(درەو): یەكێك لەوانەی لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەدوای نەوتدا دەگەڕا لە كوردستان‌و دواتر بوو بە بریكاری وەزارەتی نەوتی عێراق، كۆچی دوایی كرد.  موعتەسەم ئەكرەم بریكاری پێشووی وەزارەتی نەوتی عێراق لە پشكی كورد (یەكێتیی)، كۆچی دوایی كرد. موعتەسەم ئەكرم نزیك بوو لە كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتیی، بۆیە كۆسرەت رەسول وەكو یەكەم بەرپرسی یەكێتیی پرسەنامەیەكی بڵاوكردەوە.  موعتەسەم ئەكرەم یەكێك لەوانە بوو، كە لەدوای رووداوەكانی 31ی ئابی 1996وە لەلایەن یەكێتییەوە راسپێردرا بەوەی هەوڵی دۆزینەوەی نەوت بدات.  رۆژی 22ی ئۆكتۆبەری 2019 ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری خانەنشینكردنی بۆ ژمارەیەك بەرپرس دەركرد، یەكێك لەوانە موعتەسەم ئەكرەم بوو، بەڵام دواترو لەسەر داوای كۆسرەت رەسوڵ بڕیاری خانەنشینییەكەی هەڵوەشێندرایەوەو ئەمجارە لەبری پۆستی (بریكاری وەزیری نەوتی عێراق بۆ كاروباری دابەشكردنی بەرهەمە نەوتییەكان) پۆستی (بریكاری وەزارەتی نەوت بۆ كاروباری غاز)ی پێدرا.  دوای كۆتایهاتنی كاركردن‌و خانەنشینبوونی یەكجاری موعتەسەم ئەكرەم، پۆستی بریكاری وەزارەتی نەوتی عێراق كە پشكی یەكێتیی  بوو، ماوەیەك بە بەتاڵی مایەوەو وا پێشبینی ده‌كرا كاندیدی پۆسته‌كه‌ له‌لایه‌ن كۆسره‌ت ره‌سوڵه‌وه‌ دیاری بكرێت و ئه‌مه‌ یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كانی دواخستنی پڕكردنه‌وه‌ی پۆسته‌كه‌ بوو، رۆژی 29ی كانونی دووەمی ئەمساڵ (عیزەت سابیر) لە شوێنی موعتەسەم ئەكرەم وەكو بریكاری وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ كاروباری غازی سروشتی دەستبەكاربوو. 

شیكاری: درەو 🔹 کۆی خەرجی موچەی موچەخۆران و خەرجی بەگەڕخستنی وەزارەتەکان (ترلیۆنێک و 10 ملیار) دینار تێدەپەڕێنێت. 🔹 کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بۆ نزیک لە سفر دابەزیوە. 🔹 کۆی داهاتی مانگانە بە (باج، گومرگ، رەسم و هاریکاری هاوپەیمانان)ەوە بریتیە لە (431 ملیار و 500 ملیۆن) دینار. 🔹 ئەگەر بەغدا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بە بڕی (598 ملیار دینار) ڕەوانە بکات، کۆی داهاتی هەرێم دەگاتە (ترلیۆنێک و 29 ملیار و 500 ملیۆن) دینار و هیچ کورتهێنانێکی لە خەرجیدا نابێت. 🔹 ئەگەر بەغدا هیچ بڕە پارەیەک ڕەوانە نەکات حکومەتی هەرێم بڕی (578 ملیار و 500 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (57%) کورتهێنانی دەبێت. یەکەم؛ سەرچاوەکانی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان 1.     داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بەشێوەیەکی گشتی داهاتی هەرێمی کوردستان لە دوو جۆر داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە سەرچاوە دەگرێت، لە دوای بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس تایبەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم، هەناردەی نەوتەکەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی لە (25/3/2023)ەوە ڕاوەستاوە، بەم پێیەش داهاتی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بۆ نزیک لە سفر دابەزی، لە کاتێکدا بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە تەواوی ساڵی (2022)دا، حکومەتی هەرێم بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (85) دۆلار بە کۆی بەهای (12 ملیار و 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلار لە بازاڕەکانی دەرەوە فرۆشتبوو، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان بڕی (5 ملیار و 709 ملیۆن و 704 هەزار و 87) دۆلاری سافی گەڕابوویەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم کوردستان، بە مانایەکەی دیکە حکومەتی هەرێم بە تێکڕای مانگانە بڕی (475 ملیۆن و 808 هەزار و 674) دۆلار، کە لە ئێستادا هاوتایە بە (623 ملیار و 309 ملیۆن و 362 هەزار و 831) دیناری عێراقی لەدەستداوە _ ئەگەر یەک دۆلار هاوتا بێت بە (هەزار و 310) دیناریش_. 2.    داهاتی نانەوتی هەرێم حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لە داهاتی نەوت (5) سەرچاوەی داهاتی نانەوتی هەیە کە بریتین لە (گومرگ، باج، ڕەسم، هاریکاری هاوپەیمانان و پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق) کۆی ئەم داهاتانەش لەسەر بنەمای داتاکانی ساڵی ڕابردوو بە نزیک کراوەیی بەم شێوەیەیە؛ -    داهاتی گومرگ؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (140 ملیار) دیناری لە داهاتی گومرگەوە دەست دەکەوێت. -    داهاتی باج؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (60 – 65 ملیار) دیناری لە داهاتی باجەوە دەست دەکەوێت. -    داهاتی ڕەسم؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (200 ملیار) دیناری لە داهاتی ڕەسمەوە دەست دەکەوێت. -    هارکاری هاوپەیمانان؛ لەلایەن هاوپەیمانانەوە مانگانە بڕی (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی پێشمەرگە خەرج دەکرێت. -    پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق؛ ئەگەر چی لە دوای پەسەندکردنی یاسای بودجەوە، وا چاوەڕوان دەکرا سەروو (900 ملیار) دیناری مانگانە، وەک پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان ڕەوانە بکرێت، بەڵام لە (2/8/2023) تەنها بڕی (598 ملیار) دیناری وەک پشکی هەرێم بۆ موچەی مانگی حوزەیرانی ساڵی (2023)ی موچەخۆران ڕەوانەکرد، تا ئێستاش بەغدا هیچ گوژمەیەکی دیکەی لە پشکی هەرێم بۆ مانگی تەموز ڕەوانە نەکردووە. دووەم؛ کۆی خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشی هەرە گەورەی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دابینکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان خەرج دەکرێت، پاشان لە داهاتی گشتی مانگانە بڕێک بۆ خەرجی بۆ بەگەڕخستنی وەزارەتەکان دابین دەکرێت بە جۆرێک؛ 1.    خەرجی موچە؛ کۆی خەرجی موچەی موچەخۆران مانگانە پێویستی بە زیاتر لە (910 ملیار) دینارە، لە ئێستادا لە کۆتایی مانگی ئاب و سەرەتای مانگی ئەیلولداین، بەڵام حکومەتی هەرێم موچەی مانگی تەموزی ساڵی (2023)ی خەرج نەکردووە.   2.    خەرجی بەگەڕخستنی وەزارەتەکان؛ حکومەتی هەرێمی مانگانە بڕی (100 ملیار) دینار بۆ دابینکردنی خەرجی وەزارەتەکان تەرخان دەکات. کەواتە کۆی خەرجی موچەی موچەخۆران و خەرجی بەگەڕخستنی وەزارەتەکان (ترلیۆنێک و 10 ملیار) دینار تێدەپەڕێنێت. سێیەم ؛ کۆی گشتی داهات، خەرجی و بڕی کورتهێنان وەک لە بەشەکانی سەرەوە ئاماژەمان پێدا؛ 1.    کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم بۆ نزیک لە سفر دابەزیوە. 2.    کۆی داهاتی مانگانە بە (باج، گومرگ، رەسم و هاریکاری هاوپەیمانان)ەوە بریتیە لە (431 ملیار و 500 ملیۆن) دینار. 3.    ئەگەر بەغدا پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق بە بڕی (598 ملیار دینار) ڕەوانە بکات، کۆی داهاتی هەرێم دەگاتە (ترلیۆنێک و 29 ملیار و 500 ملیۆن) دینار و هیچ کورتهێنانێکی لە خەرجیدا نابێت 4.    ئەگەر بەغدا هیچ بڕە پارەیەک ڕەوانە نەکات، هەرێم بۆ پڕکردنەوەی خەرجییەکانی (578 ملیار و 500 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (57%) کورتهێنانی دەبێت.

(درەو): تێبینییە سەرەتاییەكان لەبارەی كۆپی سێیەمی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ بۆ ساڵی 2023 نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری كۆپی سێیەم‌و نوێی پرۆژە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ زۆر جیاواز نییە لە دوو كۆپییەكەی پێشتری ساڵانی 2007‌و 2011، دەكرێت هەندێك تێبینی لەسەر پرۆژە یاساكەی ساڵی 2023 بكرێت بەمشێوەیە:  یەكەم: دەبوو بەر لە دەركردنی یاسای نەوت‌و غاز كۆمپانیای نیشتمانی نەوت دروستبكرێت‌و سەرۆكی كۆمپانیاكە نوێنەرایەتی هەبێت لە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵدا.  دووەم: ئایا پێویست نەبوو پارێزگاری بانكی ناوەندیی بەشداری لە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵدا بكات؟  سێیەم: پێدەچێت یاسادانەری عێراقی سودی لە بڕیاری دادگای فیدراڵی لە شوباتی 2022 وەرگرتبێت كە چالاكی نەوت‌و غازی لە هەرێمی كوردستان بە نایاسایی داناوە هەروەها بڕیاری دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی پاریس لە ئازاری 2023دا كە قەدەغەی كرد كوردستان هێڵی عێراق- توركیا بەكاربهێنێت‌و ئەمە بوو بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم. ئەم وەبەرهێنانە لە سروشتی پێكهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵدا بەڕووی دەردەكەوێت كە دەسەڵاتی ناوەندیی هەژموونی بەسەردا كردووە، لەگەڵ سروشتی ئەو دەسەڵاتە زۆرەی كە ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵ هەیەتی لەبەرامبەر دەسەڵاتێكی زۆر سنورداری هەرێم‌و پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا.  چوارەم: پێویست بوو یاساكە بنەمای قورسایی دەنگ لەخۆبگرێت لەناو ئەنجومەنی نەوت‌و غازی فیدراڵدا بەگوێرەی هەندێك پێوەر وەكو ئەوەی دوو دەنگ یان زیاتر بۆ ئەو پارێزگایانە هەبێت كە زیاتر لە ملیۆنێك بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرهەمدەهێنن.  پێنجەم: ماددەی 8ی یاساكە دەڵێ:" وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بەهەماهەنگی لەگەڵ هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان، كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت‌و گاز لە سەرتاسەری عێراق بەڕێوەدەبات) دەستی نەبردووە بۆ چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كێڵگە دۆزراوەكان‌و ئەوانەی پەرەیان پێ نەدراوە لەگەڵ قۆناغی دۆزینەوە. شەشەم: یاساكە لە داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژی تایبەت بە پەرەپێدانی نەوت‌و غاز، رۆڵی گرنگی نەداوە بە هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنە ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا، ئەمەش پێچەوانەی ماددەی 112 دووەمی دەستوری عێراقە كە دەڵێ:" حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا وەبەرهێنەكان پێكەوە هەڵدەستن بە داڕشتنی سیاسەتی ستراتیژی پێویست بۆ پەرەپێدانی سامانی نەوت‌و غاز بەجۆرێك گەورەترین سود بۆ گەلی عێراق بەدی بهێنێت، بە پشتبەستن بە نوێترین تەكنەلۆژیا، بنەماكانی بازاڕو هاندانی وەبەرهێنان".   حەوتەم: یاساكە هیچ ماددەیەك لەخۆناگرێت كە ئاماژە بە چۆنیەتی مامەڵەكردن بكات لەگەڵ پابەندییەكانی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، بەتایبەتیش گرێبەستەكانی هاوبەشیكردن لە وەبەرهێنان كە بەر لە 15 ساڵ لەگەڵ كوردستاندا ئیمزا كراون‌و لە حاڵی سەرپێچیكردن لێیان، ئەم گرێبەستانە لەنێوان كۆمپانیا بیانییەكان‌و هەرێمدا دەكەونە بەردەم ناوبژیوانی گرانبەهای نێودەوڵەتییەوە.     

