران ئەنجومەنی فیدراڵ ئەم ئەنجومەنە پێكدێت لە نوێنەری هەموو ناوچەكانی وڵات، لە هەندێك لە وڵاتانی جیهان ئەم ئەنجومەنە ناوی لێنراوە ئەنجومەنی پیران، تائێستا ئەم ئەنجومەنە لە عێراق پێكنەهێنراوە و كێشەی لەسەرە. لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە تائێستا ژمارەیەك هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە عێراق بەڕێوەچووە، ناوی هەندێك لە سەرۆكەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە قۆناغی دوای سەددام:  •    حاچم حەسەنی: 2005-2006 •    مەحمود مەشهەدانی: 2006-2008 •    فوئاد مەعسوم: 14ی حوزەیرانی 2010- 11ی تشرینی دووەمی 2010 •    ئوسامە نوجێفی: 2010-2014 •    سەلیم جبوری: 2014-2018  



مافی به‌رهه‌مه‌كان پارێزراوه‌ بۆ دره‌و
Developed by Smarthand