عەبدوڵا حەوێز - رۆژنامەنووس لە BBC     - لە پۆستی پێشومدا بە پشت بەستن بە چەندین سەرچاوەی تایبەت کە ماوەیەکی باشە لەرێی بینینی کەسانێکی نزیک لە بڕیار بەدەستدان لە کوردستان و عێراق و چەندین لێکۆڵەر و دیپلۆماتی بیانی کە ئاگاداری رووداوەکانی ریفراندۆم و هێرشی هێزە عێراقیەکان بوون بۆ سەر کەرکووک و مەخموور و شنگال و ناوچەکانی تر، باسی ئەوەم کردبوو کە قاسم سلێمانی عەرابی هێرشەکەی سەر کەرکووک بوو و راستیش بوو کە پێشتر بافل تاڵەبانی و هێرۆی دایکی لێ ئاگادار کرابوویەوە. . - لەم پۆستە بە کورتی وەڵامی ئەم پرسیارە دەدەمەوە کە ئایا تا چەند هێرشەکە پەیوەندی بە ریفراندۆمەوە بوو و ئایا ئەگەر ریفراندۆم نەبووایە ئەم هێرشە روویدەدا؟ . - نەخێر، ئەگەر ریفراندۆم نەبووایە هێرشی سەربازی عێراق بۆ سەر کەرکووک روینەدەدا، چونکە: . - فیکرەی هێرشکردنە سەر کەرکووک دوو رۆژ دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم و پێداگری بارزانی و نەجمەدین کەریم لە ئەنجامدانی لە کەرکووک و ناوچە جێناکۆک لەسەرەکان گەڵاڵە بوو . - رۆژی ٢٧ و ٢٨ی سێپتێمبەری ٢٠١٧ واتە دوو رۆژ دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم، حەیدەر عەبادی لەگەڵ هەریەک لە ئەبو مەهدی موهەندیس و هادی عامری بە جیا کۆدەبێتەوە و پرسیاری ئەوەیان لێدەکات کە تا چەند پشتیوانی دەبن ئەگەر هێرش بکاتە سەر کەرکووک. ئەمە بە دە رۆژ پێش ئەوەی کە ئەبو مەهدی موهەندیس بە پێشوەیەکی نافەرمی لەم بارەیەوە قسە لەگەڵ بافڵ بکات. . - واتە بیرۆکەی هێرشکردنە سەر کەرکووک پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم نەبووە و ئەم بیرۆکەیە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم گەڵاڵە دەبێت و سەرەتا لەلایەن حەیدەر عەبادیەوە گەڵاڵە دەبێت و ئەوەیش لەرێی موهەندیس و عامریە پرس بە قاسم سلێمانی دەکات و دوای پێکردنی گوڵی کەسک سلێمانی خۆی دەبێتە ئەندازیاری هێرشەکە . - قاسم سلێمانی پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم لەم بارەیەوە چەندین جار هۆشداری دابوویە بارزانی کە ئەگەر ریفراندۆم بکرێت ئەوا شەر روودەدات. . - واتە هۆکاری یەکەمی کەوتنی کەرکووک و ناوچە جێناکۆک لەسەرەکانی تر ئەنجامدانی ریفراندۆم بوو، دواتر هۆکاری تریشی هاتە سەر. . - ئەگەر ریفراندۆم نەکرایە، ئەوا رێککەوتنێکی ئاشتیخوازانه دەکرا بۆ دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بەشێوەیەک کە هەردوو لا پێی رازی بن و بوونی حکومەت عێراق لە کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر وەک پێش هاتنی داعش بوونێکی رەمزی دەبوو و بەشێوەی فیعلی کورد زۆربەی دەسەڵاتەکانی پارێزگاکەی لەدەست دەبوو. . کۆتایی

 عارف قوربانی  لە دوای ریفراندۆم و تێكچوونی پەیوەندییەكانی پارتی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە و ناوەندە نێودەوڵەتییەكان، هەروەها لە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بەدواوە، پارتی بە تەواوی خرایە گۆشەیەكەوە. نیوەی ناوچەكانی كاركردنی خۆی لەدەستدا و گەمارۆی سیاسی و ئابووری و سەربازی خرایە سەر، پۆستی سەرۆكی هەرێمی لەدەستچوو، گوشار خرابووە سەری تا حكومەتیشی لەدەست دەربهێنرێت و خۆریان بەرەو ئاوابوون بچێت.  چاوەڕوانییەكان بۆ لاوازبوونی پارتی بەجۆرێك بوون، كەم كەس پێیوابوو بە ئاسانی دەتوانێ‌ بێتەوە گۆڕەپانەكە. بەڵام نەك هەر پارێزگاری لە مانەوەی خۆی كرد، بەڵكوو یارییەكەی بەجۆرێك هەڵگێڕایەوە كە بۆ یەكەمجار لەدوای شۆڕشی ئەیلوولەوە ببێتە حیزبی یەكەمی خاوەن بڕیار. لەدوای ئەو رووداوانە، ئێستا پارتی دۆخێكی بۆ دروستبووە، بە درێژایی مێژووی بنەماڵەی بارزانی و تەمەنی پارتی دیموكراتی كوردستان، دەرفەت و دەستكەوتی وەكوو ئێستا نە بۆ ماڵبات و نە بۆ حیزبەكەشیان نەڕەخساوە.  بارزانی لە دەرەوەی دامەزراوەی دەستووری و هیچ ناو و پۆستێك كە ئیجماعی سیاسی لەسەر بێت، بەڵام لەڕووی واقیعییەوە دەرفەتی ئەوەی بۆ رەخساوە مومارەسەی رۆڵی مەرجەع یان رابەری بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كوردستان بكات. كوڕی بارزانی بووە بە سەرۆكی حكومەت، برازای بارزانی بووە بە سەرۆكی هەرێم، حیزبەكەشی بە خاوەن گەورەترین كوتلەی پەرلەمانی. لە شێخ عەبدولسەلام بارزانییەوە تا ئێستا ئەم بنەماڵەیە لە ترۆپك و ریزی پێشەوەی مەسەلەی كوردن لە ناوچەكە و بەتایبەتیش لە كوردستانی عێراق. پارتیش لە دروستبوونییەوە تا ساڵی 1975 تەعبیر بووە لە دۆزی نەتەوەیەك. لە 1991یشەوە شانبەشانی یەكێتی نیشتمانی هەمان رۆڵ دەگێڕێت. وەلێ‌ هەل و دەرفەتی لەو شێوەیەی ئێستای بۆ نەڕەخساوە، كەچی لەبری ئەوەی وەبەرهێنان لەو سەروەرییانە و ئەو دەستكەوت و دەرفەتانەدا بكات كە لەبەردەستیدان، بەهۆی مەستیی سەركەوتن و غروری دەستكەوتەكانی، خەریكە لەخۆی تێكدەدات. لە كوردەواریدا پەندێكی باو هەیە دەڵێت: (سەری نایەشێ‌ و پەڕۆی لێ دەبەستێ). دوو ساڵی رابردوو كوردستان پڕ بوو لە تەنگژەی سیاسی، ناكۆكی و ململانێ تا ئاستێكی زۆر مەترسیدار هەڵكشان، ئەگەرەكانی بەریەككەوتن و دابەشبوونەوە بۆ دوو ئیدارەیی و دوو هەرێمی بووبوون بە ئەگەری چاوەڕوانكراو. كاتێكی زۆری ویست تا زەمینەی گفتوگۆ و دانوستاندن رەخسایەوە و كەشێكی سیاسی بە قازانجی پارتی دروستبوو كە هێزە ركابەر و نەیارەكانی ئەو سەركەوتنانەی پارتی هەزم بكەن و بچنە ژێر چەتری حوكمڕانیی پارتییەوە. لە هەلومەرجێكی وادا پارتی پێویستی بە رەخساندنی كەشێك بوو كە هێزەكانی تری بەشدار لەم (مەنزوومە حوكمڕانییەی پارتی) رۆژ لە دوای رۆژ مەیل و ئارەزووی هاوبەشیكردن لەلایان باڵای بكردایە. بەڵام پارتی نەفەسی كورت بوو، زۆر زووتر لەوەی چاوەڕوان دەكرا پاشەكشەی بەو مەیلە كرد. ئێستا و پاش كەمتر لەسەت رۆژ لە پێكەوەبوونی ئەم قۆناغە زێڕینەی پارتی، بەشێكی بەهۆی پابەندنەبوونی بە رێككەوتنەكانەوە، هاوبەشەكانی نیگەرانن و نەدۆزینەوەی چارەسەر بۆ نیگەرانییەكانیان كوردستان دەباتە قۆناغێكی نەویستراو و ژینگەیەكی سیاسی نەخوازراوەوە.  پێویستە پارتی دیموكراتی كوردستان هاوكێشەی ناوچەكە وەك ئەوەی هەیە ببینێت، ئەو پێشهاتانەی چاوەڕوان دەكرێن لە داهاتووی نزیك و دوورمەودا رووبدەن، لەبەرچاویان بگرێت. بەدڵنیاییەوە سەرباری ئەو واقیعەی بۆ پارتی دروستبووە كە حیزبی باڵادەستی ناو حوكمڕانیی كوردستانە، بەڵام بەتەنیا نەك دەرەقەتی رووداو و پێشهاتەكان نایەت، بەڵكوو بەتەنیابوونی پارتی لە واجیهەی كوردستان، لە هاوكێشە ناوچەیی و هەرێمایەتییەكاندا كوردستان رووبەڕووی ئاستەنگی گەورە دەكاتەوە. راستییەكی تاڵیش هەیە دەبێت خەڵكی كوردستان لەبەرچاوی بگرن، ئەویش ئەوەیە كە كۆمەڵگەی كوردی بەجۆرێك وابەستەی ژیانی حیزبی كراوە، دواجار شكستی حیزبێك لەسەر حسابی شكست و بەقوربانیكردنی میللەتەكە تەواو دەبێت.  ئەمە لە رابردووشدا هەروا بووە و بۆ داهاتووش بەو جۆرەیە. بۆیە پرسەكە تەنیا پەیوەست نییە بەوەی پارتی چی دەكات، چونكە ئەگەر لێبگەڕێین و بگوترێت چی دەبێت با پارتی باجەكەی بداتەوە، ئەوە تێڕوانینێكی هەڵەیە، پارتی بەتەنیا باجی هیچ هاوكێشەیەك ناداتەوە. چەند رۆژی رابردوو هەندێ كێشەی نوێ‌ لە نێوان پارتی و یەكێتی سەریان هەڵدا، یان روونتر بڵێم كێشەكان هەبوون و خەفەكرابوون، بەڵام سەریان هەڵدایەوە، وەك رێگری لە ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانی بۆ چوونە ناو هەولێرەوە كە جگە لە رێگری لە سەرۆكی پەرلەمان، دوو جاری تریش پارتی ئەمەی لەگەڵ ئەم هێزە هاوبەشە سیاسییەی كردووە. بەدوای ئەویشدا تەقەكردن لە بارەگای یەكتری لە سنووری سلێمانی و هەولێر. ئەم رووداوانە هاوكاتن لەگەڵ كۆمەڵێك پێشهات و رووداوی زۆر گەورەی ناوچەكە، ململانێی ئێران و ئەمریكا، چوونە ناوەوەی سوپای توركیا بۆ رۆژئاوای كوردستان، ئەگەری بەریەككەوتنی سعودیە و ئێران، تەدەخولی راستەوخۆی ئیسرائیل لە كێشەكان كە چاوەڕوان دەكرێت هەموو جیهان پەلكێشی خۆی بكات. لە عێراقیش بەدەر لە هەڵبژاردنێكی گرنگی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، لەبەردەم پرۆسەیەكی گوماناویی چارەنووسسازداین كە چارەنووسی نیوەی خاكی كوردستان دەخاتە ژێر پرسیارەوە. ئەمە جگە لە بۆسەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و دادگای باڵای فیدراڵی بۆ سزادان و لە قاڵبدانی هەرێم و دروستبوونی مەترسی لەسەر قەوارە دەستوورییەكەی. كەچی ئەم دوو هێزە سیاسییەی كە ئەرك و بەرپرسیارێتی پرسی نەتەوەیی ئەم قۆناغەیان لە ئەستۆیە، لێرە خەریكی داخستنی بازگەن بەڕووی یەكتریدا. بەراورد بە پرسە گرنگەكانی كورد، هەروەها بەراورد بەو هەڕەشە و مەترسیانەی لە ئایندەدا رووبەڕووی میللەتەكەمان دەبنەوە، ئەم كێشە و گرفتانەی ئێستا لەناوخۆی هەرێمی كوردستان لە نێوان پارتی و یەكێتیدا هەن، شتی زۆر بچووكن.  بەڵام چارەنەكردنیان و سپاردنیان بەقەدەر، یان تێپەڕاندنیان و جێهێشتنیان بۆ ئەوەی بەتێپەڕبوونی كات زەمەن چارەسەریان بكات، بەدڵنیاییەوە لێكەوتەكانی زۆر خراپ دەبن و ئەو پێشهات و مەترسیانەی لە داهاتوودا ئەگەری روودانیان هەیە، خێراتر دەكات. بۆیە ناكرێت هەروا بە سادەیی لەم كێشە و رووداوانە بڕوانرێت و پێویستە ئەوانەی لە خەمی ئایندەیەكی باشتردان بۆ كوردستان، بەهەستكردن بە بەرپرسیارێتییەوە ریشەی ئەم ناكۆكی و وردە كێشە و ململانێ‌ ناڕەوایانە چارە بكەن، تا توانا و كاتی چارەكردنیان تێنەپەڕیوە.   پارتی وەك ئەوەی سەركردایەتی ئەم قۆناغە دەكات، بەرپرسیارێتی یەكەمی دەكەوێتە ئەستۆ لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكان و دوورخستنەوەی كوردستان لە هەر ناسەقامگیرییەك كە دوور نییە بەهۆی رووداوێكی بچووكەوە تووشی ببین. چونكە ئەگەر خوانەكردە كوردستان بگەڕێتەوە بۆ ئەو رۆژە رەش و مەینەتییانەی بەرۆكی یەكترمان گرتبوو، ئەمجارە بە مەرگی یەكجاریی نەتەوەكەمان كۆتایی دێت.