(درەو): كۆمپانیای گەڵف كیستۆن، كە یەكێكە لە كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەگومانە بتوانێت لە كارو چالاكییەكانی لە هەرێمی كوردستاندا بەردەوام بێت. كۆمپانیاكە رایگەیاند، كارمەندە بیانییەكانی بە ڕێژەی 55%ی كەمكردووەتەوە تا بتوانێت تێچووی كاری كۆمپانیەكە كە بەهۆی راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمەوە روبەڕووی بووەتەوە، كەمبكاتەوە. كۆمپانیاكە لێكۆڵینەوە دەكات تا كارمەندی زیاتر لە كۆمپانیاكە بێكار بكات بەهۆی ئەو زیانەی كە رووبەڕووی بووەتەوە لە ئەنجامی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی توركیاوە. جۆن هاریس، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیاكە لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند" هەرچەندە هیچ چوارچێوەیەكی كاتیی فەرمی ڕانەگەیەندراوە، بەڵام هێشتا پێمان وایە راگرتنی هەناردەكردنی نەوت بۆ ماوەیەكی كاتی دەبێت پرۆسەكە دەستپێدەكاتەوە".  

(درەو):  كۆتایی ئابە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەی تەموزیان وەرنەگرتووە، وەفدێكی تر بە سەرۆكایەتی ئاوات شێخ جەناب بۆ موچە بەرەو بەغداد بەرێكەوت، هەرێم‌و بەغداد هێشتا لەبارەی یاسای بودجەوە ناكۆكن، یاسای بودجە ناكۆكییەكانی نێوان هەولێرو بەغدادی داوەتە دەست لیژنەیەكی هاوبەش، لیژنە هاوبەشەكە دەبێت راپۆرتی خۆی بۆ دادگای فیدراڵی بەرزبكاتەوە، بەڵام ئەمە نەكراوە‌و هێشتا هەردوو حكومەت لە دانوستاندان.  جارێكی تر لە هەولێرەوە وەفد بەرەو بەغداد بەڕێكەوت، وەفدی ئەمجارە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوری سەرۆكایەتی دەكات، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانیش لەناو وەفدەكەدایە، تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق كاروباری هەرێمی سپاردووە بە بەڕێوەبەرێكی گشتی وەزارەتەكەی، هێشتا دیار نییە ئایا ئەمجارە ئامادەیە خۆی وەفدی هەرێم ببینێت یاخود نا.  ئەمڕۆ 30 ئابە، هێشتا موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی تەموزیان وەرنەگرتووە، بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی، وەفدەكە بۆ بەدواداچوونی موچەی ئەو دوو مانگە سەردانی بەغداد دەكات.  لە 26ی حوزەیرانی رابردووەوە یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن كە بۆ سێ ساڵی دارایی (2023-2024-2025)، بەگوێرەی ئەم یاسایە هەرێمی كوردستان دەبێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی بەغداد بكات‌و داهاتەكەی لە بانكی ناوەندیی عێراقدا دابنرێت، ئەمە لەپاڵ رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكانی هەرێم‌و پاكتاوكردنی حساباتی نێوان هەردوو حكومەت لەماوەی ساڵانی (2004 بۆ 2022). لەوكاتەوە تائێستا حكومەتی هەرێم چەندین وەفدی ناردووە بۆ بەغداد بۆ پاكتاوی حسابات‌و دیاریكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراقدا، بەڵام وەفدەكان بەبێ گەیشتن بە هیچ رێككەوتنێك گەڕاونەتەوە.  ئەوەی زیاتر كێشەی لەسەرە بابەتی خەرجی بەرهەمهێنانی نەوتە لە هەرێمی كوردستان كە یاسای بودجە بە نرخێكی كەمتر دیاریكردووە، ئەمە جگە لە ناكۆكییەكان لەبارەی رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكانە كە تائێستا لەنێوان هەردوو حكومەت رێككەوتنی لەسەر نەكراوە.  دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لە شوباتی ئەمساڵدا، توركیا لە 25ی ئازارەوە بە ناچاری هەناردەی نەوتی هەرێمی راگرت، چونكە دادگای نێودەوڵەتی لەبارەی بەكارهێنانی هێڵی بۆری عێراق- توركیا بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم بەبێ رەزامەندی حكومەتی فیدراڵی عێراق، لەبەرژەوەندی عێراق بڕیاریداو توركیای ناچاركرد بڕی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە عێراق بدات.   لەدوای ئەوەی یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتە بواری جێبەجێكردن، دەبوو بەگوێرەی یاساكە هەرێمی كوردستان رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بكات‌و داهاتەكەی رادەستی حكومەتی عێراق بكات، بەڵام بەهۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە، ئەمە نەكرا، لایەنی عێراقی بەگوێرەی یاسای بودجە دەستی بۆ بژاردەی دووەم برد، كە بەكارهێنانی نەوتی هەرێمە بۆ پێداویستی ناوخۆ، لە ئێستادا هەرێم رۆژانە 85 هەزار بەرمیل نەوتی رادەستی حكومەتی عێراق دەكات‌و بڕیارە ئەم بڕە رۆژانە بۆ 150 هەزار بەرمیل زیاد بكات.   هەموو ئەم ناكۆكییانە وایكردووە، لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەوە سەرباری چاوەڕوانییەكان بۆ باشبوونی دۆخی موچەی فەرمانبەران، سەرلەنوێ گرفت بۆ دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دروست ببێتەوە.  وەزارەتی دارایی عێراق لەروانگەی خۆیەوە خەمڵاندن بۆ پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا دەكات، وەفدەكانی حكومەتی هەرێمیش بەڕوانگەیەكی ترەوە قسە دەكەن. سكاڵای مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی یاسای بودجەوە لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە رەتكرایەوە، ئەمەش ئەوەندەی تر هەولێری بێئومێد كرد.  بەپێی یاسای بودجە، ئەگەر لەبارەی ماف‌و پابەندییە داراییەكانی هەرێم ناكۆكی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراقی فیدراڵدا دروستبووە، دەبێت لیژنەی هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەت راپۆرتێك ئامادە بكەن‌و بەرزی بكەنەوە بۆ ئەوەی لەماوەی (30) رۆژدا ناكۆكییەكە چارەسەر بكرێت، ئەگەر نەكرا، پەرلەمانی عێراق بڕیاری لێبدات، بەڵام دادگای فیدراڵی لەسەر سكاڵاكەی مەسرور بارزانی ئەوەی رەتكردەوە پەرلەمانی عێراق بڕیار لە چارەنوسی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغداد بدات، رایگەیاند" بڕیاردان لەم بابەتە بەپێی دەستور لە دەسەڵاتی دادگای فیدراڵیدایە".  ماوەی دوو مانگە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجە لە پەیوەندیدار بە پشكی هەرێمەوە ناكۆكن‌و ئەم ناكۆكییە گرفتی بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دروستكردووە، بەڵام لیژنەی هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەتەكە هیچ قسەو راپۆرتێكیان ئامادە نەكردووە‌و هەولێرو بەغداد هێشتا سەرقاڵی دانوستانن.  ناكۆكی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەسەر شێوازی رادەستكردنی داهاتی ناوخۆیی‌و ژمارەی موچەخۆرانە، بەغداد دەڵێ دەبێت هەرێم تەواوی داهاتەكەی رادەست بكات‌و (50%) داهاتە فیدراڵییەكان بۆ هەرێم بگەڕێنێتەوە، هەرێم جەخت لەسەر ئەوە دەكات تەنیا (50%)ی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان ببڕدرێت نەك تەواوی داهاتە نانەوتییەكان رادەست بكات. مانگی رابردوو لە بەغداوە (598) ملیار دینار بۆ موچە رەوانەی هەرێم كرا، ئەمە لەكاتێكدا بوو بۆ ئەو مانگە حكومەتی هەرێمی كوردستان (942) ملیار دیناری بۆ خەرجی موچە پێویست بوو، بە (25) ملیار دینارەكەی هاوپەیمانانیشەوە بۆ هێزی پێشمەرگە، مانگی رابردوو حكومەتی هەرێم (319) ملیار دینار كورتهێنانی بۆ خەرجی موچە هەبوو. پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، بۆ ئەم مانگەش حكومەتی عێراق هەمان بڕی واتای (598 ملیار) دینار بۆ هەرێم بنێرێت، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێ" ماف‌و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای بودجە مانگانە زیاتر لە (1 ترلیۆن 384 ملیار) دینارە، تەنها بۆ مووچەی فەرمانبەران‌و خانەنشیان‌و پێشمەرگە مانگانە (906 ملیار) لە یاساكە تەرخان كراوە". ئەو بڕە پارەی كە حكومەتی هەرێم بەپێی یاسای بودجە مانگانە داوای دەكات زۆر زیاترە لەو بڕە پارەی كە حكومەتی فیدراڵ مانگانە وەكو پشكی هەرێم دیاریكردووە.  

