(درەو): "سودانی ستایشی كردین كە وەكو كوتلەی گەورەی ئەنجومەن سورین لەسەر وەرگرتنی پۆستی پارێزگار" ئەمە كاردانەوەی كوتلەی عەرەبیی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكە، لەبەرامبەر سەردانی دوێنێی فراكسیۆنی پارتی و یەكێتیی بۆ لای سودانی، عەرەبەكان دەیانەوێت جەخت لەوە بكەن بە یەكگرتوویی ماونەتەوەو پەرت نەبوون، بەڵام یەكێتیی ئاماژە دەنێرێت لەبارەی ئەوەی سێ كەسیانی بەلای خۆیدا راكێشاوەو چیتر عەرەبیش وەكو كورد یەكڕیز نین. ئەمە لە كاتێكدا روودەدات دەبێت تا رۆژی 11ی ئەم مانگە پۆستی پارێزگار یەكلابكرێتەوە. كوتلەی عەرەبی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە كاردانەوەی سەردانی دوێنێی فراكسیۆنی پارتی و یەكێتیی بۆ لای محەمەد شیاع سودانی، روونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە. كوتلەی عەرەبی، كە بەر لە كورد خۆی گەیاندە لای سەرۆك وەزیران لە بەغداد، لە روونكردنەوەكەیدا دەڵێ: لە دیدارەكەیدا لەگەڵ ئێمە، سەرۆك وەزیران جەختی لەسەر ئەوە كرد بەبێ تەوافوقی هەموو پێكهاتەكان، حكومەتی خۆجێی لە كەركوك دروست ناكرێت.  بەگوێرەی روونكردنەوەكە، لە دیدارەكەدا سودانی ئاماژەی بە رۆڵی ئەم كوتلەیە كردووە لە دەستگرتنی بە پۆستی پارێزگاری كەركوكەوە، بەوپێیەی بەوتەی خۆیان ئەمان "كوتلەی گەورەی ناو ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك"ن. دوێنێ فراكسیۆنی پارتی و یەكێتیی بە جیا سەردانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیان كرد لە بەغداد، یەكێتیی تاكە ئەندامەكەی مەسیحیشی لەگەڵ خۆی بردبوو، ئەمە وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەوەی ئەم كورسییەی بۆ یەكلابوەتەوە، دوای بینینی سودانی، فراكسیۆنی یەكێتیی سەردانی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆنی كرد.  ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە 16 كورسی پێكدێت، لایەنە عەرەبییەكان پێكەوە 6 كورسییان بردووە، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان وەكو حزب بەتەنیا براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو (5) كورسی بردووە، پارتی دیموكراتی كوردستان (2) كورسی بردووە، پێكهاتەی توركمان (2) كورسی بردووەو هەردوو كورسییەكە لای بەرەی توركمانییە، تاكە كورسی "كۆتا"ی مەسیحی بزوتنەوەی بابلیۆنی سەربە رەیان كلدانی بردویەتی، تاكە كورسییەكەی مەسیحی یەكلابووتەوە بۆ یەكێتیی، چونكە پێشترو لە هەڵبژاردندا بە دەنگی یەكێتیی سەركەوتووە، واتا بە گشتیی ئێستا یەكێتیی 6 كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بەدەستەوەیەو پێكهاتەی عەرەبیش بە هەموو حزبەكانیانەوە 6 كورسییان هەیە، بەپێی قسەی سەرچاوە ئاگادارەكان، یەكێتیی بەمدواییە دەنگی 3 ئەندامی پێكهاتەی عەرەبی بەدەستهێناوە، بەڵام كوتلەی عەرەبی ئەمە رەتدەكاتەوەو باسلەوە دەكات هێشتا بە یەكگرتوویی ماوەتەوەو پەرت نەبووە.  