عەلی کەریمی    لە ساڵانی ئەوەڵ و ناوەڕاستی سەدەی رابردوو لەسەر گۆش کردنمان بە وانە و تئۆرییەکانی مارکسیستی و ناساندنی کۆمەڵگای بەشەری بە سەر سێ قۆناغی کۆیلایەتی، فئودالی و سەرمایەداری و هاتنە ئارای توێژی بورژوا و دابەش کردنیان، پێمان وابوو کۆمەڵگا لە سەردەمی کۆیلایەتی پەرە دەستێنێت و ئەوجار لە ترۆپکی گەشەکردنی خۆیدا پێ دەنێتە قۆناغی فئودالی، ئەوجار بە هاتنە کایەی سەنعەت و پیشەسازی و بەرهەم هێنانی زۆرتر بە تێکنۆلۆژیای پێشکەوتووی کشت وکاڵ؛ سەردەمی سەرمایەداری و بە واتایەکیش مۆدێرنیتە دێتە کایەوە. لە ناوەراستی هەزارەی دوو تئۆریگەلی بازدانی قۆناغەکانی گەشە سەندنی کۆمەڵگا و پێویست نەبوون بە تێپەربوونی سەردەمی فئودالی، بوو بەباس و بە کورتی گوتیان شەرت نییە کۆمەڵگایەک گەشەی سروشتی خۆی بکا و دەتوانێ بە هۆکاری پێشکەوتنی زۆری تێکنۆلٶژیای لەناکاو، یەکسەر کۆمەڵگایەکی دواکەوتووی جوتیاری و فئودالی بگات بە مۆدێرنیتە، تەنانەت بە بێ چینی کریكار و بورژوا. کۆمەڵیک دەوڵەت – نەتەوەش هەر لە سەر ئەم روانگەیە لە دوای شەڕی عەلەمی یەکەم و دووهەم لە جیهان بە بێ هۆکارە سروشتی و قوناغەکانی گەشە سەندن دروست کران بۆ بەرژەوەندی ئەمپریالیزمی جیهانی بەتایبەت ئەمریکا کە وەک ئینگلیس و فەرانسە سەردەمی کلۆنیالیزمی نەبووبوو. ئەنجامی ئەم کارە بوو بە دەرکەوتنی دەوڵەت گەلێک کە بە پارە و پێشەسازی زلهێزەکان نەک خۆیان؛ بۆ مەرامی تایبەتی بە بێ بنچینە و بنەما هەڵقوڵین و کرانە داردەستی وڵاتانی رۆژئاوا و ئامرازی سەرکوت و بونیادی جەهەنەمێک بۆ گەل و وڵات و دیاردەی دیکتاتۆر و دەوڵەتانی سەرکوتگری خەڵکی هەژار و ئازادیخواز و چەوساوە بە دەستی زاڵمی خۆیی بەڵام بەکرێگیراوی رۆژئاوا، هاتە ئاراوە و دەیان دەوڵەتۆکەی سەر بە ئەمپریالیزمی جیهانی لە لاتین ئەمریکاوە بگرە تا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای دوور هەڵتۆقین و کرانە دەستەچیلەی زلهێزەکان و سەرکوتگەری خەڵکی جوتیار و هەژاری خۆیان. دلنیام گەر بە زاهیر و رەواڵەتیش دژم بی لە بەحر و ناخی خۆتان لە گەڵمی کە ئێوە وەک عەشیرەیەکی چەند هەزارکەسی هەژار و بێ زەوی کشت وکاڵ و تەنانەت وەک فئوداڵیکی گەورەی ناوچە جیاوازەکانی کوردستانیش نا، بەڵکوو لە دەسپێک وەک تەریقەت و شێخایەتی و دواتریش بە هۆی بابە گەورەتەوە بە تەواویی هاتنە ناو دنیای شۆڕشگێری و بە رەواڵەت خەبات لە پێناو گەلی کورد. ئێستا دەوڵەمەندترین کەسی کوردستان و یەک لە سەرمایەدارەکانی گەورەی جیهانن. دارایی و ماڵی ئێوە لە زۆربەی رۆژنامەنووس و دام و دەزگاکانی حکومی کوردستان شاراوەیە و بە تەواوی نازاندڕێ چەند و چوونە؟! ئەوەی دیارە چەند کۆمپانیای زەبەلاحی بەرهەم هێنانی نەوت و کۆشک و هەزاران  دۆنم  زەوی  لە کوردستان و دەرەوەیە و دەزگایەکی بێ وێنە دەوڵەمەندی بێ رەکابەریی میدیایییە، مەبەستی من لەم نووسینە کورتە تەنیا ئەم بەشەیە لە ماڵ و دارایی و ستراتیژی ئێوە و چەند سەرنجێک بۆ گەڵی چەوساوە و هەژاری کوردم لە روانگەی سیستمی عەشایری و تێکترنجانی لە گەڵ دەسەڵاتی ئابووری و بەکار هینانی تێکنۆلۆجیای هەرە بەرز و پێشکەوتوو بۆ خزمەت بە پاشماوەی فئودالی و شوان کارەیی لە وڵاتێکی بچوک و عاشایری وەک هەرێمی کوردستان. گومانم نییە ئەم دەزگا زەبەلاحە کە بە سەدان کارمەندی ئاماتۆر و پرۆفسی لە سەرتاسەری جیهان هەیە بە پارە و ئیمکانی باب و باپیران یان خود دەوڵەتانی جیران و داگیرکەری کوردستان پێک نەهاتووە. راستە  سەرکردایەتی کورد بە هۆی مەوقعی جیۆپۆلتیک و دابەش بوونی کوردستان هەر کامیان لە گەڵ دەوڵەتێکیان سات و سەودایەکی هەبووە و ئەم دەوڵەتانە یارمەتی پارت و رێکخراوەیەکیان داوە لە کاتێکی دیار و سنوردار بەڵام هەرگیز ئەوەندەیان نەکردووە ببێتە هەوێنی سەرمایەکی بنچینەیی بۆ ئەم پارتە یان پارچەیە! دەمێنێتەوە کە بڵێین مەسارفی سەدان ملیۆن دولاری ئەم دەزگا زەبەلاحەتان هەر لە کوردستانەوە هاتووە و بە پارە و مافی مناڵە هەژار و ئەنفالکراوی گەرمیان و شەهیدان و بریندار و سەقەتەکانی شەڕی ناوخۆ و دەرەوە وەسەریەک نراوە و بە زمانی سادە و ساکاری ناوخەڵک دزراوە بۆ دەزگایەکی میدیایی بۆ ستراتیژ و مەبەستێکی تایبەت بە خۆتان و رازیکردنی خەڵکی دەورووبەرتان. ئێستا دەمهەوێ پێتان بڵێم بە پارەی دزراو و مافی خەڵکی هەژاری کوردستان ئێوە تۆوی چی دەچێنن و ئەمە لە بەرژەوەندی و گوتاری نەتەوەیی دوارۆژی کورد دایە یا لێدان و مەحوکردنی هەموو بەها سیاسی، ئەخلاقی و فەرهەنگی خاک و نیشتمان و میللەتە؟! بەداخەوە لەم کورتە نووسینەدا ناکری بە هەزاران نموونە باس بکرێ لە شێواندنی زمان و وشەی کوردی لە لایان کۆمەڵێک ستافی بێ مستەوای چەواشەکاری هیچ لەباراندا نەبوو، بەڕاستی دەبێ کۆمەڵیک زمانەوان ماوەیەک موتابعەی زمانی ئەم دەزگایە بکەن و بیکەنە راپۆرتێک بۆ جەنابتان کە چ خیانەتێکی گەورە بەم زمانە جوان و بێچارەیەی کورد دەکەن ئەم کۆمەڵ نەزانەی بە ناوی میدیاکار بۆ جەنابتان کار دەکەن. هەموو زمانێک لەم دنیایە ئاهەنگ و مێلۆدی خۆی هەیە تەنانەت گەر یەک وشەش لە فەرانسەویی نەزانی کە گوێت لێ دەبێ بە مێلۆدی قسەکەرەکان یەکسەر دەزانی ئەوە فرانسەویی یان ئینگلیسی یان ئۆکراینی و...یە. وادیارە جەنابتان سەیری دەزگاکەی خۆتان ناکەن یان دەیبینن و دەنگ ناکەن و یان بە دڵتانە و ستراتیژی خۆتانە بۆ گەڵی کورد و نەوەی دوارۆژ. ئاهەنگ و سروشتی زمانی کوردی مێلۆدی قسەکەردنی هاورەگەزەکان نییە، چۆن دەکرێ شەو و رۆژ بێژەر و رێپۆرتەری ئێوە وەک هێمۆسێکسوئێلەکان راپورت بخوێنێتەوە و مناڵ و خەڵکی تر پێیان وابێ کورد بەم شێوەیە قسە دەکا، هەموو دەزانین تاکەکان ئازادن لە جنسییەتی سێکسی و شێوەی ئاخافتن بەس نابێ میدیایەک کە دەچێتە ناو هەموو ماڵێک ئاوا بە بێ بەرپرسیارەتی و  شوێن دانەریی لەسەر پەروەردەی خەڵک بجوڵێتەوە، ریپۆرتێر، بێژەر، پێشکەشکار لە هەموو میدیای جیهانی دەبێ بە کۆمەڵێک داب و نەریتی کۆمەڵگا وئەتەکیات و فیلتێردا تێپەڕن جا ئەوجار دەست بۆ کارێکی وا گەورە بەرن، ئاخر لە هەموو دنیا و میدیاکانی جیهان هەواڵەکانی سەری شەو بێژەر و پێشکەشکاری قورس و ئاکادێمی و بە مستەوای خاوەن کەسایەتی بەڕێوەی دەبن، ئەوەی تۆ بۆتە مەسخەرە و گاڵتە جاری و کۆمێدیا، هیچ سنورێک و داب و نەریتێک نابێنی لە شعوری کاکی هەواڵبێژ و هەستێک بۆ بینەر دروست دەبێ کە ئەو کاکە خەریکی رابواردنە بە کۆمەڵانی خەڵک، هەواڵەکانی سەری شەویان ئەوەندە سووک کردووە کە تەنانەت باسی پەڕینی زەلامێک بۆ سەر بزنەکەی دەکا یان باسی گلەیی هاوسەری ترەمپ دەکا کە گۆیا ترەمپ پێی نەماوە!!!. مۆسیقای ئاخاوتنی زۆر ناکوردانە و کۆمێدی و بێ رەوشتانەیە. بێژەری هیج لە باراندانەبووی وەک ئیشکەڕن بە ئەدا و ئەتوار و جوڵە بێ مانا و بێخودەکانی دێنن یەک شەوە دەیکەنە پرۆفیشوناڵ و دواتر هەر بە یەک شەویش دەکرێتە پەرلمانتار و دانەری پرۆژە بۆ پرسێکی گرنگی وەک دیمۆگرافی کوردستان و لەوپەڕی فاشیزمێکی پۆپۆلیستیانە دێت و لە بەر چاوی سەرۆکی پەرلمان کە خۆی ژنە و هەرگیز نەدەبوو ئیجازە بە خوێندنەوەی پرۆژە بدا لە لایان تاک پەرلمانتارێکەوە و ئەوە دوور لە دەستوری پەرلمانە، زۆر پیاوساڵارانە رێگە بۆ ژنی کورد دیاری دەکا کە لە ٥ مناڵیان کەمتر نەبێ و دەبێ عەشیمەتی کوردستان لەبەرامبەر عەرەب، بە خۆش خۆش دووگیان بووونی ژنەکان زیاد کەن، وەک ئەوەی "ژن"ی کورد وەک "دەواجین" تەنیا ئیشی مناڵ دروستکردن بێ، پەرلمانتارێک ئەوە فکری بێ و بێخەبەر بێ لە سیاسەتی جیهانی لەمەڕ عەشیمەتی گۆی زەوی، دەبێ چۆن رۆژی دواتر بێ و بە وێنەی جەنابتانەوە پشتیوانی ئێوە بۆ پرۆژەکەی راگەیەنێت و فشەی پێوە بکات. ئاخر لە کوێ باوی ئەوە ماوە بە زۆری و بۆری دەوڵەتی نەتەوە دروست کرێت، دەوڵەت بە ئیرادە و بەرنامە و ستراتیژیی نەتەوەیی دێتە چێ کردن نەک بەم فکرە سوکەی پیاو سالاریانەی فاشیزمی جەهالەت! دەبێ عەرزتان کەم گەر پێتان وایە بەم عەقلییەت و کەرەسەیە و تەنیا بە پارە بۆتان دەکرێت دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ کورد دروست کەن و پێ بنێنە دنیای مودێڕن، ئەوە دڵنیا بن بەم کەرەسە و سیاسەتەی نوخبە و رۆشنبیرانی جاهل، نەتەنیا کورد بە سەروەری و ناسنامە لە سەر دستی ئێوە ناگات، بەڵکوو هەموو ئەو سەرمایە و ئیمکانەی کە بەڕاست دەکرا بە سیاسەتێکی ژیر و دووربینانە بیخەنە خزمەت بە نەتەوەکەمان بە بای دەدەن و دەچنەوە سەر هەواری خاڵی و ئیفلاس دەکەن بە بێ ئەوەی بچوکترین دڕکتان لەم لەشە زامدارەی گەلەکەمان دەرکێشا بێت!  

چیا عەباس     لە پێشەکیدا پێویستە بڵێم شتێک نیە بە ناوی سیاسەتی کوردی، ئەوەی هەیە سیاسەتی جیاجیای هێز و سەرکردە کوردەکانە بەرامبەر ناحەز و دوژمن و داگیرکەران و تەنانەت لە نێو خۆشیاندا. کۆی گشتی ئەم سیاسەتانە بە سیاسەتی کوردی ناوزەد دەکرێت، تەرەفەکانی بەرامبەریش ورد و ژیرانە مامەڵە لە گەڵیان دەکەن و جارجاریش دانەوێڵەیان بۆ رۆ دەکەن و ئاراستەشیان دەکەن.  قەدەری کوردستان ئەوەبو دوژمنەکانی داگیریان کردوە و کوردیش بە دەست دەوڵەتی داگیرکەرەوە هەرچی خوا پێی ناخۆشە چێشتویەتی. وێرای ئەم مێژوە سەخت و پر وێرانی بۆ کورد، بەڵام کاتی خۆ نمایشکردن تەنها وەک قوربانی لەم سەردەمەدا زۆر کاڵبۆتەوە، ئەوەی زۆر گرنگە کورد لە باشور بە کردار بیسەلمێنێت شایستەی پشتگیری و پاڵپشتی دۆستاکانیەتی.  داگیرکەرانی کوردستان خاوەن ئیمپراتۆری گەورە و قوڵایی نەتەوەی و ئاینی بون، ئێستاشی لە گەڵدا بێت خاوەنی دەوڵەت و سوپای گەورە و سەرچاوەی دارایی گەورەن، سەرەرای ستەمکاری بێ وێنەی کورد بە درێژایی مێژو کوردیشیان بەکار هێناوە.  سەدام حسێن هەڵگری هزرێکی توندرەوی شۆڤێنیزمی عەرەبی بو، خاوەنی ئیمپراتۆریەت و دەوڵەتداری ئەقڵانیەت و کڵتورێکی قوڵی شارستانیەت و فەرهەنگی دەوڵەمەند نەبو. لەو هزرە کاتیەوە مامەڵەی وەحشیانەی لە گەڵ کورد دەکرد، بۆیە لە دوا مەتافدا سەری خۆی خوارد.  بەشێکی هێزی دەسەڵاتدارانی شیعەی ئێستا لە بەغدا لە عێراقەوە هاتوە، بەشە گرنگەی تری لە قوڵاییەکی ستراتیژی مەزهەبیەوەیە هاتوە کە لە ناوچەکە دوای شۆرشی ئیسلامی لە ئێران و روخاندنی سەدام بۆتە هێزێکی بەرچاو و کاریگەر. ئەم فرە رەگە مەزهەبیەی سەرچاوەکانی دەسەڵاتی بەغدا زیادە بۆ سیاسەتی زلهێزەکانی دنیا و ناوچەکە واقیعێکی سەپاندوە کە کورد خۆشی بوێت یاخود ترش دەبێت مامەڵە لە گەڵ بەغدا بکات، هاوکاتیش مامەڵە لە گەڵ سەرچاوە و راگر و پارێزەرەکانی ئەو دەسەڵاتە لە دەرەوەی سنورەکانی عێراقیش بکات. لە سایەی ئەم دۆخەدا، تایبەت دوای شکستهێنان بە پرۆسەی ریفراندۆم و کارەساتی ئۆکتۆبەر، کورد ناچار کرا واز لە سیاسەتی سەپاندنی ئەمری واقیع هەنگاو بە هەنگاو بهێنێت و دەست بە چەمکی سیاسی واقیعبینی کلاسیکی بگرێتەوە. چەمکێک دەبێت حسابی ورد و درشتی هەمو شتێک بکەیت تا هیچ لایەنێک دڵگران نەکەیت و زیاتر زەرەرمەند نەبیت، لە ئاکامدا ئەوەی ئێستا دەبینرێت ماهیەتی سیاسەتی کورد لە باشور بە لایەنی کەمەوە نیمچە ئیفلیج بوە. زلهێزەکان و وڵاتانی ناوچەکە و بەغدا ئەوەندە لە گەڵت نەرم و نیانن تا لە لێواری ژیانێکی کولەمەرگیدا بمێنیتەوە، لەوە زیاترت بوێت چاوەروانی کارەساتی گەورەتر بکە. ئەوان گوێ لە خەم و مەراق و داواکاریەکەنی تۆ دەگرن، بەڵام بەگوێت ناکەن، عەرەب وتەنی: " ترید ارنب اعگیک الارنب، ترید الغزال اعگیک الارنب"، بە واتایەکی تر ئەوان چیان بوێت ئەوەت پێدەدەن.  رەنگبێ قۆناغەکانی شەری داعش و دەرئەنجامەکانی دوای شکستی داعش بۆ کورد زیندوترین یادەوەریە سیاسیەکانی کورد بهروژێنن، ئێستاش ئەو فرە دڵنیایەی بەغدا دەرباری پارە رۆژانە بە کوردی دەدەن شایستەی هەڵوەستەکردنی وردە، نەکرێت جۆریکە لە کروزانەوە.   ئێستا کاتێکی گونجاوە بۆ وردکردنەوەیەکی واقیعی چەند خاڵێکی ستراتیژی گرنگی بەشێک لە هێز و سەرکردەکانی کورد، ئەو خاڵانەی بە هۆکار و ئەقڵیەتێکی سیاسی ناوخۆیی چەمکە بەسەرچوەکانی نێو ژیانی سیاسی کورد شکستیان پێهێنرا.  لەو تەوەرە گرنگانە: - سیاسەتی رازیکردنی بەغدا و دەر و دراوسێ و زلهێزەکان کە خوالێخۆشبو مام جلال ئەندازیاری و جێبەجێکەریشی بو، - سیاسەتی خۆ دور راگرتن لە شەری داعش لە سەرەتای داگیرکردنی موسڵ و شەنگال و چەند ناوچەیەکی تر کە مسعود بارزانی داوای دەکرد. - سیاسەتی بنیاتنانی پشتێنێکی ئەمنی بە دەوری کوردستان، تایبەت لە ناوچە زەوتکراوەکان، کە خوالێخۆشبو نەوشیروان مستەفا دارێژەری بو، - داواکاری پێکهێنانی سوپایەکی نیشتمانی یەکگرتو و بە نیشتیمانیکردنی پەیوەندیەکانی هەرێم کە جاران بزوتنەوەی گۆڕان پێداگری لێیان دەکرد، - سیاسەتی سەربەخۆیی ئابوری، کە نێچرڤان بارزانی کاری لە سەر دەکرد، - بەرێکردنی پرۆسەی ریفراندۆم کە مسعود بارزانی رابەرایەتی دەکرد. ئەم تەوەرانە زۆر گرنگ و بنەرەتین بۆ کورد و ئایندەی، چونکە کەرەستە بنەرەتیەکانی بنیاتنانی کیان و دەوڵەتی کوردین. لە بری وردکردنەوەی ئەم شادەمارانە و فێربون لە هەڵەکان و دارشتنەوەیان بە شێوازێکی گونجاوتر بینیمان چۆن ئەقڵیەتی سیاسی و چەمکە چەقبەستوەکان رێگەی گەرانەوەیان بۆ خاڵی سەرەتا گرتەبەر. دیسانەوە کەوتونەتەوە جەولاتی مەکۆکی بۆ پچراندنی بەشێکی بودجە و موچە بۆ هەرێم، جارێکی تر لە سەر ژمارەی بەرمیلە نەوت جەرحەبلیانە لە گەڵ بەغدا.  بەناو سەرۆک کۆمار نوێنەری کوردە لە پۆستەکەیدا، تێدەگەین دەبێت بەرژەوەندیە باڵاکانی عێراق بپارێزێت و سەرۆکی هەمو عێراقیەکان بێت. پێرەوکردنی دەستور و جێبەجێکردنی ناوەرۆکەکەی شا رێگایە بۆ ئەو ئەرکە قورسەی، مەخابن ئەم سەرۆک کۆمارە چونکە وەک نوێنەری هێزێکی کوردی دیاریکراو بە رێکەوتنە ژێر بە ژێرەکان هەڵبژێردراوە ناتوانێت پشت لەو پیاوچاکیە بکات، بۆیە دەبینین زۆر سەرقاڵی چەسپاندن و پاراستنی پێگەکەی خۆی و بەرژەوەندیەکانی دانەرەکانیشیەتی، بۆ ئەو مەبەستەش ئامادەیە ژێربەژێر لە گەڵ هەمو لایەک جۆرێک لە مساوەمە بکات.  لەم دۆخە ترشاوەدا پرسیارە سەرەکیەکە ئەوەیە کوا کۆدەنگی سەرکردایەتی سیاسی کورد و پەرلەمانی کوردستان دەرباری ئەوەی چی باشە بۆ کورد بکرێت، کارێکی ئەستەمە، نابینین چۆن دانانی پارێزگارێکی کورد بۆ دڵ و قودسی کوردستان وەک حیکایەتی هێلکە و مریشکیان لێکردوە. بەشێکی بەرچاوی دەسەڵاتدار و سیاسەتمەداری کورد لە مێژە بە قەناعەتەوە دەمارەکانیان بە عێراقچیەتی دەبوژێنەوە، تایبەت ئەوانەی بۆ بۆن دوای چەپرەوی کەوتبون و لە سایەی ئەوەدا تێرامانیان بۆ کوردایەتی دارشتبو. ئەوانە ئێستا وەک ئاردی ناو درکیان لێهاتوە، بەڵام بەشێکی بەرچاویان لە پێگەی بریاردان و دەسەڵاتەکانی سیاسەتی کوردیدا هێشتا بونیان هەیە. ناسیۆنالیزمە کلاسیکیەکان بەپێی رۆژگار و دۆخەکان کار و سیاسەتیان بەرێکردوە، ئەختەبوتی پێوەندی و کارکردنیان لە گەڵ دۆست و دوژمن دارشتوە، بە هۆی ئەوەی ناوچەکە پێویستی بەو جۆرە سیاسەتکردنەی کورد هەبوە بۆیە ئەو واقیعە هۆکارێکی گرنگی مانەوە و بەهێزبونی ئاراستە کلاسیکیەکان بوە و هاوکاتیش رۆڵی بەرچاویان لە بزافی کوردایەتیدا بینیوە.  لەم سەردەمەدا ئەو پێکهاتە و ئاراستانە بە سەر یەکدا ترشاون، لە دوای روخاندنی سەدامەوە هەرچەند دەکەن ناتوانن بگەنە لێکتێگەیشتنێکی چەسپاوی هاوبەش بۆ رابەرایەتیکردنی سەردەمەکە. شەر، رێکەوتنی سیاسی و حوکمرانی و سازانیشیان لە هەرێم و بەغدا تاقیکردۆتەوە، لە دوا مەتافدا لێکەوتەکانی دابەشکردنی دەسەڵات و داهات و گەندەڵی و حوکمرانیەکی سەقەت لە سایەی کەم متمانەیی و زمانی زبر و بێنە و بیبەدا بوە. ماهیەتی ئەم جۆرە لە سیاسەتکردن و رەوشە سیاسیەکە زیاتر لاوازکردنی کوردی لێکەوتۆتەوە، ئەم راستیە لە روداوەکانی ریفراندۆم و ئۆکتۆبەر و هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و پێکهێنانی کابینەی نۆ و پرسی ناوچە زەوتکراوەکان بە زەقیەکی گەورەوە بەرچاون. زیادە بۆ ئەمانەش غیابی ئۆپزسیۆنێکی کارا لە پەرلەمان و دەرەوەشی ماهیەتی سیاسەتی کوردی ئەوەندەی تر بێ بەها کردوە. زۆر ئاساییە پێکهاتە سیاسیەکانی کورد بۆچون و دیدگای جیاوازیان دەرباری بەرژەوەندیە باڵاکانی نەتەوەکەیان هەبێت، بەڵام کاتێک هەر یەک لێیان بە جیا و بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆی موخاتەبەی بەرامبەرەکانی نەتەوەکەی بکات ئیتر هیچ بەها و مانایەکی رێزلێگیراو نامێنیت بۆ ئەو جۆرە لە سیاسەتکردن. هەواڵە سەرەتاییەکان ئاماژە دەکەن بەوەی مەسرور بارزانی لەهەوڵدایە ئەو ختابە کوردیە بە هاوبەشی لە سەر ئاستی هەرێم و بەرامبەر دنیای دەرەوەی هەرێم دارێژێت. بۆ خۆم زۆر بە ئەستەمی دەزانم ئەم کەرەستە سیاسیە باڵادەستانەی کوردستان لە سەر سیاسەتیكی چەسپاوی هاوبەش رێک بکەون و لەوێشەوە مانایەکی مەودادوری ئومێدبەخش بە سیاسەتی کوردی بدەن. ئەوەی چاوەروان دەکرێت سورانەوەیە لەو بازنانەی دەیان جار تاقیکراونەتەوە، بەرامبەر بەم دۆخە ئەرکی کەسانی پاک و دڵسۆز و رۆشنبیر و جەماوەری نارەزایە بەیەکەوە کار بۆ دارشتنی بەرەیەکی میللی لە دەرەوەی پەرلەمان بکەن، کار و ئامادەسازی بکەن بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندە، هاوکاتیش کارنامەیەکی نەتەوەیی و نیشتمانی سەردەمانە سازبکەن. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ٢٢ی سێپتەمبەر ٢٠١٩               

ئەرسەلان بایز *دوای سەردانە فەرمیەكەی سەرۆك كۆماری عیراق بۆ هەولێرو دانیشتن لەگەڵ سەرۆكی پارتی و لێپرسراوە حكومیەكانی هەرێم. خەریك بوو ئاسودەییەك لە دەروونی كۆمەڵانی خەڵك چەكەرە بكات. بەڵام بەداخەوە رووداوەكەی بازگەی سماقووڵی سەر لەنوێ بارودۆخەكەی گەڕاندەوە چوار گۆشەی یەكەم. (تۆ بڵێی ئەو رووداوە بۆ لەباربردنی ئەو سەردانە نەبێت..؟). *سەرلەبەیانی رۆژی (19/9/2019) بازگەی سماقووڵی برایانی پارتی دیموكراتی كوردستان كە تەنیا سێ كیلۆ مەتر لە بازگەی (ی.ن.ك) دوورە، رێگایان بە (كاك مەحمود سەنگاوی) نەدا بێتە هەولێرو بەشداری كۆبوونەوەی (مەكتەبی سیاسی) (ی.ن.ك) بكات. بازگەكە بەڕێزەوە پێیان وتبوو بە پێی فەرمانی سەرەوەی خۆمان نابێ رێگای چوونە شاری هەولێر بە بەڕێزیان بدەین. دوای چەندین پێوەندی تەلەفۆنی و نەبوونی وەڵام بۆ هۆكاری ئەو رێگا گرتنە، (كاك مەحمود) بەخۆی و هەردوو ئۆتۆمبێلەكەیەوە گەڕایەوە سلێمانی. ئەگەر بازگەكە هەر وەكو بە (كاك مەحمود)یان وتبوو بە پێی بڕیاری سەرەوەی خۆیان یان بە خوایشتی خۆیان ئەو كارەیان كردبێ. ئەو كارە دەچێتە باری پێشێل كردنی یاسا (هەمووشمان هەر دەڵێین یاسا سەروەر بێت). چونكە بازگەكە بڕیاری هیچ دادگایەكیان پێ نەبووە بۆ ئەو رێگرییە. كەواتە ئەو كارە شكاندنی سەروەری یاساو شكاندنی شكۆو لەكەداركردنی حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستانە. چۆن دەبێ بازگەیەك هەروا لە خۆڕا رێگای هاتوچۆی نێوان شارەكان لە هاوڵاتیان قەدەغە بكات. ئەگەر لەخۆڕاش بووە چ ئیجرائاتێكی یاسایی لەبەرامبەریان كراوە..؟ هەر وەكو چۆن ئاسایشی سلێمانی تەقەكەرەكەی سەر بارەگای پارتی لە سلێمانی گرتووە. *ئەگەر ئەو رێگرییەش لەپەرچەكرداری ئەو قسانە بێت كە چەندین مانگ پێش ئەمڕۆ (كاك مەحمود) دەرهەق بە برایانی پارتی دیموكراتی كوردستانی وتبوو، (جیا لەوەی ئێمە لە كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی گلەییمان لە كاك مەحمود كرد) كە هەرگیز نەدەبوو ئەو قسانە بكات، نامەیەكی دڵنەوایی فەرمیشمان بۆ برایانی (مەكتەبی سیاسی) پارتی نووسی. دیارە لە وەڵامی قسەكانی (كاك مەحمود)یش برایانی پارتی درێغیان نەكردو هەتا توانیان لە چەندین رێگەوە وەڵامی توندی (كاك مەحمود)یان دایەوە، بگرە ئەوانیش قسەی زۆر ناشیرینیان پێ وت. دوای ئەو شەڕە قسانەش (ی.ن.ك) و پارتی دیموكراتی كوردستان چەندین كۆبوونەوەیان بۆ ئاسایی كردنەوەی بارودۆخەكە كرد، تەنانەت رێكەوتنێكی سیاسی گرنگیان لەنێوان خۆیان مۆركرد. هەر بەپێی ئەو رێكەوتنەش پەرلەمانتارەكانی (ی.ن.ك) چوونەوە پەرلەمان و كابینەی نوێش پێكهات. *لە وەڵامی رێگرییەكەی (كاك مەحمود) (مەكتەبی سیاسی) (ی.ن.ك) نامەیەكی گلەیی ئامێزو رەخنەی ئاڕاستەی (مەكتەبی سیاسی) برایانی پارتی كرد. وتەبێژی فەرمی یەكێتیش لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكان ناڕەزایی (ی.ن.ك)ی راگەیاند. جیا لەمانەش وەكو پەرچەكردار. بازگەكانی (ی.ن.ك) رێگایان بە چەند لێپرسراوێكی پارتی نەدا بچنە شاری سلێمانی. ئینجا گەنجێكی سەرەڕۆ تەقەی لە بارەگای لقی چواری پارتی كرد لە سلێمانی. هەر وەكو چۆن دواتریش چەند گەنجێك تەقەیان لە چەند كۆمیتەیەكی (ی.ن.ك) لە هەولێر كرد. *ئایا قسەو كردارو ئەو پەرچە قسەو كردارانە دەمان گەیەنێتە كوێ..؟ بە راگرتنی (كاك مەحمود) یان دوو لێپرسراوی پارتی، كوردستان دەبێتە دەوڵەت…؟ باشە ئەگەر لە بازگەی سماقووڵی و لە كاتی راگرتنی (كاك مەحمود) گرژییەك دروست بوو باو یەكێك بكوژرایە. یان لەتەقەكردن لە بارەگای پارتی لە سلێمانی و كۆمیتەكانی (ی.ن.ك) لە هەولێر یەكێك بكوژرایە چیمان دەكرد..؟ ئەی لە ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو لە ئەنجامی كێشەی موڵك و چەندین دوكانی قەڵادزێ، شەڕێكی كورد كوژی ماڵوێران بەرپا نەبوو…؟ سەدان كادیری هەردوولا كوژران (شەهید) بوون. دواتر سەركردەكان وتیان ببورن. هەڵەمان كرد.. بەڵێن بێ جارێكی تر هەڵەی وا ناكەینەوە.(وا خەریكە دووبارە دەبێتەوە) ئاخر مناڵێكی باوك شەهید. ژنێكی پیاو شەهید. دایك و باوكێكی دڵ سوتاو، چی لەو لێبوردنەی سەركردەكانی كورد بكات. ئەو لێبوردنە شەهیدەكانیان بۆ زیندوو دەكاتەوە..؟ ئەوان باوك و مێردو كوڕیان لە ئەنجامی هەڵەی ئێوە رۆیشتووە.. *ئایا بەو كردارو پەرچە كردارانە حوكمڕانیەكی (ڕەشید و سەلیم) دەكەین… بەو سیاسەتە كورد بە ئامانج دەگەیەنین…؟ خەڵكی كوردستان زۆر (قلق و ناڕەحەت)ن. شەوان لە ترسی ناكۆكیەكانی حیزبە كوردستانیەكان، لە ترسی كەم كردنەوە (معاش) خەویان لێ زڕاوەو تا بەیانی چاویان ناچێتە خەو لەبەر خۆشیانەوە دەڵێن. خوایە تۆ بڵێی بەیانی چی بقەومێ…؟ *خوا ئاگادارە ئەگەر بە راستی رێگای خەڵك بدەین رای خۆیان لەسەر حیزبە حوكمڕانەكانی ئەمڕۆی كوردستان دەرببڕن، خەڵك نەك هەر لە سیاسەتی ئەمڕۆی هەرێمی كوردستان رازی نیە، بەڵكو لە هەموو حیزبەكان بێزارن. خەڵك ئارامی و یەكڕیزی و (معاش)ی مانگانەی دەوێ. جوتیارەكانیش پارەی گەنمی خۆیان دەوێ. *ژمارەیەك خەڵكیش لە پەیجەكانی خۆیاندا لەبارەی ئەو رووداوەوە كۆمێنتیان نووسیوە. یەكێ لەو كۆمێنتانە دەڵێت: -سەركردەی حزبە كوردستانیەكان..! ئێوە لەسەر بچووكترین قسەو رووداو دەیگەیەننە (مریشكە رەشە)، رێگری و تەقە لەیەكتر دەكەن… ئێوە ناتوانن ئیدارەی هەرێمێك بدەن، ئەی چۆن چۆنی باس لە دروست كردنی دەوڵەتی كوردستان دەكەن..؟

د. موئمین زەڵمی چەندبارەبوونەوەی رێگری لەكەسایەتییە سیاسییەكانی سلێمانی بۆ چوونە ناو هەولێر، پرسیكی جدییە‌و پێویستی بەلەسەروەستانی جدیش هەیە، بۆ بارودۆخەكان بەڕۆژە گەشتوون؟ چارەسەرەكان لەكوێوەن، دەست یەكەمی تەوقەكردن كێ دەبێ رایبكێشێت؟ خوێندنەوەی سۆسیۆپۆلەتیكاڵی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی فراوانتر‌و هەریەك لەهەولێر‌و سلێمانی بەتایبەت چەند راستییەكمان بۆ رووندەكەنەوە، كەئەوانیش تێگەشتنە لەفۆڕمە كۆمەڵایەتیەكە‌و هەوڵدانیشە بۆ تێگەشتنێكی چەندلایەنە لەرووداوە سیاسیەكان. رووداوی رێگریكردن لەژمارەیەك ئەندامی پەرلەمان‌و پاشان سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان، دواتریش جێگری پێشووی سەرۆكی هەرێم‌و لەئێستاشدا ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتمانی بۆ چوونە ناو هەولێر لەبازگەكانی ئەو شارەدا زنجیرە رووداوێكی یەكلەدوایەكن كەپێویستە لەسەریان بوەستین. ئەگەر بمانەوێ وێنەكە وەك خۆی بگوازینەوە ئەوە دەبێت باس لەگواستنەوەی وێنەی دەسەڵاتی هەولێریش لەكۆمەڵگە سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكەی سلێمانی بكەین، بۆچی زۆرینەی ئەوانەی دژی هەولێر قسە دەكەن، لەهەڵبژاردنە حزبی‌و پەرلەمانییەكاندا زۆرترین دەنگ دەهێنن، بۆچی هەولێر پێی وایە لەسلێمانی "ئیرهابی فیكری" بەرامبەر دەكرێت‌و ئایا كێن ئەوانەی سودمەندی تۆخكردنەوەی جیاوازییەكانن. گومان لەوەدا نیە كەتا ئێستاش چ وەك حزب‌و چ وەك حكومەت نەتوانراوە زۆنەكان‌و سنورەكان‌و دابەشبوونەكان تێپەڕێنرێن، سلێمانیچێتی‌و هەولێریچێتی تا دێت زەقتر دەبنەوە، تا دێت دەمارگیری ڕەنگەكان زیاتر پشكۆ دەسێنێ‌و رۆژ بەرۆژیش ئاستی یەكترقبوڵنكردن‌و تیرۆركردنی مەعنەوی كەسایەتییەكان زیاتر پەرەدەسەنێت. بە بڕوای من ئەوەی وایكردووە بەم رۆژە بگەین، گواستنەوەی وێنەیەكی پێشكەوتوو‌و گەشەندووی ئابوری‌و سیاسی‌و گەشتیاری‌و ئاوەدانكردنەوەی هەولێرە كەمیدیا حزبی‌و سێبەرەكان زۆرترین كاریگەرییان هەبووە‌و بەپێچەوانەشەوە سلێمانی بەشاری چاڵوچۆڵی‌و بێ خزمەتگوزاری‌و ململانێ سیاسییەكان‌و نشینگەی هەڵتۆقینی كەسایەتی سیاسی‌و حزبە سیاسییەكان ناوەزدكراوە، كەدیسان كاریگەری نێگەتیڤی لەسەر پارێزگاكە‌و بیركردنەوەكانی دانیشتوانەكەی بەجێهێشتووە. پاش گواستنەوەی ئەم تێگەشتنانە، باشترین چارەسەر بۆ كۆتاییهێنان بەم دووریە، بۆ بنەبڕكردنی ئەم بیركردنەوانە‌و بۆ وەستانەوە دژی تۆخكردنەوەی سنورەكان‌و زۆنەكان‌و رەنگەكان دوو گۆشەنیگا دەخەمەڕوو، ئەوانیش هەوڵی ئاشتیخوازانە‌و بیركردنەوەی مەنتیقی سیاسیەكانە پێش خەڵك‌و هەنگاوی گۆڕینی فۆڕمی بیركردنەوەی خەڵكە پێش سیاسییەكان. دانیشتوانی هەرێمی كوردستان بەتێكرا‌و هەولێر‌و سلێمانی بەتایبەت پێویستە گەڕانەوەی ئەو بەرپرسانەی رێگرییان لێكراوە بۆ چوونە ناو شاری هەولێر بەدەستپێكی ئاشتی بچوێنن‌و رێز لەبڕیارەكانیان بگرن، چونكە یان دەبوو بگەڕێنەوە یان دەبوو خوێنی گەنجانی كورد لەبازگەكاندا بڕژێت كەپێشمەرگەی ئەم وڵاتە‌و بگرە بەشێكیشیان ڕۆڵەی شەهیدانی سەربەرزی ئەم وڵاتەن، پێمە پێویستمان بەنرخانی ئەم هەڵوێستانەیە، لەسەر ئاستی تاك‌و گرۆكان، پێویستە شكاندنی شكۆی ئاشتی هێڵی سوور‌و رژانی خوێنی رۆڵەكانی ئەم وڵاتە لەسەر هەمووان حەرام بێت. لە لایەكیتریشەوە گرنگە، هەمووان پێكەوە هەوڵی زەقكردنەوەی گرنگییە نەتەوەیی ونیشتیمانییەكانی هەولێر‌و سلێمانی بدەین، چونكە ئەوە بیركردنەوەی حزبییە ئەم دوو شارەی لەیەك دوورخستۆتەوە، ئەگینا هەولێری قەڵا‌و منارە پایتەختی هەرێمی كوردستانە‌و هەر ئاوەدانییەكی ئەو شارە، هەر درەوشانەوەیەكی ئەو شارە شانازییە بۆ هەمووان، هەروەك سلێمانی پایتەختی رۆشنبیری ئەم هەرێمەیە، سلێمانییە بیركردنەوە مۆدێرنەكان‌و شاعیرە هەست ناسكەكان‌و رۆشنبیرە بەناوبانگەكان‌و تەنانەت سیاسییە گورجوگۆڵەكان پێشكەشی ئەم هەرێمە دەكات، جا ئەو سیاسییانە ئەوەتا بەشێكی زۆریشیان لەپۆستی باڵای حكومی‌و پەرلەمانیدان‌و مومارەسەی ئەركی خۆیان دەكەن.   هەولێر‌و سلێمانی دەبێ وەك خۆیان بمێننەوە، نەهێڵرێت سنورەكانی نێوان تۆخ بكرێنەوە، رێگە نەدرێت پەندی "دووری‌و دۆستی"یان بەسەردا بسەپێنرێت، بگرە نزیكی‌و دۆستی ئەسڵە‌و هەمووانیش ئەركی گەورەیان لەسەر شانە بەرامبەر بەپێشخستنی زیاتری هەولێر‌و بەرزكردنەوەی ئاستی خزمەتگوزارییە دواكەوتووەكانی سلێمانی‌و دهۆك‌و هەڵەبجە وناوچەكانیتری هەرێمی كوردستان.

د. محەمەد عەلی یەکەم: بەرپرسانی حکومەتی هەرێم لە کۆبونەوەیان لەگەڵ نوێنەرانی کورد لە بەغداد، ڕاشکاوانە ڕایانگەیاندوە (نەوت ڕادەستی بەغداد ناکەن). ئەمەش بەو مانایەی لەسەرەتای ساڵی داهاتوەوە گەڕێکی تر لە قەیرانی نێوان هەرێم و بەغداد بەڕێوەیە و موچەی فەرمانبەران لەبەردەم هەڕەشەی جدیدا دەبێت.‎ دووەم: وتەبێژی حکومەت داوای ھەشتا ملیار دۆلاری قەرزی حکومەتی ھەرێم لەعێراق دەکات! بەڕاست بۆچی قەرزارە؟ ئێوە لە ٢٠١٤ەوە، نەک داھاتی نەوتی ھەرێم و کەرکوک و هه‌ندێ ناوچه‌ی موسڵتان رادەستی بەغداد نەکردوە، بەڵکو داھاتی ناوخۆ و خاڵە گومرگییەکانیشتان سەرنگومکردوە. ئیتر بۆ ئێوە قەرزاری حکومەتی ناوەندی نەبن نەک بەپێچەوانەوە؟ ئەم بیرۆکەیە هیچ مەنتقێکی دانوستان و گفتۆگۆی بەرهەمداری تیا نییە، لەکاتێکدا کەسێک تۆزقاڵێک ئاگای لە دۆخی سیاسیی عێراق بێت ئەزانێت عادل عەبدولمەهدی لەچی دۆخێکی ئیحراجیدایە بەهۆی ئەو بودجەیەی بۆ موچەخۆرانی هەرێمی دەنێرێت چی جای ۸٠ ملیار دۆلار! ‏‎سێیه‌م: بەبێ ڕادەستکردنی داھاتی نەوت و ناوخۆ و لەمانگی ١١ی ٢٠١٧ەوە، حکومەتی عێراقی مانگانە ٣١٧ملیار دینار ڕەوانەی ھەرێم کردوە تاوەکو مانگی یەکی ٢٠١٩. لەوساشەوە تاوه‌كو ئێستا مانگانە ٤٥٤ ملیار دینار رەوانە دەکات، دیسانەوە بەبێ ڕادەستکردنی ھیچ داھاتێکی نەوت و ناوخۆی ھەرێم بە بەغداد. زەحمەت نەبێ پێمان بڵێن: عێراق داگیرکەر و شۆڤێنی و دژەکوردە یاخود ئێوە بازرگانی بەکوردبونەوە دەکەن و بوون بە بەڵا بۆ عێراقی پاش ٢٠٠٣و بەھەدەردانی سامانی سەرزەوی و ژێرزەوی ھەرێم و هه‌ژاركردنی دانیشتوانی و وێرانكردنی ژێرخانه‌ ئابوورییه‌كه‌ی؟  ‏‎چوارەم: جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (د.بەشیر) دەڵێت: (حکومەتی ھەرێم بیست و چوار ملیار دۆلار قەرزارە، ئەگەر حکومەتی عێراق قەرزەکانی بۆبداتەوە، ئەوا قەرزەکانی لەسەر نامێنێت). واز لەمەنتق و نامەنتقی ئەم تەرحە و لایەنە کۆمیدییەکەشی بهێنن، با ئەو پرسیارە سادەیە بکەین، ئاخۆ  ئەم قەرزانە بۆچی کراون؟ ئەی بۆچی حکومەتی عێراقی قەرزی ھەرێم بداتەوە؟   پێنجەم: وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی ھەرێم لە ٢٠١٧/١١/٧، لەتویتێکداو بەئینگلیزی و زۆر ڕاستگۆیانە نوسی (نەوتی ھەرێمی کوردستان بۆ چەندین ساڵی داھاتو  فرۆشراوەو پارەکەشی وەرگیراوە)، ڕەنگە ئەمە خاتیمەو قفڵی ئەم بابەتە بێت، جا هەرچییەک لەدوای ئەمەوە ئەوترێت و قسەی لەسەر ئەکرێت تەنیا بۆ کات کوشتن و لێڵکردنی سەرنجی خەڵکی کوردستان و چەواشەکردنیەتی. ‏‎شەشەم: بەم دۆخەوە، کابینەی نوێ خەڵکی کوردستانی بەتەمای ئەنجامدانی کۆمەڵێک چاکسازیی بنەڕەتیی کردوە، قسەی سەیرو سەمەرەش لەم چوارچێوەدا زۆر کراوەو ئەکرێت: -قوباد تاڵەبانی: بەلجیکاو ھۆڵەندا سەرسامن بە چاکسازییەکانمان. لەکاتێکدا تاکە پرۆژەیان لە بواری چاکسازییدا، سیستمی بایۆمەتری بوو ئەویش بە ئیعتیرافی خۆیان شکستی هێنا.  _علی حەمە ساڵح، لەقوباد تاڵەبانی حەماسییتر و دورتر ڕۆیشت و وتی: ئەگەر لە دو مانگی یەکەمی حکومەتدا پرۆژەی چاکسازیی تێنەپەڕی، ڕێکەوتنی گۆران و پارتی جگە لەدرۆیەکی گەورە ھیچی تر نیە. وا دو مانگەکە بەزیادەوە لایداوەو ھیچیش ڕوینەداوە. لەداھێنانێکی کەموێنەشدا، کاک علی لەبری ئەوەی داوا لە پەرلەمان یان دادگا بکات بۆ لێپێچینەوە لە مەلەفێکی گەندەڵی، نوسراوەکەی ئاڕاستەی سەرۆکی حکومەت کردوە؟! کێشەیەکی گەورەیە بەناوی دژایەتی گەندەڵی ببیتە بەشێک لە پیلانی تەسفیەی سیاسیی کوتلەکانی حیزب! ‏‎حەوتەم: هەر لەچوارچێوەی سەمەرەکانی چاکسازییدا، دامەزراندن کە چەند ساڵێکە بۆ سەدان دەرچوی زانکۆ ڕاگیراوە، سەرۆکی حکومەت بە سەرۆک حیزبێکی وتوە: ئەگەر ببیت بە پارتی ٥٠٠ کەست بۆ دادەمەزرێنم! ‏‎ھەشتەم: وەک ئەرکی پەرلەمانتاریی و لەبری بەدواداچون بۆ ئەوداھاتە ونبوانەی سەرەوەو کەمکردنەوەی موچەو ئیمتیازو خانەنشینیی پلە تایبەتەکان، ھێڤیدار ئەحمەد لەداھێنانێکی کەموێنەدا بیرۆکەی خستنەوەی نەوەی زیاتر دەکات، بۆئەوەی بودجەی ھەرێم لەبەغداد زیاد بکات! ئایا کێشەی ھەرێم دزینی داھات و سامانی نیشتمانییە یان کەمیی ڕێژەی دانیشتوان؟ لەحاڵەتی زۆربونی ژمارەی دانیشتوان، ئایا لایەنەکانی خوێندن، دۆزینەوەی کار، تەندروستی و دابینکردنی خانوبەرەو نیشتەجێبون  چۆن چارەسەر دەکەیت؟ پێموایە خستنەڕوی ئەم بابەتە لەم کاتەدا به‌لاداڕێدابردن و لەبیربردنەوەی پرۆژەی چاکسازییە کە لە پەرلەمانەو بڕیاربو لەم وەرزەدا گفتوگۆبکرێت، بەڵام بەبڕیارێکی  بارزانی ڕاگیراوەو ھیچ لایەنێکیش ورتەی لێوەنایە!

هونەر تۆفیق   ئەمریکا بەقەد ئەوەی توڕەیە لە ئێران ، دوو هێندەش خۆپارێزی دەکات لە تێوەگلانی لە جەنگێکی ڕاستەخۆ لەگەڵ ئێراندا . بەڵام هەردوولا ( ئەمریکا و ئێران ) لەوە دڵنیان کە ناتوانن ڕاستەخۆ بەرانبەر بەیەک شەڕی ڕووبەڕوو بکەن . لەهەمان کاتدا ئیسرائیلیش دەیەوێت ئێران خاوەنی هێزێکی سەربازی وەها نەبێت کە لەتوانایدابێت کێبڕکێ ی تەل ئەبیب بکات . ناشتوانێت ڕێگری لە هەڵکشانی توانا سەربازیەکانی ئێران بکات کە بەمەترسی دەزانێت بۆ سەر قەوارەکەی خۆی لەناوچەکەدا . سعودیەش دوژمنێکی عەقائیدی و تەقلیدی ئێرانی شیعە مەزهەبە . تەنیا وڵاتێک لە دیدی ئەمریکا و ئیسرائیلەوە گونجاوبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئێراندا سعودیە . لەلایەکەوە سعودیە وزەیەکی ئابووری گەورەی هەیە کە بەبێ هاوکاری ئەمریکا و ئیسرائیل دەتوانێت تەموینی جەنگەکە بکات ، لەلایەکی ترەوە ئەو هێزە بەزەبرەش نیە لە توانایدابێت ئێران بخات و سەرکەوتنی خێرا مسەوگەربکات . لەبەر ئەوە شەڕی راستەوخۆی سعودیە و ئێران بەدوو ئاستدا قازانج بە ئەمریکا دەگەیەنێت . لە ئاستێکدا قازانجی ئابووری هەیە بۆ ئەمریکا بەهۆی فرۆشی ئەو چەکانەی سعودیە بۆ شەڕەکە پێویستی دەبێت و دەبێتە داهات بۆ ئەمریکا . لەلایەکی ترەوە ، سعودیە ناتوانێت ببێتە براوەیەکی لەخۆبایی ، وەک زلهێزی ناوچەکە دەرکەوێت . دەشێت جەنگێک بێت وەک شەڕی هەشت ساڵەی ئێران - عێراق جگە لە پڕوکاندنی ئابووری هەردوو وڵات ، لایەنی براوەی تیادا دەرنەکەوێت . تۆڵەکردنەوەیەکیش بێت لە ئێران . بەڵام مەترسی پەلهاوێشتنی ئەو جەنگە بۆ وڵاتانی سەر بە نفوزی ئێرانی و سعودیە ، لەدەستدانی کۆنترۆڵکردنی ڕوویەکی تری گریمانەی ئەو شەڕەیە . چونکە لەناوچەی نفوزی هەردوو وڵاتدا سێ گەورەترین و هەستیارترین کەناڵی دەریایی هەیە کە نزیکەی لەسەدا پەنجای ئابووری جیهانی پێوەبەندە . ئەویش گەروەکانی هورمز و باب مەندەب و سوێسە . گواستنەوەی جەنگ بۆ ئەو کەناڵانە کە لە ستراتیژی سەربازی ئێراندا ، بەدەر نابن لە جیوگرافیای جەنگ ، ئابووری جیهان شلۆق و وێران دەکات . ئەمریکاییەکان لە ئەساسەوە بۆیە خۆیان و ئیسرائیل لەو جەنگە بەدوو دەگرن ، بۆئەوەی ئەو گەرووانە نەکەونە زۆنی شەڕەکەوە ، بۆ ئێرانیش خاڵی بەهێزی توانا سەربازیەکەی تواناکانیەتی بۆ گواستنەوەی جەنگ بۆ ئەو گەرووانە . ڕەنگە لەو کاتەدا ئەمریکا بەناوی پارێزگاری لەئابووری جیهانی بتوانێت هاوپەیمانیەکی سەربازی نێودەوڵەتی دروست بکات بەناوی پاراستنی ئاسایشی گەروەکانەوە ، لەوێوە هەم هاوپشتی سعودیە بکات و هەم گەروەکانیش لە مەترسی هێرشی ئێرانی بپارێزێت . لەناو ئەم مەترسیانەدا ، جەنگە ساردەکەی نێوان سعودیە و ئێران بەرەو گەرمبوون دەچێت . لەپاش جەنگی کەربەلا و کوشتنی حوسەین لەلایەن یەزیدی کوڕی معاویەوە ، ئەمە یەکەم شەڕی ڕاستەوخۆی ئیسلامی سونی و ئیسلامی شیعی دەبێت کە عاقیبەتەکەی بۆ هیچ لایەکیان بەخێرنابێت .

بەیار عومەر عەبدوڵا    چه‌ند وه‌خته‌ هاواری لامه‌ركه‌زیه‌ت له‌خۆڕایی ناكه‌ین، چه‌ند وه‌خته‌ باسی دروستبونه‌وه‌ی هاوسه‌نگی هێز به‌بێ هۆ ناكه‌ین. چونكه‌ ئه‌م ڕۆژه‌مان له‌به‌ر چاوبوو‌. مه‌ركه‌زیه‌ت یه‌ك هێز ده‌كات به‌ براوه‌ و باقی هێزه‌كان ده‌كات به‌ دۆڕاو و ژینگه‌ی ململانێی دروست له‌بارده‌بات. به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت و حه‌زی به‌ده‌ستهێنانی پله‌ و پۆست وایكردوه‌ كه‌ هاواری هێنانه‌وه‌ی داهات و ده‌سه‌ڵات بۆ ئه‌م سنوره‌ به‌ر گوێیه‌كی كه‌ڕ بكه‌وێت و ببێته‌‌‌ شتێكی لاوه‌كی و بێئه‌رزش لای به‌رپرسه‌كانی یه‌كێتی و گۆڕان. ئه‌مه‌ش نه‌ك هه‌ر ئه‌م سنوره‌ی به‌ره‌و دواكه‌وتویی و هاوڵاتیه‌كانی به‌ره‌و هه‌ژاری بردوه‌، به‌ڵكو یه‌كێتی و گۆڕان خۆشیان وا خه‌ریكه‌ به‌ره‌و پوكانه‌وه‌ ده‌چن و پارتی ده‌بێته‌ حاكمی ڕه‌ها له‌ سه‌رتاسه‌ری كوردستاندا. ئه‌گه‌ر دوای یه‌كگرتنه‌وه‌ی ئیداره‌كانی سلێمانی و هه‌ولێر هه‌ندێك وه‌زاره‌ت له‌ سلێمانی بمانایه‌ته‌وه‌، یان لانی كه‌م وه‌ك چۆن هه‌ولێر پایته‌ختی سیاسی هه‌رێمه‌، سلێمانیش پایته‌ختی ئابوری هه‌رێم بوایه‌ و به‌رژه‌وه‌ندی ئابوری سه‌رجه‌م حزبه‌كان به‌ پارتیشه‌وه‌ له‌م سنوره‌دا بوایه‌، ئه‌وكات پارتی نه‌یده‌توانی ئاوا كه‌ڵه‌گایی بنوێنێت و له‌ دێگه‌ڵه‌وه‌‌ جارێك گۆڕان و جارێك یه‌كێتی ده‌ربكات، چونكه‌ ده‌ترسا ئه‌وانیش ده‌رگای سلێمانی لێدابخه‌ن.  به‌ڵام ئێستا پارتی بێمنه‌ته‌ چونكه‌ یه‌كێتی و گۆڕان له‌ به‌رامبه‌ر پارتیدا چیان پێده‌كرێت. مه‌گه‌ر بڵێن ئێمه‌ش سنوری سلێمانیتان لێداده‌خه‌ین، به‌ڵام ئه‌وان هیچ ئیشێكیان به‌ سلێمانی نیه،‌ چونكه هه‌رچی هێزی سیاسی و ئابوری و دیبلۆماسیه‌ له‌ هه‌ولێره‌. له‌ به‌رامبه‌ردا سلێمانی هیچی تیانیه‌ تا پارتی له‌ ده‌ستی بدات. ئه‌وه‌شی وایكردوه‌ كه‌ هه‌ولێر ببێت به‌ هه‌مو شتێك و سلێمانی ببێت به‌ هیچ، ناكۆكی نێوان یه‌كێتی و گۆڕان و ناكۆكی نێوخۆیی یه‌كێتیه‌ له‌گه‌ڵ نه‌بونی ستراتیژ و ڕوئیا بۆ هێنانه‌وه‌ی داهات و ده‌سه‌ڵات و گه‌شه‌دان به‌ ژێرخانی ئابوری ئه‌م سنوره له‌لایه‌ن یه‌كێتی و گۆڕانه‌وه‌‌. ئێستاش نه‌چوه‌ بچێت. پێویسته‌ هه‌تا زووه‌ ده‌ستبكرێت به‌وه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵات و داهاتی نه‌وت و گاز بهێنرێته‌وه‌ بۆ پارێزگاكانی سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌كانی گه‌رمیان و ڕاپه‌ڕین و چیتر پێویستمان به‌ هه‌ولێر نه‌مێنێت. ئه‌وكات پارتی سنور داده‌خات یان نا گرنگی نامێنێت. به‌ڵام‌ هه‌تا چاوه‌ڕێی هه‌ولێر و پارتی بكه‌ین حاڵمان له‌مه‌ باشتر نابێت.  ئه‌مه‌ لێبورده‌یی و كاری هاوبه‌شی یه‌كێتی و گۆڕانی پێویسته‌ كه‌ ده‌بێت له‌ پێناوی ئه‌جێندایه‌كی گه‌وره‌دا كه‌ خزمه‌تی هاوڵاتیانی ئه‌م سنوره‌ سته‌ملێكراوه‌یه، چاوپۆشی له‌ ناكۆكی شه‌خسی و ململانێ كۆنه‌كانیان بكه‌ن‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر یه‌كێتی و گۆڕان له‌سه‌ر شێوازی سیاسه‌تی ئێستایان به‌رده‌وام بن مێژوو ڕه‌حمیان پێناكات و خۆیان و ئه‌م سنوره‌ش به‌ره‌و هه‌ڵدێر ده‌به‌ن.  

سامانی وەستا بەکر    هەستی نەتەوایەتی یان خۆشەویستی خاک لە گوفتارا نیە بەڵکو لە کردارا بەرجەستە ئەکرێ. دروست کردنی کیانێکی سەربەخۆ تەنها هۆشیاری کۆمەڵگەی پێویستە نەک پاساو هێنانەوە. لاوازکردنی ڕۆڵی ژن لە کۆمەڵگەیا بۆ لێدان و تێکشانی ڕۆڵی ژن لەژێر پەردەی ئاینا پەیوەستە بە پاشەکشێی بیرڕۆشنی خودی خۆتەوە. لاواز کردن و شکاندنی پێشەوا بۆ تێکشاندنی ڕۆڵی زانستخوازان و خەڵکانی بیرمەند و هەڵگرانی بیری نوێخواز و داهێنەر ئیتر کەسێک نامێنێ پەروەردەی دروست بڵاوکاتەوەو بەها جوانەکانی مرۆڤ بوون و کامڵ بوونی مرۆڤایەتی بگەیەنێ، لە دروست بوونی بۆشاییەکەی وا گەورەشا سیاسەتمەدار ئەو بۆشاییە پرئەکاتەوەو سەرکردە و تاک پیرۆزەکرێ. ڕۆڵی مێدیا بۆ گەیاندنی ڕاستی و بەئاگاهێنانەوەی کۆمەڵگەو ئاشناکردنی خەڵکییە بە کایە جیاوازەکان لە نیوانیشیانا کلتور و ناسنامەی نەتەوە نەک چەواشەکاری و گەیاندنی زانیاری هەڵە لە بەرژەوەندی حیزبێک، کۆمەڵیک یان کەسێک لەوانەش سامناکتر بەفرێشتەکردنی دوژمن بڵاوکردنەوەی کلتور و نەریتی بێگانە پۆخڵ کردنی نەریتی دێرینی نەتەوەکەت. قوتابخانەو خوێندنگاو فێرگەکان شوێنی فێربوونن نەک لەژێر ناوی بازاڕی ئازادا بکرێن بەسەرچاوەی بازرگانی لەبری ئەوەی مێشکەکان پڕکەن لە زانست گیرفانەکان سیخناخکەن لە دۆلار. زانکۆ شوێنکە بۆ داهێنان و سەرچاویەکە بۆ زانست، زۆری زانکۆ نیشانەی پێشکەوتنە بەڵام زۆری و بۆری لەبری پێشکەوتن پاشکەوتنی بەرپرس و بازرگانی ووشەی لێئەکەوێتەوانێ وە سەرنجام لەبری داهێنان داڕمانی زانست بەدوای خۆیا ئەهێنێ. کاڵا و بەربوومی خۆماڵی لای هەر نەتەوەیەک بەنرخترینە نەک لەبری دەستخۆشی و ساغکردنەوەی بەروبوومەکان و هاوکاری کردن بازاڕەکان پڕکرێن لە کالای بێ کەڵک و بەروبوومی بێ جۆرو بێ هیچ سوودێکی خۆراکی. مووچە مافە لەبەرامبەر ئەو ئەرکەی مانگانە بەجێ ئەگەیەنرێ نەک خەڵات هەربۆیە هەروەک چۆن ڕۆژانە کاتی دەستپێکردن و کۆتای کارکردن دایارکراوەو ئەشبێ فەرمانبەر پابەندبێ پێوەی هەرواش دابەش کردنی مووچە کات و بەرواری دابەش کردنی دیاری کراوەو ناشبێ تەنانەت یەک ڕۆژیش پاشبکەوێت و بۆهەر ڕۆژێک دواکەوتن بڕێک پارە وەک قەرەبوو دیاری کراوە، ئیتر بۆ ئەبێ دابەش کردنی مووچە بکرێ بەسەر دێڕی هەواڵ و چەندین جۆر مێدیای جیاواز خۆیان بەکاتی دابەش کردنی مووچەوە سەرقاڵ بکەن کە کام مێدیا خێراتر هەواڵی دابەشکردنی مووچە ئەگەیەنێ کە ئەمە دوور و نزیک کارێک نیە بۆ مێدیا و ئەرکێکی بێزراویشە. پیاهەڵدانی دوژمن و هاوکاری کردنی دوژمن تەنها چەک هەڵگرتن نیە بۆی یان پێشکەوتن و ڕێگەنیشاندان نیە بەڵکو جۆر و کانی جاشایەتی بەپێی کات و شوێن ئەگۆڕێن و دوژمن دیاری ئەکات چ جۆرە جاشێک لە چ کات و سەردەمێکا بەکارئەهێنی. بەگشتی جاشایەتی سێ جۆری هەیە: جاشی چەکدار، جاش پێشمەرگە، جاشی فەرهەنگی. هەڵبەتە میلەتی کورد یەکێکە لەو میلەتانەی هەر لەسەردەمی کۆرشی هەخامەنشیەوە فێری کاری جاشایەتی بووەو لەو کاتەوە تا ئێستا ئەم پەتایەی لێنەبڕاوە و تا ئێستاش بەردەوامە لەسەر جاشایەتی. لەوکاتەوەی “کۆرشــی هەخامەنشـــی” “کوڕی مەنــدانەی کـچـــی ئەژیدەهاک” کە بەهاوکاری “هارپــاک” کە یەکێـک بووە لەســەرانی دەوڵەتی مـــاد، ئەژیــدەهــاکی باپـیـرو چــوارەم شـــای مـــادی کوشــت و بــنــەی ئـیـمـپراتـۆریـەتــی فـارســـی دامەزران، تــاکو هـێـرشــی ئەســکەندەری مەکدۆنــی و دەرکەوتـنــی ئـیـســلام و دروســت بوونـی ئـیـمبراتۆریەتــی عەرەب و پاشــان هێرشــەکانی تەتەر و هۆلاکۆ و دامەزرانــی ئـیـمــبـراتـۆریـەتــی تــورکی عوســمـانــی. کورد بەهۆی جاشایەتی و زۆری ژمارەی جاشەکان تەنـهـا ئەوەی لەدەسـتـهـاتـووە بەپـێــی بــاری ڕۆژ هەرجارەو لەلایـەکی کوردســتـانـا مـێـرنـشـــیـنـی بـچــوک پـێـکـبـهـێــنــێ. لەکۆنەوە تا ئێستا و بەردەوام کورد جاشی چەکداری لێنەبڕاوە کە هەمیشە لە دوژمن سەرسەختتر ڕووبەڕی هەر هەوڵێک بوونەتەوە بۆ ئازادی کوردستان و تا ئەمڕۆش زۆرترین ژمارەی جاشی چەکدار لە هەر چوار پارچەکەی کوردستان بوونی هەیە و تەنانەت لە باشوری کوردستانیش پاش ئەو نیمچە سەربەخۆیەی کە هەیە بەڵام ژمارەیەکی زۆر لەژێر ناوی (حشد الشعبی) دیسانەوە بوونەتەوە بە جاش. بەڵام لە ئێستایا خەتەرناکترین جۆری جاشایەتی لەناو کوردا بوونی هەیە و کەس باسی ناکا بەڵکو زۆر جاریش وەک دەسکەوت و هاوکاری و پێشکەوتن بە میلەت ئەفرۆشرێتەوانێ ئەویش بەجۆرێک کە لەژێر ناوی ئاڵوگۆڕی بازرگانیا توانستی ناوخۆی سەرکوێر و زەلیل کراوە تا ئاستی فەوتان و لەناوچوون، کە لە ڕاستییا ڕووی ڕاستی ئەو بەناو ئاڵوگۆڕی بازرگانیە تەنها بەبازاڕکردن وساغرکردنەوەی کاڵای وڵاتانی بێگانە بە گشتی وە بە تایبەتی بەزۆری بە چڕیش کاڵای دوژمنانی کوردستان ونەتەوەی کوردە. لەوەش خراپتر بە بێ ئاگابێ یان بەئاگای مێدیای کوردی بۆتە مینبەرێک بۆ ڕێکلامن کردن و بانگەشە بۆ ئەو جۆرە کاڵا ناجۆرانە ، بەجۆرێک باسەکرێن کە خەڵکی سانا و مامناوەند و بگرە زۆرینەی کۆمەڵگە مەست و خەیاڵی ئەو کاڵایانە کراون بەجۆرێک دەست بۆ هەر شتێک بەری و ئارەزوی کڕینی هەر کاڵایەک بکەی کابرای بازرگان و فرۆشیار بۆ ڕاکێشانی سەرنج تا وات لێبکا کاڵاکە بکڕی پێت ئەڵێ لێی دوو دڵ مەیە (دەرەجە یەکە و تورکییە) بەو واتایەی کە کاڵای و بەروبوومی تورکی باشترینن و بەوجۆرەش کەسی کڕیار پشت لە کاڵای ناوخۆی و ڕوو لە کاڵای بێگانە ئەکات. جاشی فەرهەنگی یان جاش قەڵەم کاری ئەوەیە کە ڕای گشتی لە دژی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردی بەلاڕێێا بەرن پاساو بۆ سیاسەتی سەرکوتکارانەی داگیرکەران بهێنەوە و هەروەها کارئەکەن بۆ چەسپاندنی گوتاری زاڵی دەسەڵات ئەکەن لە کوردستان وەک ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕەشید یاسەمـی بەناو نوسەر لە دوو توێی کتێبێکا هەوڵییا بسەلمێنێ کە کورد نەتەوە نیەو لە ڕوی زمان کلتور فەرهەنگەوە بەشێکە لە نەتەوەی سەردەستی فارس. لە باوکوریش جاشی فەرهەنگیەکان بەردەوام کار بۆ چەسپاندنی (یەک وڵات و یەک ئاڵاو یەک نەتەوە ) ئەکەن کە مەبەست لێێ وڵاتی تورکیاو ئاڵای تورکیا و نەتەوەی تورکە. جاشی فەرهەنگی یان جاش قەڵەم، پێشتر ئەم جۆرە لە جاش تەنها لە ڕۆژهەڵات و باکور هەبوو بەڵام ئێستا پەلیکێشاوەتەوە ناو باشوریش لە ڕێی مەزن کردنی تورک و ڕێکلام کردن بۆ کاڵاکانی ئەو وڵاتەو کردنەوەی چەندین قوتابخانەو زانکۆ کە مەبەست لێی لەبری زانست چەسپاندنی کلتوری تورک گەورەکردنیانە لەسەر حسابی کورد و کوردستان. ئەوانەی لەسەرەوە باسمان کردن هەمووی لەگەڵ چەندی نمونەی تریش کە لێرەیا باسم نەکردوون بوونەتە هۆکار بۆ چەقبەستووی و سڕبیری کۆمەڵگە بەجۆرێک کە لە زۆرینەی میدیای حکومی و خۆیی و زۆرینەی خەڵکیش (پشتاوپشتی دەسەڵات وەک دەستاودەستی دەسەڵات باسەکرێت) کە ئەمەش یەکێکە لە کفرەکانی کاری ڕامیاری و بەڕیوەبردن کە ئەمەش لێدانی زەنگێکی مەترسیدارە بۆ بەئاگاهێنانەوەو ڕاچڵەکاندن تا شۆڕشێكی هۆشیاری بەرپاکرێ. بەڵام ئەوەی گرنگە مرۆڤ بوونە، هەرگیز کات درەنگ نیە بۆ هەڵسانەوە و چاکسازی چونکە بەهای مرۆڤ وەک بەهای دراوە ئەگەرچی بشدڕێ و پیسبێ و چرچ و لوولیشبێ بەڵام بەهاکەی هەر ئەو بەهایەیە کە بۆی دانراوە هەروەک چۆن مرۆڤیش هەمان بەهای هەیە بە هیچ شتێک بەهای لەدەستنایات ئەگەر مرۆڤ خۆی لەبەهای خۆی نەشکێنێ، بۆیە بەهای مرۆڤ لەوە گەورەترە کە بە ووشەی نەشیاو سوکایەتی و ڕوشان و هێرشکردنە سەر لەبەهای کەمبکرێترەوە، ئەگەرچی ئازایەتی و بوێریش لەناختا شکێنرابێ، هەرچەندە بەکاتێکی سەختیشا تێئەپەڕی، بەڵام بەهای مرۆڤ هەر هەمان بەهایە. چونکە ئامانج هەیە، نزخ هەیە، بەهاو هەیە ئەگەرچی هەوڵەبەی کۆڵبەی یان ئازاریش بکێشی بەڵام بیرنەچێ کە مرۆڤ دروست کەری کۆی شتەکانە.

 هیوا سەید سەلیم     وا ساڵی 2019 بەرەو كۆتایی دەچێت، ئەو رێكەوتنەی بۆ ئەم ساڵە لە نێوانی هەرێم و ناوەند كرا كە لە چوارچێوەیدا توانرا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە نیوە مووچە و چارگە مووچە دەرباز بكرێت بە كۆتایهاتنی ساڵ رێكەوتنامەمەكەش كۆتایی دێت. تا ئێستا روون نیە كە هەرێم و بەغدا بۆ ساڵی نوێ (2020) جارێكی دیكە لەسەر رێكەوتنێكی تازە رێك دەكەون یان نا، بەڵام هەموو لایەك دەزانین كە كات كەم ماوە، وە كۆسپەكان كەم نین و ناكۆكیەكانیش جدین، بۆیە هەردوو لا دەبێت هەنگاو بنێن، لەو نێوانەدا هەرێم زیاتر پێویستی بە رێكەوتنە، بۆیە دەبێت پرسی رێكەوتن بكاتە تاكە بژاردە و بیر لە بژاردەی دیكە نەكاتەوە. ئەگەر لە ناوەڕۆكی  بۆ رێكەوتنامەی 2019 وردبینەوە ئەوا تێدەگەین كە لە نێوانی ناوەند و هەرێم بۆ هەردوو لا ماف و ئەرك دیاری كرابوو،بە شێوەیەك كە دەبوو هەرێم لە بەرامبەر ناردنی مووچەی فەرمانبەران و بودجەی هێزی پێشمەرگە بڕی 250 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەستی بەغدا بكات،  تا لەرێگەی كۆمپانیای سۆمۆ بەغدا بیفرۆشێت، بەغدا دەڵێت ئەگەرچی ئێمە پابەندبوونی خۆمان لە چەند مانگی ڕابردوو لە چوارچێوەی ئەو رێكەوتنە بەجێ گەیاندووە، بەڵام هەرێم نەوتەكەی ڕادەست نەكردووین. لە ئێستادا تا سێ مانگی دیكە كار بە رێكەوتنامەی 2019 دەكرێت، تا ئەمرۆش لەگەڵ دابێت هەرێم و ناوەند هەریەكەیان بە جیا ئەوی تر تۆمەتبار دەكات كە كاریان بە رێكەوتنامەكە نەكردوو. هەرێم بەدەر لەو رێكەوتنامەیە بیانووی ڕادەستنەكردنی نەوت دەبەستێتەوە بە چەند خاڵێك كە لە رێكەتنمامەی 2019 بەڕوونی ئاماژەیان پێنەدراوە وەك قەرزە كۆنەكان و پارەی كۆمپانیاكان. لە چوارچێوەی ئەو ناكۆكیانەی نێوان هەردوو لادا، بەغدا خەریكی ئامادەكردنی میزانیەی ساڵی تازەیە(2020)، وە لە لایەن هەرێمی كوردستانەوە  داوای لێدەكرێت كە بۆ ئەم كارە نوێنەرانی هەرێم رۆلیان پێبدرێت. هەرێم بەر لەوەی شاند بنێرێت بۆ گفتوگۆكردن،  لەسەر میزانیەی سالی تازە لە لیستێكدا داواكاریەكانی خۆی بۆ بەغدا ناردووە، بەڵام تا ئێستا وەڵامی ئەرێنی لە بەغدا وەرنەگرتووە، دەوترێت بەغدا ئامادە نیە لەسەر هەندێك لەو داواكاریانە لەگەل هەرێم بچێتە ناو گفتوگۆ. لە لایەكی دیكەدا ناكۆكیەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، بەرپرسانی باڵای كوردی لە بەغدا هێناوەتە سەر خەت،  لە سەرۆك كۆمارەوە بگرە تا وەزیری دارایی و جێگری سەرۆكی پەرلەمان روویان لە هەرێمی كوردستان كردووە، تا مەسافەی ناكۆكیەكانی نێوان هەرێم و بەغدا كەم بكەنەوە. لەبەرامبەر هەموو ئەو هەوڵانەدا شەقامی عەڕەبی فشار دەخاتە سەر كابینەكەی عادل عەبدولمەهدی، تا ئەزموونی رێكەوتنی 2019 لەگەل هەرێم دووبارە نەكاتەوە. سەرۆك وەزیرانی ئێستای عێراق كە بە دۆستی كورد و فریادڕەسی كێشە ئابووریەكانی هەرێم ناسراوە، لەبەردەم فشارەكانی شەقامی عەرەبی لە لایەك  و داخوازیەكانی هەرێم دایە، بۆیە هەرێم دەبێت ئەو دەرفەتە لەدەست نەدات و نوێنەر و دۆستەكانی خۆشی لە بەغدا نەخاتە بەردەم هەڵوێستێكی خراب. بە ڕادەستكردنی ئەو بڕە نەوتەی لە هەرێمی كوردستان داوادەكرێت، هەرێم لە مەترسی قەیرانی ئابووری دەپارێزێت،چونكە هەموومان دەزانین كە خەڵكی كوردستان لە ترسی جارێكی تر گەڕانەوەی سیستەمی نیوە مووچە دەستیان لەسەر دڵی خۆیان. بۆیە پێویستە لەسەر هەرێمی كوردستان لە رێگەی ناردنی شاندنی دانوستان دەستی ئەو شاندە بۆ رێكەوتن ئاوەڵابكات، تا لە رێگەی رێكەوتنی تازە لەگەڵ بەغدا بگەن بە رێكەوتنێك كە تیایدا شایستە دارایەكانی هەرێم لە مووچەی فەرمانبەران و پێشمەرگە مسۆگەربكەن. دەبێ ئەوەش بزانین كە كات لە قازانجی هیچ لایەك دانیە بەتایبەت ئەگەر بەبێ كورد بودجەی ئیتحادی لە حكومەتی ناوەند و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تێبپەڕێت .

د. شێركۆ كرمانج  ئەم نەخشەو داتایانەی کە لەم دوو وێنەیەی هاوپێچکراون دەیانبینین، کە لەلایەن Jeff Desjardins بۆ ماڵپەڕی Visual Capitalist ئامادەکراون، چیمان لە ئێستاو دواڕۆژی ڕۆڵی سیاسی و ئابوری هێزەکانی دنیا پێدەڵێن: یەکەم، پێش هەموو شتێک تیوری مارکسییە نوێکان بۆ ئابوری جیهانی، کە ناسراو بە World System Theory کە لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردودا لەلایەن Wallerstein داڕێژراوە، دەخاتە ژێر پرسیارەوە. ئەو پێیوایە کە یەکێک لە هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی گەشەنەکردنی وڵاتانی جیهانی شێوازی داڕشتنی سیستەمی ئابوری جیهانە. ۆڵرستاین دەڵێت سیستەمی جیهانی کە لەلایەن وڵاتانی ناوکی سەرمایەداری لە ئەمریکای باکورو ئەوڕوپا داڕێژراوە ڕێگری لە گەشەی وڵاتانی جیهانی سێیەم دەکات. بەپێی ئەم تیورە وڵاتانی ناوک لە ئەوڕوپا هەر لە پێشەوە دەبن‌و وڵاتانی پەراویزیش لە ئاسیاو ئەفریقا و ئەمریکای لاتینی هەر لە پەراوێز دەمێننەوە. ئەم خشتەیە کە داتای ساڵی ٢٠١٨ بۆ قەبارەی دە وڵاتە گەورەکەی دنیا لە بواری ئابوری لە خۆ دەگرێت بە زەقی نیشان دەدات کە سێ وڵات لەو وڵاتانەی کە مارکسیە نوێکان پێیانوابوو هەر لە پەراوێز دەمێننەوە ئێستا لە پێشی پێشەوەی ئابورییە گەورەکانی جیهانن، وەک چین کە لە پلەی دووەمەو هیند کە لە پلەی شەشەمەو بەرازیل کە لە پلەی هەشتەمە. تا ئەو ڕادەی من ئاگادارم بم ئابوریناسەکان پێش بینی دەکەن کە لە ٢٠٥٠ چین گەورەترین ئابوری دنیا دەبێت‌و هیند دێتە پلەی دووەم‌و ئەمریکا لە یەکەمەوە بۆ سێیەم دادەبەزێت. هاوکات ئەوان پێشبینی ئەوەش دەکەن کە ئەندونیسیا دەچێتە سەر بۆ پلەی چوارەم، ئەمەش هێندەی دیکە تێگەیشتن‌و تیوری مارکسییە نوێکان بۆ ئابوری جیهان دەخاتە ژێر پرسیارەوە. دووەم، چەقی ئابوری جیهان لە ڕۆژئاوا، ئەوروپا و ئەمریکا، وا خەریکە بخزێت ئەگەر هەر ئێستا نەخزابێت بۆ ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. سێیەم، دە دەوڵەتە گەورە ئابورییەکەی جیهان سێ لەسەر چواری ئابوری جیهان پێکدێنن. چوارەم، ئابوری ئەمریکا کە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی ٥٠٪ ئابوری جیهانی پێکدەهێنا ئێستا دابەزیوە بۆ ٢٤٪. بەڵام نابێت ئەوە لەبیر بکەین کە ئەو دابەزینە هێندی پەیوەندی بە هەڵکشانی ئابوری وڵاتانی دیکە هەیە هێندە پەیوەندی بە داکشانی ئابوری ئەمریکاوە نیە. پێنجەم، ئەم داتایانە ئەوەشمان پێدەڵێت کە هێزی ئابوری هێزی سیاسی بەدوای خۆیدا دێنێت وەک چۆن کە چین‌و هیند پەنجا ساڵ پێش ئێستا لەو هێزە سیاسیانە هەژمار دەکران کە نەخشیان لەسەر گەمە سیاسیەکان کەمبوو ئێستا نەخشی گرنگیان هەیەو ئەگەری ئەوە هەیە کە لە دواڕۆژ ڕۆڵی زیاتر بگێڕن. شەشەم، ئەم داتایانە ئەوەشمان پێدەڵێت کە هێزی ئابوری ئەگەر پەیوەندیەکی ڕاستەوخۆشی نەبێت لەگەڵ ژمارەی دانیشتوان ئەوە پەیوەندییەکی ناڕاستەوخۆی هەیە چونکە ئەو وڵاتانەی کە ژمارەی دانیشتوانیان زۆرە هێزی ئابوریان زیاترە بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دیکە بەتایبەتی ئەگەر ئەوە بەبیر خۆمان بێنینەوە کە پێشبینیەکان پێمان دەڵێن کە لە ٢٠٥٠ چین‌و هیندو ئەمریکاو ئیندونیسا دەبن بە چوار گەورە ئابوری جیهان. حەوتەم، ئەوەی ئەو وڵاتانەی پەراوێزی خستۆتە پێش‌و سەر نەخشەی ئابوری جیهانە دوو شتە یەکەم سیستەمی ئابوری لیبرالیزم (economic liberalism) لەگەڵ بەرنامەی گەشەی دەوڵەت لە پشت (state development program). ئەمەش ئەوەمان پێدەڵێت کە ئەگەر فاکتەری دەرەکی، لێرە مەبەستم ئابوری لیبرالیزمە، یاریدەدەر بووە کەچی ڕۆڵی دەوڵەت بۆ گەشەی ئابوری لە وڵاتانی جیهانی سێ زۆر زۆر گرنگە. گەشەی ئابوری نەک هەر چین‌و هیندو ئەندونیسا بەڵکو یابانیش پشتڕاستی ئەو تێگەیشتنە دەکەنەوە. بۆ شەیرو بڵاوکردنەوەیە بۆ سەرچاوەی داتاکان تەماشای کۆمێنتی یەکەم بکە

شاخەوان عەبدوڵا    سەرەتا من لەدژی ئەوەم لە بازگەکانی هەرێم سوکایەتی یان بێ ڕێزی بەرامبەر هەرتاکێکی کوردستان بکرێت جا هاووڵاتی ئاسایی بێت یان بەرپرسێک بێت ، هەروەها لەگەڵ ئەوەشم کاروانی ئۆتۆمبێلی بەرپرسانی حزبی و حکومی دەبێت بەیاسا رێک بخرێت ، لەوەش دڵنیام حکومەتی هەرێم و پارتیش بەجدی لێکۆڵینەوە لەروداوەکەی دوێنێ بازگەی سماقولی دەکەن و ئیجرائات دەکەن ، ئەگەر بێ رێزییەک کرابێت بەرامبەر کاک محمود ، تائێستا ئێمە باسی بێرێزی دەکەین واتە تەقەو خوانەخواستە کوشتن روینەداوە ، ئەی دەوری یەکێتی چی دەبێت لە بەرامبەر ئەو تاوانانەی لەماوەی یەک مانگ بەرامبەر پارتی و سەروەرییەکانی کراوە ، مانگێک نابێت کاک محمود لەمیدیای بینراو بێرێزی بەرامبەر مەرجەعی گەلەکەمان و سەرۆکی پارتی کرد خۆ تا ئێستا وامانگێک تێپەر دەبێت نە یەکێتی نە کاک محمود داوای لێبوردنیان لە قیادەو ئەندام و لایەنگرانی پارتی نەکردوە کە حزبێکە یەک ملێون بەس دەنگدەری هەیە باشە ئەوە جەنابی سەرۆک بەدڵە گەورەکەی بێدەنگ بو هیچ ئیجرائاتێکی نەکرد بەرامبەر کاک محمود بەڵام یەک ملێون پارتی جگە لە دۆست و لایەنگرانی پارتی و جەنابی سەرۆک ئەو سوکایەتیەیان بیر نەچوە ، کاک محمود چۆن ئەو خەڵکە لەخۆی ئاشت دەکاتەوە تائێستا داوای لێبوردنی نە لەجەنابی سەرۆک نە لەپارتێکان نەکردوە ، واتە تاوانێکی ئەنجام داوەو داوای لێبوردنی نەکردوە ، چی دەبو وەک ئەوەی کەسوکایەتی بەرامبەر برایانی شیعە کرد لە خانەقین بەزوی چو داوای لێبوردنی کرد ئاوهاش داوای لێبوردنی لە پارتێکان بکردایا ، خۆ ئەو باش دەزانێت بەلای پارتی جەنابی سەرۆک هێلی سورە ، جگە لەمە لەهەفتەی رابردوو تەقە لە بارەگای لقی ٢٢ ی گەرمیان کراوە لە کەلار کاک محمود بەرپرسی یەکەمە لەو دەڤەرە کوا هەڵوێستی ئەوان لەبەرامبەر ئەو تاوانە کوا هەڵوێستی یەکێتی لەبەرامبەر تاوانی تەقە کردن لە بارەگای لقی ١٥ی چم چمال و لقی ٤ ی سلێمانی کوا ئیجرائاتی کاک محمود لەبەرامبەر تەقە کردن و بێرێزی کە دەکرێت لە هەڤاڵ و کادرانی پارتی لە زۆنی سەوز ، بۆیە خەڵکی کوردستان بێزار بوە لەم جۆرە سیاسەت کردنە و دەبێت ئەو کەسانەی لەگەڵ دروست کردنی توندو تیژی و دووبەرەکین لەگۆرەپانە دووربخرێنەوەو هەنگاو بەرەو دامەزراوەیی و سەقامگیری یاسا بنێین ، دڵنیام بەشێکی زۆری کادرو لایەنگرانی پارتی و یەکێتی و تێکرای حزبەکان لەگەڵ ئەوەدان دیاردەی چەکداری و خۆسەپاندن کۆتای پێ بێت لەزاخۆ تا خانەقین .

فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد‌    كتوپڕ، له‌ ماوه‌یه‌كی پێوانه‌ییدا، ناوچه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بووه‌ مه‌یدانی ته‌راتێنی فڕۆكه‌ بێ فڕۆكه‌وانه‌كان. هه‌رچه‌ند ئه‌م چه‌كه‌ چه‌كێكی ستراتیجی نییه‌، به‌ڵام تاقیكردنه‌وه‌ سه‌لماندوویه‌تی كه‌ كاریگه‌ره‌ و زۆر ئه‌ركی سه‌ختی پێ ئه‌نجام ده‌درێ. دواترین هێرشی فڕۆكه‌ بێ فڕۆكه‌وانه‌كان، چه‌ند رۆژێك له‌مه‌وبه‌ر ئه‌نجامدرا، كاتێك 10 فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وان، كتوپڕ بۆمبارانی داموده‌زگاكانی كۆمپانیای نه‌وتی ئارامكۆیان كرد له‌ رۆژهه‌ڵاتی سعودیه‌. ئه‌م رووداوه‌ له‌ سعودیه‌ وه‌ك بوومه‌له‌رزه‌ وابوو، به‌تایبه‌تی كه‌ حوسییه‌كان لێپرسراوێتییه‌كه‌یان گرته‌ئه‌ستۆ. ئه‌و شوێنه‌ی كه‌ بۆردومان كرا، رۆژانه‌ 7 ملیۆن به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌م دێنێ و ئه‌و داموده‌زگایانه‌ی كه‌ وێرانكراون، 70 %ی نه‌وتی به‌رهه‌مهێنراوی ئارامكۆ ده‌پاڵێون. ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه‌ بووه‌ هۆی نیواونیو دابه‌زینی به‌رهه‌می نه‌وتی سعودیه‌. مه‌سه‌له‌كه‌ مه‌سه‌له‌ی وێرانكردنی داموده‌زگایه‌كی په‌ترۆڵی نییه‌. مه‌سه‌له‌كه‌ ئه‌مه‌ی تێپه‌ڕاندووه‌ و ئاماژه‌ی گه‌وره‌ی له‌خۆگرتووه‌. یه‌كه‌م، ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌ به‌م مانایه‌ دێت كه‌ حوسییه‌كان جه‌نگیان به‌ خه‌ستی گواستۆته‌وه‌ بۆ ناو قوڵایی سعودیه‌ و له‌توانایاندایه‌ گێچه‌ڵی گه‌وره‌تر بۆ سعودیه‌ دروست بكه‌ن. دووه‌م، به‌م ئۆپه‌راسیۆنه‌ حوسییه‌كان له‌وه‌ ده‌رچوون كه‌ وه‌ك گروپێكی لۆكاڵی یاخی ته‌ماشا بكرێن. حوسییه‌كانی چوار ساڵ پاش جه‌نگی یه‌مه‌ن، توانای ئه‌وه‌یان په‌یداكردووه‌ كه‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ر بازاڕی جیهانیی وزه‌ دروست بكه‌ن و ئێستا به‌ به‌كارهێنانی ئه‌م چه‌كه‌ تاكتیكییه‌، بوونه‌ته‌ ئه‌كته‌رێكی گه‌وره‌ له‌ یارییه‌كه‌دا. دیاره‌ ئیماراتییه‌كان ژیرتر بوون، چونكه‌ هه‌ر كه‌ حوسییه‌كان هه‌ڕه‌شه‌ی گواستنه‌وه‌ی شه‌ڕه‌كه‌یان بۆ ناو ئیمارات كرد، ده‌ستبه‌جێ گۆڕانێكی كتوپڕ به‌سه‌ر سیاسه‌تی ئیماراتدا هات و ئیمارات خێرا خۆی له‌ سعودیه‌ جیاكرده‌وه‌ و رایه‌ڵه‌یه‌كی له‌گه‌ڵ حوسییه‌كاندا دروستكرد. مه‌سه‌له‌كه‌ هه‌ر به‌م دوو خاڵه‌ داناكه‌وێ. وێرانكردنی داموده‌زگا نه‌وتییه‌كانی ئارامكۆ نیشانده‌ری ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كه‌موكوڕییه‌كی گه‌وره‌ له‌ سیستمی به‌رگری ئاسمانیی سعودیه‌دا هه‌یه‌. شوێنه‌ بۆردومانكراوه‌كان نزیكه‌ی 1300 كیلۆمه‌تر له‌ سه‌نعاوه‌ دوورن. ئه‌مه‌ش به‌م مانایه‌ دێت كه‌ فڕۆكه‌ بێ فڕۆكه‌وانه‌كانی حوسییه‌كان 1300 كیلۆمه‌تریان له‌ناو خاكی سعودیه‌ بڕیوه‌، به‌بێ ئه‌وه‌ی سعودییه‌كان هه‌ستی پێ بكه‌ن، جگه‌ له‌وه‌ی ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌ به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سعودییه‌كان كه‌موكوڕییه‌كی زۆریان له‌بواری هه‌واڵگریدا هه‌یه‌ و داموده‌زگا هه‌واڵگرییه‌كانیان كه‌مته‌رخه‌من. بڵاوبوونه‌وه‌ی فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وان له‌ ناوچه‌كه‌دا دیارده‌یه‌كی مه‌ترسیداره‌ و مایه‌ی زیاتر ئاڵۆزكردنی ره‌وشه‌كه‌یه‌. له‌ماوه‌یه‌كی نزیكدا به‌كارهێنانی ئه‌م چه‌كه‌ زۆر په‌ره‌ی سه‌ند. توركیا له‌ لیبیا دژی هێزه‌كانی جه‌نراڵ حه‌فته‌ر و له‌ هه‌رێمی كوردستان دژی په‌كه‌كه‌ به‌كاریهێناوه‌. هه‌روه‌ها ئیسرائیل له‌ سوریا و له‌م دواییه‌دا له‌ لوبنان دژی حزبوڵڵا و له‌ عیراق دژی حه‌شدی شه‌عبی به‌كاریهێناوه‌. وا ئه‌مجاره‌ش حوسییه‌كان دژی فڕۆكه‌خانه‌ و داموده‌زگا په‌ترۆڵییه‌كانی سعودیه‌ به‌كاریانهێناوه‌. هۆی بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م چه‌كه‌ به‌م خێراییه‌ بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ فڕۆكه‌ بێ فڕۆكه‌وانه‌كان زۆرتر توانای ئه‌نجامدانی مانۆڕیان هه‌یه‌ و به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ فڕۆكه‌ جه‌نگییه‌كاندا خه‌رجییه‌كی كه‌متریان ده‌وێ، جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ بۆ به‌كارهێنه‌ر هیچ زیانی گیانیی لێ ناكه‌وێته‌وه‌، ئه‌و ته‌كنه‌لۆژیایه‌ش كه‌ له‌م چه‌كه‌دا به‌كارده‌هێنرێ، ئاسانتر ده‌ست ده‌كه‌وێ. دڵنیابوونی لایه‌نه‌ به‌كارهێنه‌ره‌كان له‌ كارایی ئه‌م چه‌كه‌، خۆی له‌خۆیدا فاكته‌رێكه‌ بۆ په‌ره‌پێدان و زۆرتر به‌كارهێنانی. ئه‌مه‌ش ده‌رفه‌تێكی زۆرتر بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ی ده‌ڕه‌خسێنێ. له‌ ناوچه‌كه‌دا هیچ ده‌وڵه‌تێك به‌قه‌د ئیسرائیل له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م چه‌كه‌ زیانمه‌ند نابێ. به‌ده‌ستهێنانی ئه‌م چه‌كه‌ به‌ خه‌رجییه‌كی كه‌م و به‌ ته‌كنه‌لۆژیایه‌كی مامناوه‌نجی، ره‌نگه‌ ببێ به‌ هانده‌ر بۆ به‌ده‌ستهێنانی فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وان له‌لایه‌ن حزبوڵڵای لوبنان و بزووتنه‌وه‌ی حه‌ماسی فه‌له‌ستینه‌وه‌. له‌مه‌ش خراپتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ رێكخراوه‌ تیرۆریستییه‌كان ده‌ستیان به‌م چه‌كه‌ بگا و له‌ كرده‌وه‌ تیرۆریستییه‌كاندا به‌كاریبهێنن. ئه‌م شیكردنه‌وه‌یه‌ وێنه‌ی ره‌وشێكی تاریك بۆ ناوچه‌كه‌ ده‌كێشێ، ئه‌گه‌ر هه‌نگاوی كارا بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان نه‌نرێ، چونكه‌ به‌ ئاسانی ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ ته‌كنه‌لۆژیای وێرانكردن، ده‌شێ هانده‌ر بێ بۆ قورسكردنی تای ته‌رازووی رێگه‌چاره‌ زبره‌كان، به‌تایبه‌تی كه‌ فڕۆكه‌ بێ فڕۆكه‌وانه‌كان له‌ ئاسمانێكی كراوه‌دا له‌ فڕۆكه‌ جه‌نگییه‌كان ده‌ستئاوه‌ڵاترن بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر كێشه‌كانی جوگرافیادا.

هونەر حاجی جاسم     لەدێر زمانەوە سەرکردەو سیاسیەتمەداری سەختە بە ڕێژەیێک بوونیان هەر هەبووە، وە هیچ نەتەوە و نیشتمانێکیش بەبێ سیاسی ساختە نەبوە! نمونەش لە لاپەرەکانی مێژووی سیاسی کۆن و نوێ زۆرن. بەشێک لەم سیاستمەدارە ساختانەش سەردمانێک بوینتە کاریزما بەسەر گەلانی خۆیان. تاکو لە ژیانیش ماون خەلکی پێی وابووە ئەوانە ڕابەر و ڕزگارکەرن، بەلام بەشێک پێش مردنیان، وە بەشێکیشان دوای مردنیان ڕوون بۆتەوە کە ئەوانە جگە لە سیاسیێکی قۆلبڕو سەختە چیتر نەبوینە!. بەشێوەیێکی گشتی لەناو کوردیش ئەم جۆرە سیاسیانە لە شێوەی ساختە بونیان هەبووە، بە تایبەیش لە "کوردستانی عێراق"، چونکە سیاسی وا هەبووە، وە بە ئێستاشتەوە ئەوەی لێی نازانێت پرنسیپەکانی سیاسەتە، بەلام بۆ خۆ دەولەمەندکردن و پاراستنی بەرژەوەندی کۆمپانیاکانی ئامادەیە دەست لەگەل شیتانیش تێکەل بکات، تاکو سەفقەکانی ژێر بەژێری کەشف نەبن! یان بە مانایێکی تر تاکو ڕوی ساختەکەی دەر نەکەوێت بۆ خەلکی کوردستان! بە داخەوە لە ئێستادا کوردستانی عێراق پڕیەتی لە "سەرکردە و سیاسی ساختە" و خاوەن ماسکی جیاواز،  بە تایبەتیش لە دە سالی ڕابردو تاکو ئێستا لەپال سەرکردە ساختەکانی دەسەلات، هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان کانگای دروستکردنی سیاسی و سەرکردەی ساختە بوینە. تاکو ئەم ساتە وەختە بە سەدان سیاسی ساختە و قۆلبڕ بوینتە بارگرانی بەسەر ئەم نیشتمانە، کە وەکو مانگای ئەلبان ئەم خەلک ئەدۆشن!. هاوکات ئەم سیاسیە سەختانەش بوینتە فاکتەری بێ هیواکردنی خەلکی کوردستانی عێراق. بۆیە نابێت لێرە بە دواوە چیتر سیاسی ساختەچی و قۆلبڕ بکرێنە کاریزما و سەرداری ئەم خەلکە خێر لەخۆ نەدیوە، بەلکو لەپال پیرۆزکردنیان دەبێتە ماسکیان هەلبدرێتەوە. زۆر زوو ماهیەتیان بۆ خەلک کەشف بکرێت. تاکو جورەت نەکەن، چیتر خەلک بە قسەی بریقەدار چەواشە بکەن!.