ئامادەكردنی:: بڵند دلێر شاوەیس ناو بەناو لێرەو لەوێ باس لە لاوازی حکومەتی فیدراڵی و ھەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عێراق دەکرێت ، شایەنی باسە لەگەڵ سەرھەڵدانی قەیران و گرفت و تەنگەژە ناوخۆییەکانی ھەرێم بەردەوام لە لایەن کۆمەڵێک بەناو ئەکادمیست و نوخبەی ڕۆشنبیر و دامەزراوەی لێکۆڵینەوە پرسی دابەشبوونی عێراق و لاوازی حکومەتی فیدراڵی و دامەزراوەکانی بە بەراورد بە ھەرێمی کوردستان دەوروژێنرێت، کە بەداخەوە زۆربەی ئەوانەی ئەم بابەتە گەرم دەکەنەوە و لەو بارەیەوە دەنوسن بۆ خۆبردنە پێشەوە و بەدەستھێنانی دەستخۆشییە و پشت بە ھیچ بنەمایەکی سیاسی و یاسایی و ئابوری لۆژیکی نابەستن. ئەوەی جێی نیگەرانییە پێشوازی کردنی سەرکردایەتی سیاسی کوردە لەم بیر و بۆچونانە و سەپۆرت کردنی ئەو کەسایەتی و دامەزراوانەیە کە فۆکس دەخەنە سەر ئەم بابەتە، بە شێوەیەک کاری کردۆتە سەر بەلاڕێدابردنی بڕیاردەری سیاسی لەھەرێمی کوردستان و دەرکردنی بڕیاری سیاسی ھەڵە. بۆ قسە کردن لەسەر ئەم پرسە پێویستە ھەڵسەنگاندن بۆ دۆخی عێراق بکرێت و تیشک بخرێتە سەر خاڵە بەھێز و لاوازەکانی حکومەت و دامەزراوەکانی دەوڵەتی فیدراڵ بە بەراورد لەگەل دامەزراوەکانی حکومەتی ھەرێم و دەسەڵاتەکانی یاسادانان و دادوەری لە ھەرێمی کوردستان و سەنگی قەوارەی سیاسی ھەرێم، کە بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین چری بکەینەوە لەم خاڵانەی خوارەوە  : ١- عێراق دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری و ئەندامە لە نەتەوە یەکگرتووەکان، لە سەرەتای دامەزراندنیەوە چەندین جار گۆڕانکاری بەسەر سیستەمی حوکمڕانی و دەسەڵاتی سیاسیدا ھاتووە بەڵام وەک خۆی ماوەتەوە و خاوەنی سەروەری و سنور و کەسایەتی سیاسی خۆیەتی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی. لەبەرامبەردا ھەرێمی کوردستان قەوارەیەکی فیدراڵە، سنورەکەی دیاری نەکراوە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش ھەرێمێکە لە چوارچێوەی عێراقی یەکگرتودا، جگە لەوەی بەداخەوە تا ئێستا سیمای دوو ئیدارەیی و دوو زۆنی حوکمڕانی بە ڕوونی پێوە دیارە . ٢- لەلایەکەوە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەگشتی و وڵاتانی ھاوپەیمانان بەتایبەتی ڕێکەوتننامەی (ئابوری سیاسی سەربازی)یان لەگەڵ عێراق ھەیە و پشتیوانی بەردەوامی عێراق دەکەن ، لەلایەکی تریشەوە وڵاتانی ھەرێمی بەردەوام پشتیوانی یەک پارچەیی و سەروەری عێراق دەکەن. لەبەرامبەردا تەنھا بابەتێک کە وڵاتانی ھاوپەیمان پشتیوانی ھەرێمی کوردستانیان دەکرد بریتی بوو لە پاڵپشتی کردنی پرۆسەی یەکگرتنەوەی ھێزی پێشمەرگە لە سوپایەکی نیشتمانی یەکگرتودا ئەویش تا ئێستا شکستی ھێناوە، ئەوەی پەیوەندی بە وڵاتانی ھەرێمیشەوە بێت ھەرێمی کوردستان بە مەترسی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیان دادەنێن.   ٣- عێراق خاوەنی دەستور و دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری بە ئەزموون و دامەزراوەی کارایە، لەبەرامبەردا زیاتر لە سی ساڵە ھەرێمی کوردستان نەیتوانیوە دەستورێک بۆ خۆی دابڕێژێت، جگە لە ناکارایی دامەزراوەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری تا ئاستی بڕیاری دادگای باڵای ئیتیحادی بەھەڵوەشاندنەوە و نادەستوری بوونی یاسای ژمارە(١٢)ی ساڵی (٢٠٢٢)ی بەردەوامبونی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان و دروستبونی بۆشایی یاسایی و حکومەتی کاربەڕێکەر. ٤- بە پێی پێگەی (Global Firepower)ی ئەمریکی بۆ پلەبەندی سوپاکان عێراق خاوەنی سوپایەکی بەھێزە کە لە ڕیزبەندی (٣٤) لەسەر ئاستی جیھان و (٤) لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی دێت، جگە لە (حشد الشعبی) کە زیاتر لە (٢٠٠٠٠٠) چەکدارە و لە (٦٧ فصیل) پێک ھاتووە و بەیاسای ژمارە (٤٠ ی ساڵی ٢٠١٦ ) ڕێکخراوە وەک بەشێک لە ھێزە چەکدارەکانی عێراق. لە بەرامبەردا ھەرێمی کوردستان ھێزی پێشمەرگەی کوردستانی ھەیە کە دابەش بووە بەسەر ھێزەکانی (٧٠)ی یەکێتی و ھێزەکانی (٨٠)ی پارتی و تا ئێستا نە لە سیستەمی بەرگری عێراق ڕێکخراوە بە پێی مادەی (١١٠ ، دووەم ) لە دەستوری ھەمیشەیی عێراق و نە وەک پاسەوانی ھەرێم ڕێکخراوە بە پێی مادەی ( ١٢١ ، پێنجەم) لە دەستوری ھەمیشەیی عێراق.   ٥- عێراق بە درێژایی مێژوو چەندین کودەتا و گرفتی ناوخۆیی و جەنگی بینیوە وەک جەنگی (عێراق - ئێران ١٩٨٠- ١٩٨٨)، جەنگی (کەنداو ١٩٩٠- ١٩٩١) ، جەنگی (پرۆسەی ئازادی عێراق ٢٠٠٣)، جەنگی دژ بە (القاعدە) و دواتر (داعش) و دروستبوونی دەوڵەتی خەلافەت لە عێراق و شام ...ھتد. لە ھەموو ئەو جەنگانەدا عێراق بە یەکگرتویی مایەوە و بەردەوام ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان جەختی لەسەر سەروەری و یەک پارچەیی خاکی عێراق کردۆتەوە، بۆ نمونە لە ماوەی نێوان دەرچونی بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی ھەرێمی کوردستان ژمارە (١٠٦ لە ٨/٦/٢٠١٧) و ئەنجامدانی ریفراندۆمەکە لە (٢٥/٩/٢٠١٧) ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەکگرتوەکان دوو بڕیاری بۆ پشتیوانی لە سەروەری و سەربەخۆیی و یەک پارچەیی خاکی عێراق دەرکرد(الامم المتحدە - مجلس الامن، قرار رقم (٢٣٦٧/٢٠١٧) فی١٤/٧/٢٠١٧ و قرار رقم ( ٢٣٧٩/٢٠١٧) فی ٢١/٩/٢٠١٧. ٦- بە گوێرەی ڕاپۆرتی ساڵانەی ڕێکخراوی (OPEC)عێراق خاوەنی چوارەم گورەترین یەدەگی نەوتی خاوە لە جیھاندا لە دوای ھەریەک لە وڵاتانی ( ڤنزوێلا و سعودیە و ئێران.( لەبەرامبەردا ھەرێمی کوردستان تەواوی مەلەفی نەوتی تەسلیم بە حکومەتی فیدراڵ کرد. ٧- بە گوێرەی ئاماری بانکی ناوەندی عێراق لە کۆتایی مانگی ٥/٢٠٢٣ یەدەگی دراوی بیانی لە عێراقی فیدراڵ بەرز بۆتەوە بۆ (١١١،٧ ملیار دۆلار(، لە بەرامبەردا ھەرێمی کوردستان زیاتر لە (٣١ ملیار دۆلار) قەرزدارە. ٨-  بە گوێرەی ئاماری بانکی ناوەندی عێراق لە کۆتایی مانگی ٥/٢٠٢٣ یەدەگی زێڕ لە عێراقی فیدراڵ بەرز بۆتەوە بۆ (١٣٢،٧ تەن) و لە ڕیزبەندی (٣٠)لەسەر ئاستی جیھان دێت. دوای ئەو بەراوردکارییە جێگای خۆیەتی بپرسین کێن ئەوانەی حکومەتی عێراق بەلاواز ئەژمار دەکەن و چارەنوسی دەوڵەتی عێراق وا وێنا دەکەن لەبەریەک ھەڵدەوەشێت ؟ بۆ و لە بەرژەوەندی کێ زانیارییەکان پێچەوانە  دەکرێن؟. کوردایەتی لەوەدایە نەیارانی کورد بە لاواز و کەم وێنا بکرێن و ڕای گشتی چەواشە بکرێت و زانیاری نادروست بخرێتە بەردەم بڕیاردەری سیاسی و بە لاڕێدا ببرێت ؟. تا کار لەکار نەترازاوە پێویستە بڕیاردەری سیاسی لە ھەرێمی کوردستان بەئاگا بێت.  

(درەو): كۆمپانیا گەورەكانی بواری نەوت كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن ده‌ڵێن: ئەگەر هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆریی نەوتی توركیا دەستپێبكاتەوە، ئێمه‌ نەوت بەرهەمناهێنین تاوەکو دڵنیانەبینەوە. کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (APIKUR) کە لە شەش کۆمپانیای وەبەرهێنی نێودەوڵەتی کە لە کێڵگەکانی هەرێمدا بەرهەمهێنان دەکەن (DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy و ShaMaran Petroleum ) لە یەیاننامەیەکدا ئاماژە بەگرنگی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم دەکەن لەڕێی هێڵی بۆری تورکیا-عێراق، هۆشداری دەدەن ئەگەر مافە گرێبەستییەکانیان پارێزراو نەبێت لە وەرگرتنی شایستە داراییەکانی رابردوو، دەست بەهەناردەکردنی نەوت ناکەنەوە، ئەگەر قوفڵی هەناردەی نەوتی تورکیاش بکرێتەوە. لە یەیاننامەیەکدا ئاماژەیان بەوەكردووە کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان (APIKUR‌) هاندەری گفتوگۆکانی ئەمدواییەی نێوان حکومەتی فیدراڵی عێراق و حکومەتی تورکیایە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لەڕێگەی بۆری عێراق- تورکیا (ITP‌). کردنەوەی بۆرییه‌كه‌ هەنگاوێکی گرنگە بۆ هەرێمی کوردستان بۆ دەستپێکردنەوەی گرنگترین کەرتی بازرگانی کە ٨٠٪ی ئابورییەکەی پێکدەهێنێت، هەروەها بۆ کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکان (IOCs‌) دەستبکەنەوە بە کارەکانیان کە سودی بۆ زۆرێک لە عێراقییەکان دەبێت. راگەیەندراوە کە دەڵێت:" بەهۆی داخستنی بۆرییەکە لە کۆتاییەکانی مانگی ئازاردا، زیانەکان به‌ نزیکەی چوار ملیار دۆلاری ئەمریکی دەخەمڵێندرێت، کە زۆر زیاترە لەو تاکە بڕیارەی عێراق وەریگرتووە بۆ یەکێک لەو پێنج داواکارییەی خستویه‌تییه‌ بەردەم دەستەی ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی". لە یەیاننامەکەدا کۆمەڵەکە بەڕوونی دەڵێت “بەڵام تەنانەت ئەگەر هێڵی بۆری ITP بکرێتەوە، کۆمپانیا ئەندامەکانی APIKUR نەوت بۆ هەناردەکردنی بۆری بەرهەم ناهێنن تاوەکو ڕوون نەبێتەوە چۆن شایستە داراییەکانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییه‌کانی نەوت IOC دەدرێت بەپێی مافە گرێبەستییەکانیان بۆ نەوتی هەناردەکراوی ڕابردوو و داهاتوودا.”  