لەم نێوەندەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان بە 2 كورسییەوە لێكتێگەیشتنی لەگەڵ بەرەی توركمانی كردووە كە ئەویش 2 كورسی هەیە، بەمە 4 كورسی كۆبووەتەوەو بە سودوەرگرتن لە یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان كە دۆخێكی تایبەتی بە كەركوك داوەو رێگری دەكات لەوەی بەبێ بەشداری هەموو پێكهاتەكانی حكومەتی خۆجێی دروست بكرێت، پارتی دەیەوێت لەرێگەی بەرەی توركمانییەوە رێگری بكات لە هەوڵەكانی یەكێتیی بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگار. لەبەرامبەردا، سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، یەكێتیی ئێستا 9 دەنگی ئەنجومەنی پارێزگای زامن كردووە، 5 دەنگی خۆی+ 1 دەنگی نوێنەری مەسیحی+ 3 دەنگی كوتلەی عەرەبی، بەمەش نیسابی بۆ تێپەڕاندنی هەر رێككەوتنێكی سیاسی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان لە ئەنجومەنی پارێزگا بەدەستهێناوەو بەبێ پارتی و بەرەی توركمانی رێككەوتنەكە تێدەپەڕێنێت و پۆستێكی باڵای كەركوك بۆ بەرەی توركمانی بەجێدەهێڵێت تا ئەوكاتەی خۆیان پەیوەندی بە بەرەكەی یەكێتییەوە دەكەن.  زیاتر لە 7 مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق تەواو بووە، كەركوك تاكە پارێزگایە كە هێشتا لایەنە براوەكانی لەسەر دروستكردنی حكومەتی خۆجێی نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن، كەركوك تائێستا بە دەرەنجامی ئەو تاكە هەڵبژاردنە بەڕێوەدەچێت كە ساڵی 2005 كراوە.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق كە لەدوای هەڵبژاردنەوە هەوڵەكانی بۆ دروستكردنی رێككەوتنێك لەنێوان لایەنە براوەكانی كەركوك شكستی هێنا، بۆ فشار لەسەر لایەنەكان، رۆژی 11ی تەموزی رابردوو فەرمانیكرد یەكەم دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگا بەڕێوەبچێت، دانیشتنەكە كرا، بەڵام وەكو ئەوەی لە یاسادا هاتوو، سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی هەڵنەبژێردرا، لەسەر داوای یەكێتیی دانیشتنەكە تا ئێستا بە "كراوەیی" ماوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدا بوو ئەگەر 11ی تەموز سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی هەڵبژاردنیان بۆ بكرایە، دەبوو تاوەكو 11ی ئەم مانگەش پۆستی پارێزگار یەكلابكرێتەوە.  ئێستا كە دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگا بە "كراوەیی" ماوەتەوە، سودانی فشار دەكات بۆ ئەوەی تاوەكو رۆژی 11ی ئەم مانگە لایەنەكان بگەنە رێككەوتن، ئەگەر نەگەن، وەكو خۆی وتویەتی: كەسێك بە وەكالەت لە پۆستی پارێزگای كەركوك دادەنێت، هەندێك لە سەرچاوەكان باسلەوە دەكەن سودانی دەیەوێت (خالید شوانی) وەزیری داد لە پۆستی پارێزگار بە وەكالەت دابنێت، شوانی سەربە یەكێتییە، مەبە پۆستی پارێزگار بە ناڕاستەوخۆ دەداتە دەست لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە كەركوك، بەڵام بە وەكالەت تا ئەوكاتەی لایەنەكان رێككەوتنی كۆتایی دەكەن. 

بەرەو هەڵبژاردن - بەشی دووهەم مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)   یەکێک لە ئاکارە هەرە سادە و سەرەکییەکانی دیموکراسیەت ئەوەیە کە ئەو کەسانەی دەنگیان پێدەدرێت و هەڵدەبژێردرێن بۆ پەرلەمان، بێگومان لەناو هەڵبژاردنێکی دادپەروەر و بێ گزیی و تەزویردا، پیویستە ببن بە "بەهێزترین بڕیاردەرانی» ناو سیستمە سیاسییەکە، نەک لە دەرەوەی ئەواندا بازنەی تری دەسەڵات بوونیان هەبێت، لەوانەی هەڵبژێردراوان و لە پەرلەماندا کۆبوونەتەوە بڕیاردەری بەهێزتر و دەسەڵاتدارتربن. دیموکراسیەت تەنها یەک بڕیاردەر دروستدەکات، ئەویش ئەوانەن کە لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە دەچنە ناو پەرلەمان. بەم مانایە لە دیموکراسیەتدا پەرلەمان بەهێزترین دەزگای ناو سیستمە سیاسییەکەیە، پەرلەمەناتاران دەسەڵاتدارەکانی ناو سیستمەکەن و لە دەرەوەی ئەواندا بنکەی تری دەسەڵات بوونی نییە کە خواست و بڕیارەکانی بەسەر پەرلەماندا بسەپێنێت. لە دەرەوەی پەرلەماندا نابێت بازنەی تری دەسەڵاتی سەربازیی، دەسەڵاتی بیرۆکراتیی، یان دەسەڵاتی ئۆلیگارشیی تەریب بە دەسەڵاتی پەرلەمان، بوونی هەبێت، یان دەسەڵاتیان لە دەسەڵاتی پەرلەمان بەهێزتر و بڕیارەکانیان لە بڕیاری پەرلەمان کاریگەرتربێت.  