درەو: د. رێواز فایەق سەرۆكی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە نوسینێكدا بەناوی " شێروان شێروانی و هاوڕێكانیم چۆن بینی؟!" دەڵێت لە زیندان سەردانی شێروان شێروانیم كرد و پرسیم دۆخت چۆن؟ شێروان وتی: بۆمن ئەمە زیندان نیە ڕاهاتووم، ئێوە كە لە دەرەوەن لە زیندانن. سەرۆكی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت" دۆسیەی سزادراوانی بادینان دەمێكە لەوە دەرچووە وەك دۆسیەیەكی ئاسایی و یاسایی بەردەم دادگا لێكدانەوەی بۆ بكرێت و لەسەر ئاستی ناوخۆیی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەرگای بەسەر دۆزەخێكدا كردووەتەوە كە داخستنی هەروا ئاسان نیە دەقی نوسینەكەی د. رێواز فایەق شێروان شێروانی و هاوڕێكانیم چۆن بینی؟!   دۆسیەی سزادراوانی بادینان چەند ساڵێكە دۆسیەیەكی كراوەیە، بەردەوام لە ڕێگەی ئاڕاستەكردنی بەشێك لە دادگاكان كەیسی دیكەی بۆ زیاد دەكرێت، بۆیە دەمێكە لەوە دەرچووە وەك دۆسیەیەكی ئاسایی و یاسایی بەردەم دادگا لێكدانەوەی بۆ بكرێت و لەسەر ئاستی ناوخۆیی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەرگای بەسەر دۆزەخێكدا كردووەتەوە كە داخستنی هەروا ئاسان نیە.   ڕێكەوت وابوو كە دەستگیركردنی چالاكوانان و ڕۆژنامەوانانی بادینان هاوتا بێت لەگەڵ دەستبەكاربوونی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، (بەدەر لە هەڵسەنگاندنمان بۆ دۆسیەكە لەڕووی یاساییەوە كە هەڵدەگرێت لە كاتێكی دیكەدا قسەی لەبارەوە بكرێت) ئەم بابەتە بەردەوام جێگەی باس و خواسی لیژنە تایبەتمەندەكانی پەرلەمان و هۆڵی دانیشتنەكانی پەرلەمانیش بوو، چونكە بەشێك لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنە جیاوازەكان جگە لەوەی ئامادەی دانیشتنەكانی دادگاییكردنەكە دەبوون، پەرۆشییان بۆ بەدواداچوونی دۆسیەكە لە ئاستێكی بەرزدا بوو، بۆیە دەیانجار داوای درووستكردنی لیژنەی تایبەتیان بۆ بەدواداچوون بەپێی ماددەی (٤٣)ی پەیڕەوی ناوخۆ دەكرد، هەروەها داوایاندەكرد سەرۆكایەتی پەرلەمان دەرفەتی چاوپێكەوتنیان لەگەڵ سزادراوان بۆ بڕەخسێنێت.   بۆ جێبەجێكردنی ئەم دوو داواكاریە كە هەردووكیان هەڵقووڵاوی پەرۆشی و هەستی بەرپرسیارێتی پەرلەمانتاران بوون، چەند بەربەستێك هەبوون، لەوانە پابەندبوون بە پرەنسیپی جیاكردنەوەی هەرسێ دەسەڵاتەكە و ڕێزگرتن لە سەربەخۆیی دادگاكان، پێكهاتەو نەخشەی ناو هۆڵی پەرلەمان و دەقی بڕگەی (سێهەم) لە ماددەی (٤٣) ی پەیڕەوی ناوخۆ كە تێیدا هاتووە :- (بابەتە تاوانكارییەكان و هەر بابەتێك كە لە ژێر تێڕوانینی دادگاكاندا بێت، نابێتە بابەتی لێكۆڵینەوەی لیژنە تایبەتییەكانی پەرلەمان)، هاوكات لیژنەیەكی هەمیشەیی تایبەتمەند لە پەرلەمان هەبوو كە ئەركی بەدواداچوونی دۆخی زیندانیانی لە ئەستۆیە ئەویش لیژنەی (كاروباری كۆمەڵایەتی و مافی مرۆڤ)ە ، بۆیە ئەوان جەختیان لەسەر تایبەتمەندی لیژنەكەیان دەكردەوەو پێداگربوون لەسەر ئەوەی پێكهێنانی هەر لیژنەیەكی كاتی پێشێلكردنی تایبەتمەندی و دەسەڵاتەكانی لیژنەكەیە، بە گشتیش لەو باوەڕدا بووم كە خستنە دەنگدانی بڕیاری درووستكردنی لیژنەیەكی كاتی تەنانەت بۆ بەدواداچوونی دۆسیەكەش نەك لێكۆڵینەوە لە دۆسیەكە كە دەسەڵاتی پەرلەمان نیە، لەناو هۆڵی پەرلەمان دەنگی پێویست بەدەست ناهێنێت، لە هەمان كاتدا بێئومێدبووم لەوەی دەسەڵاتی دادوەریی هیچ جۆرە دەستپێشخەریەكی ئێمە بۆ دەربازبوون لەو دۆخە قبووڵ بكات، بە تایبەت بەڕێزیان تەنها لە پای تویتێكمان لە ١٦/٢/٢٠٢١ كە ڕۆژی حوكمدانی چالاكوانان بوو، و تێیدا  نووسیبوومان :- (باوەڕی نەگۆڕم بە پرەنسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان هەیە، بەڵام ئەوەی لە پەرلەمانتارانم بیستووە سەبارەت بە دادگاییكردنی ئەمڕۆی بەندكراوانی بادینان، دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان دەخاتە بەردەم بەرپرسیاریەتیەكی قورس، هیواخوازم ئەوان بێ متمانەیی بە دەسەڵاتی دادوەریی تۆختر نەكەنەوە)، ڕۆژی ١٧/٢/٢٠٢١ لە ڕوونكردنەوەیەكیاندا سەبارەت بە بەڕێوەچوونی دادگاییكردنەكە ناڕاستەوخۆو بەبێ ناوهێنان بە دەستێوەردان لە كاروبارەكانیان تۆمەتباریان كردبووین و تێیدا هاتبوو :- (هەندێ دام و دەزگای فەرمی و یاسایی و لایەنی سیاسیی لێدوانی جیاجیایان لەسەر پرۆسەی دادگاییكردن و بڕیارەكە داوە كە ئەمەش بێگوومان دەچێتە چوارچێوەی دەستتێوەردان لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری، چونكە دادگا نوێنەرایەتی دەسەڵاتی دادوەری دەكات و دەسەڵاتی دادوەریش بڕوای بە بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان هەیە و نەدەبوو ئەو لایەنە فەرمییانە پێشێلی بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان بكەن)، ئەم ڕاگەیەندراوەی ئەنجومەنی دادوەرییش بۆ ڕەتكردنەوەی هەر هەڵوێستێكی ئێمە زۆر ئاسایی دەخوێنرایەوە ئەگەر ئەنجومەنەكە بەهەمان شێوە قسە و لێدوان و هەڵوێستی هەموو دامەزراوەكانی دیكەی ڕەتبكردایەتەوە و دەستوەردانی كردارەكی وئاراستەكردن و لێدوانی هەمووانی وەك یەك قبوڵ نەبووایە.   دواجار كە دڵنیابووین لەوەی ناتوانین ڕۆڵمان لە ڕەتكردنەوە یان كەمكردنەوەی سزادانەكەدا هەبێت و ئەو بابەتە دەسەڵاتێكی تایبەتمەندی ڕەهای دادگایە و دەسەڵاتی دادوەریش هەر هەوڵێك بۆ چارەسەر بە دەستێوەردان هەژمار دەكات، ئیتر دەبوو ئەركێكی تەواو ئەخلاقیی خۆمان لە بەرامبەر زیندانیان و كەسوكاریان و تیمی پارێزەرانیان جێبەجێبكەین، بۆیە دوای ڕاوێژ لەگەڵ تیمەكەمان و لەگەڵ بەرٍِێز (بەشدار حەسەن) سەرۆكی تیمی پارێزەرانی زیندانیانی بادینان كە تا دواساتەكانی كاركردنم پەیوەندی پتەو و ڕاوێژی بەردەوام لە نێوانماندا هەبوو، بڕیاماندا بیر لە ڕێگەی تر بكەینەوە بۆ كەمكردنەوەی ئازارەكانیان، بە مەرجێك مەرامی دەسكەوتی تایبەت و خۆنواندنی میدیایی لە كۆی كارەكانمان دووربخەینەوە و كارێكی ئیستیفزازی واش نەكەین كە بە زیان بۆ سزادراوان بشكێتەوە، و بۆ ئەوەش بڕیارماندا خۆمان سەردانی زیندانی ئاسایشی گشتی بكەین و ڕووبەڕوو سزادراوانی بادینان ببینین، بە تایبەت لەو سەروبەندەدا زیاتر لە جارێك كەسوكاریان لە ڕێگەی سەردانی پەرلەمان، ڕاگەیەندراوی هۆشداریی و كۆنگرەی ڕۆژنامەوانی، هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانیان لە خراپی دۆخی زیندانییەكان ئاگاداركردبووەوە، هاوكات بە پاساوی پەتای كۆرۆنا هەموو جۆرە سەردانێكی كەسوكار و پارێزەرانیان لێ قەدەغەكرابوو.   دوای وەرگرتنی ڕێوشوێنی یاسایی پێویست و قسەكردن لەگەڵ بەڕێز بەڕێوەبەری گشتی ئاسایشی هەرێم، دوور لە چاوی میدیا، ڕۆژی ١٠/٦/٢٠٢١ هاوڕێ لەگەڵ چەند پەرلەمانتارێك سەردانی زیندانی ئاسایشی گشتیمان بۆ ڕێكخرا، ئەوكات زیندانیانی بادینان لە زیندانی ئاسایشی گشتی بوون،سەرەڕای ئەوەی لە(١٦/٢/٢٠٢١)ەوە حوكمیان بەسەردا درابوو، و دەبوو لە چاكسازیی گەورانی هەولێر بوونایە نەك زیندانی ئاسایش، بەڵام كە پرسیمان بۆچی لێرەتان داناون سەرەڕای حوكمدانیان؟ وەڵامیان داینەوە كە بینایەی چاكسازی گەورانی هەولێر لە ژێر نۆژەنكردنەوەدایە بۆیە حوكمدراوان لەگەڵ لەگەڵ ڕاگیراوان لە زیندانی ئاسایشن و هەركات نۆژەنكردنەوە كۆتایی پێبێت حوكمدراوان دەبردرێنەوە بۆ چاكسازیی، لە ڕاستیشدا دوای بەدواداچوون بۆمان دەركەوت كە ئەو بابەتە ڕاستە و بینایەی چاكسازی نۆژەندەكرێتەوە.   ئێمە لە سەردانەكەماندا بۆلای سزادراوان، دوای ڕاوێژ لەگەڵ هاوڕێیانی پەرلەمانتار، بڕیارماندا بێگوێدانە ئەوەی چەند كاتمان پێویستە دەبێت یەك یەك سزادراوان ببینین و پرسیاریان لە دۆخی گشتی زیندان و دۆخی تایبەتیان لێ بكەین، و هاوكات داوام لە هاوڕێیانم و تیمی نووسینگەكەم كرد كە تكایە مۆبایلەكانتان لەم چاوپێكەوتنە بەكارمەهێنن، چ بۆ وێنەگرتن بێت یان تۆماركردنی قسەكان، بۆئەوەی هەمووان دڵنیابن كە ئێمە مەرامی كەسییمان لەم سەردانەدا نیە و تەنها خەمی ئەوانمانە و تا بتوانن بە ئازادییش قسە بكەن.     ئێمە سێ سەعات و پەنجا دەقیقە لە زیندانەكە بووین، یەك یەك لەسەر داوای خۆمان بانگ دەكران و دەمانبینین و هەواڵی هەموو شتمان لێدەپرسین، ڕەنگە لێرەدا پێویست نەبێت هەمووی باس بكەم و بەشێكی هەڵدەگرم بۆ كات و بۆنەیەكی دیكە، بەڵام پەیوەست بە وورە بەرزی و خۆنەویستی و مۆراڵی بەرزی ئەوان چەن شتێكی كەم باسدەكەم:-     مامۆستا(بەدەل بەرواری) كێشی جەستەی زۆر دابەزیبوو، بە زەحمەت دەناسرایەوە، بەڵام هەر ڕووی خۆش و وورەی بەرز و بە ئومێدەوە لە داهاتووی خۆی دەڕوانی، بۆخۆم گومانێكم لەو لاوازیەی كێشی بۆ درووست بوو، هەندێ جاریش بیستبووم كە ڕەنگە بە جۆرێك لە جۆرەكان بیر لە تەصفیەی جەستەییان بكرێتەوە، بۆیە داوام كرد پشكنینی گشتی بۆ مامۆستا بكەن و بە زووترین كات بۆمان بنێرن، بە سوپاسەوە ئیدارەی زیندانەكە لەماوەی ٤٨ كاتژمێر ئەنجامی پشكنینەكەیان بۆ ناردین سوپاس بۆخوا سەلامەت بوو  و گومانەكەم ڕاست دەرنەچوو     كاك (شڤان سەعید)، زۆر وێرانی بینینی منداڵەكانی بوو، ووتی تەنها منداڵەكانم ببینم  ئیتر گرنگ نیە دوای ئەوە چی ڕووئەدات. پرسیمان بۆ ڕێگەی سەردانیكردن نادرێت؟ ئیدارەی زیندانەكە ووتیان قەدەغەكردنی سەردان بۆ هەموو زیندانیانە بەهۆی پەتای كۆرۆنا و ڕێوشوێنی تەندروستی، ئێمە داوامانكرد لە چوارچێوەی ڕێوشوێنی تەندروستی پێویست دەرفەتی بینینی خێزانەكانیان بۆ بڕەخسێنن چونكە لەو كاتەدا كۆرۆنا تا ڕادەیەكی باش كۆنترۆڵا كرابوو.    هەفتەیەك دوای سەردانەكەی ئێمە هەموویان خێزان و منداڵ و كەسوكاریان بینی، ئەو ڕۆژە بۆ بەندە یەكێك بوو لە ڕۆژە خۆشەكانم، چونكە توانیمان كەمێك لە ئازاری دووری خێزان و كەسوكاریان كەم بكەینەوە، هاوكات دەرگای زیندان بەڕووی تیمی پارێزەرانیشدا كرایەوە وەك مافێكی زۆر ئاسایی و یاسایی.     لە شێروان شێروانییم پرسی:- باشی؟ دۆخی زیندانەكە چۆنە؟ دۆخی خۆت چۆنە؟ ووتی:- من زۆر باشم دۆخیشم وەكو دۆخی هەموو زیندانیانە، زیندانەكە زۆر قەرەباڵغە، شوێنی هەمووان زۆر خراپە نەك تەنها ئێمە، پێویستە كتێبمان لابێت بەڵام لامان نیە، كام كەناڵی تەلەفزیۆن ئیستفزازمان دەكات ئەوەمان بۆ دادەنێن و كەناڵاە خەزنكراوەكان سنووردار كراون، بەڵام لەدوای حوكمدانمەوە باشترم بەراورد بە  قۆناغی لێكۆڵینەوە، بۆمن ئەمە زیندان نیە ڕاهاتووم، ئێوە كە لە دەرەوەن لە زیندانن. دواتر هاوڕێكانی تریانمان بینی، هەر هەموویان بەكۆ وەك ئەوەبوو قسەی یەكتریان گوێ لێ بووبێت، وورە بەرز و خۆنەویست بوون، زیاتر لە جارێك لێم پرسین ئەگەر ناتانەوێت بەڕێوەبەری زیندانەكە لێرەبێت ئەتوانین داوای لێ بكەین بچێتە دەرەوە، یەك بە یەكیان ئەیووت :- (هیچ پێویست ناكات، ئەوەی بمەوێت دەیڵێم، جا بەڕێوەبەر لێرەبێت یان لە دەرەوە).   لە كۆتاییدا دەمەوێت بڵێم:- دادگا نێوبژیوانی خاوەن بەرژەوەندییە ناكۆكەكان دەكات و ئەو یەكلاییدەكاتەوە كێ خاوەن مافە و كێ دەبێت سزا بدرێت، ئەسڵ ئەوەیە هەموومان چاومان لەوەیە دادگا دادپەروەریی بەرقەرار بكات و تەنها دادگا دوا پەناگەمانە بۆ داواكردنی مافەكانمان، هیوادارم لەوە زیاتر لەكەردار و نابووت و بێ ئیرادە نەكرێت، دادگا دامەزراوەیەكی سیاسی نییە و تا دەستی سیاسی و سیاسەتی لێدوور بێت زیاتر بە ئیرادە و یەكلاكەرەوە و جێگەی باوەڕ و متمانە ئەبێت، دوورنیە ڕۆژێك بێت یەكێك یان زیاتر لە دەستەبژێری سیاسی حوكمڕان لەم هەرێمە یان یەكێك لە مناڵەكانمان یان نەوەكانمان بچینە بەردەم هەمان دادگا و داوای ماف بكەین یان داوای مافمان لێبكرێت. د.ڕێواز فایەق حسێن                                                                                      

  درەو: وەفدی هەرێم و بەغداد لەسەر چەند خاڵێكی یاسای بودجە ناكۆكن و تا ئێستا یەكلا نەكراوەتەوە، بەتایبەتیش بڕگەكانی تایبەت بە (داهاتە نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان، خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت، سوی قەرزی  TBI). دوێنی ئومێد سەباح سەرۆكی تیمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد رایگەیاند: لە پێنج رۆژی رابردوودا لە دانوستانەكانماندا لە بەغداد، ئامادەیمان دەربڕیوە هەر پابەندییەك كە لەیاسای بودجەدا هەبێت سەرباری ئەوەی تێبینیمان هەبێت لەسەریان، جێبەجێ بكەین. سەرچاوەیەك لە وەفدی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد بە (درەو)ی راگەیاند: وەفدی هەرێم و بەغداد لە كۆبوونەوەكانیاندا كە ماوەی هەشت كاتژمێری خایاندووە لەسەر چەند خاڵێك رێككەوتوون، بەڵام لەسەر چەند خاڵێكیش ناكۆكبوون ئەو خاڵانەی كە وەفدی هەردوولا لەسەریان ناكۆكبوون بریتی بوون لە: 🔹 ناكۆكی یەكەم (داهاتی نانەوتی):   وەفدی هەرێم و بەغداد لەسەر مادەی 12 بڕگەی دووەم (د)ی یاسای بودجە ناكۆك بوون و نەگەیشتنە رێككەوتن، ئەو بڕگەیە دەڵێت" حكومەتی هەرێم پابەندە بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بە خەزێنەی دەوڵەت بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ .....".  لەسەر ئەم بڕگەیە هەردوولا ناكۆكبوون، وەفدی عێراقی جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە دەبێت هەرێمی كوردستان تەواوی داهاتە نانەوتییەكان بگەڕێنێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی عێراق و دواتر بەغداد لە داهاتە فیدراڵیەكان (50%)ی بۆ هەرێم بگەڕێنێتەوە. لەبارەی ئەو بڕگەیەوە د. ئومێد سەباح لە كۆنگرە رۆژنامەوانیەكەدا رایگەیاند: سەبارەت بە داهاتە نانەوتییەكان، حكومەتی عێراقمان ئاگاداركردووە لە هەفتەی داهاتووەوە ئامادەین سەرجەم داهاتە فیدراڵییەكان بگەڕێنینەوە بەپێی ئەو بڕو رێژانەی لە بودجەدا دیاریكراون. 🔹 ناكۆكی دووەم، خەرجی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم:  وەفدی هەرێم و بەغداد لەسەر مادەی 12 بڕگەی دووەم (ج)ی یاسای بودجە ناكۆك بوون كە دەڵێت " وەزارەتی دارایی فیدراڵ قەرەبووكردنەوەی خەرجییەكانی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی بڕی ئەو نەوتە وەبەرهێنراوەی هەرێم دەگرێتە ئەستۆ ......"، هەردوو وەفدەكە لەسەر چۆنیەتی جێبەجێكردنی ئەم بڕگەیە ناكۆك بوون بەتایبەت لەسەر چۆنیەتی ئەو بڕە پارەیەی كە بۆ دەرهێنان و رەوانەكردنی نەوتی هەرێم خەرج دەكرێت، بۆیە هەردوولا یاداشتێكیان نوسی و ئاراستەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم و عێراق كرا بۆ ئەوەی ئەوان بڕیاری لەسەر بدەن و یەكلای بكەنەوە. 🔹 ناكۆكی سێیەم:  قەرزی TBI وەفدی هەرێم و بەغداد لەسەر مادەی 12 بڕگەی دووەم (و)ی یاسای بودجە ناكۆك بوون كە دەڵێت " ئەو پارانەی بانكی بازرگانی عێراق TBI ، كە لەئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە لە بانكە حكومی‌و تایبەتەكاندا، پاكتاو دەكرێت‌ ......" ئەم بڕگەیە ناكۆكی وەفدی هەرێم  و بەغدای لەسەرە، وەفدی بەغداد سەرەڕای داوای گەڕانەوەی قەرزەكانی TBI لە هەرێم، داوای گەڕانەوەی سوی قەرزەكەشیان كردووە، بۆیە وەفدی هەرێم ناڕازی بوون و لەسەر ئەو بڕگەیە هێشتا ناكۆكن و نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. هەرچەندە د. ئومێد سەباح لە كۆنگرە رۆژنامەوانیەكەدا راگەیاند: سەبارەت بە  بڕگەی ( TBI)هەرێمی كوردستان ئامادەیی تەواوەتی نیشان داوە، هەموو ئەو باڵانسانەی لە تی بی ئایدا هاتووە جێبەجێیان بكات، بەڵام ئاماژەی بە بڕی ئەو سووە نەكرد كە وەفدی عێراق داوایان كردووە. راپۆرتی پەیوەندیدار دەقی ماددەكانی هەرێم لە بودجەی عێراقدا

یاسین تەها، خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین و ئایینزاكان، هەروەها شارەزا لە كاروباری عێراق تێپەڕاندنی بودجەی سێ ساڵە لە حوزەیرانی 2023 ئەگەرچی زیاتر لە شەش مانگ لە ساڵی دارایی دواكەوت، بەڵام ڕووداوێكی بێپێشینە بوو لە مێژووی عێراقدا. بەگوێرەی ئەم یاسایە تا سێ ساڵی تر حكومەتی سودانی دەبێتە خاوەن بودجەو، لە مشتومڕو سازشەكانی تێپەڕاندنی ڕزگاری دەبێت كە سیمای زاڵی بودجەكانی ئەم ساڵانەی دوایییە. بۆ دوو ساڵی ئایندە (2024و 2025) ئەنجومەنی وەزیران تەنیا خشتەی نوێی داهات و خەرجیی پێش كۆتایهاتنی ساڵی دارایی دەنێرێت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران بەمەبەستی پەسەندكردنی. سەبارەت بە هەرێمی كوردستانیش بودجەكە لایەنی باش و لێكەوتەی خراپیشی هەیە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات ئاماژە بە گرنگترین لێكەوتە سیاسی و ئابورییەكانی تێپەڕاندنی یاساكە لەسەر هەرێمی كوردستان بكات. هەرێم لە ژمارەكانی بودجەدا پرۆژەی بودجەی گشتیی فیدراڵی عێراق لە 13ی ئازاری 2023 ڕەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران كرا. لە پرۆژەكەی حكومەتی سودانی، ڕەچاوی بەرنامەی كاری پەسەندكراوی كابینەكەو ڕێككەوتنی حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم كرابوو لەبارەی نەوت و پشكی هەرێم و شایستە دارایییەكانی([1])، بەڵام لەماوەی سێ مانگ تاوتوێكردنی پرۆژەكە لە لیژنەی دارایی و فلتەرەكانی پەرلەمان و لە شەوەكانی دەنگدان لەسەر ماددەكان و لە دوا خولەكەكانی پەسەندكردندا لە سپێدەی 12ی حوزەیرانی 2023، گۆڕانكاریی جۆراوجۆر بەسەر بڕگەو ماددەكانی پرۆژەكەی حكومەتدا هات؛ چ ئەوانەی پەیوەستن بە هەرێمی كوردستان و چ ئەو بڕگەو ماددانەی تری پەیوەست بە حكومەتی فیدراڵ. لە یاساكەدا بودجەكە بۆ ئەمساڵ (2023) لەسەر 196 ترلیۆن دینارو كورتهێنانی 64 ترلیۆن خەمڵێنراوە، لەسەر بنەمای نرخی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت بە هەناردەی 3.5 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا؛ لەنێو ئەو بڕە نەوتەیش 400 هەزار بەرمیلی، دەبێت لە هەرێمی كوردستانەوە بێت، ئیتر چ بە هەناردەكردن یان بەكارهێنانی بۆ پاڵاوتنی ناوخۆ([2]). پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە لەڕووی ڕێژەوە بە 12.67% دیاری كراوە، بەڵام بەشێكیشی به ‌پارە نییه، بەڵكە لە شێوەی بەشەخۆراك و دەرمان و كۆمەڵێك بڕ‌گەی دیكەی خەرجی جۆراوجۆرە كە لەسەر هەرێمی كوردستان ئەژمار كراوەو "خەرجیی سیادی"یە. بە گوێرەی داتاكانی لیژنەی داراییی پەرلەمان، بڕیارە ساڵانە ترلیۆنێك و نزیكەی 250 ملیار دینار بگاتە هەرێمی كوردستان كە بەشێكی شتومەكەو پارەی كاش نییەو، ئەوەی پارەیە دەچێتە سەروو 15 ترلیۆن؛ لەم بڕەیش دەوروبەری 9 ترلیۆنی دەڕوات بۆ موچە. بەگوێرەی یاساكەیش حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەبێت ئەولەوییەت بدات بە دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان؛ هەروەها پشكی پارێزگاكان بەپێی بودجەی پڕ‌ۆژەكان و بەپێی ئەو پێوەرانەی لەناو پرۆژەیاسای بودجەدا دانراون دابەش بكات كە ڕێژەی دانیشتووان و ئاستی هەژارییە‌([3]). بەپێی وردكردنەوەی سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمیش، بڕی شایستە دارایییەكانی هەرێم بەم جۆرەی خوارەوە دەبێت([4]): ـ 9 ترلیۆن و 300 ملیار دینار بۆ موچەی 681 هەزارو 979 فەرمانبەر بە مانگانەی 775 ملیار دینار ـ  ترلیۆنێك و 346 ملیار دینار بۆ خانەنشینی هەرێم بە مانگانەی 112 ملیار دینار كە كەمترە لە 2021. ـ 228 ملیارو 304 ملیۆن دینار بۆ پێشمەرگە بە مانگانەی 19 ملیار دینارو، ئەمەیش پاڵپشتییەكی یاسایییە، لەبەر ئەوەی پێشمەرگەی هەرێم بەشێكە لە سیستەمی بەرگری. شایستە دارایییەكانی هەرێم مەرجدار كراوە بە كۆمەڵێك پابەندی كە بریتین لەمانەی خوارەوە: ـ باركردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، چ بۆ هەناردە یان پاڵاوتن. ـ گیڕانەوەی 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان بۆ خەزێنەی فیدراڵی. ـ گیڕانەوەی قەرزەكانی بانكی بازرگانیی عێراقی (TBI) بەشێوەی قیست. ـ وردبینیی هەردوو دیوانی چاودێریی داراییی بەغداو هەرێم و ڕاسپاردنی كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی بۆ وردبینیی داهات و خەرجیی هەرێم. گرێی بڕگەی 8ی ماددەی 13 لە یاسای بودجەدا ئەو ماددەو بڕگانەی پەیوەستن بە هەرێمی كوردستان، بریتین لە 11و 12و 13. یەكێك لە بڕگەكانی ماددەی 13 بە دەق باس لەوە دەكات؛ ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دابەشكردنی بودجەدا یەكسانی و دادپەروەریی پەیڕەو نەكرد، ئەوا سەرۆكوەزیرانی حكومەتی فیدراڵی دەستوەردان دەكات بۆ جێبەجێكردنی پرۆژە‌یاساكه،‌ تەنانەت ئەگەر به ‌پێدانی پارەیش بێت (تمویل) بەو پارێزگایەی هەرێم كە ناڕ‌ازییە. ئەم بڕگەیە كە زیادكراوی ناو لیژنەی داراییەو هەموو پاڵپشتییەكی فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتمانیی هەبووە لە ئەنجومەنی نوێنەران، كێشمەكێش و مشتومڕی زۆری دروستكردووە لەبارەی گونجانی لەگەڵ سیستەمی فیدراڵی و دژوەستانەوەی لەگەڵ دەسەڵاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان؛ تا ئەو ئاستەی سەرۆكوەزیران، هەڵوێستی پشتیوانانی تێپەڕاندنی ئەم بڕگەی، پەیوەست كردەوە بە "ناپاكیی نیشتمانفرۆشی"و بە هەوڵی لاوازكردنی هەرێمی كوردستان و پێشێلكردنی مافە دەستورییەكانی لە قەڵەمدا([5])، بەڵام یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان پێیوایە لەم بڕگەیەدا "كوردستانی دیموكرات و كوردایەتیی ڕاستەقینە بەسەر مەیلی جیاكاری و ناوەندێتیی حوكمڕانیدا سەر كەوت"([6]). هەروەها فراكسیۆنەكەیشی پێدادەگرێت لەسەر ئەوەی هیچ مەترسییەك لەم بڕگەیەدا نییە، چونكە "ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دڵنیایە لە دادپەروەری، ئەم بڕگەیە هیچ مانایەكی نامێنێت بەڵكو كۆتاییی پێ دێت"([7]). لە كاتی تێپەڕاندنی ئەم بڕگەیەیشدا لە پەرلەمان، هەراو بشێوی هۆڵەكەی گرتەوە بەهۆی ناڕەزاییی پەرلەمانتارانی پارتییەوە؛ لە دەمی تێپەڕاندنیشیدا فراكسیۆنی پارتی چوونە دەرەوەی هۆڵەكەو پەرلەمانتارە شیعە ڕكابەرو نەیارەكانیشیان دەستیان كردە چەپڵەڕێزان و خۆشیدەربڕین و دواتریش "سەركەوتنیان بەسەر هەرێمی كوردستان" ڕاگەیاند([8]).  داوە دارایییەكانی بودجە لەسەر ئاستی فەرمی لە كوردستان تێپەڕاندنی بودجە وەك دیفاكتۆ قبووڵ كرا؛ بەهۆی ئەوەیشی پارتی دیموكراتی كوردستان پێیوایە پلانگێڕیی گەورەتر لە بودجەدا هەبووە، خێرا پەڕییەوە بۆ قۆناغی پاش پەسەندكردنی بودجەو چاودێریكردنی چۆنێتیی جێبەجێكردنی([9])و، پاشان سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیرانی هەولێر تانەی دا لە ماددەكانی (2، 11، 12، 13)ی بودجە([10]). لە دەرەوەی ئەم هەڵوێستە فەرمییەو ڕازیبوونی فراكسیۆنە كوردییەكان بە كۆی بودجەكە، هێشتا هەر مەترسی و نیگەرانی و بەدگومانیی زۆر هەن لە "مینەكانی بودجە" كە هەندێك بە "تەڵە" ناوی دەبەن لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە([11]): ـ  لە ماددەی 12یشدا كە تایبەتە بە ڕادەستكردنی نەوتی هەرێم، خەرجكردنی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لەسەر هەمان پشكی تەرخانكراو بۆ هەرێم ئەژمار كراوە. ـ واڵاكردنی دەستی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە دەستوەردان لە خەرجییە دارایییەكانی هەرێمی كوردستان و ئەگەری گۆڕانی سیستەمی فیدراڵی لە عێراق بۆ فیدراڵیزمی پارێزگاكان لەڕووی دارایییەوە لانی كەم. ـ حیسابنەكردن بۆ گرانیی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەراورد بە نەوتی بەغداو قورسكردنی باری بەشە بودجەی هەرێم بە خستنەئەستۆی تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت كە دەگاتە نزیكەی 4 ترلیۆن و 500 هەزار دینار لە كۆی 16 ترلیۆن كە كۆی گشتیی پشكی هەرێم. ـ هەرزانیی نرخی نەوتی بەكارهاتووی هەرێمی كوردستان لە ناوخۆ بەراورد بە هەناردە، پاش ڕاگرتنی بۆریی توركیا. ئەمەیش كۆمپانیاكان تووشی مایەپووچی و زیانی زۆر و ئەگەری دەستبەرداربوون لە نەوتی هەرێم دەكاتەوەو، سەرەنجامیش دەبێتە شكست بۆ كەرتی نەوت لە هەرێمی كوردستان. هەندێكی تر لە شارەزایانی كارگێڕی و دارایی لەوە زیاتر ڕەشبینن و پێ دادەگرن لەسەر ئەوەی تەنانەت یەك ماددەو بڕگەیش نییە لە بودجەكە كە لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان بێت، لەبەر هۆكارێكی سەرەكی ئەویش ئەوەیە كە، لە سەرجەم ماددەو بڕگەكانی پەیوەست بە داهات و كۆكردنەوەی، هەرێمی كوردستان خراوەتە پاڵ پارێزگاكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵ و ناچار كراوە بە بەشداریكردن لە پارەداركردنی خەزێنەی گشتی، بەڵام بەپێچەوانەی ئەمەوە لە خەرجییەكان و تەرخانكردنەكان هەرێمی كوردستان هەڵاواردە كراوەو وەك پارێزگاكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵی سودمەند نابێت لە خەرجییەكان([12]). بەپێی زانیارییە فەرمییەكانیش ئەگەر نەوتی هەرێم بە نرخی كۆمپانیای سۆمۆ بفرۆشرێت، زیاتر لە 13 ترلیۆن دینار دەكات بۆ ساڵی 2023 ([13])؛ جگە لە داهاتەكانی ناوخۆ كە بەپێی بودجە، دەبێت 50% بگەڕێتەوە بۆ بەغدا وەك پێشتر ئاماژەی پێ كرا. لێكەوتە سیاسییەكانی ناوەندگەراییی دارایی گەڕانەوەی داراییی هەرێمی كوردستان بۆ ژێر دەستی حكومەتی فیدراڵی لە بودجەی سێ ساڵە، تەنیا دۆسیەی نەوت ناگرێتەوە، بەڵكو هەموو ئەو داهاتانەی دەست هەرێمی كوردستان دەكەون ملكەچ دەبن بۆ وردبینی و چاودێریی داراییی بەغدا. جگە لەوەیش دەسەڵاتی خەرجكردنیش لەلایەن سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە دیسانەوە ملكەچە بۆ ئەگەری دەستوەردان، كە ئەمەیش لێكەوتەیەكی سیاسیی هەیە كە مافی دەستوەردانە لە كێشەو سكاڵا كوردییە ناوخۆیییەكان؛ ئەمە لە كاتێكدا كۆی دۆسیە دارایی و ئابورییەكانی هەرێمی كوردستان ملكەچە بۆ دادگەی باڵای فیدراڵی كە جگە لە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێم (شوباتی 2022) دوا داوا كە دادبینیی تێدا كردووە، سكاڵای پەرلەمانتارێكی بەسرەی سەر بە "بزووتنەوەی عەسائیب"ە لەبارەی هەژماری بانكیی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان لە Citibankو، سەرنەگرتنی سكاڵاكەیش بەهۆی ئەوە بووە ئەم ڕێكارە لە یاسای بودجەدا هەڵگیراوەو دادگەكەیش دەڵێت "تەنیا دادبینی لە یاساو ڕێنماییی بەركاردا دەكات" ([14]). لە یاسای بودجەداو لە ماددەی 13 كە لە پەرلەمان داڕێژرایەوە، دوو هەژماری بانكی دەكرێنەوە: هەژماری یەكەم تایبەتە بە حیسابی داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم؛ ئەم هەژمارە سەر بە وەزارەتی دارایی دەبێت لە بانكی ناوەندیی عێراق و، كەسی تر مافی نییە هیچ بڕەپارەیەكی لێ گل بداتەوە، تەنانەت بۆ هەقدەستی كۆمپانیا نەوتییەكان و خەرجیی گواستنەوەكەیشی. هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا سەرجەم هەژمارەكانی ئێستای حكومەتی هەرێمی كوردستان دادەخرێن، لەناویشیاندا هەژماری Citibank كە تاوەكو 25-03-2023 داهاتی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەو بانكە نێودەوڵەتییە گل دەدرایەوە([15]). بەپێی هەندێك هەڵسەنگاندیش كە لە ناوەندی ئەمریكییەكان بڵاوكراونەتەوە، كۆی ئەم پاشەكشەی لە بودجەدا بەسەر دەسەڵاتی هەرێمدا هات، بە دیوێكی تردا پاشەكشەیە لە حوكمڕانی و گەشەپێدان؛ هەروەها لاوازیی توانای هەرێم پیشان دەدات لە بنیاتنانی دامەزراوەی بەهێز. لەمەیش خراپتر، متمانەو پێگەی حكومەتی هەرێم لە ئاستی نیشتمانی و ناوچەیی و نێودەوڵەتیدا دەخاتە بەر مەترسی، بەتایبەت كە لەكاتی مشتومڕی بودجەدا كە زۆر هەستیارە، لایەنە كوردییەكان نەیانتوانی سیاسەتێكی هاوسەنگ دابڕێژن و لەسەر بنەماو نەگۆڕەكانی پەیوەست بە پێگەو دۆخی هەرێمی كوردستان ڕێكبكەون؛ بگرە بەپێچەوانەوە "خەریكی زیانگەیاندن بوون بە خۆیان". ئەمەیش هەرێمی لە هەموو كات لاوازتر كرد([16]). هەندێكی تر لە شارەزایانی ئەمریكی باس لەوە دەكەن، ڕەنگە بودجەی ئێستای عێراق ببێتە هۆی ئەوەی حكومەتی فیدراڵ زیاتر كۆنترۆڵی نەوتی هەرێمی كوردستان بكا. لەم نێوەیشدا ئیمیلی هاوسۆرن، گەورە شرۆڤەكاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ‌و باكووری ئەفریقا لە كۆمپانیای RANE دەڵێت: "نەوت بەرامبەر بە پێدانی پارە لە بودجەكەدا زیاتر كۆد كراوە." هەروەها ڤلادیمیر ڤان ویلگنبێرگ، پسپۆڕی كاروباری كورد، باسی لەوە كردووە ڕەنگە ئەو بودجەیە پلانی بووژاندنەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی ڕاوەستاویش لە هەرێم ئاڵۆزتر بكات"([17]).  دیوە سیاسییە پشتپەردەكانی بودجەكە ئەگەرچی ئامادەكردن و پەسەندكردنی بودجە پرۆسەیەكی ئابوری و دارایییە، بەڵام بەدەر نییە لە هەژموونی سیاسەت و هەڵوێستی هێزە حوكمڕانەكان. لە تێپەڕاندنی بودجەی سێ ساڵەدا ئاماژەكانی هەوڵی كەمكردنەوەی ڕۆڵ و پێگەی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی دەستوری لەسەر حسابی ناوەند، تا ڕاددەیەكی زۆر ڕوون بوون، بەتایبەت لە ڕێگەی گروپێكی بچوككراوە لە پەرلەمانتارانی هێزە شیعەكانەوە كە لە میدیادا بە "هەڵۆكانی لیژنەی دارایی" ناسران. ئەم پەرلەمانتارانە بەشی زۆریان لینكی بەهێزیان لەگەڵ هێزە ڕاستڕەوەكانی حەشدی شەعبی هەیە([18])؛ هەندێكیشیان بەكردەیی هەر ئەندامی گرووپ و هێزە شیعەكانن وەك: بزوتنەوەی عەسائیب (عودەی عەواد)، كەتیبەكانی حزبوڵڵا (حسێن موئنیس)؛ هەیشیانە پێشتر بەرپرسیارێتیی لە حەشدی شەعبی هەبووە (یوسف كیلابی)، ئەوانی تریش كە لەم گرووپە پەرلەمانییەن یان پاڵپشتییان لێ دەكەن، هەر لە بەرەی حەشدن (مستەفا سەنەد) یان لەو بازنەیەن كە لە ئەدەبیاتی شیعیدا ناو نراوە "أمە الحشد". ئەم گرووپە پەرلەمانتارە شیعەیە كە دوا خولەكی تێپەڕاندنی بودجە خۆیان وەك ڕكابەرو نەیاری هەرێمی كوردستان ناساند، كەڵكی زۆریان لە دابەشبوون و پەرتەوازەییی هێزە كوردییەكان لە هۆڵی پەرلەمان وەرگرت. ئەم گرووپە ئەگەر بە ئاراستەكردنی ڕاستەوخۆی چوارچێوەی شیعە كاریان نەكردبێت، ئەوە بەناڕاستەوخۆ خزمەتی زۆریان بە سیاسەتەكانی چوارچێوەی شیعەی حوكمڕان كردووە لە بەهێزكردنی ناوەندگەرایی و سنورداركردنی تواناو پێگەو دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان كە سەرباری هەموو كێشە كەڵەكەبووەكانی ناوخۆی، لە ئێستادا تەنیا قەوارەی خۆبەڕێوەبەرە لە چوارچێوەی سیستەمێكی شلۆق و نەمەییوی فیدراڵی لە عێراق. یارمەتیدەرو هاندەری ئەم گرووپەو چوارچێوەی شیعەیش لە سنورداركردنی توانای جموجۆڵی هەرێم، جگە لە پلانە شیعییەكان دوو فاكتەری تر بوون كە یەكەمیان كێشە ناوخۆیییەكانی هەرێم و دابەشبوونی قووڵی هەردوو جەمسەری حوكمڕانی (پارتی و یەكێتی) بوو لەناو پەرلەمان؛ دووەمیشیان كەڵكوەرگرتنی پەرلەمانتارانی شیعەیە لەو ناڕەزایی و گلەیی و ڕەخنە ناوخۆیییانەی هەرێم كە لەشێوازی حوكمڕانی و سیاسەتی نەوت و كێشەو لێكەوتە خراپەكانی ئابوریی سەربەخۆ هەبوون و، لەم چوارچێوەیەیشدا ئەو پەرلەمانتارە شیعانە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان لەگەڵ ناڕازییەكانی هەرێم كردووەو پێشوازییان لێ كردوون و لە گوتارو بەیاننامەكانیشیاندا هەوڵیان داوە بیاندوێنن و سەرنجیان ڕابكێشن([19]). ئەگەر بارودۆخە سیاسییە شڵۆقەكەیش نەبێت، لە ڕووی یاسایییەوە لیژنەی داراییی پەرلەمان و هیچ گرووپێكی تری پەرلەمانی بەپێی دوو بڕیاری پێشووی دادگەی فیدراڵی (25/2012) و (35/2021)، دەسەڵاتی ئەوەی نییە هەمواری جەوهەری لە پرۆژەیاسای بودجەی ڕەوانەكراو لە حكومەتەوە بكات. هەر بەهۆی ئەم پڕەنسیپە یاسایییەیشەوە، حەیدەر عەبادی لە كابینەی خۆیدا (2017) كۆمەڵێك تانەی یاساییی دژی هەمواری بودجە لە پەرلەمان بردەوەو جێبەجێكردنی ئەو ماددانەیشی ڕاگرت كە پەرلەمان بۆ پرۆژەكەی حكومەت زیادی كردبوو([20]). تانەی بەغداو تانەی هەرێم وەك چاوەڕوان دەكرا حكومەتی فیدراڵی تانەی لە یاسای بودجە دا، پاش بڵاوبوونەی لە ڕۆژنامەی وەقایعی عێراقی، بەڵام سەرباری ئەوەی ماددەكانی پەیوەست بە هەرێم (11، 12، 13) جیاواز لە كارنامەی پەسەندكراو تێپەڕێنران و ناڕەزاییی توندی وەزارەتی دارایی و سەرۆكایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستانی بەدوادا هات، بەڵام هیچ لە تانەكانی حكومەتی سودانی، كە سێ هەفتە پاش پەسەندكردنی بودجە پێشكەش كران، بە لای پشكی هەرێمدا نەچوون و بەڵكوو 12 ماددەی پەیوەست بە گرێبەست و دامەزراندن و قەرەبووكردنەوە و لێبڕینی موچەی لەخۆگرتبوو كە خۆیان لە ماددەكانی 2، 16، 20، 28، 62، 63، 65، 70، 71، 72 و 75دا دەبیننەوە([21]). ئەمەیش گومانی ئەوە دروستدەكات كە سەرجەم دەستكارییەكانی پشكی هەرێم، كاری چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعە بێت. تانەكانی سودانییش تەنیا لەو ماددانەیە كە بارگرانیی بودجە زیاتر دەكەن؛ ئەمەیش پێچەوانەو دژ نییە لەگەڵ خواست و سیاسەتی چوارچێوەی شیعە كە لەگەڵ كەمكردنەوەی خەرجیدان و، ئەمەیش بەڕوونی لە لێدوانی سەركردەكانیاندا دیارەو لەم چوارچێوەیەیشدا عەممار حەكیم لە وتاری نوێژی جەژنی قوربان باسی لەوە كرد؛ دامەزراندنی زۆر لە كەرتی گشتی، بۆمبێكی چێنراوە لەناو بودجەو كاتێك دێت بتەقێتەوە([22]). باوەڕێكیش هەیە لە پەرلەمان كە حكومەت تانەكەی بباتەوە چونكە دادگەی فیدراڵی بە فرمانی سالاری (ولائی) جێبەجێكردنی هەڵپەساردوون تا یەكلاییكردنەوەیان؛ ئەگەریش ماددەكان جێبەجێ بكرێن، ئەوە بوودجە كورتهێنانی زۆری دەبێت و بە ڕاگرتنیشیان دەستكارییەكانی لیژنەی دارایی و فراوانكردنی خەرجی كەم دەبنەوە([23]). ئەوەیشی پەیوەندیی بە هەرێمەوە هەیە، هەر ئەوەی كە هیچ تانەیەكی حكومەت گۆڕانكارییەكانی ماددەكانی پەیوەست بە هەرێم ناگرێتەوە، ئاماژەیەكە كە ئەگەرچی چوارچێوەی شیعەو حكومەتی سودانی بەڕواڵەت پشتیوانی "هەڵۆكانی داراییی پەرلەمان" نەبوون، بەڵام لە ناوەڕۆكدا ئەم گرووپە بەرنامەی پشتپەردەی چوارچێوەی شیعەیان جێبەجێ كردووە یان خزمەتی گەورەیان پێشكەش كردوون بەبێ ئەوەی لەڕووی سیاسییەوە لەسەریان بكەوێت. پوختە ـ بودجەی سێ ساڵە هەنگاوێكی بێپێشینە بوو لە عێراق و هەرێمی كوردستان، بەشپرزەییی زۆرەوە چووە ناو ئەم نەخشەڕێ ئابوری و دارایییەی، كە بارودۆخی پاش ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەسەربەخۆ ڕێكدەخات و سەردەم و قۆناغێكی جومگەیی و نوێیە. ـ دۆخی خراپی هەرێمی كوردستان لەم بودجەیەدا بەرەنجام و ڕەنگدانەوەی دابەشبوون و كێشە ناوخۆیییەكانی هەردوو جەمسەری حوكمڕانین لە كوردستان. جگە لەوەیش لێكەوتەی كێشە كەڵەكەبووەكانی دۆسیەی نەوت و هەبوونی ناڕەزایین لە ناوخۆی كوردستان؛ بە جۆرێك دەنگێكی بیستراو هەیە لەبەر بێهیوایی بە ناوخۆ، بەغدا وەك چارەسەرو فریادڕەس دەبینێت و بە دوای ئۆقرەییی دارایی و ئابووریدا دەگەڕێت كە نزیكەی 10 ساڵە شلۆق و شێواوە.  ـ ئەم بودجەیە سیاسەتی پشتپەردەو ڕاستەقینەی چوارچێوەی شیعەی بۆ حوكمڕانیی عێراق و مامەڵەكردن لەگەڵ هەرێم ئاشكرا كرد لە ڕێگەی بێدەنگی لە هەموارەكانی لیژنەی دارایی و مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەنجامی بودجە؛ لە كاتێكدا حكومەتەكەی، تانەی لەو ماددەو بڕگانە دا كە بارگرانی بوون بۆ بودجەی فیدراڵی لەسەر ئاستی ناوەند. ـ ماددەو بڕگەكانی بودجە پێشینەو بنەما دەبن بۆ یاسای نەوت و گازی فیدراڵی كە بڕیارە لە وەرزی نوێی یاسادانان لە چوارچێوەی ئەو یاسایانەدا بێت كە تێدەپەڕێنرێت. ـ بودجەی سێ ساڵی لێكەوتەی سیاسیی دەبێت لەسەر دۆخ و پێگەی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لە كاتی جێبەجێكردن. ئەمەیش وریایی و پەیوەندیی بەردەوامی پێویستە لەگەڵ بەغدا بۆ زاڵبوون بەسەر كەندو كۆسپەكانی ئەو "داو"انەی لە بودجەدا هەن لەم ڕێگەیانەی خوارەوە: - چڕكردنەوەی هەوڵ بۆ چارەسەركردنی تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لەسەر بنەمایەكی گونجاو بۆ ئەوەی نەبێتە هۆی شكستهێنانی پیشەسازیی نەوت. - هەوڵدانی بەردەوام بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم و كەڵكوەرگرتن لە نرخەكانی سۆمۆ. دەستپێكردنەوەی هەناردە بە میكانیزمی نوێ، كوردستان دەخاتەوە سەر نەخشەی وزە لە لایەك و، نرخە نوێیەكانیش چارەسەری ناڕەزایی و كێشە كەڵەكەبووەكانی فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی سەربەخۆ دەكات. - هەوڵدان بۆ جیاكردنەوەی ڕەوشی داراییی هەرێم لە ململانێ سیاسییە ناوخۆیییەكانی هەرێم و لە ناكۆكییە درێژخایەنە كەڵەكەبووەكانی نێوان هەولێرو بەغدا، بەوپێیەی دۆسیەی دارایی هۆكارێكە بۆ ڕاگرتنی ئۆقرەییی سیاسی و كۆمەڵایەتی. ([1])https://2u.pw/EoLJHyt ([2])https://moj.gov.iq/view.7273/ ([3])https://2u.pw/8Zqfv3M ([4])https://2u.pw/52PjdJR ([5])https://2u.pw/OyqNn26 ([6])https://2u.pw/RDuliwu ([7])https://2u.pw/uXmkCXj ([8])https://2u.pw/bOeSZYo ([9])https://2u.pw/rJ8psXV ([10])https://2u.pw/uJMlyq4 ([11])https://2u.pw/B8cFPLs ([12])https://2u.pw/mFEty7X ([13])https://2u.pw/GwOlJNu ([14])https://2u.pw/hm4zE0z ([15])https://2u.pw/GwOlJNu ([16])https://2u.pw/iSc7TxY ([17])https://2u.pw/ZyXZJhI ([18])https://2u.pw/bOeSZYo ([19])https://2u.pw/HhCY0PR ؛ https://2u.pw/yBGfmaJ ؛ https://2u.pw/uGm7qge ؛ https://2u.pw/tqIGDVe ([20])https://2u.pw/FuexlyU ([21])https://2u.pw/cnXeFsN ([22])https://2u.pw/MTaHyQu ([23])https://2u.pw/odKUchJ

  راپۆرت: درەو سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەیەوێت مەرسومی سێیەم بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەربكات، رۆژی 25ی شوبات وەكو وادەی بەڕێوەچونی هەڵبژاردنەكە دیاری بكات، بۆ ئەمەش پەیامی بۆ لایەنە سیاسییەكان ناردووە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرۆكی هەرێم مەرسومی سێیەم دەردەكات سەرچاوەیەك لە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، سەرۆكایەتیی هەرێم پەیامی بۆ حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان ناردووە‌و ئاگاداریكردوون لە وادەیەكی نوێ بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان. (درەو) زانیویەتی، سەرۆكایەتیی هەرێم پێشنیازی رۆژی (25ی شوبات)ی ساڵی داهاتووی كردووە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن. ئەم پەیامەی سەرۆكایەتیی هەرێم بۆ حزبە سیاسییەكان دوای ئەوە دێت، رۆژی 18ی ئەم مانگە كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە فەرمی‌و لە نوسراوێكدا وەڵامی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانی دایەوە‌و تێیدا رۆژی (18ی شوبات)ی ساڵی داهاتووی وەكو وادەی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكەی كوردستان دیاریكرد. رۆژی 10ی ئەم مانگە، سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان نوسراوێكی ئاڕاستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق كرد، تێیدا داوایكرد: •    كۆمسیۆنەكەی عێراق هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا بەڕێوەببات كە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵە. •    ئەگەر كۆمسیۆن نەیتوانی لەوادەی دیاریكراودا هەڵبژاردنەكە بەڕێوەببات، با هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا هەڵبژاردنەكەی كوردستانیش بەڕێوەببات، واتا رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە نوسراوێك وەڵامی سەرۆكایەتی هەرێمی دایەوە، تێیدا رایگەیاند، بەهۆی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانەوە ناتوانێت هەڵبژاردنی كوردستان لەو دوو دوایەدا بەڕێوەببات كە سەرۆكایەتی هەرێم دیاریكردووە، كۆمسیۆن رۆژی 18ی شوباتی ساڵی داهاتووی دیاریكرد. ئێستا لەسەر بنەمای ئەو وادەی كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دیاریكردووە، دەبێت سەرۆكایەتی هەرێم بۆ جاری سێیەم مەرسوم بۆ دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەربكات، ئەمە هۆكارەكەیە كە سەرۆكایەتیی هەرێم پەیامی بۆ حزبە سیاسییەكان ناردووە.   مەرسومی یەكەمی هەڵبژاردن رۆژی 24ی شوباتی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە مەرسومێك رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، واتە (7) مانگ بەر لە وادەی تەواوبوونی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم وادەی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی دیاریكرد. دوای دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردن لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە، لەماوەی مانگەكانی ئایاری 2022ەوە بۆ مانگی ئابی هەمان ساڵ، كەسی یەكەمی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆ لەسەر هەڵبژاردن سێ كۆبونەوەیان كرد: • كۆبونەوەی یەكەم: رۆژی 26ی ئایاری 2022 لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەولێر بەسەرپەرەشتی خاتوو (جینین پلاسخار) نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق بەڕێوەچوو، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن. • كۆبونەوەی دووەم: رۆژی 9ی حوزەیرانی 2022  لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم لە هەولێر بەڕێوەچوو، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم سەرپەرەشتی كرد‌و خاتوو پلاسخارت ئامادە بوو، جارێكی تر لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی‌و وادەی بەڕێوەنی هەڵبژاردن نەگەیشتنە رێككەوتن، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەدا نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان داوایكردووە بەر لە جەژنی (نەورۆز)ی ساڵی 2023 بەدیاریكراوی لە رۆژی (4ی ئازار)دا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەبچێت، لەم كۆبونەوەیەدا بڕیاردرا لیژنەیەك لە سەرۆكایەتی هەرێم بە سەرپەرەشتی (مستەفا سەید قادر) دروست بكرێت بۆ لێكنزیككردنەوەی بۆچونی لایەنەكان لەبارەی هەڵبژاردن‌و لە رۆژی 1ی تەموزدا لیژنەكە راپۆرتی خۆی بۆ سەرۆكایەتی هەرێم بگەڕێنێتەوە، لیژنەكەی مستەفا سەید قادر چەند كۆبونەوەیەكی لەگەڵ بەرپرسی ژوری دەزگاو ژوری هەڵبژاردنی لایەنەكان كرد، بەڵام نەیتوانی بیانگەیەنێتە رێككەوتن. • كۆبونەوەی سێیەم: رۆژی 10ی ئابی 2022 جارێكی تر كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكان بەئامادەبوونی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان‌و بە سەرپەرەشتی نێچیرڤان بارزانی كۆبونەوە، ئەم كۆبونەوەیە ئاڵۆزی تێیدا دروستبوو، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لەبەرچاوی نوێنەرەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان وتی: دوای گەڕانەوەی لەسەردانێكدا بۆلای بارزانی لە پیرمام، رۆژی 4ی ئاب كەسێكی "جاش" بەقەناس چاودێری كردووە‌و هەوڵیداوە تەقە لە فڕۆكەكەی بكات، هەروەها باسی لە دۆخی خراپی دارایی سلێمانی كرد، ئەمە كەشوهەوای كۆبونەوەكەی ئاڵۆز كرد‌و كەسی یەكەمی لایەنەكان بەبێ رێككەوتن لەسەر هەڵبژاردن كۆبونەوەكەیان بەجێهێشت، ئەم كۆبونەوەیە خاتوو پلاسخارتی نیگەران كرد‌و وتی" من جارێكی تر بەشداری كۆبونەوەكانتان ناكەم"، بۆ راگرتنی دڵی خاتوونی نوێنەر، نێچیرڤان بارزانی بەڵێنی پێدا كۆبونەوەی مانگی ئەیلولی 2022دا رێككەوتنی كۆتایی لەنێوان لایەنەكاندا بكرێت لەبارەی هەڵبژاردنەوە. لەم سێ كۆبونەوەیەدا مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەشداری نەكرد‌و لەبری خۆی نوێنەری نارد، شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێش بەشداری هیچ كۆبونەوەیەكی نەكرد‌و تەنیا بۆ كۆبونەوەی یەكەم نوێنەری خۆی نارد. كۆبونەوەكان بۆ سزادانی هەڵبژاردن هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو، بەمشێوەیە سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی لە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022دا لەبارچوو، ئەوكات بەگشتی لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانەوە دابەشبوون بەسەر دوو بەرەی ناكۆكدا، پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو هێزی باڵادەستیی سەرەكی پێكەوە كۆك نەبوون‌و هەریەكەیان سەركردایەتیی بەرەیەكی ناكۆكییەكە دەكرد، كرۆكی ناكۆكی لەبارەی هەڵبژاردن لەنێوان لایەنەكان پەیوەندی بە (چۆنیەتی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و پشكی لایەنەكان لە كۆمسیۆن)‌و (هەمواری یاسای هەڵبژاردن)ەوە هەبوو، لەناو هەمواری یاسای هەڵبژاردندا سێ بابەت ناكۆكی سەرەكی لەسەر بوو كە بریتین بوون لە بابەتەكانی (بازنەكانی هەڵبژاردن)‌و (تۆماری دەنگدەران)‌و (كورسی كۆتای پێكهاتەكان)، بەڵام زیاتر ناكۆكییەكە لەسەر شێوازی هەڵبژاردن چڕبوەوە. ئەوكات بەرەیەك داوا دەكرد شێوازی هەڵبژاردن وەكو هەڵبژاردنەكانی پێشوو بمێنێتەوە‌و كوردستان (یەك بازنەی) هەڵبژاردن بێت، بەرەكەی تر داوا دەكرد هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق سیستەمی هەڵبژاردن بكرێت بە (فرە بازنە)‌و هەر پارێزگایەكی كوردستان بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت. ساڵی رابردوو بەرلەوەی وادەی یەكەمی هەڵبژاردن پەكی بكەوێت، پارتی بەزۆرینەی پەرلەمانیی لەتوانایدا بوو بەبێ لایەنەكانی تر یاسای هەڵبژاردن بەوشێوەیە تێپەڕێنێت كە خۆی دەیەوێت، بەڵام ئەمەی نەكرد، چونكە زانی بەبێ رەزامەندی یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری ناوچەی سلێمانی هەڵبژاردن بەڕێوەناچێت، بۆیە بابەتەكە بۆ دانوستان‌و رێككەوتن بەجێهێشت، بەڵام دەوترا پارتیش هاوشێوەی یەكێتیی زۆر تامەزرۆی هەڵبژاردن نییە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكی حكومەت‌و سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی لەدەستدایە. وەكو ئەوەی سەرۆكی هەرێم دیاریكردبوو، هەڵبژاردن لە رۆژی 1ی تشرینی یەكەمی 2022دا بەڕێوەنەچوو، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن، بەهۆیەوە رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات. نزیكەی مانگێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی خۆی، پەرلەمان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا لە دانیشتنێكدا بۆ ماوەی یەك ساڵ تەمەنی خۆی درێژكردەوە. بە دەنگی (80) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، هەشت پەرلەمانتاری گۆڕان، پێكهاتەكان) تا كۆتایی وەرزی پایزەی 2023 تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە. مەرسومی دووەمی هەڵبژاردن 26ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان مەرسومی دووەمی دەركردو تێیدا وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی بۆ هەڵبژاردن دیاریكرد، واتە ئەمجارەش ماوەی 8 مانگ دەرفەت بە لایەنەكان درا بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن لەناو پەرلەماندا، ئەم وادەیەك تێپەڕی‌و لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن. رۆژی 30ی ئایاری ئەمساڵ، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، دادگا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی رەتكردەوە‌و بەمشێوەیە پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشایەوە. ئەگەری دواكەوتنی هەڵبژاردن وەكو ئەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق رەزامەندی لەسەرداوە، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەكەوێتە شوباتی ساڵی داهاتووە، واتە لە وەرزی زستاندا بەڕێوەدەچێت. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق خۆی لە سەرەتای ساڵی داهاتوودا وادە یاساییەكەی تەواو دەبێت، بەر لە تەواوبونی وادەكەی خۆی، كۆمسیۆن دەیەوێت پابەندی سازدانی هەڵبژاردنی كوردستانی بكەوێتە ئەستۆ بۆ ئەوەی سەرلەنوێ تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە. ئێستا ئیتر هیچ بەهانەیەك لەبەردەم لایەنە سیاسییەكانی هەرێم بۆ سازدانی هەڵبژاردن نەماوە، بەهۆی ئەوەی لایەنە سیاسییەكان نەیانتوانی لە پەرلەمانەوە یاسای هەڵبژاردن هەموار بكەنەوە، هەڵبژاردنی داهاتوو بەهەمان یاسا كۆنەكە بەڕێوەدەچێت‌و كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن دەبێت‌و كورسی پێكهاتەكانیش وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە.

  درەو: كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق پێشنیازێكی هەرێمی كوردستانی رەتكردووەتەوە كە هەرێمی كوردستان پێشنیازی كردووە"ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق سەرپەرشتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكات بەڵام كۆمسیۆنی هەرێم بەبێ كۆمسیارەكانی پرۆسەی هەڵبژاردن بەرێوە بەرێت". سەرچاوەیەك لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بە (درەو)ی راگەیاند: هەرێمی كوردستان پێشنیازی كردووە، بەهۆی ئەوەی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەرێم وادەكەیان بەسەرچووە، بۆیە داوایان لە كۆمسیارانی كۆمسیۆنی عێراق كردووە، سەرپەرشتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكەن، بەكەرەستەو لۆجستی كۆمسیۆنی هەڵبژادن و راپرسی هەرێم، واتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن كۆمسیۆنی هەرێمی كوردستانەوە بەڕێوە ببرێت بە بێ كۆمسیارەكانی، ئەنجومەنی كۆمسیارانی بەغداد سەرپەرشتیبكات، ئەم پێشنیازە لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە رەتكراوەتەوە. عیماد جەمیل, سەرۆكی تیمی راگەیاندنی كۆمیسۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی راگەیاند: كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان لەئێستادا قورسە و ناتوانین هەڵبژاردنی هەرێم لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق ئەنحامبدەین، كاری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێم تەواوبووەو ناتوانێت هەڵبژاردن بەڕێوەبەرێت, هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان لەلایەن كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە ئەنجامدەدرێت. سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 10ی ئەم مانگە بەنوسراو داوایان لەكۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق كردووە ئایا دەتوانن لە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببەن، ئەگەر كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق نەتوانێت لە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببات، داوامان كردووە رۆژی 18ی كانونی یەكەم، واتا لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببات، بەپێی وتەی فەوزی هەریری سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێم بۆچونی سەرۆكی هەرێم ئەوەیە پێش كۆتایی ئەمساڵ هەڵبژاردن بكرێت، نەتەوە یەكگرتووەكانیش پێیوایە دەكرێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە هەمان رۆژی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش بەڕێوەببات. ژمارەی دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان بەپێی ئاماری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق: پارێزگای سلێمانی:  ملیۆنێك و 441 هەزار و 855 دەنگدەر  پارێزگای هەولێر: ملیۆنێك 312 هەزار و 601 دەنگدەرە پارێزگای دهۆك: 887 هەزار و 120 دەنگدەر كۆی گشتی: 3 ملیۆن و 642 هەزارو 976 دەنگدەر    

درەو: كێشەكانی پارتی و یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە لە تەقینەوەدایە، ئەگەری كشانەوەی تیمی یەكێتی لە وەزارەت دەكرێت، پۆستەكانی وەزارەتی پێشمەرگە لە پەنجا بە پەنجاوە بۆ (57%) بە (43%) دابەشدەكرێتەوە، ئەمە تیمی یەكێتی توڕەكردووە " ئەگەر پارتی سوور بێت لەسەر ئەو بڕیارە، ئەوا تیمی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەكشێنێتەوە" سەرچاوەیەك لە وەزارەتی پێشمەرگە بە (درەو)ی راگەیاند: كێشەكانی نێوان یەكێتی و پارتی لە وەزارەتی پێشمەرگە توندبووەتەوەو گەیشتووەتە لێكترازان و پەیوەست نەبوون بە بڕیاری یەكدیەوە، ئەگەری كشانەوەی تیمی یەكێتی هەیە لە وەزارەتی پێشمەرگە. وەزارەتی پێشمەرگە لە (41) یەكەو پۆست پێكهاتووەو بەرێژەی (50% بە 50%) دابەشبووە، واتا جگە لە وەزیر (20) پۆست لای پارتیەو (20) پۆست لای یەكێتیە، بەڵام لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی (شۆڕش ئیسماعیل ) وەزیری پێشمەرگەو دەستبەكاربوونی بریكاری نوێی وەزارەتی پێشمەرگە پۆستەكان گۆرانكارییان بەسەردا دێت، تیمی پارتی بڕیاریانداوە پۆستەكان دابەشبكرێتەوە بۆ (57%) بۆ پارتی بە (43%) بۆ یەكێتی، لە چەند رۆژی رابردوودا چەندین بڕیار لەوبارەیەوە دەكراوەو بۆ ئاڵوگۆڕی پۆستەكانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە، ئەو گۆرانكارییانە لەلایەن بەرپرسانی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە رەتكرایەوە بەتایبەتیش ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگەو بەرێوەبەری میرەی گشتی و ئیدارەی ئەفسەران بە نوسراو رایانگەیاند: ئەو گۆڕانكارییانە بە بێ رەزامەندی ئێمە تێپەڕێندراوەو ناهاوسەنگە بۆیە پابەند نابین پێیەوە. بە پێی وتەی ئەو سەرچاوەیە، پارتی دەیەوێت چەند پۆستێك لە یەكێتی وەربگرێتەوە بۆ ئەوەی ببێتە (57%) بە (43%) بۆیە نزیكەی چوار پۆست لە بەرپرسانی یەكێتی وەردەگرێـتەوە كە ئەوانیش (بەڕێوەبەری میرەی گشتی، بەرێوەبەری ئیشغاڵ، فەرمانگەی یاسایی .... ) لە وەزارەتی پێشمەرگە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) هەفتەی رابردوو تیمی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە لەگەڵ مەكتەبی سیاسی و بەرپرسانی یەكێتی كۆبوونەتەوەو گفتوگۆیان لەسەر ئەو گۆڕانكارییانە كردووە، مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە تیمی یەكێتیان لە وەزارەتی پێشمەرگە راگەیاندووە، "ئەگەر پارتی سوور بێت لەسەر گۆڕانكارییەكان، ئەوا تیمی یەكێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەكشێتەوەو هێزی یەكێتی دەچێتەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە سنورەكانی خۆی". (درەو) زانیویەتی ئەم گۆڕانكاری و پێشهاتانەی ناو وەزارەتی پێشمەرگە گەیەندراوەتە هاوپەیمانان كە (ئەوان لەرووی مادی و لۆجستیەوە پشتیوانی وەزارەتی پێشمەرگە دەكەن) بۆیە لە ئێستادا هاوپەیمانانیش گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی كە پێشمەرگە یەكناخرێتەوەو بەرەو لێكترازان دەچێت. ئەو ناكۆكی و گۆڕانكارییانە لە كاتێكدایە وەزارەتی پێشمەرگە بێ وەزیرە، لە مانگی ئابی 2022 ەوە شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە دەستلەكاركێشانەوەی ئاراستەی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانكرد، دواتر یەكێتی كاندیدی بۆ پۆستی وەزارەتی پێشمەرگە (رێبارز بێركۆتی) پێشكەشكرد و ئاراستەی پەرلەمانكرا بەڵام دواتر گرژیەكانی نێوان پارتی و یەكێتی ئەو پرۆسەیەی پەكخست، لە ئێستاشدا وەزارەتی پێشمەرگە بێ وەزیرە. (درەو) زانیویەتی چەند جارێك هاوپەیمانان هەوڵی گەڕانەوەی وەزیری پێشمەرگەیاندا، بەڵام لەدوای كۆبوونەوەی تیمی هاوپەیمانان لەگەڵ جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، قوباد تاڵەبانی رایگەیاند بە وەكالەت پۆستی وەزیری پێشمەرگە پڕدەكەینەوە، بەو واتایەی رازی نین بە گەڕانەوەی وەزیری پێشمەرگە دەیانەوێت لەلایەن وەزیرێكی تری یەكێتیەوە بە وەكالەت بەڕێوە ببرێت هاوشێوەی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) یەكێتی بڕیاریدا (دارا رەشید) وەزیری پلانادانان بە وەكالەت پۆستی وەزارەتی پێشمەرگە بەڕێوەبەرێت، بەڵام تا ئێستا رەزامەندی سەرۆك وەزیرانی لەسەر نەدراوە.  

(درەو): دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایەكی رەتكردەوە، كە پەرلەمانتار (عودەی عەواد) لەسەر دانانی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە (سیتی بانك)ی ئەبوزەبی، تۆماریكرد بوو.  عودەی سكاڵاكەی لەسەر سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و پارێزگاری بانكی ناوەندیی‌و وەزیری نەوتی عێراق تۆماركردبوو، تێیدا باسی لەوە كردبوو نوسراوی ژمارە (5-9-3004) كە لە رۆژی (27/4/2023) لەلایەن بانكی ناوەندییەوە دەرچووە، بڕیارێكی پێچەوانەی دەستورە.  ئەم بڕیارە دەڵێ" داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان لە سیتی بانك دادەنرێت"، عودەی عەواد ئەم بڕیارە بە نادەستوری دەزانێت، بەوپێیەی بە بۆچوونی ئەو بانكی ناوەندیی عێراق لە ژمارە حسابییەكە سودمەند نابێت، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت نەوتی فرۆشراوی هەموو پارێزگاكان داهاتەكەی بگەڕێتەوە بۆ بانكی ناوەندیی.  ئەم بڕیارەی كە عودەی عەواد سكاڵای لەسەر تۆماركردووە، بڕگەیەكی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ بوو دوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری ئەمساڵ، بەپێی ئەو بڕگەیە، داهاتی نەوتی هەرێم دەخرایە (سیتی بانك) لە ئەبو زەبی ئیماراتی عەرەبی‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم دەسەڵاتی بەسەر راكێشان‌و خەرجكردنی پارەكەدا هەبوو، بەڵام ئەم بڕگەیە لە یاسای بودجەی گشتی 2023ی عێراقدا لەلایەن پەرلەمانەوە دەستكاریكراو ئێستا داهاتی نەوتی هەرێم بەهیچ شێوەیەك ناگەڕێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان‌و راستەوخۆ دەچێتە حسابی وەزارەتی داراییەوە لە بانكی ناوەندیی.  دادگای فیدراڵی، وەڵامی عودەی عەوادی داوەتەوە، سكاڵاكەی رەتكردوەتەوە‌و دەڵێ لە تایبەتمەندی ئێمە نییە تەماشای ئەو بڕیارانە بكەین كە لە هەر یەكێك لە دەسەڵاتەكانەوە دەردەچێت، لەوانە بڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیران یان دەستەیەكی سەربەخۆ لەوانە بانكی ناوەندیی، بەڵكو دادگا تەماشاو چاودێری یاسا بەركارەكان دەكات، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە سكاڵاكەی رەتكرایەوە.   

راپۆرت: درەو "حكومەتی هەرێم كارەبای بۆ هەموو ناوچەكان دابینكردووە‌و بیر لە هەناردەكردنی دەكاتەوە" شەش ساڵ مەوبەر بەیان سامی عەبدولڕەحمان لە ئەمریكا وای وت، خاتوو بەیان ئەمڕۆ پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێمی لە واشنتۆن رادەستكرد، كارمەندێكی نوسینگەكەی مەسرور بارزانی شوێنی ئەوی گرتەوە، پارتی هاوكات لەگەڵ رەخنەكانی لە ئەمریكا، نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی گۆڕی. پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆن لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  لە قوبادەوە بۆ بەیان‌و لەویشەوە بۆ تریفە بەیان سامی عەبدولڕەحمان ئەو ژنەی كە كۆتایی تەموزی 2017 لە كۆنفرانسێكدا لە ئەمریكا وتی:" حكومەتی هەرێم توانیویەتی كارەبا بۆ هەموو ناوچەكانی هەرێم دابین بكات‌و بیر لە هەناردەكردنیشی دەكاتەوە بۆ شارەكانی تری عێراق" دوای 8 ساڵ مانەوە لە پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە ئەمریكا، ئەمڕۆ پۆستەكەی رادەستكرد.  تریفە عەزیز لە شوێنی بەیان سامی عەبدولڕەحمان دەستبەكاربوو، ئەمەش لە مەراسیمێكدا بوو كە سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم لە ئەمریكا رێكیخست. تریفە عەزیز بەرپرسی نوێی نوێنەرایەتی هەرێم لە ئەمریكا لە نوسینگەی مەسرور بارزانی كاریكردووە، بەپێی قسەی میدیاكانی پارتی ماوەی (20) ساڵ ئەزمونی كاركردنی هەیە لەكاروباری پەیوەندییە حكومییەكاندا لە ئەمریكا.  8 ساڵ لەمەوبەر قوباد تاڵەبانی كوڕە بچوكی جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتیی بڕیاریدا ئەمریكا بەجێبهێڵێت‌و بگەڕێتەوە بۆ كوردستان، قوباد ئەوكات نوێنەری حكومەتی هەرێم بوو لە ئەمریكا، لەبەرامبەر ئەم پۆستەدا، یەكێتیی دەستبەرداری پۆستی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەریتانیا بوو بوو بۆ پارتی.  بەڵام بەگەڕانەوەی قوباد تاڵەبانی، ئیتر پارتی ئاڵوگۆڕی بە پۆستەكان كرد، نوێنەرایەتی ئەمریكای لە یەكێتیی وەرگرتەوە‌و نوێنەرایەتی بەریتانیای پێدا، بەیان سامی عەبدولڕەحمان كه‌ له‌ به‌ریتانیا نوێنه‌ری حكومه‌تی هه‌رێم بوو، گواستیه‌وه‌ بۆ ئه‌مریكاو له‌وێ له‌ لەشوێنی قوباد تاڵەبانی دەستبەكاربوو. گۆڕینی نوێنەری حكومەت لە ئەمریكا لەلایەن پارتییەوە لەكاتێكدایە، رۆژی 12ی ئەم مانگە بەسەرپەرەشتی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، كۆمیتەی ناوەندی پارتی كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا پارتی بە ئاشكرا ناڕەزایەتیی خۆی لەبارەی سیاسەتەكانی ئەمریكاوە نیشاندا‌و رایگەیاند" سیاسەت‌و بەرنامەكانی ئەمریكا لە خورهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی گشتی بووەتە مایەی نیگەرانی هاوپەیمانەكان. بەشێك لەم لێكەوتانە راستەوخۆ هەندێكیش ناڕاستەوخۆ كاریگەریان لە سەر هەرێمی كوردستان هەیە". پارتی وەكو هاوپەیمانێكی ئەمریكا لە ناوچەكە یەكەمجار بوو بەم روونیە رەخنە لە ئەمریكا بگرێت، بۆیە هەڵوێستەكەی بەلای روسیاوە مایەی تێڕامان بوو، ئاژانسێكی هەواڵی روسیا لەوبارەیەوە بابەتێكی بڵاوكردەوە، هەندێك ناڕەزایەتییەكەی پارتی لەبارەی ئەمریكا وەكو هەنگاوێكی بەرایی تەماشا دەكەن بۆ نزیكبوونەوەی پارتی لە ئێران، بەتایبەتیش لەكاتێكدا حكومەتی فیدراڵی عێراق كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت، فشارەكانی لەسەر حكومەتی هەرێم لە كەرتی نەوت‌و بودجەی گشتیدا توندكردوەتەوە. كوردو پەیوەندی دەرەوە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە وەكو وەزارەتی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە، ئەم فەرمانگەیە تائێستا یاسای كاركردنی نییە‌و ئەیلولی 2006 بە فەرمانی ژمارە (143)ی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دروستكراوە. لەپاڵ ئەم فەرمانگەیەدا هێشتا حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پەیوەندی ئاشكراو نهێنییان لەگەڵ وڵاتاندا هەیە، بەتایبەتی وڵاتێكی وەكو (توركیا) كە دان بە هەرێمی كوردستاندا نانێت، لەرێگەی حزبە سیاسییەكانەوە پەیوەندی هەیە.   بە هەردوو جۆری پەیوەندی دەرەكی فەرمی‌و نافەرمییەوە، ساڵی 2017 كاتێك ریفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجامدرا، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر فشارێكی بەهێزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم رۆڵێكی ئەوتۆیان نەگێڕا لە كەمكردنەوەی فشارەكاندا.  لە ئابی 2021دا سەفین دزەیی بەرپرسی فەرمانگەكە رایگەیاند" سیاسەتی دەرەوە لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی عێراقدایە، بۆیە دەبێت كەمێك هەستیارانە رەفتار بكەین، بەڵام دەمانەوێت لە داهاتوودا پرۆژە یاسایەك پێشكەشی پەرلەمانی كوردستان بكەین بۆ ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بكرێت بە وەزارەت".  تائێستا فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە پرۆژە یاساكەی نەناردووە بۆ پەرلەمان، تەنانەت ئەگەر لە داهاتووشدا پرۆژە یاساكە بنێرێت ناتوانرێت ناوی فەرمانگەكە بكرێت بە (وەزارەتی دەرەوە)، چونكە ئەمە پێچەوانەی دەستوری عێراقە، بۆیە دەبێت ناوێكی تری بۆ بدۆزرێتەوە.  ئەم فەرمانگەیە پێكهاتووە لە (15) نوێنەرایەتی دەرەوە‌و (8) بەڕێوەبەرایەتی‌و بەتێكڕا (223) كارمەندی هەیە، خەرجی مانگانە ئەم فەرمانگەیە بەردەست نییە. نوێنەرایەتییەكانی هەرێم لە دەرەوە دەكەونە ئەم وڵاتانەوە (ئەمریكا- بەریتانیا- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- سوید- روسیا- سویسرا- ئیسپانیا- ئیتالیا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا-  ئوسترالیا- ئێران- بەغداد). پشكی لایەنەكان لە پەیوەندییەكانی دەرەوەدا نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم بەردەوام لەنێوان لایەنەكاندا كێشمەكێشی لەسەر بووە، لە كابینەی نۆیەمیشدا یەكێتی نیشتمانی وەكو شەریكێكی مێژوویی پارتی لە حوكمڕانی هەرێمی كوردستاندا، داوای رۆڵی خۆی كرد لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە، لەسەر ئەم بنەمایە پۆستی جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە درا بە یەكێتی، رۆژی 9ی ئابی 2020 (دابان شەدەڵە) لەسەر پشكی یەكێتی وەكو جێگری بەرپرسی فەرمانگەكە دەستبەكاربوو، لەسەرەتاوە دابان شەدەڵە هەندێك جموجوڵی لەم پۆستەدا هەبوو، بەڵام بەمدواییە دەركەوتنەكانی كەمبووەتەوە. پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بەشێكی گرنگی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانی داگیركردبوو، بزوتنەوەی گۆڕان وەكو پێكهێنەرێكی ئەم كابینەیە داوای پشكی خۆی لە نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە كرد، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ پۆستێكی لەم فەرمانگەیە پێنەدراوە.  پشكی پارتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە لەدوای دروستكردنییەوە تاوەكو ئێستا، سەرۆكایەتی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لای پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە 2006وە ئەم فەرمانگەیە یەكجار سەرۆكایەتییەكەی گۆڕاوە، فەلاح مستەفا لەدوای دروستكردنی فەرمانگەكەوە تاوەكو تەموزی 2019 بەرپرسی فەرمانگەكە بوو، لە تەموزی 2019‌و دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، پارتی (فەلاح مستەفا) گۆڕی بە (سەفین دزەیی).  لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە (10) نوێنەرایەتی دەرەوە بەدەستی پارتییەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئەمریكا- ئەڵمانیا- ئوسترالیا- ئیتالیا- فەڕەنسا- روسیا- سویسرا- نەمسا- پۆڵەندا- یەكێتی ئەوروپا- بەغداد).  نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لە بەغداد نوێنەرایەتییەكی نوێیە كە لە كابینەی نۆیەمدا دروستكرا، (فارس) عیسا كە سەربە پارتییە نوێنەرایەتی هەرێم دەكات لە بەغداد.  سەرباری پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوە، لەناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەدا (7) پۆستی بەڕێوەبەر‌و (4) پۆستی راوێژكار هەن كە سەرجەمیان لای پارتییە.  بەڕێوەبەرایەتییەكانی ناو فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئەمانەن (پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان- رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان- پرۆتۆكۆڵ‌و شاندەكان- كاروباری یاسایی- راگەیاندن‌و پەیوەندییەكان- كارگێڕی‌و دارایی- دڵنیایی جۆریی). لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون (200) كارمەندیان سەربە پارتین.    پشكی یەكێتی لە نوێنەرایەتی دەرەوە یەكێتی نیشتمانی كە پێكهێنەرێكی سەرەكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمە، نیگەرانە لە بەشی خۆی لە فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە. یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگە كە دەسەڵاتێكی ئەوتۆی نییە، ئێستا تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە كە بریتین لە نوێنەرایەتییەكانی (ئێران- بەریتانیا- سوید)، دوو نوێنەرایەتی یەكێتی چۆڵ بوون‌و هێشتا پڕنەكراونەتەوە، نوێنەرایەتی (روسیا) كە ئاسۆ شێخ جەنگیی برای لاهور شێخ جەنگیی بوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ پارتی دەستی لەكاركێشایەوە‌و پارتی وەكو كاربەڕێكەر (دانەر ئەبوبەكر مستەفا)ی لە شوێنەكەی داناوە كە ئەویش سەربە پارتییە، هەروەها نوێنەرایەتی (ئیسپانیا) كە بەدەست یەكێتییەوە بوو، بەهۆی دەستبەكاربوونی (دابان شەدەڵە) لە پۆستی جێگری سەرۆكی فەرمانگی پەیوەندییەكانی دەرەوە چۆڵ بووە‌و هێشتا پڕنەكراوەتەوە‌و (ئایدن ئۆستان) بەشێوەی كاربەڕێكەر دانراوە.  واتە بە تێكڕا لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، یەكێتی تەنیا (3) نوێنەرایەتی بەدەستەوەیە‌و ئەگەر نوێنەرایەتی ئیسپانیا پڕبكاتەوە ژمارەی نوێنەرایەتییەكانی بۆ (4) نوێنەرایەتی زیاد دەكات‌و چارەنوسی نوێنەرایەتییەكەی روسیاش هەر بە نادیاری ماوەتەوە.  لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراون تەنیا (23) كارمەندیان سەربە یەكێتین، بەرپرسانی یەكێتی لەم فەرمانگەیە نیگەرانن لەوەی پەیوەندی لەگەڵ فەرمانگەكە بەتەواوەتی لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە‌و ئەوان ئاگاداریی ئەو پەیام‌و ئیمێڵانە نین كە لە دەرەوەی ئاڕاستەی فەرمانگەكە دەكرێن.  پشكی گۆڕان لە پەیوەندییەكانی دەرەوە بزوتنەوەی گۆڕان لەكۆی (15) نوێنەرایەتی دەرەوە، هیچ نوێنەرایەتییەكی بەدەستەوە نییە، لەكابینەی پێشوودا گۆڕان تەنیا بەرپرسی نوێنەرایەتی حكومەتی لە (فەڕەنسا) بەدەستەوە بوو، كاتێك گۆڕان لە حكومەت دەركرا، پارتی ئەم پۆستەشی لێوەرگرتەوە‌و كەسێكی خۆی لە شوێنەكەی دانا كە (عەلی دۆلەمەڕی)یە‌و تائێستا لە پۆستەكەی بەردەوامە.  لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا، بزوتنەوەی گۆڕان داوای (3) پۆستی نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی دەكرد، پارتی لەسەر پێدانی (2) پۆست رازی بوو، بەڵام تائێستا گۆڕان ئەو دوو پۆستەشی پڕ نەكردوەتەوە، ئەمە یەكێكە لە نیگەرانییەكانی گۆڕان سەبارەت بە رێككەوتنە سیاسییەكەی لەگەڵ پارتی.   لەكۆی (223) كارمەند كە بۆ ئەم فەرمانگەیە دامەزرێندراوە، هیچ كارمەندێكی بزوتنەوەی گۆڕان یاخود حزبە سیاسییەكانی تری تێدا نییە.  پۆستەكانی دەرەوە  •    نوێنەری هەرێم لە ئەمریكا: تریفە عەزیز- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئەڵمانیا: دڵشاد بارزانی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئوسترالیا: هەڤاڵ دەسكۆ سیان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیتالیا: رێزان حەمەساڵح ئاغا- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە ئیسپانیا: داباش شەدەلە (یەكێتی، ئێستا شوێنەكەی بەتاڵە‌و پڕنەكراوەتەوە) •    نوێنەری هەرێم لە ئێران: نازم عومەر دەباغ- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم  لە بەریتانیا: كاروان جەمال تاهیر- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە فەڕەنسا: عەلی دۆلەمەڕی- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە سوید: شۆڕش رەحیم- یەكێتی •    نوێنەری هەرێم لە سویسرا: فەوزی قەدوور- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە روسیا: دانەر ئەبوبەكر مستەفا لە پارتی بەشێوەی كاربەڕێكەر لە شوێنی ئاسۆ شێخ جەنگیی لە یەكێتی دانراوە •    نوێنەری هەرێم لە نەمسا: مستەفا ئیسماعیل رەمەزان- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە پۆڵەندا: زیاد رەئوف- پارتی •    نوێنەری هەرێم لە یەكێتی ئەوروپا: دلاوەر ئاژگەیی-پارتی زۆرینەی نوێنەرەكانی هەرێم لە دەرەوە ماوەی (12) ساڵە هیچ گۆڕانكارییەكیان تێدا نەكراوە‌و وەكو خۆیان ماونەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبێت (5) ساڵ جارێك گۆڕانكارییان تێدا بكرێت.  نوێنەرایەتی وڵاتان لە هەرێمی كوردستان  لەبەرامبەر ئەو (15) نوێنەرایەتییەی كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوە كردویەتییەوە، زیاتر لە (30) وڵات كوسنوڵگەریی‌و نوێنەرایەتی‌و ئاژانسی هاریكاریی خۆیان لە هەرێمی كوردستان كردوەتەوە كە ئەمانەن:  (میسر- سودان- ئەمریكا- كەنەدا- توركیا- كۆریا- هیندستان- ژاپۆن- چین- سریلانكا- قوبرس- روسیا-  ئەڵمانیا- فەڕەنسا- بەریتانیا- چیك- هەنگاریا- هۆڵەندا- ئیتالیا- ئەرمینیا- یۆنان- سوید- رۆمانیا- پۆڵەندا- نەمسا- بولگاریا- یەكێتی ئەوروپا- ئیسپانیا- دانیمارك- بیلاروسیا- یۆنامی- سلۆڤاكیا).  بەپێی قسەی سەفین دزەیی، لەسەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، تەنیا یەك وڵات كونسوڵگەریی خۆی لە هەرێم كردوەتەوە كە (ئەرمینیا)یە، بەڵام بڕیارە كونسولخانەی قەتەریش لە ماوەیەكی نزیك دەستبەكار بكات، ئازەربایجانیش بڕیارە كونسوڵخانە بكاتەوە، كونسوڵخانەی ئیتالیاش ئاستی خۆی بۆ كونسوڵخانەی گشتی بەرزكردوەتەوە. ئەرك‌و ئامانجی فەرمانگە بەپێی ئەوەی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە خۆی باسی دەكات، ئەركی فەرمانگەكە ئەمانەن:  •    پتەوكردنی پەیوەندیی دوو لایەنە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پتەوكردنی پەیوەندییە بازرگانی، وەبەرهێنان، گەشتیاری‌و دامەزراوەیی لەگەڵ دونیای دەرەوە. •    چاودێریكردنی نوسینگەكانی حكومەتی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەگەڵ كونسوڵخانەكانی وڵاتانی بیانی لە هەرێمی كوردستان. •    ڕێكخستنی سەردانی فەرمی شاندە بارزگانی‌و سیاسییەكانی بیانی بۆ هەرێمی كوردستان. •    رێكخستن‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی پێگەی هەرێم لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و ڕێكخستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی عێراق‌و باڵێوزخانەكانی ئەم وڵاتە لە دەرەوە. •    هەماهەنگی‌و پشتگیریكردنی ئەو چالاكییانەی كە‌ یارمەتیدەرن بۆ بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. •    هەماهەنگی لەنێوان دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و كومەڵگەی نێودەوڵەتی. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری یاسایی‌و راستكردنەوەی بەڵگەنامەكان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوە. فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە ئامانجەكانی خۆی لەم خاڵانەدا دیاریكردووە:  •    پاراستن‌و پێشخستنی بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‌و هاوڵاتیانی لە دەرەوە. •    هاندان‌و بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە سیاسی‌و ئابورییەكانی هەرێم لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ لە ڕوانگەی پێشخستنی ئاشتی، سەقامگیریی سیاسی، پەرەپێدانی بازرگانی‌و بەرژوەندی هاوبەش. •    پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كونسوڵگەری‌و راوێژی یاسایی بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان. •    ئاسانكاری بۆ وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و فەرمانبەرانی بۆ بەشداریكردنیان لە كارو چالاكییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك كۆنفرانسە نێودەوڵەتییەكان‌و كۆبونەوەو چالاكی ئاژانسەكانی یۆ ئێن‌و... هتد. •    كار دەكات بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنی‌و دامەزراوە ئەكادیمییە نێودەوڵەتییەكان لە دەرەوەو ناوەوە.  

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە کۆتایی ساڵانی هەشتادا نووسەر و ئەکادیمی ئەمریکی، جوێل میگدال Joel Migdal، کتێبێکی گرنگیی بەناونیشانی «کۆمەگای بەهێز و دەوڵەتی لاواز»ەوە، بڵاوکردەوە. کتێبەکە باس لەوەدەکات بۆ لە بەشێکی گەورەی جیهانی سێدا دەوڵەتەکان لاوازن و ناتوانن ئاراستەی کار و کردەوەی کۆمەڵگاکانیان، بکەن، بۆ بۆشاییەکی گەورە لەنێوان دانیشتوان و دەوڵەت و حوکمراناندا دروستدەبێت؟ لەبەرچی دەوڵەت ناتوانێت متمانەی کۆمەڵگا لەو بەشەی جیهاندا بەدەستبهێنێت؟ بەر لە هەمووشتێک چەمکی «دەوڵەتی بەهێز» لەم کتێبەدا هێما بۆ ئەو دەوڵەتانە دەکات، کە توانای دروستکردن و ئاراستەکردنی کۆمەڵگاکەیان هەیە و دانیشتوانی وڵاتەکە ئەو دەوڵەتە بە دەوڵەتی خۆیان دەزانن نەک یەکەیەکی سیاسیی بە زۆر و بە فشار بەسەریاندا سەپێنرابێت. بە کورتییەکەی، «دەوڵەتی بەهێز» ئەو دەوڵەتەیە کە کۆمەڵگاکە وەک چوارچێوەیەکی هاوبەش قبووڵیدەکات و یاساکانی بە یاسی خۆی دەزانیت و سیاسەتەکانیشی وەک سیاسەتی دانیشتوانەکەی دەناسێنێت. توانای مانەوەی دەوڵەتەکە خۆیشی بە توانای مانەوەی کۆمەڵگاکەوە پابەندبێت. دەوڵەتی بەهێز لەپاڵ خاوەندارێتی بۆ کۆمەڵێک یاسا کە کۆمەڵگاکە بە یاسای خۆی دەزانێت، لەوەش دڵنیایە کە دەزگای بەکارهێنان و پیادەکردنی ئەو یاسایانە یاساکان بە یەکسانیی بەسەر هەموواندا، پیادەدەکات. لەم بوارەدا هەڵاوێردن بوونی نییە، لە بەردەمی ئەو یاسایانە و ئەو دەزگایانەدا کە پیادەیان دەکەن گەورە و بچوک و پیرۆز و ناپیرۆز بوونی نییە، هەمووان بەقەد یەک گەورە و پیرۆز و ناپیرۆزن. هاوکات ئەم دەوڵەتە ئەو هەستە بە دانیشتوانەکەی دەبەخشێت کە خاوەنی ستراتیژیەتی مانەوە و پاراستنی ئەو کۆمەڵگایەشی هەڵگرتوە کە حوکمرانی دەکات و پاراستنی خودی دەوڵەتەکە خۆیشی بە پاراستنی کۆمەڵگاکەوە بەندە. هەر دەوڵەتێک پرۆژەی ئینتیحارکردنی دەستەجەمعیی کۆمەڵگاکە یان بەشێکی کۆمەڵگاکەی هەڵگرتبێت ناکرێت وەک «دەوڵەتی بەهێز» وێنابکرێت.  ئەگەر لە گۆشەنیگای ئەو سەرەتا سادانەوە سەیری دۆخی هەرێمی کوردستان بکەین، بەو دەرەنجامە دەگەیەن، ئەوەی کە هەیە و دروستکراوە شتێکە نە کۆمەڵگاکە دەیەوێت و نە دەوڵەتەکەش کۆمەڵگاکەی دەوێت. رەفزێکی دوولایەنە لە ئارادایە کە هەموو شەرعیەتێکی سیاسیی لە سیستمە سیاسییەکە دەسێنێتەوە. کۆمەڵگاکە حوکمڕانەکانی ناوێت و حوکمڕانەکانیش کۆمەڵگاکەیان وەک کۆمەڵگا ناوێت. کۆمەڵگاکە حوکمڕانیەکە وەک دەسەڵاتێکی خێزانی دەرەکیی سەپێنراو دەبینێت و خێزانە حوکمڕانەکانیش کۆمەڵگاکەیان وەک رەعیەتێکی بێماف و گوێرایەڵ دەوێت.   بە کورتییەکەی، ئەوەی لە هەرێمدا دەیبینین دۆخێکی تەواو ناکۆکە بەو دۆخەی لەسەرەوە باسکرا. بەم مانایە لە هەرێمدا ئامادەیە جۆرێک لە حوکمرانیی بێهێز و لاواز و بێخوێنە، کە لەگەڵ خۆیشیدا کۆمەڵگایەکی لاواز و بێهێز و وەڕسی دروستکردوە. حوکمرانییەکی نەخۆش ئامادەیە کە کۆمەڵگاکە  بە بەردەوامی زیاتر و زیاتر نەخۆشدەخات. هێز لە هەرێمدا کورتکراوەتەوە بۆ هێزی ئەمنیی و ئەمنیش کورتکراوەتەوە بۆ ئەمنی بەشێکی کەم و بچوکی کۆمەڵگاکە. کە بەشە حوکمڕان و سەپاوەکەی ناو کۆمەڵگاکەیە. ئەم دۆخە تایبەتەی هەرێم کۆمەڵێک هۆکاری دیاریکراوی لەپشتە، کە دەشێت هەرە گرنگەکانیان لەم چەند خاڵەدا کۆبکەینەوە. یەکەم: ئەو حوکمڕانییەی دامەزراوە ئەو هەستەی لای خەڵکی هەرێمەکە دروستکردووە کە ئەوە خەڵکەکە نییە خاوەنی هەرێمەکەن، بەڵکو کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی حوکمڕان و نەوەکانیانن و ئەوانیش نابەرپرسانە سامانی سەرزەویی و ژێڕزەوی وڵاتەکە بەو جۆرە بەکاردەهێنن کە قازانجی خۆیان و بنەماڵەکانیان بپارێزن. ئەوەی لێرەدا ڕوویداوە بەتایبەتیکردنی شتێکە کە ناکرێت بەتایبەتیی بکرێت، واتە خەسخەسەی شتێک کە نابێت خەسخەسە بکرێت: «بەتایبەتیکردنی نیشتیمان». سەندنەوەی ئەو هەستە لە دانیشتوان کە ئەوان خاوەنی ئەو سەرزەمینە جوگرافییەن کە تێیدا دەژین، بەشێکی سەرەکیی ئەم پرۆسەی بەتایبەتیکردنەیە کە سێ دەیەیە بە شێوەیەکی سیستماتیک کاری بۆ دەکرێت و دەسەپێنرێت. بە جۆرێک لە ئێستادا ئەو هەستە لەناو بەشێکی گەورەی دانیشتوانەکەدا دروستبووە کە هەرێم هەرێمی ئەوان نییە، بەڵکو موڵکی خێزان و بنەماڵە حوکمڕانەکانە. ئەم هەستی بە بەتایبەتیکردنەی نیشتیمان هاوشانە بە هەستکردن بەوەیش کە پارە و دەسکەوت و ئەگەری پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی و پیشەیش، وەک زۆر  شتی دیکە، بەتایبەتی کراوە. ئەمە جگە لە بەتایبەتیکردنی پێگە سەرەکییەکانی ناو کۆمەڵگاکە و بەتایبەتیکردنی پۆستە سیاسیی و ئیدارییە سەرەکییەکانی حومکرانییەکە. هاتنەپێشەوە و دەرکەوتنی منداڵانی خێزانە حوکمرانەکان لە فۆرمی سوپایەک لە ئەمیر و ئەمیرەی نوێدا، هەستی هەبوونی هەموو «سەرەتایەکی یەکسان»ی لە وڵاتەکەدا وێرانکردوە. مناڵانی وڵاتەکە لەبەردەم منداڵانی خێزانە حوکمرانەکاندا هەست بەوەدەکەن کە خەڵكی هەرێمەکە نین، یان جۆرێک لە کەسانی بیانی بێماف و بێئایندەن.  لەدروستبوونی ئەم هەستکردنەدا بە خەسخەسەکردنی هەمووشتێک، رۆڵێکی گەورە و بنەرەتیی دەبینێت لە هەستکردنی بەشێکی گەورەی خەڵکەکەدا بەنامۆبوون لە حوکمرانییەکە. دووهەم: لە دەزگاخستنی دەزگاکانی حوکمرانییەکە. خاڵێکی گرنگ و بنەرەتیی لاوازبوونی هەرێم و حوکمرانییەکەی پەیوەندیی بە پرۆسەی لەدزگاخستنی دەزگاکانییەوە هەیە. بەستنەوەی کۆی دەسەڵاتە سەرەکیی و بنەرەتییەکانی هەرێم بەجەند کەسایتییەکی تایبەتەوە، کە زۆربەیان سەر بە یەک خێزان و بنەماڵە و بازنەی داخراون، رۆڵێکی سەرەکیی و بنەڕەتی دەبینن لەم پرۆسەی لەدزگاخستنی دەزگاکان. سیستمی حوکمرانی هەرێم، بە حیساب هەموو دەزگا فەرمییەکانی حوکمرانییەکی بەهێزی هەیە، لەوانە پەرلەمان، دادگا، سوپا، پارتی سیاسیی، حکومەت خۆی، بە وەزیر و وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتییەکانەوە، بەڵام هەر کەسێک بە ڕێبوارییش ڕێیکەوتبێتە هەرێمەوە، ئەو ڕاستییە تاڵە دەزانێت، کە دەسەڵات لای هیچ یەکێک لەم دەزگایانە نییە و هیچ دەزگایەکیشیان بە پێی لۆژیکی ناوەکیی و پیشەیی دەزگاکە کارناکات، بەڵکو سەرجەمی دەسەڵاتە سەرەکییەکان لە دەستی چەند کەسێکی کەمدایە و ئەوانن دەستنیشانی ئەوەدەکەن ئەو دەزگایانە چیبنو چۆن کاربکەن یان نەکەن.   سێهەم: دەسەڵاتداران توانای لانی هەرەکەمی متمانە و  قەناعەت هێنانیان بە کۆمەڵگا لەدەستداوە. گوتارێکیان نەماوە قابیلی باوەڕ و متمانەپێکردن بێت. ئەوەی هاتۆتەکایەوە سڕینەوەی تەواوی زمانە وەک ئامرازیی پەیوەندیکردنێکی بەسەمەر، لەسەرێکەوە، گەشەدان چەنەبازیی و  جنێوفرۆشیی و درۆکردنێکی بەردەوامەوە، لە سەرێکی دیکەوە بەکارهێنانێکی ئینشایی رۆژانەی سەرجەمی ئەو تۆمەتانەی لە مێژووی سیاسیی ئێمەدا دروسکراون: تۆمەتی خیانەتدانە پاڵ هەر کەس و لایەن و گروپێک نەتوانن لەگەڵ ئەوان و سیاسەتەکانیاندا، هەڵبکەن و بژین. بەم جۆرە بۆشاییەکی گوتاریی گەورە دروستبووە، کە تۆمەت و جنێودان دەیەوێت پڕیبکاتەوە. ئەم دۆخە وایکردوە ئەم حوکمڕانییە جگە لە کۆنترۆڵکردنی ئەمنی دانیشتوان، هیچ توانایەکی تری ئاراستەکردنی کۆمەڵگایان نەبێت،  هەموو تواناکانی ئاراستەکردن و کۆکردنەوەی کۆمەڵگایان لەدەوری ئەم یان ئەو پرۆژەی سیاسیی و ئەم یان ئەو ستراتیژیەتی مانەوە و ئەم یان ئەو گوتار، لەدەستداوە. سەرەڕای ئەو هەموو پارە و سەرمایەی لەژێر دەستیاندایە، توانای ئاراستەکردنی کار و کاردانەوەی خەڵکیان لەدەستداوە. سەرجەمی ئەم هۆکارانەی لاوازبوونیش هۆکاری ناوەکین و شێوازی حوکمڕانی هەرێمەکە و عەقڵیەت و سایکۆلۆژیای حوکمڕانەکان لێی بەرپرسیارن.  

راپۆرت: درەو لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومێكی هەڵوەشاندەوە كە مام جەلال لەكاتی سەرۆكایەتییەكەیدا دەریكردووە، بەمە كێشەی بەڕێوەبردنی وەقفی مەسیحییەكانی لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی مەسحییەكان‌و هێزی سیاسی مەسیحییەكانی عێراقدا بەڕووی خۆیدا تەقاندەوە، لەم پرسەدا سەرۆك كۆمار لەبەرژەوەندی رەیان كلدانی هاوڕێی بافڵ تاڵەبانی بڕیاریدا، لویس ساكۆ بەغدادی بەرەو هەولێر بەجێهێشت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرۆك كۆمار لە یەكەم تاقیكردنەوەدا لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق كەوتوەتە ناو ململانێی مەسیحییەكانەوە، ململانێیەك كە جەمسەرێكی ئێران‌و جەمسەرەكەی تری ئەمریكا‌و ئەوروپایە. لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە گەورەترین ئاڵنگارییە رووبەڕووی لەتیف رەشید دەبێتەوە، كێشەكە پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی وەقفەكانی مەسیحییەوە هەیە لە عێراق، لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی‌و  باڵی سیاسی‌و چەكداری مەسیحییەكاندا، دەسەڵاتی ئاینی لەلایەن ڤاتیكانەوە پاڵپشتی دەكرێت، باڵە سیاسی‌و چەكدارییەكەش لە ئێرانەوە نزیكە‌و رێبەرەكەیان لەلایەن ئەمریكاوە خراوەتە ناو لیستی سزاكانەوە. ئەمە یەكەم تاقیكردنەوە بوو بۆ سەرۆك كۆماری عێراق، ئەو لەنێوان بەرەی خۆرئاواو ئێراندا، لە بەرژەوەندی هێڵە ئێرانییەكە بڕیاریدا.   ناكۆكی ساكۆ‌و رەیان كلدانی ناكۆكی ناو ماڵی مەسیحییەكان لە بنەڕەتەوە پەیوەندی بە ململانێی هەژموون هەیە لەنێوان دامەزراوەی ئاینیی مەسیحی كە (لویس ساكۆ) نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ باڵی سەربازی مەسیحییەكان لە عێراق كە (رەیان كلدانی) نوێنەرایەتی دەكات، هەردوو جەمسەری ناكۆكییەكە دەیانەوێت هەژموونی خۆیان بەسەر مەسیحییەكانی عێراقدا بسەپێنن، بەدیاركراویش دەسەڵاتی خۆیان بەسەر وەقفەكانی مەسیحیدا بسەپێنن. كلدانی كە سەربە گروپەكانی حەشدی شەعبی شیعەیە، دەوترێت لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەمانگیی (لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران) هاندەدرێت بە ئاڕاستەی دژایەتیكردنی لویس ساكۆ، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی گروپە شیعەكان رێبەرایەتی مەسیحییەكانی عێراق لەبەرژەوەندی خۆیان كۆنترۆڵ بكەن. مەرسومی 147 لەنێوان مام جەلال‌و لەتیف رەشیددا رۆژی 3ی ئەم مانگە لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومی ژمارە (147)ی ساڵی 2013ی هەڵوەشاندەوە، مەرسومێك كە لەسەردەمی سەرۆكایەتی مام جەلالدا دەركراوە‌و (لویس روفایل ساكۆ) وەكو پاتریاكی بابلی كلدانەكان لە عێراق‌و جیهان‌و بەرپرسی وەقفی مەسیحییەكان لە عێراق دەناسێنێت. لێرەوە ئیتر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی پێكهاتەی مەسیحی عێراق بەڕووی لەتیف رەشیددا تەقییەوە، ئێوارەی رۆژی 10ی ئەم مانگە، پاتریاكی كلدانی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا كشاندنەوەی مەرسومی كۆماریی تایبەت بە دانانی لویس ساكۆ وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رەتكردەوە، سەرسوڕمانی خۆی لەو بڕیارە نیشاندا‌و بە بڕیارێكی بێ پێشینە لە مێژووی عێراقدا ناوی برد. بەیاننامەكە دەڵێ:" ئەمە بڕیارێكی سیاسی بەدخوازانەیە تەنیا دژی كەسایەتی پاتریاك ساكۆ نییە كە كەسایەتییەكە لە ناوخۆ‌و دەرەوە بە هەڵوێستە نیشتمانییەكانی ناسراوە، بەڵكو دژی پێگەی پاتریاكی درێرینە لە عێراق‌و جیهاندا". پاتریاكی كلدانی كە گەورەترین كڵێسای عێراقە داوا دەكات" دۆخەكە بگەڕێندرێتەوە بۆ رەوتی ئاسایی خۆی، بەرلەوەی بەرەو قەیران پەرەبسەنێت‌و كاردانەوەی نەخوازراو بەدوای خۆیدا بهێنێت". هەندێك لە سەرچاوە سیاسییەكان باسلەوە دەكەن، بڕیاری كشاندنەوەی مەرسومی دانانی لویس ساكۆ لەلایەن لەتیف رەشیدەوە، بەهۆی ئەو فشارانە بووە لەلایەن لایەنە مەسیحییەكانەوە لەسەر سەرۆكایەتیی كۆمار دروستكراوە، بەتایبەتیش لەلایەن گروپی (بابلیۆن)ی چەكدارەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكات‌و یەكێكە لە گروپەكانی حەشدی شەعبی‌و هاوكات لایەنێكی پێكهێنەری كابینەی حكومەتە لە عێراق. ئەو سەرچاوانە دەڵێن" بڕیارەكەی لەتیف رەشید بۆ هەڵوەشاندنەوەی مەرسومەكەی لویس ساكۆ بەتەواوەتی بڕیارێكی سیاسییە، وا دەردەكەوێت سەرۆك كۆمار ئاگاداری باگراوندی كێشەی ناو ماڵی مەسیحییەكان نییە، یاخود ئەوەیە ملكەچ بووە بۆ فشارەكان". ئەم فشارانە سەرۆكایەتیی كۆماری عێراقی ناچاركرد رۆژی 7ی ئەم مانگە روونكردنەوەیەك لەبارەی كشاندنەوەی مەرسومی 147وە دەربكات، روونكردنەوەكە دەڵێ" كشاندنەوەی مەرسومە كۆمارییەكە بۆ دەستبردن نییە بۆ دۆخی ئاینیی‌و یاسایی كاردیناڵ لویس ساكۆ، بەوپێیەی ئەو لەلایەن پاپاوە وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق‌و جیهان دانراوە، بەڵكو بۆ راستكردنەوەی دۆخی دەستورییە، بەوپێیەی مەرسومی ژمارە 147ی ساڵی 2013 بەبێ هیچ پاڵپشتییەكی دەستوری‌و یاسایی دەرچووە، سەرباری ئەمەش سەرۆكی كڵێسا‌و تائیفەكانی تریش داوای دەركردنی مەرسومی كۆماریی هاوشێوە دەكەن بەبێ بوونی هیچ پاڵپشتییەكی دەستوریی". لویس ساكۆ شارەزایانە‌و سیاسیانە وەڵامی لەتیف رەشیدی دایەوە‌و رایگەیاند" ئایا مەرسومەكەی مام جەلال هەڵەیە؟ ئێوە هاتوون ئەو هەڵەیە راستدەكەنەوە؟". سەرۆكایەتی كۆمار لەسەر ئەم بابەتە ناچاربوو، روونكردنەوەی دووەم بڵاوبكاتەوە كە تێیدا هۆكاری كشاندنەوەی مەرسومی 147 بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە" پێشترو لە هەمان سەروەختدا دوو مەرسومی كۆماریی بۆ دوو كەسایەتی ئاینیی دەرچووە‌و نوێ نەكراوەتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەم جۆرە مەرسومانە لە بنەڕەتەوە پاڵپشتی دەستورییان نییە، مەرسومی كۆماریی تەنیا بۆ ئەو كەسانە دەردەچێت كە لە دامەزراوە‌و سەرۆكایەتییەكان‌و وەزارەت‌و دەستە حكومییەكاندا كاردەكەن، دامەزراوەی ئاینیی فەرمانگەی حكومی نییە‌و پیاوی ئاینیش كە ئەم دامەزراوانە بەڕێوەدەبەن فەرمانبەری دەوڵەت نین تاوەكو مەرسومیان بۆ دەربكرێت". بەڵام پاتریاكی كلدانی لە بەیاننامەی خۆیدا لەبارەی ئەم بابەتەوە باسلەوە دەكات" لەسەردەمی خەلافەتی عەباسییەكانەوە پاتریاك بەرائەتنامەی فەرمی پێدراوە‌و لەسەردەمی عوسمانییەكانیشدا ئەمە هەر بەردەوام بووە‌و پاتریاك فەرمانی پێدراوە‌و كۆپی ئەو فەرمانەمان هەیە كە پێی دەوترێت " الگغرا‌و "، لەسەردەمی پادشایەتی‌و كۆماریشدا هەر بەمشێوەیە بووە". پاتریاكی كلدانی ئاماژە بەوە دەكات، ئەم جۆرە مەرسومانە لە وڵاتانی عەرەبیش بۆ تائیفە مەسیحییەكان دەردەچێت، لەوانە ئوردن‌و میسرو سوریا‌و لوبنان، بۆیە ئەمان تێناگەن پاڵنەری پشتی بڕیارەكەی سەرۆك كۆمار چییە‌و وایدەبینن بڕیارەكەی سیاسییە. ئەگەر سەرۆك كۆمار سوربێت لەسەر بۆچونەكەی خۆی كە دەركردنی مەرسومی كۆماریی بۆ پیاوە ئاینییەكان نادەستورییە، دەبێت ئەو مەرسومانەی تریش هەڵوەشێنێتەوە كە بۆ زیاتر 20 سەرۆك‌و ئەسقەفی كڵێساكان لە عێراق دەرچوون. سەرباری روونكردنەوەكانی سەرۆكایەتی كۆمار، ناڕەزایەتییەكان دژی بڕیارەكەی لەتیف رەشید پەرەسەندنی بەخۆوە بینی، بەیانی رۆژی پێنج شەممەی رابردوو، مەسیحییەكانی عەنكاوە لە هەولێر لەبەردەم كڵێسای (مار یوسف) بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی كۆبونەوە، بەناوی گروپ‌و لایەنە مەسیحییەكانەوە بەیاننامەیان دژی سەرۆك كۆمار خوێندەوە، تۆمەتباریان كرد بەوەی سوكایەتی بە یەكێك لە سیمبولە ئاینییەكانی ئەوان كردووە، لە ناحیەی (ئەلقوش)ی باكوری موسڵیش بۆ هەمان مەبەست خۆپیشاندان كرا.    مەسیحییەكانی هەولێر لە پارتییەوە نزیكن، رەیان كلدانیش وەكو جەمسەرێكی تری ئەم ناكۆكییە لە یەكێتییەوە نزیكە‌و یەكێكە لە دۆستە نزیكەكانی بافڵ تاڵەبانی. سكاڵای رەیان دژی ساكۆ چەند مانگی رابردوو، پەیوەندی نێوان لویس ساكۆ و رەیان كلدانی گرژی تێكەوت، لەرێگەی میدیاكان‌و كۆنگرەی رۆژنامەوانییەوە قسەی توندیان كرد‌و یەكتریان تۆمەتبار كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێی ناكۆكی بوو لەبارەی دۆخی ئاینی‌و سیاسی مەسیحییەكان لە عێراق، كە خۆی لە ساڵی 2003‌و كەوتنی سەددامەوە دۆخێكی خراپ‌و ناجێگیرە. لویس ساكۆ هێرشی كردەسەر رەیان كلدانی‌و وا ناوی برد كە "نوێنەرایەتی پێكهاتەی مەسیحی" ناكات، تۆمەتباری كرد بەوەی" تێوەگلاوە لە دزینی موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكان. ساكۆ رۆژی 6ی ئایاری ئەمساڵ لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" رێگا بەخۆم نادەم كەسێكی وەكو رەیان كلدانی ببینم، كە موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكانی لە بەغدادو نەینەواو دەشتتی نەینەوا دزیوە‌و بە یارمەتی ژنێك كە لە پۆستی وەزیردا دایناوە (مەبەستی ئیڤان فایەق جابرۆ وەزیری كۆچ‌و كۆچبەرانی عێراقە كە سەربە بزوتنەوەی بابلیۆنە) دەیەوێت پیاوانی ئاینیی مەسیحی بكڕێت". لەسەر ئەم قسانە، رەیان كلدانی سكاڵای یاسایی لەسەر لویس ساكۆ تۆماركرد، ئەمڕۆ ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق فەرمانێكی دەركرد بۆ ئامادەبوونی لویس ساكۆ لەماوەی 48 كاتژمێردا لەبەردەم دادگا، بەگوێرەی نوسراوەكە ئەگەر ساكۆ ئامادە نەبێت، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەردەچێت. بەگوێرەی نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی بەغداد، بڕیارەكە لەلایەن دادوەری دادگای لێكۆڵینەوەی كەرخەوە دەرچووە كە تایبەتە بە دۆسیەكانی راگەیاندن‌و بڵاوكردنەوە. ساكۆ لە بەغدادەوە گواستیەوە بۆ هەولێر لویس ساكۆ كە ماڵەكەی لەناوچەی "مەنسور"ە لە بەغداد، نەچووە بەردەم دادگا، ئەمڕۆ نوسراوێكی بە ئیمزای خۆیەوە دەركرد، تێیدا بڕیاریدا لە بەغداد بكشێتەوە‌و دەسەڵاتەكانی بگوازێتەوە بۆ شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان. وەكو خۆی لە نوسراوەكەیدا باسی لێوەكردووە، بەهۆی پاڵنەری سیاسییەوە، رووبەڕووی فشارێكی بەردەوام بووەتەوە، لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق تۆمەتبار دەكات بەوەی "بۆ بەدیهێنانی ئارەزووی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆن فەرمانەكەی دەركردووە، بۆ ئەوەی رەیان بكات بەو كەسەی كە كاروباری وەقفەكانی كڵێسا بگرێتەدەست‌و براكانیشی بكات بە هاوبەشی خۆی‌و پۆستیان پێبدات، هەروەها ئیڤان فایەقی وەزیری كۆچبەرانیش بكات بە ئەمینداری گشتی پاتریاكی‌و نەوفڵ بەهای زاواشی بكات بە سەرۆكی دیوانی وەقفی مەسیحی‌و ئاینیەكانی ترو بەمشێوەیە گەمە قێزەونەكەی تەواو بكات". دوای بڕیارەكەی بۆ كشانەوەی لە بەغدادو رۆیشتنی بۆ هەولێر، رەیان كلدانی راگەیاندراوێكی لەسەر لویس ساكۆ دەركرد، تێیدا دەڵێ:" ئێمە ئەو قسانە رەتدەكەینەوە كە لە پەیامەكەی لویس ساكۆدا هاتووە، ئێمە بزوتنەوەیەكی سیاسین‌و كەتیبە نین، بزوتنەوەیەكی سیاسی بەشدارین لە پرۆسەی سیاسیدا‌و بەشێكین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت، جەخت دەكەین كشاندنەوەی مەرسوم لە لویس ساكۆ بڕیاری سەرۆكایەتی كۆمار بووە نەك بزوتنەوەی بابلیۆن‌و ئەو كارە بۆ مەبەستی راستكردنەوەی دۆخی دەستوری كراوە‌و فەخامەتی سەرۆك كۆمار مەرسومی نوێی قەداسەتی پاتریاكی بۆ ئەو كڵێسایانەی تر دەرنەكردووە كە ئەنجومەنەكانیان هەڵیانبژاردوون". رەیان كلدانی زیاتر لەسەری دەڕوات‌و دەڵێ" ئەگەر لویس ساكۆ داوای دەوڵەتی یاسا‌و دامەزراوە دەكات بۆچی بەردەوام پەنا بۆ میدیاكان دەبات بۆ لێدانی پەرلەمانتارانی كوتلەی بابلیۆن‌و تۆمەتی بێ بنەمایان دەخاتە پاڵ‌و لەبری ئەوە پەنا بۆ دادگا نابات‌و سكاڵا تۆمار بكات". كلدانی باسلەوە دەكات چەندینجار هەوڵیداوە سەردانی لویس ساكۆ بكات لە بارەگاكەی یان هەر كڵێسایەك كە ئەو دیاری بكات، بەڵام هەموو جارێك ئەو رەتیكردوەتەوە.. بۆیە ئێستاش كە بڕیاریداوە بكشێتەوە بۆ كوردستان، ئەوان ئومێدەوارن لەم ماوەیەدا پێداچوونەوە بە هەڵوێستە سیاسی‌و میدیاییەكانیدا بكات‌و پێیانوایە لویس ساكۆ ملكەچ بووە بۆ ئەجێندای سیاسی‌و جارێكی تر مەسیحییەكان وەكو كارتی فشار لەنێوان نەهەنگە سیاسییەكاندا بەكاردەهێنێت.    

راپۆرتی شیكاری: فه‌رزه‌ند شێركۆ خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ ئاسۆی په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌رده‌م (ی.ن.ك) و (پ.د.ك) سه‌ره‌تا: هاری ڤی. جافا، فه‌یله‌سوفی سیاسی ئه‌مریكی (١٩١٨-٢٠١٥)، باوه‌ڕی وایه‌ كه‌ "هیچ مشروعییه‌تێك نییه‌ بۆ حوكمی زۆرینه‌، ئه‌گه‌ر له‌و حكومه‌تەدا مافی كه‌مینه‌ ره‌چاو نه‌كرابێت". له‌ كتێبی (سه‌رله‌نوێ دۆزینه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا)، جافا ده‌ڵێت " كام ده‌سه‌ڵاتی مه‌شروع له‌ دایك ده‌بێت له‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی كه‌ تیایدا ئازادیی راده‌ربڕین، یا ئازادیی چاپه‌مه‌نی، یان مافی گردبوونه‌وه‌ی ئاشتیخوازانه‌ی خه‌ڵك بۆ گۆڕانكاری، بوونی نه‌بێت؟ له‌ سه‌رده‌می ناپلیۆنه‌وه‌، راپرسی بووه‌ به‌ ئامرازێكی خوازراوی ده‌سه‌ڵاته‌ خۆسه‌پێنه‌كان. له‌ دوا هه‌ڵبژاردندا كه‌ صه‌دام حسێن ئه‌نجامی دا، ٪٩٩ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ست هێنا، له‌م رووه‌وه‌ صه‌دام له‌ هیتله‌ر و ستالینیش له‌پێشتر بوو". جافا له‌ درێژه‌ی نووسینه‌كه‌ی دا پێداگری ده‌كات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ "كه‌ڵكه‌ڵه‌ی نووسه‌رانی (په‌ڕه‌ فیدراڵییه‌كان) رێگری بوو له‌ سته‌مكاریی زۆرینه‌". جافا ده‌ڵێت "ئه‌و ئایدیایه‌ی كه‌ زۆرینه‌ ماف (ده‌به‌خشێت) به‌ كه‌مینه‌، بریتییه‌ له‌ پوچییه‌كی بێ كۆتا"، چونكه‌ "ئامانجی حكومه‌تی زۆرینه‌، دابینكردنی مافێكه‌ كه‌ هه‌ر هاووڵاتییه‌ك به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان هه‌یه‌تی. به‌ ده‌ربڕینێكی ودرتر، (شتێك به‌ ناوی) مافی كه‌مینه‌ بوونی نییه‌. ته‌نها مافی تاكه‌كه‌س بوونی راسته‌قینه‌ی هه‌یه‌. ته‌نها به‌م هۆكاره‌ كه‌ زۆرینه‌ و كه‌مینه‌ خاوه‌نی مافی یه‌كسانن و له‌ ئه‌نجامدا به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌شیان هه‌یه‌، حكومه‌تی زۆرینه‌ ده‌بێت به‌ ئامرازێكی مه‌شروعی حوكمڕانی." ئه‌م نووسینه‌، ده‌یه‌وێت به‌رمه‌بنای تێزه‌كه‌ی هاری جافا، تێەگەیشتنی ئه‌م رۆژانه‌ی پارتی دیموکراتی کوردستان سەبارەت بە دیموکراسی و حكومه‌تی زۆرینه‌، شه‌نوكه‌و بكا، ئه‌وه‌ دووپات بكاته‌وه‌ كه‌ شەرعییەت نادرێت به‌ حوکمڕانیی زۆرینە تا ئه‌و حوكمڕانییه‌، مافی کەمینه‌ش وه‌ك زۆرینه‌ ره‌چاو نه‌كات. له‌ كۆتاییشدا، ئه‌م نووسینه‌ نه‌خشه‌ڕێیه‌ك بۆ داڕشتنه‌وه‌ی چوارچێوەیەکی نوێ بۆ راگرتنی هاوسەنگی هێز لە هه‌رێمی كوردستانی عێراق و پاراستنی كیانه‌كه‌ پێشنیار ده‌كا. تیرۆركردنی رێككه‌وتنی سیاسی: بۆ داڕشتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌سه‌ر ئاستی كوردستان و پێكهێنانی كابینه‌ی نۆی حكومه‌تی هه‌رێم، رۆژی ٤ی ٣ی ٢٠١٩، پارتی دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان (رێككه‌وتنی سیاسی)یان ئیمزا كرد. ئه‌م رێككه‌وتنه‌ پێكهاتبوو له‌ (١٨) خاڵ و پاشكۆیه‌ك. له‌ پاشكۆكه‌دا هاتووه‌ "هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ پێكهێنانی حكومه‌تی هه‌رێم، هه‌نگاوه‌كانی پێویست بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی پارێزگای كه‌ركوك به‌ دانانی پارێزگاریشه‌وه‌ به‌پێی رێككه‌وتنی نێوان به‌ڕێزان  بارزانی و  كۆسره‌ت ره‌سوڵ ده‌ست پێ ده‌كات". ئه‌م پاشكۆیه‌، كه‌ بۆ یه‌كێتی، رۆحی رێككه‌وتنه‌كه‌ بوو، له‌لایه‌ن پارتییه‌وه‌، په‌راوێز خرا و هه‌رگیز هاوته‌ریب به‌ پێكهێنانی كابینه‌ی حكومه‌ت، كێشه‌ی كه‌ركوك و دانانی پارێزگار كاری له‌سه‌ر نه‌كرا. هه‌ژده‌ خاڵه‌كه‌ی تریش كه‌متازۆر، دۆخیان له‌ پاشكۆكه‌ باشتر نه‌بوو.  خاڵی دوو: "هه‌ردوولا له‌ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمی كوردستاندا، شه‌راكه‌تی راسته‌قینه‌ و كارا له‌ نێوانیان بونیات ده‌نێن"،  سێ: "هه‌ردوولا له‌رێگه‌ی حكومه‌ته‌وه‌ كارده‌كه‌ن بۆ رێكخستنه‌وه‌ی هێزه‌كانی ئاسایشی ناوخۆ له‌ چوارچێوه‌ی دامه‌زراوه‌ نیشتمانییه‌كان"  چوار: "به‌هێزكردنی رۆڵی دامه‌زراوه‌كانی چاودێری له‌ هه‌رێمی كوردستان"  پێنج: خستنه‌ڕووی "به‌رنامه‌ی هاوسه‌نگ و تێری حكومه‌ت بۆ سه‌رتاسه‌ری كوردستان"  شه‌ش: "له‌ خولی پێنجه‌می په‌رله‌ماندا نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم ته‌واو بكرێت و خواسته‌ جیاوازه‌ سیاسییه‌كان و ئه‌و یاسایانه‌ی ره‌هه‌ندی نیشتمانییان هه‌یه‌ به‌ سازان چاره‌سه‌ر بكرێت"  حه‌وت: "هه‌ردوولا له‌رێی حكومه‌ته‌وه‌ هه‌نگاوی هاوبه‌شیان ده‌بێ بۆ هه‌مه‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی راژه‌ و سندوقی خانه‌نشینی"  هه‌شت: "په‌له‌ بكرێت له‌ دروستكردنی سندوقی داهاته‌كانی نه‌وت و گاز"  نۆ: "هاوهه‌وڵوێستی له‌سه‌ر ئاستی حكومه‌تی فیدراڵی، و دامه‌زراندنی هاوپه‌یمانی فراكسیۆنه‌ كوردستانییه‌كان ئامانجی هاوبه‌شی هه‌ردوولا ده‌بێت"  ده‌: "هه‌ردوولا دیدگای هاوبه‌شیان ده‌بێت بۆ مامه‌ڵه‌ كردن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی ده‌وروبه‌ر و چاره‌سه‌ركردنی ئاشتیانه‌ی كێشه‌ی كورد له‌ به‌شه‌كانی دیكه‌ی كوردستان "، و... هه‌ژده‌: "بۆ جێبه‌جێ كردن و به‌دواداچوونی ناوه‌ڕۆكی ئه‌م رێككه‌وتنه‌، لیژنه‌یه‌كی باڵای هاوبه‌ش پێكدێت و مانگانه‌ كۆده‌بنه‌وه‌"! ئارگیومێنتی پارتی دیموكراتی كوردستان: ئێستا و دوای زیاتر له‌‌ چوارساڵ له‌ ئیمزاكردنی، هه‌ر شرۆڤه‌كارێكی ریالیست ده‌توانێت په‌راوێزخستنی رێككه‌وتنه‌ سیاسییه‌كه‌‌ و كاریگه‌رییه‌ تاڵه‌كانی له‌سه‌ر ئه‌زموونی حوكمڕانیی كوردی ببینێت، جگه‌ له‌ ئه‌ندامێكی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی و نزیك له‌ بارزانی كه‌ رۆژی ١٢ی٧ی ٢٠٢٣، له‌ كه‌ناڵێكی حزبه‌كه‌یه‌وه‌ وتی "رێككه‌وتنه‌كانی پێشووی نێوان هه‌ردوو حزب به‌ رێژه‌یه‌كی زۆر جێبه‌جێ كراون." ئه‌م لێدوانه‌، یا نیشانه‌ی درك نه‌كردنه‌ به‌وه‌ی كه‌ روویداوه‌، یان هه‌وڵه‌ بۆ به‌لاڕێدابردن. ئه‌گه‌ری دووه‌میان به‌هێزتره، چونكه‌ ئه‌و به‌رپرسه‌، له‌ درێژه‌ی دیمانه‌كه‌یدا ده‌ڵێت " بژارده‌ی سه‌ره‌كی پارتی بریتییه‌ له‌ سفركردنه‌وه‌ی كێشه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كێتی و پابه‌ندبوونه‌ به‌و بنه‌ما و رێككه‌وتننانه‌ی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی له‌سه‌ر دروستكراوه." واته‌، دانده‌نێت به‌و راستییه‌ی كه‌ رێككه‌وتنه‌كانی رابردوو، "به‌ڕێژه‌یه‌كی زۆر" جێبه‌جێ نه‌كراون. گه‌رچی دواتر، "دروستكردنه‌وه‌ی پردی متمانه‌" و "گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ رێككه‌وتننامه‌ی ستراتیژی" به‌ پێویست ده‌زانێت، به‌ڵام به‌رپرسه‌كه‌ "لێك نزیكبوونه‌وه‌ی ستراتیژی" به‌تایبه‌ت له‌ بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان دا، كورت ده‌كاته‌وه‌.     ئه‌م چاوپێكه‌وتنه‌ی سه‌ره‌وه‌، بۆ گشتاندنی په‌یامی كۆبوونه‌وه‌ی كۆمیته‌ی ناوه‌ندیی پارتی دیموكراتی كوردستان بوو كه‌ ١٢ی ٧، ئه‌نجامدرا و له‌ ته‌وه‌ری پێنجه‌می به‌یاننامه‌كه‌دا ، به‌روونی هاتووه‌ كه‌ پارتی، یه‌كێتیی تا ئه‌و كاته‌ پێویسته‌ كه‌ رایبكێشێته‌ ناو پرۆسه‌ی ئاڵۆز و ناڕوونی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه‌. "ره‌خساندنی كه‌ش و هه‌وایه‌كی  له‌بار بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن،... و لەو‌پێناوه‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین (ئیداره‌ی بارودۆخه‌كه‌ بده‌ین) به‌شێوه‌یه‌ك جیاوازییه‌كان رێگرنه‌بن له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن دا". (هه‌وڵده‌ده‌ین ئیداره‌ی بارودۆخه‌كه‌ بده‌ین) راستگۆترین ده‌ربڕینی سیاسییه‌ كه‌ پارتی، بۆ پرۆسه‌ی سیاسی  هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌تی. (ئیداره‌دان) جیاوازه‌ له‌ (به‌ڕێوه‌بردن) و جیاوازه‌ له‌ (هه‌ستكردن به‌ به‌رپرسیارێتی). ئیداره‌دان، چه‌مكێكی سلبییه‌ كه‌ بۆ پێناسه‌كردنی "مامه‌ڵه‌یه‌كی كاتی له‌ دۆخێكی ناچاری دا" به‌كارده‌هێنرێت. به‌ڵام ئایا راستكردنه‌وه‌ی دۆخی هه‌رێمی كوردستان، پێویستی به‌ (سه‌ركردایه‌تی كردن) هه‌یه‌ یان (ئیداره‌دان). ئه‌گه‌ر تا ئێستا، تێگه‌یشتنی پارتی له‌ "دۆخی شه‌راكه‌ت" روونبووبێته‌وه‌، ئه‌وا وتارێكی سكرتێری مه‌كته‌بی سیاسی پارتی، رووانگه‌ی حزبه‌كه‌ بۆ كایه‌ی دیموكراسی، به‌رجه‌سته‌ تر ده‌كات. ئه‌و به‌رپرسه‌ی پارتی، رۆژی ١٠ی ٧، له‌ وتارێكدا كاردانه‌وه‌ی سه‌رۆكی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، له‌به‌رامبه‌ر لێدوانێكی هه‌ڵه‌ی به‌رپرسی راگه‌یاندنی پارتی به‌رامبه‌ر یه‌كێتی، به‌ "هه‌ڵچوون" ناوده‌بات، و داوا ده‌كات "یه‌كێتی مێژووی باوكانی دامه‌زرێنه‌ری خۆی جێنه‌هێڵێت كه‌ پێشتر كادری پارتی بوون". ئه‌گه‌ر وه‌ك جافا باسی ده‌كا، ئازادی سیاسی و راده‌بڕین، كۆڵه‌كه‌ی دیموكراسی بن، ئه‌وا" دیموكراتترین ئاراسته‌ی ناو پارتی"، هێشتا ته‌نها باوه‌ڕی به‌و راده‌ربڕینه‌ هه‌یه‌ كه‌ له‌ خولگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی حزبه‌كه‌ی خۆیدا، بخولێته‌وه‌. سه‌رباری كورتهێنانه‌ فیكرییه‌كان، به‌ڵام هێشتا په‌یامی ئه‌م دوو به‌رپرسه‌ی پارتی - كه‌ نوێنه‌رایه‌تی هه‌ردوو ئاراسته‌ی جیاوازی حزبه‌كه‌ ده‌كه‌ن بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ یه‌كێتی و دۆخی هه‌رێمی كوردستان، شایانی ئه‌وه‌یه‌ وه‌ك ده‌رفه‌ت ته‌ماشا بكرێت، به‌تایبه‌ت بڕگه‌كانی  "دروستكردنه‌وه‌ی متمانه‌"، "كاركردن بۆ یه‌كڕیزی"، "زیندوكردنه‌وه‌ی رۆحی رێككه‌وتننامه‌ی ستراتیژی"، "روبه‌ڕوبوونه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌كانی ده‌ره‌وه‌ به‌ هاوبه‌شی" كه‌ چه‌خماخه‌ی ئه‌وه‌یان تێدایه‌ هه‌ردوولا به‌ره‌و رێككه‌وتنێكی نوێی ستراتیجی ئاراسته‌ بكه‌ن.   ئه‌نجام: كوردستانی باشوور، كیانێكه‌ دێرینتر له‌ پارتی سیاسی، و گشتگیرتر له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی تاكه‌كه‌س. له‌كاتێكدا ئه‌م یه‌كه‌ سیاسییه‌ ده‌یتوانی نوێنه‌رایه‌تی سیاسی "گه‌وره‌ترین گه‌لی بێ ده‌وڵه‌ت" بكا، به‌هۆی به‌رژه‌وه‌ندیی ناته‌ندروستی حزبی و كه‌سی،  له‌به‌رده‌م داڕماندایه‌. داڕمانی هه‌رێم، به‌ ته‌نها له‌ جڵه‌وكردنی جوگرافیاكه‌ی، شێواندنی مێژووه‌كه‌ی، و په‌كخستنی ئامرازه‌كانی هێزی: سیاسی و دیپلۆماسی، ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی، سه‌بازی و هه‌واڵگری، كورتنه‌بۆته‌وه‌، به‌ڵكو ئاستی "تەندروستی کولتووری نیشتمانی" – كه دژه‌ ته‌نێكی گشتگیری خۆڕسكی نیشتمانییه‌، له‌م هه‌رێمه‌ زۆر دابه‌زیوه‌. په‌ره‌سه‌ندنی هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسییه‌كان له‌سه‌ر ئاسایشی نیشتمانیی كوردستانی عێراق و له‌به‌رامبه‌ردا پاشه‌كشێیه‌كی نیشتمانیی سه‌رتاپاگیر،  ئه‌وه‌ ده‌ڵێن كه‌ چیتر گه‌لی كوردستان ناتوانێت، خۆسه‌رانه‌، له‌سه‌ر ئاستی فیكر و كرده‌وه‌، به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ نه‌رم و كرده‌ییانه‌ خۆی رابگرێت، كه‌ رۆژ دوای رۆژ، گه‌وهه‌ره‌كه‌ی داگیر ده‌كه‌ن. چاره‌سه‌ر پیاچوونه‌وه‌یه‌كی بنچینه‌ییه‌ به‌و ژێرخانه‌ سیاسییه‌ی كه‌ له‌ناو كوردستانی باشووردا، هه‌رێمی كوردستانی تیا بنیادنراوه‌. ئه‌گه‌رچی، له‌م ناوچه‌یه‌ "شۆڕش"، (ئه‌ده‌بیاتێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی سیاسی) دوای خۆی جێنه‌هێشتووه‌ و هێشتا پاساوه‌كانی پێویستیی حكومه‌تی كوردی، بۆ هه‌موو خه‌ڵكی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات رووننین، به‌ڵام ته‌نها هه‌رێمێكی به‌هێزی سه‌قامگیر، ده‌توانێت ئه‌زموونی مێژوویی حوكمڕانیی گه‌لی كوردستان له‌ له‌ناوچوون بپارێزێت. هه‌رێمی به‌هێز، ده‌توانێت به‌رهه‌می حوكمڕانییه‌كی به‌هێز بێت، به‌ڵام به‌هێز، یه‌كسان نییه‌ به‌ تاكڕه‌و، گه‌نده‌ڵ و نادیموكرات. ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌ هه‌رێمی كوردستان، له‌بری راوه‌ستان له‌به‌رده‌م هه‌ره‌سێكی چاوه‌ڕوانكراوی له‌سه‌رخۆ، پێویستی بۆ داڕشتنه‌وه‌ی سیستمی سیاسی و بیناكردنه‌وه‌ی خۆی له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌رعییه‌ت و مه‌شروعییه‌ته. شه‌رعییه‌تی ده‌ستووری، و مه‌شروعییه‌تی جه‌ماوه‌ری، كۆڵه‌كه‌ به‌هێزه‌كانی ده‌سه‌ڵاتن، كه‌ پێده‌چێت یه‌كێتی و پارتی - ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت دۆخی ئێستا تێپه‌ڕێنن، له‌ رێی گۆڕینی گه‌ڵاڵه‌ نامه‌ی فیكریی (مامه‌ڵه‌ی ناچاری) یه‌وه‌ بۆ (رێككه‌وتنی ستراتیجی)، سه‌ره‌تاكانی قۆناغێكی نوێ بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان دابڕێژین. رێككه‌وتنێكی ستراتیجیی گشتگیر كه‌ بتوانێت سه‌ركردایه‌تی كردنێكی ته‌ندروست بۆ هه‌رێم و كابینه‌یه‌كی دوو حزبی بۆ پارتی و یه‌كێتی زامن بكا، به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هه‌ڵبژاردنی هه‌رێمی كوردستان لاده‌با و مانا بۆ "هه‌ڵبژاردن" ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌؛ سه‌قامگیرییه‌كی رێژه‌یی ده‌داته پرۆسه‌ی سیاسی كه‌ بنیادنانی به‌دوادا دێت؛ كۆده‌نگیی كوردی به‌رامبه‌ر به‌غدا و وڵاتانی ناوچه‌كه‌ دابین ده‌كات كه‌ ره‌خسێنه‌ر ده‌بێت تا هۆشیارانه‌تر (ئامرازه‌كانی هێز) له‌ چوارچێوه‌ی پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی كوردستاندا بخرێنه‌ كار. سه‌رباری به‌های فره‌یی سیاسی، و ره‌چاوكردنی رۆڵی پارت و گروپه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تر، به‌ڵام به‌ كرده‌وه‌، پانتاییه‌كانی داڕشتنی په‌یمانێكی كۆمه‌ڵایه‌تی، ده‌ستنیشان كردنی ده‌سته‌یه‌كی دامه‌زرێنه‌ر بۆ نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم و، هه‌نگاوه‌كانی دواتری سه‌رپێخستنی ده‌وڵه‌تێكی دیفاكتۆی كوردی - ئه‌گه‌ر باوه‌ڕمان پێی بێ، به‌ داڵانی (رێككه‌وتنێكی نوێی ستراتیجی) له‌ نێوان یه‌كێتی و پارتیدا ده‌ڕوا.  

شیكاری: درەو 🔻 پاڵپشت بە ڕاپۆرتی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە هەردوو شێوەی هەناردەکردن و فرۆشتنی ناوخۆ بڕی (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە کە (88%)ی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان و (12%)ی لەناوخۆدا ساغکراوەتەوە. بە تێکرای رۆژانەی (408 هەزار و 39) بەرمیل. 🔹 بە تێکڕا بە شێوەی فرۆشتنی (ناوخۆ و بۆری) بەرمیلێک نەوت بە (63.14) دۆلار فرۆشراوە، لە کاتێکدا لە بازاڕەکانی جیهان (81.18) دۆلار و کۆمپانیای سۆمۆ بە (75.55) دۆلار فرۆشتووەیەتی، واتە هەرێم بەراورد بە جیهان زیاتر لە (18) دۆلار و بەراورد بە عێراق، هەرێم بە زۆرتر لە (12) دۆلار هەرزانتر نەوتەکەی خۆی فرۆشتووە. 🔹 ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم فرۆشتوویەتی کۆمپانیای "سۆمۆ" بەو نرخەی خۆی نەوتی عێراقی پێ فرۆشتووە ساغیبکردایەتەوە بڕی (574 ملیۆن 590 هەزار و 523) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو نرخەی ئێستای هەرێم خۆی هەناردەی کردووە. 🔹 کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی نەوتی هەرێمەوە بەدەستهاتووە، بڕی (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) چووە بۆ خەرجی و تەنها بڕی (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار و بە ڕێژەی (43%) گەراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. پرۆسەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2023 فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە رۆژی (13ی تەموزی 2023) بڵاوی کردەوە، كۆمپانیای دیلۆیت، ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەکی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە. بە پێی ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت، کۆی بەرهەمی نەوت (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوت بووە، بڕی هەناردەكردن (32 ملیۆن و 307 هەزار و 382) بەرمیل و بڕی تەرخانکراویش بۆ پاڵاوگە (4 ملیۆن و 39 هەزار و 232) بەرمیل بووە، هەروەها بڕی فرۆشی ناوخۆ  (376 هەزار و 861) بەرمیلە. لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوەش خراوەتە ڕوو، كە داهاتی گشتیی نەوت لە هەرێمی كوردستان (2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396) دۆلار بووە، لە كاتێكدا تێکڕای نرخی بەرمیلێك نەوت (67.639) دۆلار بووە، لەم ڕێژەیەش داهاتی نەوتی ناوخۆ  (22 ملیۆن و 98 هەزار و 456) دۆلار و تێکڕای نرخی بەرمیلێكیش (58.638) دۆلار بووە. ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت ئەوەشی خستووەتە ڕوو، خەرجیی پڕۆسەی نەوت لە چارەکی یەكەمی ئەمساڵدا، (ملیارێك و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلار بووە و لەم ڕێژەیەش داهاتی ماوە بۆ حکومەت كە بۆ مووچەی مووچەخۆران تەرخان كراوە، بریتی بووە لە (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار. وەک ئەوەی لە گرافیکی خوارەوە رونکراوەتەوە.   لەم راپۆرتەدا ئەوە ڕووندەکەینەوە، کە نەوتی هەرێمی کوردستان تا چ ئاستێک هەزانتر فرۆشکراوە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، تەنانەت نرخی فرۆشتنی نەوتی عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"ەوە، هاوکات تیشک خستنە سەر ئەوەی ڕێژەی گەڕانەوەی داهاتی گشتی نەوت لە چی ئاستێکدایە؟ ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی لە ڕێگەی بۆری هەرێمەوە هەناردە کراوە، کۆمپانیای سۆمۆ بیفرۆشتبایە جیاوازییەکەی چی دەبوو؟ بەتایبەت لە ڕووی داهاتەوە؟ هەڵسەنگاندنی فرۆشی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە هەردوو شێوەی هەناردەکردن و فرۆشتنی ناوخۆ بڕی (36 ملیۆن و 723 هەزار و 475) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە کە (88%)ی لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان و (12%)ی لەناوخۆدا ساغکراوەتەوە. کۆی ئەو نەوتەی فرۆشراوە بە تێکرای رۆژانە بریتی بووە لە (408 هەزار و 39) بەرمیل. وەک لە هەواڵەکەدا هاتووە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بە تێکڕا لە ڕێگەی (ناوخۆ و بۆری)یەوە بەرمیلێک نەوتی بە (63.14) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، لە ماوەی ناوبراودا بە تێکڕای بریتی بووە لە (81.18) دۆلار، بەم پێیەش حکومەتی هەرێم هەر بەرمیلێک نەوتی بە (18.04) دۆلار کەمتر فرۆشتووە. هاوکات بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق هەر بەرمیلێک نەوت لە رێگەی "سۆمۆ"وە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بە تێکڕا دراوە بە (75.55) دۆلارو بەراورد بەم نرخەش هێشتا نەوتی هەرێم بە (12.41) دۆلار کەمتر فرۆشراوە. پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت، کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە دەستکەوتووە، بریتی بووە لە (2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396) دۆلار. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێم فرۆشتوویەتی کۆمپانیای "سۆمۆ" بەو نرخەی خۆی نەوتی عێراقی پێ فرۆشتووە ساغیبکردایەتەوە کۆی داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (2 ملیار و 774 ملیۆن و 274 هەزار و 919) دۆلار، واتە نەوتی هەرێم بڕی (574 ملیۆن 590 هەزار و 523) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو نرخەی ئێستای، ئەمە سەرباری ئەوەی تێچووی هەناردەکردنی نەوتی عێراق زۆر کەمترە لە تێچووی نەوتی هەرێم وەک لە ڕاپۆرتەکەی "دیلۆیت"دا هاتووە. چونکە ئاماژە بەوە دراوە، کە لە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی نەوتی هەرێمەوە بەدەستهاتووە، بڕی (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلاری بە ڕێژەی (57%) چووە بۆ خەرجییەکانی وەک؛ (گۆڕانکاری لە ڕەسیدی حیساباتی کڕیاران، سودو رسوماتی پەیوەست بە کڕیاران، شایستەی دارایی کۆمپانیا نەوتییەکان، خەرجی و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی تورکیا بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)، خەرج و کرێی گواستنەوەی نەوت لە نێو خاکی هەرێم بۆ کۆمپانیای بۆری کوردستان (KPC)...)، لە بەرامبەردا تەنها بڕی (946 ملیۆن و 497 هەزار و 142) دۆلار و بە ڕێژەی (43%) گەراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم و بۆ موچەی موچەخۆران تەرخان کراوە. (بڕوانە خشتەکەی خوارەوە)            

ئامادەكردنی: رێكخراوی روونبیین كۆمپانیای دیلۆیت،ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەگی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە سەرلە ئێوارەی ئەمڕۆ  چوارشەممە  ٢٠٢٣/٠٧/١٣ دواهەمین راپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت کە ئاماری وردبینیکراوی بەرهەم، هەناردە،خەرجی وفرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستانە بڵاوکرایەوە، واتە تا وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕیی  بۆری هەناردەی عێراق -تورکی بۆ بەندەری جەیهانی تورکیاوە.  كۆمپانیای دیلۆیت، ئاماری بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، خەرجی و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی بۆ چارەگی یەكەمی ئەمساڵ (2023) بڵاو کردەوە. بە پێی ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت، کۆی بەرهەمی نەوت 36 ملیۆن و 723 هەزار و 475 بەرمیل نەوت بووە، بڕی هەناردەكردن 32 ملیۆن و 307 هەزار و 382 بەرمیل و بڕی تەرخانکراویش بۆ پاڵاوگە 4 ملیۆن و 39 هەزار و 232 بەرمیل بووە، هەروەها بڕی فرۆشی ناوخۆ  376 هەزار و 861 بەرمیلە. لە ڕاپۆرتەكەدا ئەوەش خراوەتە ڕوو، كە داهاتی گشتیی نەوت لە هەرێمی كوردستان 2 ملیار و 199 ملیۆن و 684 هەزار و 396 دۆلار بووە، لە كاتێكدا تێکڕای نرخی بەرمیلێك نەوت 67.639 دۆلار بووە، لەم ڕێژەیەش داهاتی نەوتی ناوخۆ  22 ملیۆن و 98 هەزار و 456 دۆلار و تێکڕای نرخی بەرمیلێكیش 58.638 دۆلار بووە. بەپێی بەدواداچوونەکانی ڕوونبین تێكڕای نرخی برێنت لەو ماوەیەدا بریتی بووە لە ٨١.٢ دۆلار واتە تێكڕای داشکاندن بەراورد بەنرخی برێنت ١٣.٥٣ دۆلاربووە بۆ نەوتی هەناردە کراو بەڵام بۆ فرۆشی ناوخۆ ٢٢.٥٣ دۆلار بووە. ڕاپۆرتەكەی كۆمپانیای دیلۆیت ئەوەشی خستووەتە ڕوو، خەرجیی پڕۆسەی نەوت لە چارەگی یەكەمی ئەمساڵدا، ملیارێك و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254 دۆلار بووە و لەم ڕێژەیەش داهاتی ماوە بۆ حکومەت كە بۆ مووچەی مووچەخۆران تەرخان كراوە، بریتی بووە لە 946 ملیۆن و 497 هەزار و 142 دۆلار. لەماوەی ئەم چارەکەدا کەدا تا ٢٠٢٣/٣/٢٥ دەکاتە ٨٣ رۆژ هەرێم رۆژانە بەتێکڕ ٤٤٢ هەزار و ٤٥١ بەرمیل نەوتی بەرهەم هێناوە. وە تێکڕای هەناردەی رۆژانە بریتی بووە لە ٣٨٩ هەزارو و ٢٤٥ بەرمیل نەت. هەروەها رۆژانە ٤٨ هەزار و ٦٦٥ بەرمیلیش دراوە بە پاڵاوگە بۆ پاڵاوتن و بڕی ٤ هەزار و ٥٤٠ بەرمیلیش لە ناوخۆدا فرۆشراوە. لە کۆی داهاتی گشتی نەوت بڕی ٥٧٪ ی بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆشتووە و تەنها ٤٣٪ ی بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە هەروەک لە خشتەکەی خوارەوەدا دیارە. ڕاپۆرتەكانی کۆمپانیای جیهانیی دیلۆیت، لە چوارچێوەی پڕۆسەی وردبینیی کەرتی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان و وەک بەشێک لە دەستپێشخەریی تایبەت بە شەفافیەت لە بەرنامەی کاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، هەر چوار مانگ جارێك ڕاپۆرتی پشتڕاستکراوەی تایبەت بە داتا و زانیاریی نوێ لەبارەی (هەناردەكردن، بەكاربردن، خەرجی و داهاتەكانی نەوت) بڵاو دەكاتەوە.  

(درەو):  سودانی بەنهێنی لە هەرێمی كوردستانە، بەناوی گەشتیاریی‌و بەسەربردنی پشووەوە هاتووە، بەڵام لەبارەی یاسای نەوت‌و غازو بودجەوە لەگەڵ بارزانی گفتوگۆ دەكات.  چەند سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)یان راگەیاند، ئەمڕۆ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەسەردانێكی نهێنی گەیشتوەتە هەولێر. بەپێی قسەی سەرچاوەكان، سەردانەكەی سودانی بۆ كوردستان لە بنەڕەتەوە بۆ بەمەبەستی گەشتیاریی‌و بەسەربردنی پشووە، بۆیە  ئەمڕۆ بە هاوڕێیەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی سەردانی هاوینەهەواری (بێخاڵ)ی كردووە‌و پێكەوە نانیان خواردووە.  (درەو) زانیویەتی، سودانی بەنیازە سبەینێ سەردانی دەڤەری بارزان بكات.  سەردانەكەی سودانی بۆ كوردستان هاوكاتە لەگەڵ دەستپێكردنی وەرزی نوێی یاسادانانی پەرلەمانی عێراق، وەرزێك كە بڕیارە تێیدا یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ پەسەند بكرێت‌و ئەم یاسایە ماوەی 18 ساڵە لەنێوان هەولێرو بەغداد ناكۆكی لەسەرەو پێشبینی دەكرێت ئەمجارەش یاساكە بەبێ ناكۆكی‌و كێشمەكێش تێنەپەڕێت، بەتایبەتیش كە لەدوای بڕیارەكەی ناوەڕاستی شوباتی 2022ی دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە نەوتی هەرێمی كوردستان هیچ كەڤەرێكی یاسایی نەماوە‌و حكومەتی هەرێم تاكە ئومێدی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵە.    سەرچاوەكە وتی:" تەوەرێكی تری سەردانەكەی سودانی، پەیوەندی بە پرسی چۆنیەتی جێبەجێكردنی یاسای بودجەی 2023ی عێراق‌و پشكی هەرێمەوە هەیە، ئەمە لەپاڵ گفتوگۆكردن سەبارەت بە دۆسیەی نەوت‌و هەرێم‌و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت كە لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە". زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، رەشنوسی یاسای نەوت‌و غاز لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بەجۆرێك داڕێژراوە كە بەدڵی حكومەتی هەرێم نییە، سودانی دەسەڵاتی نەبووە بەسەر لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا لە نوسینەی ئەم یاسایەدا، بۆیە بەم سەردانە دەیەوێت بەرپرسیارێتی تێكچوونه‌وه‌ی پەیوەندییەكانی هەرێم‌و بەغداد بۆ داهاتوو، لەئەستۆی خۆی لابدات.  

درەو: تائێستا, گواستنەوەی نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ توركیا راگیراوە, دوای تێپەڕبوونی نزیكەی چوار مانگ بەسەر بڕیاڕی دادگای ناوبژیوانی لە فەرەنسا, كە بەگوێرەی ناوەرۆكی بڕیارەكە, پێویستە ئەنقەرە قەرەبووی بەغداد بكاتەوە, لەپای هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ‌ وەرگرتنی مۆڵەت لەبەغداد. ریشەی كێشەكە   نزیكەی دەیەیەكە, ناكۆكی لەنێوان ئەنقەرەو بەغداد, لەبارەی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان بەشێوەیەكی سەربەخۆ سەریهەڵداوە, نەوتی هەناردەكراو لەكوردستانەوە بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیەوە فرۆشرا, جێی ئاماژەیە زۆرینەی نەوتی خاوی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ, لەڕێی باشورەوە هەناردەی دەرەوەی دەكرێت. لەوەڵامی هەناردەكرنی نەوتی كوردستاندا بەشێوەیەكی سەربەخۆ, عێراق سكاڵای لە دادگای نابژیوانی نێودەوڵەتی تۆماركرد, بەغداد ئەو هەنگاوەی توركیای بە پێشێلكردنی رێككەوتنی هێڵی بۆرییەكانی ساڵی (1973) دانا, كاتێك نەوتی كوردستانی عێراقی هەناردەكرد, بەبێ‌ وەرگرتنی مۆڵەت لەدەوڵەتی عێراق, بڕیارەكەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی, كە لەمانگی ئازاری رابردوو دەرچوو, پاڵپشت بوو بەو مەرجەی هاوپێچی رێككەوتنی ساڵی (1973)یە, كە دەقەكەی دەڵێت, دەبێت توركیا تەنها لەڕێگەی كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی حكومەتی عێراق(سۆمۆ)وە, نەوت هەناردەبكات. لەمانگی ئازاردا, دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی بڕیاریدا, توركیا نزیكەی (1)ملیارو (470)ملیۆن دۆلار بدات بە بەغداد, وەك قەرەبوو لەپای ئاسانكاریكردن بۆ هەناردەی نەوتی كوردستان, لەنێوان ساڵانی (2014-2018) بەبێ‌ رەزامەندی حكومەتی عێراق.   (لەمانگی ئازاری (2023) دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی بڕیاریدا توركیا بڕی قەربووی (1)ملیارو (470)ملیۆن دۆلاری ئەمریكی وەك سزا بدات لەسەر ئەو سكاڵایەی بەغداد لەساڵی (2014) لەبارەی هەناردەكردنی نەوت لەهەرێمی كوردستانەوە تۆماریكرد. (هێڵی نەوتی كەركوك-جەیهان)   وەزارەتی نەوتی عێراق, دەستبەجێ‌ پێشوازی لە بڕیاڕی دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی كرد, توركیاش بڕیاڕەكەی قبوڵكرد, بەتایبەت كە سزاكە زۆر لەوە كەمتر بوو چاوەڕواندەكرا, هەندێك لەو بەرپرسە توركانەی كە (ئەمواج میدیا)دوادونی, نیگەران بوون لەوەی, كە رەنگە بڕی قەرەبووكە بگاتە (20)ملیار دۆلاری ئەمریكی, ئیحسان عەبدولجەبار, وەزیری پێشوی نەوت لەمانگی ئەیلولی (2022)دا, وتی: ئەگەر بەغداد سكاڵاكە بەرێتەوە, پێشبینی دەكات بڕی قەرەبووكە بگاتە (30)ملیار دۆلار, توركیا لە رۆژی (25)ئازاردا, هاوردەكردنی زیاتر لە (450)هەزار بەرمیل نەوتی راگرت, كە رۆژانە لە باكوری عێراقەوە رەوانە دەكرا, لەوكاتەوە پرۆسەی رادەستكردنی نەوتی خاو راگیراوە. لەكاتی راگەیاندنی فەرمانەكەی دادگاوە, توركیا بێدەنگی هەڵبژاردووە لەبارەی دانی قەرەبووەكە, هەروەك داواكە لەخشتەی كاری حكومەتی توركیادا كۆتایهات, ئەوەش لەگەرمەی كۆمەڵێك ئاستەنگی ناوخۆیی بە تایبەت دوای زەمینەلەرزە وێرانكەرەكەی مانگی شوبات كە بەوهۆیەوە زیاتر لە (50.000)هەزار كەس گیانیان لەدەستدا. گەڕانەوە بۆ خشتەی كارەكان؟ دور لە ئاستەنگە باسكراوەكانی ناوخۆ, توركیا لەساتەوەختی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی, بە ئەنقەست فەرمانەكەی دادگای فەرامۆشكرد, دەكرێت بەشێكی ئەم فەرامۆشكردنە بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی, ئۆپۆزسیۆنی توركیا ئەو بابەتە وەك كەرەستەیەكی بانگەشە بەكارنەهێنن, سەرلەنوێ‌ هەڵبژاردنەوەی سەرۆك ئەردۆغانیش, مانای ئەوەیە دۆسیەكە سەرلەنوێ‌ بایەخ پەیدادەكاتەوە. مانگی رابردوو, وەفدێكی وەزارەتی وزەو سەرچاوە سروشتیەكانی توركیا چاویكەوت بە تیمێكی عێراقی لەبەغداد, بە سەرۆكایەتی باسم خزەیر بریكاری وەزیری نەوتی عێراق, نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستانیش تیایدا بەشداربوو, باسوخواسەكان تایبەت بوون بە پرۆسەی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت لەباكوری عێراقەوە. لەسەر وێنەكە ئەمە نوسراوە: هەناردەی نەوتی خاوی عێراق بەگوێرەی ئەو ئاڕاستەیەی بۆی هەناردەكراوە لە نێوان ساڵانی (2012-2020) هیند-رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لەئاسیاو ناوچەی ئۆقیانوس-رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لە ئەوروپا- رێكخراوی هاوكاری و گەشەپێدانی ئابوری لە هەردوو ئەمریكا-خۆرهەڵاتی ناوەڕاست   لەو چوارچێوەیەدا, ئەنقەرە دەستیكردووە بە دانوستان كردن لەبارەی ئەو قەرەبووەی بڕیاڕە بیدات بە عێراق, هاوكات توركیا داوای رونكردنەوەشی كردووە لەبارەی سكاڵایەكی تر لەدادگا كە هێشتا یەكلانەكراوەتەوە. سەرچاوەیەكی توركی ئاگادار ئاشكرایكردووە, ئەنقەرە داوایكردووە قەرەبووەكە بە قیست بدات, بەوتەی سەرچاوەكە, ئەنقەرە بە لایەنی عێراقی راگەیاندووە, چاوەڕوانی رۆڵێكی چالاكتر دەكات لە ئایندەی نەوتی هەرێمی كوردستاندا, توركیا داواكاریەكی تریشی هەیە, كە بەپێویستی دەزانێت لەئایندەدا داشكاندنی بۆ بكرێت لەنرخی نەوت, جێی ئاماژەیە, ئەو نەوتەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان هەناردەی دەكرد, توركیا بەنرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕ لێی دەكڕی, پێش دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی.   سەرچاوەكە ئاماژەی بەوەشداوە: مەرجێكی تری توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت ئەوەیە, عێراق داوای دووەمی بكێشێتەوە كە لەدادگای ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی بەرزیكردووەتەوە, سەبارەت بە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەساڵی (2018)وە تا مانگی نیسانی (2023), كە بەگوێرەی سەرچاوە ئاگادارەكان, ئەو قەرەبووەی چاوەڕواندەكرێت لە داوای دووەمدا بسەپێنرێت بەسەر ئەنقەرەدا, لەبڕی قەرەبووی داوای یەكەم زیاتربێت و پێویستە ئەنقەرە بیدات بە عێراق. داواكارییەكی تری توركیا لە عێراق, خەرجكردنی تێچووی چاككردنەوەی هێڵی بۆرییەكانە, كە درێژەكەی دەگاتە نزیكەی (350)كیلۆمەتر, بەڵام عێراق ئەمە رەتكردووەتەوە, بەهۆی ئەوەی ئەنقەرە هەناردەی نەوتی راگرتووە, بەغداد دەیەوێت هەناردەكردنەوەی نەوتی پێش دەستپێكردنی دانوستانی تەواوەتی لەبارەی قەرەبووەكە بكەوێت, وەك پیشاندانی جۆرێك لە نیازپاكی.   ئاستەنگی هونەری یان سیاسی؟ سەرەڕای هەوڵی چەند مانگە, ئاماژەیەكی روون نیە لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاو لەباكوری عێراقەوە, پێش هەڵپەساردنەكە, هێڵی بۆرییەكە نزیكەی (400)هەزار بەرمیلی رۆژانەی لەنەوتی خاوی هەرێمی كوردستان لەگەڵ نزیكەی (75)هەزار بەرمیلی رۆژانەی لەو كێڵگانە دەگواستەوە, كە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی فیدڕاڵیدان, خەمڵاندنەكان ئاماژە بەوەدەكەن, راگرتنی هەناردەی نەوت زیاتر لە(2)ملیار دۆلار زیانی بەهەولێر گەیاندووە, رەنگە زیانە داراییەكانی حكومەتی بەغدادیش زۆربێت, بەڵام كاریگەری زۆر كەمترە لەسەری. لەسەر وێنەكە نوسراوە:     لەگەڵ ئەوەشدا, هەندێك ئاماژە هەیە بۆ ئەوەی رەنگە پرۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوت خرابێتە سەرمێزی گفتوگۆ, حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (4)نیساندا, رێككەوتنێكی كاتیان واژووكرد, بەهیوای دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاو لەڕێی توركیاوە, بەپێی رێككەوتنە, سۆمۆ دەسەڵاتی فرۆشتن و هەناردەكردنی ئەو نەوتەی دەبێت كە لەكوردستانەوە دەنێردرێتە دەرەوە, داهاتەكەشی لە ئەژمارێكی بانكی ناوەندی لەژێر سەرپەرشتی هەولێردا دادەنرێت. بەڵام سەرەڕای ئەو بەرەوپێشچونەی لەلایەنی عێراقی هەیە, پێدەچێت ئاستەنگەكانی توركیا بەردەوامبن, لەمانگی ئایاردا, هەریەك لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی داوایانكرد هێڵی كەركوك جەیهان بكرێتەوە, كە دواتر حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق وتی هیچ وەڵامێكیان لەلایەن كۆمپانیای وزەی حكومەتی توركیا(بۆتاش)وە, پێنەگەیشتووە, ئەوەش لەكاتێكدایە, بەرپرسانی توركیا دواخستنەكەیان گەڕاندەوە بۆ هۆكاری هونەری بەبێ‌ ئەوەی دیاریبكەن, بەغداد نائومێدی بە روونی پێوە دیارە, ئاژانسەكانی توركیا لەزاری بەرپرسێكی عێراقیەوە بڵاویانكردەوە, "مەسەلەكە سیاسیە نەك هونەری". دەكرێت ئەوەی رودەدات, وا لێكبدرێتەوە كە توركیا دۆخەكە دەقۆزێتەوە بۆ ئەوەی فشار لەعێراق بكات تا سازش لە قەرەبووەكە بكات كە لەسەریەتی, دوای ماوەیەكی كورت لە رێكەوتنی نیسانی (2023)نێوان هەولێرو بەغداد, دەنگۆی ئەوە بڵاوبویەوە, توركیا ویستیوتی دانوستان بكات پێش دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت, لەگەڵ ئەوەشدا, دەشێت ئەنقەرە فشاربكات لەپێناو كەمكردنەوەی بڕی قەرەبووەكە. لەكۆبونەوەكەی (19)ی حوزەیرانی بەغدادا, وەفدەكان ئاماژەیان بە رەهەندە سیاسیەكانی پرسەكە كردووەو داوای گفتوگۆی زیاتریان كردووە, رۆژی دوای ئەوە, مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاویكەوت بە سەرۆك كۆماری توركیا لە ئەنقەرەو باسیان لە بڕیاڕەكەی داگای نێودەوڵەتی و دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت كردوە, بەڵام پێدەچێت هیچ بەرەوپێشچونێك نەبێت شیاوی باس بێت. هەڵوێستە جیاوازەكان رێگرن لەهەناردەكردنەوەی نەوت توركیا هەڵوێستێكی توند پیادە دەكات, لەكاتێكدا بەهۆی راگرتنی نەوتەوە, بەدەست كێشەی ئابوریەوە دەنالێنێت, لەلایەكی تریشەوە, عێراق بەوپێیەی بڕیاری دادگای بردووەتەوە, نایەوێت بڕیارەكەی ژووی بازرگانی نێودەوڵەتی لەدەستبدات. لەنێو ئەو گێژاوەدا, سەرۆك وەزیرانی عێراق چاوی لەسەر دۆزینەوەی چارەسەرێكە, رێككەوتنەكی لێبێتە بەرهەم شیاوی جێبەجێكردن بێت, بەڵام وەك هەندێك لە راپۆرتەكان ئاماژەی پێدەكەن, گروپە چەكدارەكان كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن, كێشە بۆ بەرەوپێشچوون لەم دۆسیەیە دروستدەكەن, قسەی ئەوەش هەیە ئەو گروپانە, رێگە بە حكومەتی سودانی نادەن سازش بۆ داواكانی توركیا بكات, لەبارەی دەستبەرداربوون لە سكاڵای دووەم كە عێراق لەدادگای ناوبژیوانی تۆماریكردووە, جێی ئاماژەیە, هەمان ئەو گروپانە, رێگریان لە عادل عەبدولمەهدی, سەرۆك وەزیرانی پێشوتری عێراق كرد, ساڵی (2018-2019) هەوڵی سڕكردنی ئەو دۆسیەیە بدات. ئەم دۆخە, رەنگدانەوەی دیوێكی ململانێی ئیقلیمی نێوان ئەنقەرەو تارانە, بەجۆرێك گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران لە عێراق, بەشێوەیەكی رێكخراو لێدوانی دژ بە توركیا دەدەن و هێرش دەكەن سەر بنەكە سەربازیەكانی لە باكوری وڵات. لەلایەكی ترەوە, قسە لەوە دەكرێت واشنتۆن لەپشتی پەردەوە, فشار لە ئەنقەرەو بەغداد بكات, بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی عێراق لەڕێی باكورەوە, بەڵام تائێستا نەیتوانیوە ئەو دوولایەنە بگەیەنێتە سازان.   راپۆرتەكان ئاماژە بەوەدەكەن, بازرگانی دووقۆڵی نێوان عێراق و توركیا ساڵی رابردوو (24) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە, بەرژوەندی بەهێزی هاوبەش هەردوو وڵات كۆدەكاتەوە, ئەنقەرەو بەغداد وەك یەك هەوڵی پاراستنی پەیوەندیە ئابوریەكانیان دەدەن لە پشێوی, ئەگەر شتێك هەبێت شیاوی باسكردن بێت, دەكرێت بوترێت ناكۆكیەكان لەبارەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەڕێی هێڵی بۆری كەركوك جەیهان, تیشك دەخاتە سەر پێویستی ئەنجامدانی دانوستانی سیاسی لە ئاستێكی باڵادا, لەكۆتایدا, بەبێ‌ سازشكردنی هاوبەش, پێدەچێت قەیرانەكە درێژە بكێشێت. سەرچاوە: پێگەی (ئەمواج میدیا)