درەو: پێشمەرگەكانی كۆمەڵەو دیموكرات ئاگاداركراونەتەوە ناوچەكە چۆڵ بكەن و چەكەكانیان دابنێن، حكومەتی عێراق پابەندبوونی خۆی بۆ چەكداماڵینی هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵات بەرامبەر ئێران راگەیاندو ئێرانیش دەڵێت "19ی ئەیلول دوا وادەیەو ماوەكەش درێژناكرێتەوە" هەوڵ و فشارەكانی ئێران بۆ چەكداماڵینی هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لە هەرێمی كوردستان بۆسەر حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بەردەوامە، ئەمڕۆ ناسر كەنعانی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، دەبێت هەرێم و بەغداد رێككەوتنی "كۆنوسی ئەمنی" جێبەجێبكەن و (19) ئەیلول دوا مۆڵەتە بۆ چەك داماڵینی "گروپە تیرۆرستیەكان" و بەهیچ شێوەیەك وادەكەی درێژناكرێتەوە، لە وەڵامی ئەو لێدوانەی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران باسم عەوادی وتەبێژی حكومەتی عێراق رایگەیاند، عێراق پابەندبوونی خۆی بەرامبەر ئێران جێبەجێكرد بۆ چەكداماڵین‌و لابردنی كەمپی چەكداران. بە پێی بەدوادچوونەكانی (درەو) لە دوو رۆژی رابردوودا بەرپرسانی ئەمنی سنوری پارتی پێشمەرگەكانی كۆمەڵەو دیموكراتیان لە چیای هەڵگورد ئاگاداركردووەتەوە كە دەبێت ناوچەكە چۆڵ بكەن و چەك دابنێن. فەرماندەیەكی پێشمەرگەكانی رۆژهەڵات لە چیای هەڵگورد بە (درەو)ی راگەیاند: هێزی پێشمەرگەی كۆمەڵەو دیموكرات لە سنوری ئێران تەنیا لە چیای هەڵگورد بارەگامان هەیە، وەكو پێشمەرگەو كاری پێشمەرگایەتی، بۆیە لە دوو رۆژی رابردوو ئاگاداریان كردیینەوە كە دەبێت ناوچەكە چۆڵ بكەین، وایان دا بە گوێماندا كە دەبرێینە كەمپێك لە نێوان سۆران و هەولێر و چەكەكانمان لێدەستێنن. هاوكات لە زڕگوێز لە ئێستادا پێشمەرگەكانی كۆمەڵە چەككراون و بێ چەكن، لەدوای كێشەكانی ناو كۆمەڵەی شۆڕشگێری زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران و دواتر زیندووكردنەوەی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان و درووست بوونی شەڕ و ناكۆكی، هێزە ئەمنییەكان كەوتنە نێوانیان و هەردوولایان چەككردوون، واتا لە مانگی حوزەیرانی رابردووەوە تا ئێستا ئەو دوو كۆمەڵەیە بێچەكن. (درەو) قسەی لەگەڵ بەرپرسێكی كۆمەڵەكرد، ئەو ئاماژەی بەو دۆخ و فشارەكردو رایگەیاند"فشارێكی زۆر لەسەر هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵاتە بۆ ئەوەی چەك دابنێن و بچنە كەمپەكانەوە، بەڵام ئێمە ئامادەنین شكۆمان بشكێندرێت و چەكبكرێین و بخرێینەوە كەمپەكانەوە".  توندبوونەوەی فشارەكانی ئێران بۆسەر حكومەتی عێارق و هەرێم بۆ دەركردنی هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵات هاوكاتە لەگەڵ نزیك بوونەوەی یادی شەهیدكردنی "ژینا ئەمینی" كە لە 16ی ئەیلولی ساڵی رابردوو شەهیدكراو خۆپیشاندانی گەورەی شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەدوای خۆیدا هێنا.   لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵی رابردوو، كۆماری ئیسلامی ئێران دەستیكرد بە بۆردومانكردنی بارەگاكانی حزبەكانی رۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، سەرباری ئەمە هەرێمی تۆمەتبار كرد بەوەی رێگەی داوە لە سنورەكانییەوە چەك بگوازرێتەوە بۆ خۆپیشاندەران لەناو خاكی ئێران، حكومەتی هەرێم لەكاتی خۆیدا ئەم تۆمەتەی رەتكردەوە، بەڵام لەوكاتەوە ئێران فشارێكی تری بۆ كردنەدەرەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە. هاوكات لەگەڵ فشارەكانی لە هەرێمی كوردستانەوە، ئێران لە بەغداوە هەوڵی دەركردنی هێزە كوردییەكانی لە خاكی هەرێم كرد، بۆ ئەو مەبەستەش رێككەوتنێكی ئەمنی بەدوای خۆیدا هێنا بەناوی "كۆنوسی ئەمنی"كە رێككەوتنەكە تایبەتە بۆ كۆنترۆڵكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان بە ئێرانەوە. بەم دواییە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و هیوا ئەحمەد سەرۆكی دەزگای گشتی ئاسایشی هەرێم لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق سەردانی تارانیان كرد، ئەم سەردانە بۆ تاوتوێكردنی دواین رێوشوێنەكانی تایبەت بە ئاسایشی سنورەكان بوو، مەبەست لە ئاسایشی سنور، رێككەوتنێكی ئەمدواییەی عێراق‌و ئێرانە كە ناوی لێنراوە "كۆنوسی ئەمنیی"، بەرپرسانی باڵای ئێران دوو داواكارییان خستبووە بەردەم وەفدە ئەمنییە هاوبەشەكەی حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستان، كە ئەمانەن: •     داواكاری یەكەم: هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان چەك بكرێن‌و لە دوو ئۆردوگای سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسنوری سلێمانی‌و هەولێر دابنرێن. •     داواكاری دووەم: یاخود یەكجاری ئەو حزبانە چەك بكرێن‌و لەناو خاكی هەرێمی كوردستان‌و عێراق بكرێنە دەرەوە.    سێ هەفتەی ماوە بۆ دوا وادەی ئێران بۆ چەكداماڵینی هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێت بە گرتنەبەری چەند رێوشوێنێك بەرامبەر هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵات، فشارەكانی ئێران بۆسەر هەرێمی كوردستان كەم بكاتەوە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت وەفدی وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی عێراق سەردانی بارەگاو كەمپی هێزە كوردییەكانی رۆژهەڵات بكات و چەند رێوشوێنێكیش لە هەرێمەوە بگیرێنە بەر.  

(درەو): بەرپرسانی عێراقی یەك لەدوای یەك دڵنیایی بە ئێران دەدەن كە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە چەككراون، حكومەتی هەرێم‌و بەرپرسانی پارتی‌و یەكێتیی بێدەنگییان هەڵبژاردووە. هیشام ركابی راوێژكاری میدیایی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە ئاژانسی (سپۆتنیك)ی روسی راگەیاند، عێراق سەرجەم پابەندییەكانی سەبارەت بە رێككەوتنە ئەمنییە دووقۆڵییەكەی لەگەڵ ئێران سەبارەت بە گروپە چەكدارەكانی باكوری وڵات (مەبەستی هەرێمی كوردستانە) جێبەجێ كرد.  راوێژكارەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێ:" عێراق بەردەوام دەبێت لە كاركردن‌و رێگری دەكات لە بوونی هەر گروپێكی چەكدار كە هەڕەشە بكات لە ئاسایش‌و سەلامەتی وڵاتانی دراوسێ‌و هەموو وڵاتانی جیهان".  لەبارەی رێككەوتنە ئەمنییەكەی نێوان عێراق‌و ئێران كە نوێنەرانی حكومەتی هەرێمیش تێیدا بەشداربوون‌و چەند مانگێك لەمەوبەر ئیمزا كرا، هیشام ركابی ئاماژەی بەوە كردووە، رێككەوتنەكە سێ بڕگە لەخۆدەگرێت كە ئەمانەن:  •    رێگریكردن لە دزەكردنی چەكداران (بۆ ئەمە پاسەوانی سنورمان بڵاوكردوەتەوە). •    رادەستكردنی داواكراوان (بۆ ئەمە چاوەڕوانین فەرمانی دەستگیركردن لەلایەن ئێرانەوە پێشكەش بكرێت بەگوێرەی ئسوڵ‌و بنەماكان) •    چەكداماڵین‌و لابردنی كەمپەكان (ئەمە سەختترینی بڕگەكان بوو، لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە جێبەجێ كرا، بۆیە عێراق پابەندییەكانی خۆی جێبەجێ كردووە).  راگەیاندنی چەككردنی حزبە سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە لەسەر زاری بەرپرسانی عێراق لەكاتێكدایە تائێستا حكومەتی هەرێم خۆی هیچ راگەیەندراوێكی لەوبارەیەوە بڵاونەكردوەتەوە. باسم عەوادی وتەبێژی حكومەتی هەرێم بەهەمان شێوە جەختی لەسەر ئەوە كرد هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لە هەرێمی كوردستان چەككراون. قسەی بەرپرسانی عێراقی دوای ئەوە دێت ئەمڕۆ ناسر كەنعانی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، مانگی ئەیلول دوا وادەیە بۆ چەككردنی گروپە چەكدارەكان‌و دورخستنەوەیان لە بارەگاكان‌و نیشتەجێكردنیان لەناو ئەو كەمپانەدا كە عێراق‌و ئێران رێككەوتنیان لەسەر كردووە.   

(درەو):  دوای گەڕانەوەی لە كوردستان، وەزیری وزەی توركیا لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا دەڵێ:" دەمانەوێت بەزوترین كات هێڵی بۆری نەوتی عێراق- توركیا بخەینەوە كار، بەشە عێراقییەكەی بۆرییەكە كارناكات". ئاڵپئەرسلان بایرەكتار وەزیری وزەی توركیا لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ كەناڵی (TRT)ی وڵاتەكەی رایگەیاند، توركیا رۆڵێكی گرنگی هەیە لە بازاڕی نەوتی جیهانیدا. رۆژانە نزیكەی  (2 ملیۆن) بەرمیل نەوت بە گەرووەكانماندا تێدەپەڕێت. وەزیری وزەی توركیا وتی:" ئامانجمان ئەوەیە بە زووترین كات هێڵی بۆری عێراق-توركیا بخەینە كار. لایەنی عێراقی ئەم هێڵە كار ناكات. ئێمە باسی بۆرییەكی 650 كیلۆمەتری دەكەین لە سیلۆپیەوە بۆ جەیهان".  رۆژی 22ی ئەم مانگە لە ئەنكەرە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق لە ئەنكەرە لەگەڵ ئاڵپئەرسلان بایرەكتار وەزیری وزەی توركیا كۆبووەوە، تەوەری سەرەكی كۆبونەوەكە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بوو كە لە رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە، ئەوەش بەهۆی بڕیاری مانگی شوباتی دادگای ناوبژیوانی پاریس، بڕیارێك كە توركیا ناچار دەكات بڕی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبوو بە حكومەتی عێراق بدات، بەهۆی ئەوەی ئەنكەرە بەبێ رەزامەندی بەغداد نەوتی هەرێمی كوردستانی بەو بۆریەدا هەناردەی دەرەوە كردووە.  كۆبونەوەی ئەنكەرەی نێوان هەردوو وەزیر رێككەوتنی ئەوەی تێیدا كرا دوای نۆژەنكردنەوەو پشكنینی بۆرییەكانی نەوت، جارێكی تر هەناردەی نەوتی كوردستان دەستپێبكاتەوە، بەڵام ئەمە جێگای گومان بوو، چونكە لەدوای بومەلەرزە گەورەكەی 6ی شوباتی رابردووی توركیاوە، هەناردەی نەوتی كوردستان دەستیپێكردەوە‌و تا رۆژی راگرتنی لە 25ی ئازاردا بەردەوام بوو، واتا ئەوكات بومەلەرزەكە هیچ كێشەیەكە بۆ بۆرییەكان دروست نەكردبوو.  دوای كۆبونەوەكەی ئەنكەرە، وەزیری وزەی توركیا سەردانی هەولێری كرد‌و لەگەڵ هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی بەشداری لە كۆبونەوە لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كرد.  ئێستا پرسی نۆژەنكردنەوەی بۆرییەكان لەنێوان توركیا‌و عێراق كێشەی تێدایە، توركیا دەیەوێت عێراق پارەی نۆژەنكردنەوەكە بدات، سەرباری ئەمە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، توركیا داوا دەكات حكومەتی عێراق پاكتاوی ئەو ملیارو 500 ملیۆن دۆلارەی بۆ بكات كە دادگای پاریس دیاری كردووە، ئەگەر ئەمە نەكرا، ئەنكەرە دەیەوێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پارەی قەرەبووەكەی حكومەتی عێراق بدات، بەوپێیەی لە هەناردەی نەوتدا لەرێگەی توركیاوە هەرێم سودمەند بووە.  توركیا بۆ دابینكردنی وزەی خۆی، بەرێژەی 70% پشت بە هاوردەكردن لە دەرەوە دەبەستێت، بەوتەی بایرەكتار، توركیا ساڵانە 50 ملیۆن تۆن نەوت‌و بەرهەمی نەوت هاوردە دەكات، ساڵی رابردوو 40 ملیار دۆلاری توركیا بۆ  ئەم بوارە رۆیشتووە، ئەمە لە پاڵ هاوردەكردنی غازی سروشتی بە بڕی 55 ملیار مەتر سێجا كە ساڵی رابردوو زیاتر لە 38 ملیار دۆلاری توركیا بۆ كڕینی غاز رۆیشتووە.  چەند ساڵێكە توركیا هەوڵێكی دەستپێكردووە بۆ دۆزینەوەو دەرهێنانی نەوت‌و غاز لە وڵاتەكەی، ئێستا لە چیای (گابار)ی ناوچەی شرناخی باكوری كوردستان بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەیە بەڕێوەدەچێت، وەزیری وزەی توركیا دەڵێ تا ساڵی 2025 ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە چیای گابار رۆژانە بۆ (100 هەزار) بەرمیل نەوت بەرزدەكەینەوە، ئەگەر توركیا بەم ئامانجە بگات، دەتوانێت لە گابارەوە رۆژانە رێژەی 10%ی پێداویستی ناوخۆ بۆ نەوت پڕبكاتەوە.  سەرباری گەڕان‌و پشكنین لەناوخۆدا، بەمدواییە دەسەڵاتداری توركیا لە هەوڵی ئەوەدان پەیوەندی خۆیان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی ئاسایی بكەنەوە، ئەمەش بەمەبەستی دابینكردنی وزە، بەتایبەتیش لەگەڵ عێراق.  لە چاوپێكەوتنەكەی (TRT)دا وەزیری وزەی توركیا وتی:" توركیا نزیكە لە ناوچەیەك كە دوو لەسەر سێی نەوت‌و گازی سروشتی جیهانی تێدایە، وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، باكوری ئەفریقا، قەوقاز، ئاسیای ناوەڕاست، ڕوسیا. (بۆتاش)و كۆمپانیا تایبەتەكانی وزەی توركیا چوونەتە قۆناغێكەوە كە لە لیبیا، عێراق، ئاسیای ناوەڕاست و قەفقاز بەشێوەیەكی چڕتر كاردەكەن".  

(درەو): عێراق چەند قازانج دەكات لە راوەستانی هەناردەی نەوت بۆ توركیا؟ نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری •    ئێستا لەچوارچێوەی ئۆپێك پڵەسدا، بڕی كەمكردنەوەی ناچاری‌و ئارەزوومەندانەی بۆ عێراق بریتییە لە (430 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  •    پشكی عێراق لە وەبەرهێنان ئێستا بریتییە لە (4.220 هەزار) بەرمیلی رۆژانە. •    بەكارهێنانی ناوخۆیی نەوتی خاو بریتییە لە (720 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  •    توانای هەناردەكردنی دانراو لە بودجەی 2023دا بریتییە لە (305 ملیۆن) بەرمیل. •    هەناردەی نەوتی عێراق لە  تەموزی 2023دا بریتییە لە (3 ملیۆن‌و 440 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، جیاوازی نێوان هەناردەی فیعلی‌و توانای هەناردەكردن بڕەكەی بریتییە لە (56 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  •    تێكڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە تەموزی 2023دا بریتییە لە (78 دۆلار).  •    ئەو زیانە داراییە راستەوخۆیەی كە لە تەموزی 2023دا دەكەوێتە سەر شانی عێراق بەهۆی جیاوازی نێوان توانای هەناردەكردن‌و هەناردەی فیعلی بریتییە لە (136 ملیۆن) دۆلار.  •    هەناردەی نەوتی كوردستان: 400 هەزار بەرمیلی رۆژانە جیاوازی نێوان نرخی نەوتی عێراق‌و نەوتی كوردستان بەگوێرەی داتاكانی كۆمپانیای دیلۆیت كە راسپێردراوە بە وردبینی هەناردەی نەوتی كوردستان بریتییە لە (8 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێك (بەهۆی جۆری نەوتی كوردستان كە لە نەوتە ترشی قورسەكانە هەروەها بەهۆی كۆتوبەندەكانی هەناردەكردن).  دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان دەبێتە هۆی دابەزینی هەناردەی نەوتی عێراق لە باشورەوە لەرێگەی دەریا بەبڕی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانە.  زیانی عێراق لەئەنجامی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بەهۆی جیاوازی نرخەوە بریتییە لە (99 ملیۆن) دۆلاری مانگانە. باجی هاتوچۆ‌و گواستنەوە بریتییە  لە (87 ملیۆن) دۆلاری مانگانە.  پوختەی زیانی دارایی كە بەهۆی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستانەوە دەكەوێتە سەر شانی عێراق بریتییە لە:  (86 99)- 136= 50 ملیۆن دۆلاری مانگانە‌و ئەم زیانە گەورەتریش دەبێت كاتێك بەهای ئەو داشكاندنە ئەژماردەكەین كە كوردستان بۆ فرۆشتنی نەوتەكەی بە توركیای بەخشوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت ئێستا عێراق بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی كوردستانەوە مانگانە لانی كەم (50 ملیۆن) دۆلار قازانج دەكات، ئەمەش لە دۆخی ئێستادا كە عێراق پابەندە بە دابەزاندنی بەرهەمهێنانی نەوت وەكو پابەندبوون بە بڕیارەكانی ئۆپێك پڵەسەوە. 

  درەو: بەپێی نوسراوێكی وەزارەتی نەوتی عێراق ، هەرێمی كوردستان لە سێ مانگی یەكەمی 2023 بە بەهای (2 ملیارو 469 ملیۆن) دۆلار واتا زیاتر لە (3 ترلیۆن و 700 ملیار) دینار نەوتی فرۆشتووە، جیاوازی راپۆرتەكەی وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای دیلۆیت (291) ملیۆن دۆلارە.   بە پێی نوسراوێكی فەرمی وەزارەتی نەوتی عێراق كە ئاراستەی وەزارەتی دارایی عێراق كراوەو وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سێ مانگی یەكەمی 2023دا واتا ( 1/1/2023 تا 25/3/2023) بەم شێوەیە نەوتی فرۆشتووە: مانكی یەكی 2023: (11 ملیۆن و 653 هەزارو 810) بەرمی نەوتی فرۆشتووە بە تێكڕا بەرمیلی (75.552) دۆلار كۆی داهاتەكەی لە مانگی یەكدا ( 880 ملیۆن و 466 هەزارو 651) دۆلار بووە. مانكی دووی 2023: (12 ملیۆن و 419 هەزارو 713) بەرمی نەوتی فرۆشتووە بە تێكڕا بەرمیلی (76.836) دۆلار كۆی داهاتەكەی لە مانگی سێدا ( 954 ملیۆن و 274 هەزارو 988) دۆلار بووە. مانكی سێی 2023: (8 ملیۆن و 654 هەزارو 801) بەرمی نەوتی فرۆشتووە بە تێكڕا بەرمیلی (73.299) دۆلار كۆی داهاتەكەی لە مانگی سێدا ( 634 ملیۆن و 385 هەزارو 420) دۆلار بووە. كۆی گشتی داهات و فرۆشی نەوتی هەرێم لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 دەكاتە: فرۆشی نەوت: (32 ملیۆن و 728 هەزارو 324) بەرمیل تێكڕای نرخی بەرمیلێك: (75.4) دۆلار كۆی داهات: (2 ملیارو 469 ملیۆن و 127 هەزار) دۆلار، واتا بۆ ئەو سێ مانگە دەكاتە (3 ترلیۆن و 703 ملیار) دینار. ئاراستەكردنی ئەو نوسراوە لە لایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بۆ  وەزارەتی دارایی عێراق لە پیناو ئەوەیە كە وەزارەتی دارایی عێراق ئاگاداری ووردەكاری داهاتەكانی هەرێم بێت و لەگاتی گفتوگۆ و پاكتاوی داهاتەكانی نێوانیان ئەو داهاتەی نەوت لەبەرچاوبگیرێت. ئەو ئامارو داتایانەی وەزارەتی نەوتی عێراق بڵاوكردوونەتەوە جیاوازە لە راپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت سەبارەت بە بە داهاتی نەوت لە چارەكی یەكەمی 2023. راپۆرتەكەی دیلۆت دەڵێت تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت بە (67.6) دۆلار فرۆشراوە. بەڵام راپۆرتەكەی وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێت هەرێم تێكڕای بەرمیلی نەوتی بە (75.4) دۆلار فرۆشتووە، واتا جیاوازییەكە (8) دۆلارە. بە پێی راپۆرتەكەی دیلۆت داهاتی چارەكی یەكەمی 2023ی نەوتی هەرێم (2 ملیارو 177 ملیۆن و 585 هەزار) دۆلار بووە.   بە پێی راپۆرتەكەی وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی چارەكی یەكەمی 2023ی نەوتی هەرێم (2 ملیارو 469 ملیۆن و 127 هەزار) دۆلار بووە، واتا جیاوازیەكە (291 ملیۆن) دۆلارە.      

 درەو:   مەسعود بارزانی لە بەرگی شەشەمی  كتێبی (بارزانی و بزوتنەوەی رزگاری خوازی كورد) سەبارەت بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ مام جەلال لەلاپەڕە (187 -193) نوسیویەتی:  كۆبوونەوەیەكی گرنگ و كراوە لەگەڵ مام جەلال. دوای دژایەتیكردنی بابەتی سەرۆكایەتی هەرێم لەلایەن ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتییەوە دوای پەیامەكەم، رۆژی 28ی ئایاری 2005 مام جەلال بە تەنیا و بەبێ ئەندامانی سەركردایەتی حزبەكەی سەردانی سەڵاحەدینی كرد و لەسەر داوای خۆی كۆبوونەوەیەكی دوو قۆڵی و تایبەتمان كرد، لەم دانیشتنە تایبەتەماندا مام جەلال بە تەواوی و بە راشكاوانە قسەی دڵی بۆ گێرامەوە ناوەڕۆكی قسەكانی مام جەلال ئەمانە بوون: •    هاتوم و ناگەڕێمەوە هەتا بەڵێنی وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستانم پێ نەدەیت، سوێندی خوارد ئەگەر پۆستی سەرۆكی هەرێم وەرنەگرم ئەویش ناچێتە بەغداد. •     دیار بوو زۆر دڵگران و غەمبار بوو بەدەست برادەرانییەوە، وتی ژمارەیەك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی تووشی هستریا بوون. •    وتی پێم وتوون هەرچی لەدەستانهات دژی من و هێرۆ و منداڵەكان و كەسوكارەكانم كردتان، هەرچی قسەی نەشیاوە كردووتانە، تەنانەت ئەوەی لەدەستان هاتووە لە دژی ئیبراهیم ئەحمەد لەناو گۆڕیشدا درێخیتان نەكردووە. •    بە ئەندامانی سەركردایەتیمی یەكیتیم راگەیاندووە ساڵی 1964 هەڵەكم كرد و دووبارەی ناكەمەوە (....) پێیان وتم  بۆیە پشتگیریمان ناكەیت چونكە مەلا مستەفا بە سكرتێری پارتیت هەڵدەبژێرێت. •    من لەگەڵ كۆنفرانسی ماوەت نەبووم بەڵام هەڵەكەم ئەوەبوو كە لەگەڵ زۆرینەی مەكتەبی سیاسی رۆیشتم. •    بە ئەندامانی سەركردایەتیم وت ئێستاش لەهەموو بابەت و پرسەكاندا پشتگیریتان دەكەم و هاوڕام لەگەڵتان جگە لە دژایەتیكردنی پارتی و تێكدانی نێوان من و مەسعود بارزانی. •    ئەوە وەهم و خەیاڵە دەڵێن پارتی یەكێتی قوت دەدات یان مەسعود بارزانی تۆڵەمان لێدەكاتەوە، ساڵی 1991 مەسعود بارزانی سەرۆكی بەرەی كوردستانی نەبوو، ئایا كەسی خوارد، تەنانەت زیاتر لایەنگری یەكێتی بوو تا پارتی. •    ئێستاش ئیستیقالەو وازهێنانەكەم نوسیوەو دانەیەك لەلای كامەران قەرەداغیەو دانەیەكیش لای كۆسرەت رەسوڵًە، بەڵام دیارە تا ئێستا نیشانتان نەدراوە. •    نەوشیروان مستەفا توشی شكست بووەو هەوڵ ئەدات بەناوی بەرگری لە یەكێتی هەموو شتەكان تێكبدات. •    مام جەلال وتی ئەم ئەندامانەی سەركردایەتی بەتەواوی لەگەڵ مندان: كۆسرەت رەسوڵ، عومەر فەتاح، ئەرسەلان باییز ، عیماد ئەحمەد، عەدنان موفتی، جەلال جەوهەر ، د. فوئاد مەسعوم، د. بەرهەم و عادل موراد، تەنیا نەوشیروان مستەفا و حەمەتۆفیق بەتەواوی دژن، عوسمانی حاجی مەحمود راڕایە یەكلا نەبووەتەوە، مستەفا سەید قادر راڕابوو بەڵام دوێنێ سەردانی كردم و بەڵێنیدا هەرچی بڵێم رازی بێت. •    نەوشیروان مستەفا ئێستا دەنگۆی ئەوە بڵاو دەكاتەوە گوایە ژمارەیەكی یەكجار زۆر جامانە سوورەكان دێنە ناو سلێمانی و داگیری دەكەن! •    مام جەلال پێشنیازی كرد من سەرپەرشتی هەردوو ئیدارەكەی هەرێمی كوردستان بكەم. •    وتی جگە لەوەی كوڕی مەلا مستەفای گەورەی بارزانییەكانی و سەلماندوشتە كە پیاوی رۆژانی تەنگانەیت. •    وتیشی حەز ئەكەم رێو شوێن بگریتە بەر بۆ ئەوەی پێكەوە سەردانی مەزاری بارزانی نەمر بكەین. •    مام جەلال وتی لە كەلاكوك سەركەوتنی گەورەمان بەدەستهێناوە، سەركەوتنەكەمان بووە هۆی لەبەریەكهەڵوەشانەوەی بەرەی توركمانی  

راپۆرت: درەو یەكێتیی لە كۆنگرەی پێنجەمدا ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی بۆ نزیكەی (50) ئەندام كەمدەكاتەوە، ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیی چۆن یەكلادەكرێنەوە؟ كێ دەبێتە ئەندامی سەركردایەتی؟ چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی چی لێدێت؟ سەرۆكی یەكێتیی جێگری دەبێت؟ ئەگەر هەبێت جێگرەكان كێ دەبن؟ یەكێتی نیشتمانی كوردستان رۆژی 27ی ئەیلولی ئەمساڵ كۆنگرە دەبەستێت، ئەمە دەبێتە كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی، دواین كۆنگرەی یەكێتیی لە كۆتا رۆژەكانی 2019دا بەڕێوەچوو، ئەمڕۆ مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی یەكێتیی لە كۆبوونەوەكانیدا جەختی لەسەر بەڕێوەچوونی كۆنگرەی پێنجەم كردەوە. كۆنگرەی یەكێتی بەپێی مادەی (14)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی" كۆنگرە باڵاترین دەسەڵاتەو هەر چوارساڵ جارێك دەبەسترێت"، واتا كۆنگرەی پێنجەم دەبێتە تاكە كۆنگرەی یەكێتیی كە بەر لەوادەی خۆی بەڕێوەبچێت، بەپێی مادەی (15)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیی ئەندامانی كۆنگرە پێكدێن لە: -    ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەر كە لە ئێستادا (عومەر شێخ مووس و فوئاد مەعسوم) لە ژیاندا ماون. -    پێشمەرگەكانی ساڵی 1976 -    ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی (121) هەڤاڵ -    ئەندامانی ئەنجومەنی باڵای سیاسی كە (9) ئەندامن بە سەرۆكەوە. -    ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی كۆنگرەكانی پێشوو كە لە ریزەكانی یەكێتی لە خەبات بەردەوامن. -    ئەندامانی تری كۆنگرە بە هەڵبژاردن دەبن. تەلار لەتیف وتەبێژی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی بە میدیای حزبەكەی راگەیاندووە: لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا بڕیاردراوە (600) كەس دەبنە ئەندامی كۆنگرەی پێنجەم.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی یەكێتیی قسەی كردووە، لە كۆنگرەی پێنجەمدا ئەوەی تائێستا باسی لێوە دەكرێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی لە (121) ئەندامەوە كەمدەكرێتەوە بۆ (51) ئەندام بە سەرۆكەوە، واتا (70) ئەندام كەمدەكرێتەوە، لە كۆنگرەدا سیستەمی هاوسەرۆكی هەڵدەوەشێتەوەو ئەنجومەنی باڵای سیاسی كارادەكرێت و دەسەڵاتی زیاتری پێدەدرێت. چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و بەرژەوەندییەكانی یەكێتیی كە لە كۆنگرەی چوارەمدا دروستكراو لە سەرۆكێك‌و (8) ئەندام پێكدێت، بڕیارە لە كۆنگرەی پێنجەمدا دەسەڵاتی زیاتر بكرێت، ئەكتیف بكرێت و ژمارەی ئەندامانیشی زیاد بكرێت. بە پێی ئەو زانیارییانەی تائێستا دەست (درەو) كەوتوون، باس لە دوو سیناریۆ دەكرێت: سناریۆی یەكەم: كۆسرەت رەسوڵ عەلی وەك سەرۆكی ئەنجومەنەكە بەردەوام دەبێت و جێگری بۆ دیاری دەكرێت و كارا دەكرێت، بە كۆمەڵێك دەسەڵاتەوەو ناوەكەشی دەگۆڕدرێت بۆ ئەنجومەنی دانایان. سیناریۆی دووەم: هەریەك لە كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی ئەنجومەنەكەو هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد ئەندامی ئەنجومەنەكە رێزلێنانیان بۆ دەكرێت و هەر یەك لە بەرهەم ساڵح یان مەلا بەختیار دەكرێنە سەرۆكی ئەنجومەنەكەو ئەندامێكی تری بۆ زیاد دەكرێت، ئەم سیناریۆیەیان زیاتر باس دەكرێت. سەرۆكی یەكێتیی لە كۆنگرەی پێنجەمدا بەتەواوی سیستەمی هاوسەرۆكایەتیی هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەگەرچی لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە سیستمی هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا بەشێوەیەكی كرداریی هەڵوەشایەوە‌و بافڵ تاڵەبانی دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگا ئەمنی‌و هەواڵگرییەكان لاهور شێخ جەنگیی دروخستەوە، بەڵام لە فۆرم‌و لەڕووی یاساییەوە هاوسەرۆكایەتیی لەناو یەكێتیدا هەر بەردەوام بوو، رۆژی 28ی ئایاری 2022 یەكێتیی "دیدار"ی بەست، لەم دیدارەدا بە فەرمی بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی ناسێندرا، بەڵام دیدارەكە نەیتوانی لەڕووی یاساییەوە شوێنی كۆنگرە بگرێتەوە، بۆیە لاهور شێخ جەنگیی هەر بەردەوام بوو لەسەر هەوڵە یاساییەكانی لە هەولێرو بەغدادەوە بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەرۆكییەكەی، ئەم هەوڵانە بێ ئاكام مانەوە، كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی بەپلەی یەكەم بۆ كۆتایهێنانە بە هەموو ئاسەوارەكانی هاوسەرۆكایەتیی‌و دورخستنەوەی یەكجاریی لاهور شێخ جەنگی لەریزەكانی یەكێتیی‌و یەكلاكردنەوەی حزبەكە بۆ بافڵ تاڵەبانی. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سەبارەت بە پۆستی سەرۆكی یەكێتیی تائێستا باس لە دوو سیناریۆ دەكرێت: سیناریۆی یەكەم: بافڵ تاڵەبانی لە كۆنگرەدا دەكرێتە سەرۆكی یەكێتیی بە بێ هیچ جێگرێك. سیناریۆی دووەم: بافڵ تاڵەبانی لە كۆنگرەدا دەخرێتە دەنگدانەوەو هاوشێوەی مام جەلال بە چەپڵەڕێزان دەكرێتە سەرۆك، بافڵ تاڵەبانیش پێشنیاز دەكات بۆ راپەڕاندنی كارەكانی سێ جێگری هەبێت ئەوانیش (قوباد تاڵەبانی، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ، رەفعەت عەبدوڵا) بە پێشنیازی بافڵ تاڵەبانی ئەوانیش دەنگیان پێدەدرێت و دەبنە جێگری سەرۆكی یەكێتیی. ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی كێ دەبن؟ ئەوەی تا ئێستا باس دەكرێت ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی بۆ نزیكەی (50) ئەندام كەمدەكرێتەوەو بە سەرۆكەوە دەبێتە (51) ئەندام، دواتریش لەناو ئەنجومەنی سەركردایەتی (17) ئەندام بۆ مەكتەبی سیاسی هەڵدەبژێرن و لەناو ئەوانیش (7) ئەندام بۆ كارگێڕی مەكتەبی سیاسی. ئەوانەی دەبنە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی كێ دەبن؟ (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتیی كرد، هەموویان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە ئەندامانی سەركردایەتی پێشتر رەزامەندیان لەسەر دەدرێت و هاوشێوەی كۆنگرەكانی پێشووی یەكێتیی و بەشێك لە حزبەكان بە لیست دەبێت، ئەوەی تائێستا ناویان دێت لەناو لیستی ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیدا لەناو كۆنگرەی پێنجەم بەمشێوەیە دەبێت: •    بافڵ تاڵەبانی •    قوباد تاڵەبانی لە سنوری شاری سلێمانی •    شاناز ئیبراهیم ئەحمەد •    سەركەوت زەكی •    تەلار لەتیف •    زیاد جەبار •    هاوڕێ دارا   لە سنوری شارەزوور •    وەهاب هەڵەبجەیی •    سالار سەرحەد •    شێخ ئەحمەد لە سنوری گەرمیان •    عیماد ئەحمەد •    شێركۆ میروەیس •    پۆلا سیروان تاڵەبانی رابیحە حەمەد بەغدا سنوری پارێزگای كەركوك •    ئاسۆ مامەند •    رەفعەت عەبدوڵا •    رزگار حاجی •    ستران عەبدوڵا •    رێبوار تەها •    دابان شەدەڵە •    خاڵە كاكەمەند •    یوسف گۆران •    خالید شوانی •    فریال عەبدوڵا سنوری پارێزگای هەولێر •    دەرباز كۆسرەت رەسوڵ •    شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ •    رێواز فایەق •    د. مەجید حەمە ئەمین •    بوهان سەعید سۆفی •    هەرێم كەمال ئاغا •    د. شەونم •     عەباس فەتاح •    د. دارا رەشید •    فەیسەڵ كەریم خان سنوری پشدەرو بتوێن •    ئەحمەد زرار •    بێگەرد تاڵەبانی سنوری بادینان •    ئاراس ئاغا •    ئەمین بابەشیخ دیاریكردنی ئەو ناوانە لەسەر بنەمای گفتوگۆ و پەیوەندی (درەو) بووە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی یەكێتیی، هەرچەندە بەشێكیان باسیان لەوە كرد چاوەڕوان دەكرێت بەشێك لە گەنجەكان و پەرلەمانتاران ناویان لە لیستی سەركردایەتی یەكێتی هەبێت و ببنە ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی و تا نزیكی رۆژی هەڵبژاردن گۆڕانكاری لە ناوو لیستی ئەنداماندا بكرێت، بۆیە بەشێك لە سەركردە بەئەزمونەكانی یەكێتیی خۆیان بەدوور دەگرن لەوەی لەناو كۆنگرە خۆیان هەڵبژێرن، پێش كۆنگرە رێككەوتن نەكرێت ناچنە ناو كۆنگرەوە، چونكە هیچ كەس زەمانەتی دەرچوونی نیە، تا بە تونێلی بافڵ تاڵەبانیدا تێپەڕ نەبێت. ئەنجومەنێك بۆ تێكۆشەرەكان ئەوەی لە ئێستاوە دەردەكەوێت بەشێكی زۆری سەركردایەتییەكانی یەكێتی ناتوانن سەركەون یان نایانەوێت بچنە هەڵبژاردنەوە بۆ سەركردایەتی یەكێتیی، بۆیە ئەنجومەنێكیان بۆ دروستدەكرێت بەناوی (ئەنجومەنی تێكۆشەران)، ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی لە راگەیەندراوی كۆبوونەوەكەیدا لەگەڵ ئەنجومەنی سەركردایەتی دەڵێت:" لە كۆنگرە ئەنجومەنێكی كارا لە هەڤاڵانی تێكۆشەر دروست بكەین كە سەنگ و دەسەڵاتی هەبێت و یارمەتی ئێمە بدات لە سەرخستنی كارەكانمان". بەپێی بەدواداچوونەكان ئەو ئەنجومەنە هاوشێوەی ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتی دەبێت و ژمارەیان (80 بۆ 100) ئەندام دەبێت، ئەم ئەنجومەنە بۆ بەشێك لەو ئەندامانەی سەركردایەتی و پێشمەرگەی دێرین و سەركردەی دێرینی یەكێتی دەكرێتەوە، لەپێناو كەمكردنەوەی بەشێك لە ناڕەزاییەتیەكان، چونكە یەكێتیی دەیەوێت كەمترین ناڕەزایەتی و زیان بكات لە كۆنگرەی پێنجەم، لەبەر ئەوەی دوو هەڵبژاردنی چارەنوسازی لە پێشەوەیە، 18/12/2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و چارەنوسی یەكێتیی لە كەركوك، 25/2/2024 هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و چارەنوسی یەكێتی لە هەرێمی كوردستان.

راپۆرت: درەو ئەگەر لەسەر یاسای بودجە كێشە لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دروستبوو، ئەوەی بڕیار دەدات دادگای فیدراڵییە نەك پەرلەمانی عێراق، بڕیاردان لە خەرجكردنی شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان تەنیا لە دەسەڵاتی وەزیری دارایی فیدراڵدایە‌و پێویستی بە رەزامەندی سەرۆك وەزیرانی عێراق نییە، زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی هەرێمی كوردستان هیچ كێشەیەكی نییە، چونكە حكومەتی فیدراڵ سكاڵای نەكردووە، واتا رازییە بەوەی پەرلەمان دەستكاری كردووە، ئەمە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقە لەبارەی ئەو سكاڵایە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر یاسای بودجەوە تۆماری كردو دادگا جگە لە دەستكاریكردنی دوو دەستەواژە، تەواوی سكاڵاكەی رەتكردەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.    دادگا بڕیارەكەی بڵاوكردەوە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دەقی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایە بڵاوكردەوە كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی پارێزەرەكانییەوە لەسەر یاسای بودجەی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025) تۆماریكردبوو. مەسرور بارزانی سكاڵاكەی لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی عێراق تۆماركردبوو، دادگا رۆژی 7ی ئەم مانگە بڕیاری خۆی ئاشكراكرد كە رەتكردنەوەی سكاڵاكە بووە، بەڵام ئەمڕۆ  وردەكاری بڕیاری خۆی لەوبارەیەوە بڵاوكردەوە.   دادگای جگە لە گۆڕینی دوو (دەستەواژە)، تەواوی سكاڵای سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەبارەی ماددەو بڕگەكانی بودجە رەتكردەوە.  ئەگەر كێشە دروستبوو كێ بڕیار دەدات ؟ بڕگەی (حەوتەم) لە ماددەی (13)ی یاسای بودجە، یەكێك لەو بڕگانەیە كە مەسرور بارزانی سكاڵای لەسەر تۆماركردووە. ئەم بڕگەیە دەڵێ:" لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات". دادگای فیدراڵی لەم بڕگەیەدا ئەوە دەستەواژەی هەڵوەشاندەوە لەحاڵەتی دروستبوونی كێشەدا لەنێوان هەرێم‌و بەغداد (پەرلەمانی عێراق) بڕیار بدات، دەڵێ لەم بڕگەیەدا پەرلەمانی عێراق دەسەڵاتێكی بۆ خۆی زیاد كردووە كە لە دەستوردا نەهاتووە، دادگای ئاماژەی بەوەكردووە بەگوێرەی ماددەی (93/ چوارەم)ی دەستور دەسەڵاتی چارەسەركردنی ناكۆكی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێمی داراوە بە دادگای فیدراڵی.  ئەگەر بڕیاردان لە پەرلەمانی عێراقدا كە ئێستا شیعەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی تێیدا زۆرینەن، لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێم نەبێت، ئەوا بڕیاردان لە دادگای فیدراڵی باشتر نابێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەم دادگایە بە پێكهاتەی ئێستایەوە زۆرێك لە بڕیارەكانی لەبەرژەوەندی حكومەتی هەرێمدا نەبووە.  حكومەتی هەرێم خوازیار بوو ئەم بڕگەیە بەوشێوەیە دابڕێژرێت ئەگەر كێشەی لەنێوان هەردوولا دروستبوو، لیژنەی هاوبەشی هەردوو حكومەت راپۆرتی خۆیان ئامادە بكەن‌و (سەرۆك وەزیرانی عێراق) بڕیار بدات، ئەمە هێڵی سەرەكی رێككەوتنی مەسرور بارزانی بوو لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، بەڵام كاتێك یاسای بودجە گەیشتە پەرلەمان، دەستكاری ئەم بڕگەیە كرا.  واتا ئێستا بەگوێرەی حوكمەكەی دادگا، ئەگەر لەبارەی ماف‌و پابەندییەكانی یاسای بودجەوە كێشەی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دروستبوو، دادگای فیدراڵی بڕیار دەدات نەك پەرلەمانی عێراق. پێویستی به‌ سه‌رۆك وه‌زیران نییه‌ ! بڕگەی (یەكەم) لە ماددەی (11)ی یاسای بودجە یەكێكی تر لەو بڕگانەیە كە سەرۆك وەزیرانی هەرێم سكاڵای لەسەر تۆماركردووە، ئەم بڕگەیە دەڵێ:" خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت". دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم بڕگەیەوە دەڵێ، بنەمای كارپێكراوی یاسای بودجە ئەوەیە كە دەسەڵاتی خەرجكردن بۆ وەزارەت‌و پارێزگاكان لای وەزیری دارایی فیدراڵە، زیادكردنی سەرۆك وەزیران بۆ دەسەڵاتی خەرجكردن لەم بڕگەیەدا كە تایبەتە بە هەرێمی كوردستان پێچەوانەی بنەمای یەكسانییە كە لە ماددەی (14)ی دەستوردا هاتووە، بۆیە دەستەواژەی (بەرەزامەندی سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ) نادەستوریە. سكاڵاكەی مەسرور بارزانی رەتكرایەوە جگە لەو دوو بڕگەیە كە دادگای فیدراڵی لەسەر بنەمای سكاڵاكەی مەسرور بارزانی هەمواری كردونەتەوە، تەواوی سكاڵای سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەبارەی بڕگەكانی تری یاسای بودجە لەلایەن دادگاوە رەتكراوەتەوە، بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندیدارە بە زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی یاسای بودجە جیاواز لەو دەقەی كە لەلایەن حكومەتەوە نێردراوە.  دادگای فیدراڵی بنەمایەكی گشتی دیاریكردووە بۆ رەتكردنەوەی سكاڵاكەی مەسرور بارزانی لەبارەی زیادكردنی بڕگە بۆ ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا، دادگا دەڵێ راستە زیادكردن كراوە، بەڵام حكومەتی فیدراڵ كە خۆی سكاڵای لەسەر یاسای بودجە تۆماركردووە، تانەی لەم زیادكردنانە نەداوە كە پەرلەمان كردویەتی، واتا حكومەتی فیدراڵ رازییە بە دەستكاریكردنەكەی پەرلەمان، لەسەر ئەم بنەمایەش سكاڵاكەی مەسرور بارزانی رەتكردوەتەوە. مەسرور بارزانی سكاڵای لە چی كردووە ؟ ئەو ماددەو بڕگانەی كە سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەدادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر تۆماركردبوون، ئەمانەن: -    مادەی دووەم بڕگەی یەكەم 5/ب -    مادەی یانزەیەم بڕگەی یەكەم و دووەم -    مادەی یانزە بڕگەی دووەم -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم ه -    مادەی دوانزە بڕگەی دووەم (ا، ب، ج، د، ه) -    مادەی سیانزە بڕگەی حەوتەم‌و هەشتەم. دەقی ئەو بڕگانەی یاسای بودجە تایبەت بە پشكی هەرێم كە مەسرور بارزانی تانەی لێدابوون‌و  دادگای فیدراڵی رەتیكردەوە، بەمشێوەیە: ماددەی 11: یەكەم: خەرجی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای خەرجی راستەقینە دیاری دەكرێت، كە لە خشتەی (د)ی هاوپێچی ئەم یاسایەدا هاتووە (خەرجی حاكیمە)، لەلایەن وەزارەتی داراییەوە بەرەزامەندی سەرۆك وەزیران، خەرجدەكرێت. (دادگا دەستەواژەی سەرۆك وەزیرانی لابرد، دەسەڵاتی تاقانەی خەرجكردنی دایەوە بە وەزیری دارایی)  دووەم: پشكی هەرێمی كوردستان لەتێكڕای خەرجی راستەقینە (خەرجی رەوەن‌و خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان) دیاری دەكرێت، دوای لێدەركردنی خەرجییە سیادییەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆكایەتی كۆمار، ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی حەشدی شەعبی، وەزارەتی دەرەوە، دەزگای دژەتیرۆر، وەزارەتی بەرگریی، دیاریكردنی رێژەیەك لە تەرخانكراوی هێزی وشكانی سوپای عێراق لەبواری وەبەرهێنان‌و بەكارخستن بۆ هێزی پێشمەرگە بەگوێرەی رێژەی دانیشتوانی هێزی ناوبراو بەوپێیەی بەشێكە لە سیستمی ئەمنی عێراق، دادگای باڵای فیدراڵی، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بە خەرجی هەڵبژاردنەكانیشەوە، دەستەی لێپرسینەوە‌و دادەپەروەریی، دەستەی سكاڵاكانی موڵكایەتی جگە لە قەرەبووەكان، دەستەی عێراقی بۆ سەرچاوە تیشكدەرەكان، دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، تێچووی دانوستان‌و داواكارییە یاساییەكان، پشكداری لە خەرجی وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو، خەرجی بەكاربردن لە وەبەرهێنانی نەوتی خاوی هەناردەكراو و گواستنەوەی لەلایەن هەرێمەوە، بڕی پشكدارییە عەرەبی‌و نێودەوڵەتییەكان، خەرجی رەوەنی بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی‌و پاسپۆرت‌و مانەوە‌و فەرماندەیی هێزی سنورو پۆلیسی فیدراڵی، پرۆژەكانی وەبەرهێنان بۆ هەموو بەڕێوەبەرایەتییەكانی باری شارستانی‌و مانەوە لەنێویشیاندا كارتی نیشتمانی‌و فەرماندەیی هێزی سنور، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی، پارەداركردنی هاوبەش، پرۆژەی بەندەرەكان، پرۆژەكانی هێڵی ئاسن، پرۆژەی پردو سودی گشتی پرۆژەكانی بەڕێوەبردنی ئاسمانیی، پرۆژەی گرێبەستەكانی مۆڵەتپێدان، سودی سەر قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتی، سودەكان لەسەر قەرزی جایكا JICA، سودی سەر قەرزەكانی ئیتالیا، سودی قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە، سودەكان لەسەر قەرزی كۆمپانیای ما بین النهرین-ی گشتی بۆ بازرگانی بنەتۆو، سودەكان لەسەر قەرزی ئەڵمانی KFW، سودەكان لەسەر قەرزی بانكی ژاپۆن بۆ هاوكاری نێودەوڵەتیی JBICی ژاپۆنی، سودەكانی لەسەر قەرزی سویدی، سودەكان لەسەر قەرزی چین، سودەكان لەسەر قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، سودەكانی بیمەی هەناردەكردن، سودەكانی بیمەی سیادی، سودەكان لەسەر قەرزی فەڕەنسا، سودەكان لەسەر قەرزی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، سودەكانی سەر قەرزی سعودیە، سودی سەر قەرزی ئیتالی SACE، سودی سەر قەرزی كوەیت، سودی سەر قەرزی ئەمریكا، سودی سەر قەرزی فەڕەنسا BPI، سود لەسەر قەرزی بەریتانیا UKEF، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی كۆری، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی هیندی، سودەكانی سەر قەرزی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی یانەی پاریس، سودەكانی سەر دووبارە پەیكەربەندی قەرزە دەرەكییەكان لەسەر وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، سودەكانی قەواڵەی سڕینەوەی قەرزی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، سودی سەر شایستەكانی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، سودی سەر حەواڵە كۆنەكانی خەزێنە، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت لەلایەن هەریەكە لە بانكی رەشیدو رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە، سودی حەواڵە داشكێندراوەكانی خەزێنە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتی/ 2015و 2016، سودی سەر قەرزی قەواڵەی دەرەكی- یۆریۆبۆند، سودی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكان‌و بانكی بازرگانی عێراق بەپێی یاسای بودجەی ساڵی/ 2015، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنەی كۆن، قیستی ئەو قەرزانەی كە لایەن بانكی بازرگانی عێراقەوە بەخشراوە بەگوێرەی یاسای بودجەی 2015‌و 2016، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی یانەی پاریس، پێدانەوەی قیستی دووبارە پەیكەربەندی قەرزی دەرەوەی وڵاتانی دەرەوەی یانەی پاریس، پاكتاوی قەرزەكان لە دەرەوە، پاكتاوی خەختینەیی قەرزی بچوكی كەرتی تایبەت لە دەرەوە، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی بانكی نێودەوڵەتیی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی لەوانە SDR، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستەكانی قەرزی JICA، پێدانەوەی قیستی بیمە سیادییەكان، پێدانەوەی قیستی بیمەی هەناردەكردن، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سیمنسی ئەڵمانی، قەرزی بانكی ئیسلامی بۆ پەرەپێدان، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئەڵمانی KFW، پێدانەوەی قیستی قەرزی سعودیە، پێدانەوەی قیستی قەرزی بەریتانی UKEF، پێدانەوەی قیستی قەرزی چین، پێدانەوەی قیستی قەرزی ئیتالی SACE، پێدانەوەی قیستی قەرزی JBICی ژاپۆنی، پێدانەوەی قیستی قەرزی سویدی، پێدانی شایستەی سندوقی عەرەبی بۆ پەرەپێدانی ئابوری، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان، پێدانەوەی قەرزی سندوقی نێودەوڵەتیی بۆ پەرەپێدانی كشتوكاڵی، پێدانەوەی قەرزی كوەیت، پێدانەوەی قەرزی فەڕەنسی BPI، پێدانەوەی قەرزی فەرەنسی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی كۆری، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی هیندی، پێدانەوەی قیستی قەرزەكانی ئەكزەم بانكی ئەمریكی، پێدانەوەی قیستی قەواڵە دەرەكییەكان بۆ سڕینەوەی قەرزەكان، پێدانەوەی قەرزی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی دانەوێڵە‌و كۆمپانیای ما بین النهرین بۆ بنەتۆو، پێدانەوەی قیستی حەواڵەكانی خەزێنە بەگوێرەی یەدەگی یاسایی لەلایەن بانكە حكومییەكانەوە، پێدانەوەی قیستی قەواڵە خۆجێییەكان، قیستەكانی سەر حەواڵەی خەزێنە بەگوێرەی حەواڵەی پارەپێدانی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت لە هەریەكە لە بانكەكانی رەشید‌و رافیدەین‌و بانكی بازرگانی عێراق بەگوێرەی یاسای بودجە‌و كرێی گواستنەوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی گیارە). (دادگا دەڵێ ئەوەی لەم ماددەیەدا هاتووە پێچەوانەی حوكمەكانی ماددەی 121/سێیەمی دەستور نییە، سكاڵاكار بەڵگەی پێویستی لەمبارەیەوە نەخستوەتەڕوو) ماددەی 12: یەكەم: شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2004 بۆ 2022 پاكتاودەكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، پشتبەست بەو ماف‌و پابەندییانەی كە لە یاساكانی بودجەی فیدراڵی تایبەت بە هەر ساڵێكی دارایی هاتووە. دووەم: ا- حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە هەماهەنگیكردن لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، لە باركردنی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لەو كێڵگانەی دەكەونە هەرێم بۆ ئەمبارەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت (سۆمۆ) لە بەندەری جەیهانی توركیا، بەجۆرێك لە (400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە) كەمتر نەبێت، بەگوێرەی داتای مانگانەی پێشكەشكراو لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان‌و پەسەندكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم، كۆمپانیای سۆمۆ بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بە هەمان نرخ‌و میكانیزمی پشت پێ بەستراوی فرۆشتن لەلایەن كۆمپانیای ناوبراوەوە، هەناردەكردنی ئەو بڕە لە ئەستۆدەگرێت‌و داهاتەكانی وەكو داهاتی كۆتایی بۆ خەزێنەی فیدراڵ، تۆماردەكرێت. ب- لە حاڵێكدا نەتوانرا لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركی یان هەر دەروازەیەكی فەرمی ترەوە كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری بكات، هەناردە بكرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە رادەستكردنی بڕی نەوتی ئاماژەبۆكراو لە بڕگەی (دووەم/ا)ی ئەم ماددەیە بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ، بەمەبەستی بەكارهێنانی لەناوخۆدا‌و بەگوێرەی ئەو پێداویستییەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دیاری دەكات. ج- وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ، كە رادەستی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دەكرێت بەگوێرەی هەردوو بڕگەی (1)‌و (ب)ی ئەم ماددەیە، بەمەرجێك خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوە هاوتای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت بێت لە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و بە لێدانی لەگەڵ ژمارەی ئەو بەرمیلانەی كە رادەستدەكرێن، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم ماددەیە.   د- حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەمەرجێك دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكات لەو تۆمارانەی كە تایبەتن بەم داهاتانەوە. ه- وەزارەتی دارایی فیدراڵ پابەند دەبێت بە پێدانی شایستەكانی هەرێم بەشێوەی مانگانە، بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم یاسایە، دوای جێبەجێكردنی بڕگەكانی (ا، ب، ج، د)ی ئەم ماددەیە، دەبێت هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەتی دارایی‌و ئابوری هەرێم بكرێت‌و ئەو وەزارەتە بودجەی پێداچونەوەی مانگانە بۆ فەرمانگەی ژمێریاری بنێرێت، بۆ ئەوەی بخرێتە ناو تێكڕای حساباتی مانگانەی دەوڵەتەوە، بەمەرجێك حسابی تایبەت بە ماف‌و پابەندییە نەوتی‌و نانەوتییەكانی هەردوولا پاكتاو بكرێت، دوای وردبینیكردنی لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ‌و بەهەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێم، لەسەر بنەمای وەرزیی، بەجۆرێك گرەنتی پێدان‌و پاكتاوی ئەو شایستانە بكات بەشێوەیەكی رێكوپێك. (لەبارەی بڕەگانی ا، ب، ج، د، ه دادگای فیدراڵی دەڵێ دەستوری 2005ی عێراق دەقی روون‌و راشكاوی تێدایە لەبارەی بەرهەمهێنان‌و بەڕێوەبردنی نەوت‌و خاوەندارێتی نەوت‌و غازو دابەشكردنی داهاتەكان‌و هەموو ئەو حوكمانەی كە لەم بڕگانەدا هاتوون پێچەوانەی دەستور نین‌و جێبەجێكردنێكی رێكوپێكی ئەو بنەمایانەن كە لە ماددەی 111ی دەستوردا هاتووە). ماددەی 13: حەوتەم: لەكاتی بوونی هەر ناكۆكییەك لە تێڕوانینی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم لەوانەی كە پەیوەندیدارن بە ماف‌و پابەندی‌و میكانیزمەكانی هاتوو لە حوكمەكانی ئەم یاسایەدا، لیژنەیەكی هاوبەش لەهەردوولا دروستدەكرێت بۆ تەماشاكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، بۆ ئەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لەدوای پێكهێنانی، پێشنیازو چارەسەرەكانی بەرزبكاتەوە، ئەگەر چارەسەر نەكرا ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاری پێویست بدات. (دادگای فیدراڵی دەستەواژەی "ئەنجومەنی نوێنەران بۆی هەیە بڕیاربدات"ی لابردووە‌و دەڵێ دادگای فیدراڵی بڕیار دەدات).  هەشتەم: ا- حكومەتی هەرێم پابەندە بەوەی ئەولەویەت بدات بە خەرجكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان، ئەمە لەگەڵ پابەندبوون بە خەرجكردنی شایستەی وەبەرهێنانی پارێزگاكانی هەرێم بەگوێرەی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا چەسپێندراوە. ب- بەپێچەوانەی ئەمەوە، دەبێت سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ رێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ جێبەجێكردنی بڕگەی (ا)ی سەرەوە، لەنێویدا پێدانی پارە. (ئەمە ئەو بڕگەیە كە یەكێتیی داوای كرد بۆ ئەوەی لەحاڵی دروستبوونی ناكۆكیدا بتوانێت بەشێوەی راستەوخۆ بەشە بودجەی سلێمانی لە بەغدادەوە وەربگرێت، دادگا سكاڵای مەسرور بارزانی لەمبارەیەوە رەتكردەوە) ده‌قی بریاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵ له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم: PDF