پەرلەمان بۆ ئەوەی ببێت بە پەرلەمانێکی راستەقینەم پێوسیتە ئەو مەرجە سەرەکییەی تێدابێت، واتە ببێتتە شوێنی کۆبوونەوەی "بەهێزترین بڕیاردەرانی» ناو سیستمە سیاسییەکە.   لەم ڕوانینەدا پەرلەمان ئەو شوێنەیە کە گرنگترین و بەهێزترین پۆستە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی ناو وڵاتەکە لەخۆی دەگرێت، جا چ ئەوانەی دەزگاکا سەرەکییەکانی حوکمڕانیی دەگرنەدەست یان ئەوانەی دەبن بە ئۆپۆزیسیۆن. پۆستەکانی دەسەڵاتیش پێشتر لە ڕێگای ململانێ و کێبڕکێیەکی راستەقینە و یاساییەوە و بەدەنگی ڕاستەقینەی خەڵک، پڕکراونەتەوە. بەم مانایە دیموکراسی نەک تەنیا پێویستی بە هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەرانە و کێبڕکێکارانە هەیە، بەڵکو پێویستی بە ڕێکخستنی بازنە و پێگەکانی دەسەڵاتیش هەیە، بەجۆرێک لەدەرەوەی پەرلەماندا سێنتەری تری دەسەڵات و بڕیاردان بوونی نەمێنێت تەریب بە دەسەڵاتی پەرلەمان یان بەهێزتر و کاریگەرتر لە پەرلەمان. لە دیموکراسیەتدا پەرلەمان سێنتەری سیستمە سیاسییەکەیە و ئەو شوێنەیە بڕیارە گەورە و بچوکەکانی تیادا دەدرێت. ئەوەی لە هەرێمدا هەیە و کاردەکات پەرلەمان نییە بەو مانایەی باسمانکرد، پەرلەمان لە هەرێمدا نەک تەنها شوێنی بڕیادەرە هەرەبەهێزەکانی ناو سیستمە سیاسییەکە نییە، نەک ئەو سێنتەرە سەرەکییەی دەسەڵات نییە کە دەسەڵاتەکانی دەرەوەی خۆی دەکاتە دەسەڵاتی پەراوێزی لاواز و سنوورێکی گەورە بۆ کاریگەریی و نفوزیان دادەنێت، بەڵکو خودی پەرلەمان خۆی هەڵقە هەرە لاوازەکەی بڕیاردن و دەسەڵاتدارێتییە لە هەرێمدا. ئەزموونی داخستنی پەرلەمانیش لە ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٥دا بۆ ماوەی دوو ساڵ، بە بڕیاری مەسعود بارزانی سەرۆکی ئەوکاتی هەرێم و سەرۆکی ئێستای پارتی دیموکراتی کوردستان، راستیی ئەو دۆخە تاڵ و تاریکەی بوونی پەرلەمانمان نیشئنئەدات. کە بارزانی پەرلەمانی داخست، هێشتا پەرلەمان لە پێگە لاواز و پەراوێزییەکەی خۆیەوە، دەیتوانیی هەندێک کێشە بۆ سیستمە سیاسییە خێزانیی و بنەماڵەییەکە دروستبکات. سیستمە سیاسییەکەی کوردستان، بەڕادەیەک نایاسیی و تاکڕەو و نابەرپرسیار بوو، تەنانەت گیریشی بەدەست ئەو پەراوێزەوە بچووکەشەوە دەخوارد کە خۆی وەک دیکۆرێکی دیموکراسیی بۆ ئەزموونە سوڵتانیەکە، دروستیکردبوو. داخستنی پەرلەمان لەلایەن سەرۆکی پارتییەوە لابردنی ئەو پەراوەزە بچووکەی دەسەڵات بوو کە بەتەواوی کۆنترۆڵ نەکرابوو. کاراکردنەوەی پەرلەمان لە ٢٠١٨دا دوای بە دیکۆرکردنی تەواوەتی دەزگاکە بوو. لەو ساتەوە تا ئەمڕۆ پەرلەمان لەناو رۆڵە دیکۆرییەکەی خۆیدا خنکێنراوە. ئەم دۆخە بە ئاستێک گەیشتوە نزیکەی ٧٠ لەسەدی خەڵکی کوردستان لە دواهەمین هەڵبژاردندا بایکۆتی هەڵبژاردنەکانیان کرد. زۆرینەیەکی کۆمەلایەتی دروستبووە پەرلەمان بەلایانەوە جگە لە شوێنێک بۆ دەوڵەمەندبوونی شەخسیی پەرلەمانتارەکان خۆیان، شتێکی دیکە نەبێت.ئەم  دۆخەی پەرلەمان لەچەند ساڵی رابردوودا بە ئاستێکی تراژدیی وا گەیشتوە چەندان دەنگی ئاسایی ناو کۆمەڵگاکە داوای داخستنی هەمیشەیی پەرلەمان، بکەن.   لە هەرێمدا چەندان دەزگا و ناوەندی بڕیاردان لە دەرەوەی پەرلەماندا هەن کە زۆر لە پەرلەمان بەهێزترن و بەشێوازی هەمەجۆر بڕیارەکانی خۆیان بۆ پەرلەمان دەنێرن بۆئەوەی پەرلەمانتاران لە دەنگدانێکی شانۆییدا رەوایەتی بەو بڕیارانە ببەخشن. لە دۆخێکی لەو باباتەدا پەرلەمان جگە لە دیکۆرێکی ناشیرین بۆ سیستمە سیاسییە خێزانیی و بنەماڵەییە داخراوەکە، شتێکی دیکە نییە. هەندێک لە دیارترینی ئەو دەزگایانەش بریتین لە: ١- بارەگای بارازانی. هەمووان دەزانن ئەم بارەگەیە نە پێگەیەکی فەرمیی هەیە و نە بەشێکە لە سیستمە سیاسییەکەی ناو هەرێم، کەچی دەسەڵاتدارترین و بڕیاردەرترین دەزگای سیاسیی ناو هەرێمەکەیە. کۆی بڕیارە گەورە و سەرەکییەکان لەو بارەگەیەدا دەدرێت و لەوێوە دادەبەزێت بۆ ناو سیستمە سیاسییەکە. کێشێی ئەم بارەگەیە تەنها ئەوە نییە کە پێگەیەکی یاسایی نییە و بەشێک نییە لە سیستمە سیاسییەکەی هەرێم، بەڵکو لەوەشدایە هیچ میکانیزم و توانایەکیش نییە بتوانێت ئەم بارەگایە بەرامبەر بە بڕیارەکانی بەرپرسیاربکات، یان چاودێریبکرێت و تووشی لێپرسینەوە ببێت. ٢- دەباشانی ناوچەی سەوزیش هەمان رۆڵی بارەگای بارزانی دەبینێت و ئەویش بازنەیەکی دەرەکی دەرەوەی دەسەلاتی پەرلەمانە و بڕیارەکانی زۆنی سەوز لەوێ دەدرێن، نەک لە پەرلەمان. ٣- مەکتەبی سیاسیی حیزبەکان و کەسەر خاوەن هێزەکانی ناو حیزبەکان. کە هەموویان لە دەرەوەی پەرلەمان و سیستمە سیاسییە فەرمیەکەدان و کاریگەرییان لەسەر بڕیارەکان لە کاریگەریی هەموو پەرلەمانتارەکان بەسەریەکەوە زیاترە.   ٤- ئینجا ئەو هەم و لق و مەڵبەند و ناوچە حیزبییانە کە بەبێ بڕیاری ئەوان زۆر کاری حکومیی و زۆرکاری ماشێنە بیرۆکراسییەکەش، بەڕێوەناچێت. بە کورتییەکەی، پەرلەمان لە هەرێمدا هەرچییەک بێت شوێنی "بەهێزترین بڕیاردەرانی» ناو سیستمە سیاسییەکە نییە. پەرلەمان کاتێک مانای دەبێت، بتوانێت لەڕێگای هەڵبژاردن و نوێنەرایەتیکردنی خەڵکەوە دەستکاری نەخشە سیاسییەکان و دابەشبوونی هێزەکان و هاوکێشەکانی دەسەڵات بکات، بتوانێت یاسا دەربکات بۆ جۆرێک لە حوکمڕانیی کە ڕێزی یاسا بگریت، چاودێری حوکمڕانان بکات تا ئەو شوێنەی هێزی لێپرسینەوە و لابردنی دەسەلاتدارەکانی هەبێت. بەڵام هیچ یەکێک لەمانە نە لە توانای پەرلەمان و پەرلەمانتارانی هەرێمدایە، نە فۆرمی ئەو حوکمڕانییەش کە هەیە ئەم ڕۆلە لە پەرلەمان قبووڵدەکات. پەرلەمان لە هەرێمدا هەڵقەیەکی لاوازی ناو سیستمێکە کە بڕیارەکانی لەناو بارەگا و ژووری داخراو و دیوەخان  و لق و مەڵبەندەکاندا پیادەدەکرێت. پەرلەمانی ڕاستەقینە شوێنی گفتوگۆی ئاشکراو و کراوەیە، شوێنی لێپرسینەوەی بینراو و بەرچاوە، شوێنی پیادەکردنی ئاشکرای ئەو سیاسەتانەیە کە لە وڵاتەکەدا پەیڕەوی دەکرێت. لەهەر شوێنێکدا سیاسەتکردن بەنهینی بوو، رێکەوتنەکان لە ژووری نهێنیدا بوون، کۆنتراکتەکان بەنهێنی بەڕێوەچوون، پەیوەندییەکان بەنهێنی بوو، پەرلەمان هەشبێت، دەزگایەکی مرد و بێئاکار و بێئیش و بێکاریگەرییە.  پەرلەمان لە هەرێمدا وەک دەزگایەکی پەراوێزیی توانای کردنەوەی ئەو داخرانە خێزانیی و بنەماڵەیی و شەخسییەی نییە کە سیستمە سیاسیەکە بەڕێوەدەبات. پەرلەمان ناتوانێت دەسکاریی پێگەی سەربازیی و ئەمنیی و میدیایی و ئابوورییە دوو هێزە حوکمرانەکە بکات.  

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە نیوەی یەکەمی 2024؛ 🔹 هەناردەی نەوتی بەسرە گەیشتووە بە نزیک لە (612 هەزار) بەرمیل نەوت و زیاتر لە (49 ملیار و 268 ملیۆن) دۆلار داهاتەکەی بووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک نزیکەی (4 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی نەوتی گەیارەو زیاتر لە (2 ملیۆن و 113 هەزار) بەرمیل هەناردەی ئوردن کراوە، داهاتەکەشیان نزیکەی (409 ملیۆن و 690 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 بە تێکرای ڕۆژانە نزیک لە (3 ملیۆن و 396) بەرمیل نەوت هەناردە کراوە، بەگشتی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ عێراق پتر لە (618 ملیۆن و 44 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بەهای نزیک لە (49 ملیار و 678 ملیۆن) دۆلار و بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە سەرو (80) دۆلار فرۆشتووە. هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە بەڵگەنامەیەکی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) کە بەرواری (24ی 7ی 2024)ی لەسەرە، لە نیوەی یەکەمی 2024؛ هەناردەی نەوتی بەسرە (611 ملیۆن و 952 هەزار و 117) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (49 ملیار و 268 ملیۆن و 126 هەزار و 31) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (3 ملیۆن و 979 هەزار و 217) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (2 ملیۆن و 113 هەزار و 111) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (409 ملیۆن و 689 هەزار و 900) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (618 ملیۆن و 44 هەزار و 445) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 395 هەزار و 849) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (80 دۆلار و 379 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (49 ملیار و 677 ملیۆن و 815 هەزار و 931) دۆلار. ئەگەر داتاکان وردتر بکەینەوە بە پێی هەر مانگێک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ، ئەوا؛ 1.    مانگی کانونی دووەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 939 ملیۆن و 748 هەزار و 209) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 19 هەزار و 132) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 306) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 660 هەزار و 433) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا بڕی (103 ملیۆن و 508 هەزار و 438) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 338 هەزار و 982) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 35 ملیۆن و 408 هەزار و 642) دۆلار. 2.    مانگی شوباتی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (98 ملیۆن و 183 هەزار و 554) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 658 ملیۆن و 921 هەزار و 35) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (975 هەزار و 631) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (433 هەزار و 126) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (91 ملیۆن و 363 هەزار و 742) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی شوباتی (2024)دا بڕی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 434 هەزار و 218) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 82 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 750 ملیۆن و 284 هەزار و 797) دۆلار. 3.    مانگی ئازاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 680 هەزار و 93) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 510 ملیۆن و 793 هەزار و 517) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (967 هەزار و 492) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 453) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 328 هەزار و 808) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 422 هەزار و 969) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 10 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 606 ملیۆن و 122 هەزار و 325) دۆلار. 4.    مانگی نیسانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (100 ملیۆن و 921 هەزار و 250) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 561 ملیۆن و 304 هەزار و 594) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 16 هەزار و 962) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (448 هەزار و 606) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (107 ملیۆن و 179 هەزار و 984) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 386 هەزار و 818) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 412 هەزار و 894) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (84 دۆلار و 66 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 668 ملیۆن و 484 هەزار و 578) دۆلار. 5.    مانگی ئایاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردە نەکراوە، بۆیە هیچ داهاتێکیشی نەبووە. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئایاری (2024)دا بڕی (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 359 هەزار و 42) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 61 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. 6.    مانگی حوزەیرانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 11 هەزار و 928) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 307 ملیۆن و 289 هەزار و 218) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (302 هەزار و 620) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (20 ملیۆن و 156 هەزار و 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 314 هەزار و 548) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 410 هەزار و 485) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 39 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 327 ملیۆن و 446 هەزار و 131) دۆلار. بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانە خشتەی و چارەتەکانی هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتە؛ چارتەکان      

(درەو):  نوێنەرانی پارتی و یەكێتیی بە جیا سەرۆك وەزیرانی عێراقیان بینی، سودانی جەختی كردووە لە كەركوك "پەراوێزخستن" نەبێت، پارتی و یەكێتیی هەردووكیان لە كێبركێدان بۆ دروستكردنی زۆرینە لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، سەرۆك وەزیران پێی وتوون بەر لە تەواوبوونی ئەو وادەی دیاریكراوە، پۆستی پارێزگار یەكلابكەنەوە. ئەندامانی پارتی و یەكێتیی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بە جیا سەردانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیان كرد. وەفدەكەی یەكێتیی، تاكە ئەندامەكەی پێكهاتەی مەسیحیشی لەگەڵ خۆی بردبوو. نوسینگەی سودانی دەڵێ، دیدارەكانی ئەمڕۆ بۆ ئەوە بووە سەرۆك وەزیران ئاگاداری لێكتێگەیشتنی نێوان لایەنەكان بێت بۆ سەبارەت بە پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك. پارتی و یەكێتیی هەردووكیان بەشێوەی نافەرمی بانگەشەی ئەوە دەكەن زۆرینەیان لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك پێكهێناوە. پارتی بەمدواییە لێكتێگەیشتنی لەگەڵ 2 ئەندامەكەی بەرەی توركمانی و ژمارەیەك لە نوێنەرانی پێكهاتەی عەرەبی كردووە، وەكو وتەبێژی بەرەی توركمانیی بەمدواییە لە لێدوانێكدا بە (درەو)ی راگەیاند" پارتی قایل بووە بەوەی پۆستی پارێزگار بە نۆرە بێت"، لەبەرامبەردا بەپێی دواین زانیارییەكان، یەكێتیی كە خۆی براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو لە كۆی 16ی كورسی ئەنجومەنی پارێزگا 5 كورسی هەیە، یەك كورسی پێكهاتەی مەسیحی (كورسییەكەی رەیان كلدانی) لەگەڵدایەو دەنگی سێ ئەندامی پێكهاتەی عەرەبیشی بردووە، واتا بە تێكڕا ئێستا یەكێتیی (9) دەنگی ئەنجومەنی پارێزگای هەیەو ئەمەش دەنگی زۆرینەی رەهای ئەنجومەنی پارێزگایەو دەتوانێت لەرێگەیەوە پۆستی پارێزگار بۆ خۆی یەكلابكاتەوە، بەڵام گەورەترین كێشەی بەردەم یەكێتیی دەنگی پێكهاتەی توركمانە، چونكە بەگوێرەی یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان، كەركوك دۆخی تایبەتی پێدراوەو بەبێ بەشداری هەموو پێكهاتەكانی پارێزگاكە ناتوانرێت حكومەتی خۆجێی دروستبكرێت، بۆ چارەسەری ئەمە یەكێتیی بیر لەوە دەكاتەوە پۆستەكان دابەش بكات و یەكێك لە پۆستە باڵاكان بۆ پێكهاتەی توركمان بەجێبهێڵێت تا ئەو كاتەی لە قۆناغی داهاتوودا پەیوەندی بە ئیئتیلافەكەیەوە دەكات.  لەم دیدارەكانی ئەمڕۆیدا لەگەڵ نوێنەرانی پارتی و یەكێتیی، سودانی جەختی لەسەر ئەوە كردووە "پەراوێزخستن" نەبێت.  دوای 7 مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، ئێستا كەركوك تاكە پارێزگای عێراقە كە پارێزگاری نوێی هەڵنەبژاردووەو لایەنەكانی نەگەیشتونەتە رێككەوتن.  رۆژی 11ی تەموزی رابردوو بە فشاری محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك یەكەم كۆبوونەوەی خۆی بەست، بەڵام كۆبوونەوەكە لەوكاتەوە تائێستا بە كراوەیی ماوەتەوە، لە چاوەڕوانی رێككەوتنی لایەنەكان. ئەحمەد کەرکوکی یەكێك لە ئەندامانی یەكێتییە لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كە ئەمڕۆ بەشداری كۆبوونەوەكەی كردووە لەگەڵ سودانی، ئەو لەبارەی كۆبوونەوەكە دەڵێ:" بەڕێز سودانی ئاماژەی دا بە گرنگی دابەشکردنی پۆستەکان بەپێی ئیستحقاقی ئینتخابی هەر هێزێکی سیاسی براوەو رێزگرتن لە ئیرادەو دەنگی کەرکوکییەکان". بەپێی قسەی كەركوكیی، لە دیدارەكەدا سودانی باسی لە سیناریۆکانی دابەشکردنی پۆستەکان لەپاش هەڵبژاردنەکان كردووە،  وتویەتی: کەرکوک تایبەتمەندی خۆی هەیە و پێویستە ڕەچاوی ئەو تایبەتمەندیە بکرێت.. چاوەڕێین بەزووترین کات و پێش تەواوبوونی ئەو وادە یاساییەی بۆ ئەندامان دانراوە پۆستەكانی پارێزگارو سەرۆکی ئەنجومەنی پارێزگاو جێگرەکانیان یەکلایی بکەنەوە.

(درەو):  ئەمساڵ بە تێكڕا، حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (230 ملیار) دیناری بەشێوەی كاش رادەستی حكومەتی فیدراڵ كردووە، ئەمە رێژەی 50%ی ئەو داهاتە نانەوتییە فیدراڵییانەیە كە لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی سێ مانگدا بەدەستهاتوون، سەردەمی لێبڕین "مقاصە" كۆتایی هات، ئێستا ئیتر بەغداد دەیەوێت بە كاش داهاتەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان وەربگرێتەوە. بۆ جاری سێیەم، وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بڕە پارەیەكی وەكو داهاتیی نانەوتیی دامەزراوە فیدراڵییەكان لە هەرێم بەشێوەی كاش خستە سەر هەژماری بانكیی وەزارەی دارایی فیدراڵ لە لقی بانكی ناوەندیی عێراق لە هەولێر.  ئەو بڕە پارەی ئەمجارە رادەستكراوە، وەكو " پشکی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی نانەوتی هەرێمی کوردستان" بۆ مانگی (نیسان)ی رابردوو ئەژماركراوەو بڕەكەی (74 ملیارو 844 ملیۆن و 532 هەزار) دینارە.  ئەو بڕە پارەی كە ماوەی سێ مانگە هەرێم بەشێوەی كاش رادەستی بەغدادی دەكات، بریتییە لە ٥٠٪ی داهاتی باج و ڕەسمی گومرگی لە هەرێمی کوردستان، بەپێی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە. لەدوای كەوتنی سەددامەوە، حكومەتی هەرێم هیچ كاتێك داهاتەكانی خۆی بەشێوەی كاش رادەستی بەغداد نەكردووە، بەردەوام بەشێوەی لێبڕین و لێدەركردن "مقاصە" ئەم بابەتەی لەگەڵ بەغداد پاكتاو كردووە، بەڵام لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەی سێ ساڵەی عێراقەوە، ئیتر كۆتایی بە مقاصە هات و هەرێم دەبێت داهاتی نەوتیی و نانەوتیی خۆی بەشێوەی پارەی كاش رادەستی بەغداد بكات.  27ی ئایاری رابردوو، بۆ یەكەمجار وەزارەتی دارایی هەرێم، بڕی (85 ملیارو 199 ملیۆن) دیناری داهاتی ناوخۆی بۆ مانگی (شوبات)ی ئەمساڵ بەشێوەی كاش خستە سەر ئەژماری وەزارەتی دارایی عێراق. 30ی حوزەیرانی رابردووش، بۆ جاری دووەم وەزارەتی دارایی هەرێم بڕی (70 ملیارو 131 ملیۆن و 250 هەزار) دیناری داهاتی نانەوتیی بۆ مانگی ئازاری ئەمساڵ خستە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی عێراق.  واتا بە تێكڕا بۆ سێ مانگی ئەمساڵ (مانگەكانی 2+3+4)، حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (230 ملیار) دیناری وەكو داهاتی نانەوتیی بەشێوەی كاش رادەستی بەغداد كردووە.  21ی شوباتی ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێم، حكومەتی فیدراڵی پابەندكرد بەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم خەرج بكات، ئەمە بوو بە سەرەتای نزیكبوونەوەیەكی نوێ لەنێوان هەولێرو بەغداد بۆ چارەسەری ناكۆكییە داراییەكانی نێوانیان. دادگای باڵای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا لەبەرامبەر پابەندكردنی بەغداد بە دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، چەند پابەندییەكیشی خستە ئەستۆی حكومەتی هەرێم، لەوانە:  •    پێشكه‌شكردنی ته‌رازوه‌ی پێداچوونه‌وه‌ی (میزان مراجعه‌)ی مانگانه‌ له‌و واده‌ی كه‌ فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری له‌ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ له‌ مانگی دواتردا دیاری ده‌كات له‌كاتی داواكردنی پاره‌ هاوشێوه‌ی وه‌زاره‌تی فیدراڵییه‌كان. •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌ راده‌ستكردنی سه‌رجه‌م داهاته‌ نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كانی به‌ حكومه‌تی فیدراڵ (خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت)، به‌گوێره‌ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ، به‌و مه‌رجه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی له‌و داتایانه‌ بكات كه‌ تایبه‌تن به‌و داهاتانه‌وه‌، ئه‌مه‌ پشتبه‌ست به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی (12)ی یاسای ژماره‌ (13)ی ساڵی 2023ی بودجه‌ی گشتی فیدراڵی كۆماری عێراق بۆ ساڵه‌كانی  (2023-2024-2025). •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی بكه‌ن له‌و حساب بانكییانه‌ی كه‌ بۆ هه‌رێم ده‌كرێنه‌وه‌ له‌ بانكی ناوه‌ندیی هه‌روه‌ها وردبینی بكرێت بۆ لیستی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینان و سوندمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ هه‌رێمی كوردستان.   لەسەر بنەمای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و ئەو رێككەوتنانەی لەگەڵ بەغداد كردی، رۆژی 24ی نیسانی ئەمساڵ مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم ئیمزای له‌سه‌ر بڕیارێك كرد كه‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‌ بۆ راده‌ستكردنی داهاته‌ نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێم به‌ حكومه‌تی فیدراڵ ده‌ریكردبوو‌.  ئه‌م نوسراوه‌ كه‌ ژماره‌ (250)ی لێدراوه‌، تێیدا پاڵپشت به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی (هه‌شته‌م) له‌ یاسای ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ژماره‌ (3)ی ساڵی 1992ی هه‌مواركراو هه‌روه‌ها له‌به‌ر رۆشنایی حوكمی مادده‌كانی (12/دووه‌م/د)و (21/ دووه‌م) له‌ یاسای بودجه‌ی گشتی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025)و حوكمه‌كانی مادده‌ی (29)ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ ژماره‌ (6)ی 2019ی هه‌مواركراو، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌ كۆبونه‌وه‌ی رۆژی 24ی نیسانی 2024دا به‌كۆی ده‌نگ بڕیاریداوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی:  * پشكی گه‌نجینه‌ی فیدراڵ له‌و داهاته‌ نانه‌وتییه‌ فیدراڵییانه‌ی كه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌ده‌ستهاتوون، له‌ ژماره‌ حسابی وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ ژماره‌ (70018) له‌ لقی بانكی فیدراڵی دابنرێت، له‌ تێكڕای ئه‌و داهاته‌ نانه‌وتییانه‌ی كه‌ به‌گوێره‌ی یاساو رێنماییه‌ داراییه‌كان و سیسته‌می ژمێریاری به‌ركار، وه‌كو داهاتی كۆتایی بۆ گه‌نجینه‌ تۆماركراون.   * راسپاردنی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان به‌ گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی پێویست بۆ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ خه‌رجكردنی ته‌رخانكراوی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی به‌كارخستن و سه‌رمایه‌گوزاری ئه‌مه‌ له‌پاڵ ته‌رخانكراوی موچه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ خشته‌ هاوپێچه‌كانی یاسای بودجه‌دا هاتووه‌.  * له‌ رێكه‌وتی ده‌ستپیكردنی خه‌رجكردنی ته‌واوه‌تی موچه‌ی مانگانه‌ی فه‌رمانبه‌ران‌ له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵه‌وه‌، ده‌بێت سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ت و لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ئه‌م بڕیاره‌ جێبه‌جێ بكه‌ن.   

د. بەهرۆز جەعفەر  کاتێک بەهەڕەمەکی و بێ پلان پرۆژەی نیشتەجێبوون درووست بکرێ؛ بێ ئەوەی بپرسن کێ دەیکڕێ؟ هەڵئاوسان درووست دەکات. لەکاتێکدا زیادەیەکی ئێجگار زۆر لە شووققەو ڤیەللا لە هەرێمی کوردستان بەگشتی و پارێزگای سولەیمانی زۆر بەتایبەت دا هەیە. وتەبێژی وەبەرهێنان وتی "لێتان ناشارینەوە، ئێمە چەند ساڵە شووققە بۆ عەرەب درووست دەکەین"، ئێستا لە بەسرەوە بۆ بەغدا گۆڕانکارییەکی گەورەو خێرا لە ئاوەدانکردنەوەو درووستکردنی یەکەی نیشتەجێبوون دا بەڕێوەیە؛ بەجۆرێک مانگانە سەدان ماڵی عەرەب سولەیمانی بەجێدەهێڵن و دەگەڕێنەوە؛ لە بەغدا شەش شاری نیشتەجێبونی نوێ درووست دەکرێ؛ چەندین بەرزە پردی گەورە لە تەواوبووندایە. دەبێ پپرسین؛ ئێوە بۆ کێ یەکەی نیشتەجێبوون درووست دەکەن؟ سادەترین هاوکێشەی ئابوریی بریتی یە لە "خستنەڕوو- عرض" و " خواست- طلب"، کاتێک خستنەڕوو زیاد بێ (کە لەسولەیمانی زۆر زیادە) ئەوا هەڵئاوسان درووست دەبێ،  هەڵئاوسانیش دەردێکی کوشندەی ئابورییە، سەرچاوەی بێ نرخ بوونی کارو بێکاری و چەندین کارەساتی کۆمەڵایەتیە. خاڵێکی سەرەکی دیکە ئەوەیە، ڕاستە تۆ ملیاردێری، یان ملیۆنێری، بەڵام دواجار ئەو پارەیە پارەی هەموو وڵاتە، سەرمایەیەو هی هەموو بازاڕە، دواجار تۆ کوردیت و لە چوارچێوەیەکی ئابورییدا ئەو پارەیەی بە تۆیە هەرچۆنێک مامەڵەی پێوە بکەی زیان و قازانجی خۆی هەیە بۆ وڵاتەکە (ئەمە یەکێکە لەو خاڵانەی لە فەلسەفەی ئابورییدا لە کۆنەوە جەختی لێ کراوەتەوە). کۆمپانیا یان گرووپێک کۆمپانیا دەبێ لە پێش دا، ئیش لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی هێزی وڵاتی دایک بکاتەوە؛ لە کوردستاندا دەیان کەرت و بواری دیکە هەیە کە تۆ سەرمایەگوزاریی تیا بکەیت؛ لە پێش هەموویانەوە لە ڕووی پیشەسازییەوە، چوونکە یەکێک لە توخمە پێکهێنەرەکانی "ناسیۆنالیزم" بریتی یە لە "پیشەسازیی بوون"، ئەگەر تۆ هەرێمێک یان وڵاتێکی پیشەسازیی نەبیت، دەبێ پشت بەوانی دیکە ببەستی و، بەوەش هەرگیز ناتوانی کێبڕكێی لەگەڵ وڵاتان یان گەلانی دیکەدا بکەی. پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆ لە نێوان هزری سیاسیی و سامانی ئابوریی دا هەیە: یه‌كێك له‌ پێشه‌نگه‌كانی قوتابخانه‌ی ڕیالیزم لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا “فریدریچ لیست –Friedrich List” ه‌ ساڵی (1841) له‌ ئه‌ڵمانیا كتێبی   (The National System of Political Economy) نووسی، باس له‌ سیسته‌مێكی نیشتیمانی ده‌كات له‌ ئابوریی سیاسی دا، له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی چۆن نه‌ته‌وه‌- نیشتیمانێك ده‌توانێت ئاستی سامان و هێزی خۆی به‌رزبكاته‌وه‌؟. لیست، بانگه‌شه‌ی ئابورییه‌كی كