سان ساراڤان

چیتر کاریگەرییە نەرێنییەکانی جەنگ پەیوەست نین بە ناوچەیەکی دیاریکراوەوە یان هەرێمێکی دیاریکراوەوە، ئەوەی لە سودان و ئۆکراین و غەزە و عێراق و سووریا ڕوو دەدادت تەنها کاریگەری راستەخۆی لەسەر ناوجە ناوخۆییەکان نابێت وبەڵکو کاریگەری لە سەر کۆی مرۆڤەکانی ئەم جیهانە دەبێت و زەوی  ژینگەش دەخاتە بەر مەترسییەکی گەورەوە.  دەرئەنجامی سەرجەم  جەنگەکانە لۆکەڵی و هەرێمایەتییەکان  بە تەنها لەناوبردنی مرۆڤ نییە بەڵکو وێرانکردن و پیسکردنی ئەو ژینگەیە کە سەرجەم بوونەروەکانی هەسارەی زەی هاوبەشی دەکەن. کە باس لە ژینگە دەکەین باسی هەموو ئەو پێکهاتەیە دەکەین کە بوونی ئێمەی لەسەر بەندە وەك ئاو، هەوا، خۆراك، خاك، سەوزایی، جۆرە جیاوازەکان، زیندە ئەندامی و نائەندامییەکان و هەموو ئەو خزمەتگوزاریانەی فەراهەمکراون بۆ کۆمەڵ و مرۆڤەکان.
ئەشێ جەنگ ململانێی دوو لایەن بن یان زیاتر، کە بەشێوەیەکی بەرجەستە و فیزیکی و هێرش  و دەستدرێژی بێت بۆ سەر یەکتر و ژیانی مرۆڤەکان بخاتە مەترسییەوە، وێرانکاری بەرهەم بهێنێت،  هەروەها ئەشێت جەنگ  ڕووبەڕووبونەوەی ناڕاستەخۆ و بێت و هێرش و پەلاماردانی راستەوخۆی تێدا بەرجەستە نەبێت و پرۆکسی بێت،  بەڵام بەهەمان شێوەی جەنگی راستەخۆ  ژیانی سەرجەم مرۆڤەکان دەخاتە مەترسییەوە.  
ئاشکرایە کە لە ئێستادا گەورەتین جەنگ کە ڕووبەرروی سەرجەم مرۆڤایەتی بۆتەوە جەنگە گەورە شارواوەکەی ژینگەیە بە هۆی ئەو کارە مرۆکردەیانەوە کە لە بەرهەمهێنانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن  و گازە ژەهراوییەکانەوە دروستبووە لە جیهاندا. بڵاوکرنەوەی ئەم گازانە (بە رێژەیەکی زۆر لە بەکارهێنانی ووزە بەردیینەیەکان وەك خەڵوز و گاز و بەرهەمە نەوتییەکان)بوونەتە هۆکاری درەستبوونی ڕێژەیەکی زۆر لە گازە گەرمەخانەییەکان(دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و هێکسافلۆرایدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین) وپلەی گەرمی گۆی زەوییان بەڕێژەی ١،٥ بەرزکرۆتەوە. دەردانی ئەم گازە گەرمەخانەییانە مرۆڤایەتی خستۆتە بەردەم هەڕەشەیەکی گەورە لە ىلاوبوونەوی پەتاو نەخۆشییەکان وپیسبوونی هەوا و  مەترسی لەکەمبوونەوەی ئاوی پاکژ و ئاسایشی خۆراك و دروستبوونی کارەساتە سروشتییەکان.
هەڵسوکەوتی نابەرپرسانەی دەوڵەتە زلهێز  و بەرهەمێنەر و شەڕخوازەکان هۆکارێکی گەورەی ئەم گۆڕانکارییە ژینگەییەن کە بە بەردەوامی ئەم کوورەیە جۆش دەدەن، جا چ لەڕێی بەرهەمێهانی ووزەی بەردیینەوە بێت یان لەرێی  پیشەسازییەکانیانەوە و  بەرهەمهێنانی داهێنەرە نوێکانی وەك پلاستیك  و مادەی قڕکەرە و شەڕی ئاوی پاکژ و بڕینەوەی دارستانەکانەوە بێت.
بەرپا کردنی جەنگەکانیش  یەکێکن  لەو هۆکارە سەرەکییانەی کە دەبنە هۆی بەرهەمهێنانی گازی گەرمە خانەییەکان و وێرانکردن و تێکدانی سیستەمی خاك و  زیانگەیاندن بە جۆرە جیاوازەکان و  کەڵەکەبوونی خاشاك و خاپوورکردنی شارەکان و دروستکردن قەیرانی خۆراك و ئاو و پیسکردنی هەوا.
بەپێی توێژیینەوەیەك کە( دەستپێشخەری لەسەر ژمێریاری گازی گەرمخانەیی جەنگ  (IGGAW ئەنجامی داوە، دوای دوو ساڵی جەنگ لە نێوان  ڕووسیاو  ئۆکراین   کە لە ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٢ تا  ٢٣ی شوباتی ٢٠٢٤ ،  دەردانی گازی گەرمخانەیی هەسارەکە بە بڕی ١٧٥ ملیۆن تەن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن زیادی کردووە.  لە ٢٤ مانگی یەکەمی جەنگی ئۆکراین  زیانی کەشوهەوا زیاتر بووە لە دەردانی گازی گەرمخانەیی ساڵانەی  هەریەك لە ١٧٥ وڵات. رۆژنامەی گاردییانی بەریتانی ئەم ١٧٥ ملیۆن تەنەی لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەی بەراوردکرددوە  بە  کۆی گشتی  دەردانی گازە ژەهراوییەکانی  ساڵانەی ٩٠ ملیۆن ئۆتۆمبێل لە وڵاتانی وەك ڤەنزوێلا و هۆڵەندا  لە ساڵی ٢٠٢٢دا. ئەمە جگە لەو وێرانکارییانەی کە بە سەر سروشتی ئۆکراین و  ژێرخانی شارستانی و ماڵ و قوتابخانە و نەخۆشخانە و دامەزراوە گشتییە گرنگەکان  هاتووە لەگەڵ زیانی سەرچاوەی سەرەکی وەك ئاو و کارەبا و چاودێری تەندروستی.
ئەوەی شایانی باسکردنە دەردانی ئەم گازانە بەسەر چەند فاکتەرێکدا دابەشبوون کە سەرەکیترینیان  ئەنجامی:
 ئاگرکەوتنەوە: دوو ملیۆن و ٤٧ هەزار دۆنم دارستان و کێڵگەکان سووتێنراون ، کە لە ١٣٪ی کۆی گشتی دەردانی کاربۆن پێکدەهێنێت.

 چالاکی سەربازیی : یەك لەسەر سێی دەردانی گازی ژەهراوییەکان لەم جەنگەدا   لە چالاکییە سەربازییەکانەوە هاتووە  لەڕێگای سووتەمەنی  و تەقەمەنی بەکارهێنراوی سەربازەکان، لێکەوتەی تەقەمەنییەکانیش بەندە بە جۆرەکەیەوە ئەگەر چی سەرجەمیان هۆکارن بۆ دەردانی گازی یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن بە ڕێژەیەکی زۆر، هەروەها تەقەمەنی نەتەقیوە و بەرهەمە لاوەکییەکانی کاریگەری نەرێنی لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ دەبێت.
گۆڕینی ڕێڕەوی فڕۆکە بازرگانییەکان: بۆ خۆپاراستن و  دوورکەوتنەوە لە بەکارهێنانی جوگرافیا و ئاسمانی  ئەم دوو وولاتە سووتەمەنی فڕۆکەوانی مەدەنی و بازرگانی ولاتانی دەوروبەر  بە ڕێژەیەکی زۆر زیادیکردووە کە مەزەندە دەکرێت نە  ٢٤ ملیۆن تەن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن.
بە ئامانجگرتنی ژێرخانی وزە: جوڵەی زۆرەملێی ملیۆنان هاولاتی و هەڵاتن لە ململانێکان، ئاوارەبوونی نزیکەی حەوت ملیۆن خەڵکی ئۆکراین  و ڕووسیا و  نزیکەی سێ ملیۆن و ٣٠٠ هەزار تەن کاربۆنیان بەرهەمهێناوە.
 ئاوەدانکردنەوە: لە پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەدا خواستی بنەڕەتی لە سەر ئاو و  کۆنکرێت و ئاسن و  پۆڵا و پلاستیك  دەبێت بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوەی شوێنە خاپوورکراوەکان سێ یەکی تری دەردانی گازەکان  پێك دێنن.

بەهەمان شێوە ئەم پۆڵینەی سەرەوە جێبەجێ  دەبێت بە سەر دەرئەنجامەکانی جەنگی هەنووکەیی غەزە- ئیسرائیلیش کە هۆکارێکی ترە بۆ بەرهەمهێنانی گازی گەرمە خانەیی لە هەسارەکەماندا.
گەر تەنها ىروانینە  پاشماوەی وێرانکاری لە کاتی جەنگەکەدا، ئەوا بە پێی سەرچاوەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNEP)  مەزەندە کراوە کە ٣٩ ملیۆن تەن پاشماوەی دوای جەنگە کە کەڵەکە بوبێت.   لە  هەر مەتر چوارگۆشەیەك لە کەرتی غەززە، ئێستا زیاتر لە ١٠٧ کیلۆگرام پاشماوە هەیە. ئەمەش پێنج هێندەی زیاترە لە ئەو پاشماوەیەی کە لە شەڕی ٢٠١٧ی موسڵ لە عێراق دروست ببوو، سەرەڕای بڕی دەردانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە هەوادا بە هۆی چالاکییە سەربازییەکانەوە.
پرسێکی ژینگەی یەکسەر گوزەر دەکات بە مێشکماندا ئەویش ئەوەیە کە ئایا  بۆ پاکردنەوە و دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ئەم ناوچانە دەبێت چەند هێندەی تر گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بخەینە بەرگە هەواوە؟ وەڵامەکەی ئەوەیە  کە ڕەنگە دوو هێندەی ئەو گازە زیانبەخشانەی کە  جەنگانەکان بەرهەمیان هێناوە یان ڕەنگە  زیاتریش بێت.
بێگومان ئەم ناوچەیەی خۆشمان بێبەری نییە لەو جەنگانە و دەرهاویشتە ژینگەییەکانی، هێرشە سەربازییە  یەکبەدوایەکەکانی  سوپای توورکیا بۆ باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان و دەرئەنجامەکانی لە بەرهەمهێنانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بە هۆی تەقەمەنی و چەکی کیمیایی و  سووتان و بڕینەوەی دارستانەکان و ناوچە شاخاوییەکانی کوردستان و ئاوارەبوونی گووندنشینەکان هیچی کەمتر نییە لەو دەرئەنجامانەی کە بە هۆی جەنگەکانی ڕوسیاو ئۆکراین و غەزەو سودان ڕوو دەدەن.

لە کۆتادا دەگەیینە ئەو دەرئەنجامەی کە جەنگەکان بەتەنها بریتی نین لە زیانی جەستەیی مرۆڤ و ئابووری و داگیرکاری  بەڵکو تێکدانی ئیکۆسیستمی هەسارەی زەویشن، بەو تێکدانە دەشێت هەموو بوونەوەرەکانی سەر ڕووی زەوی زەرمەندی سەرەکی بن لە هەر پانتایەك و جوگرافییائەکی ئەم هەسارەیەدا بێت.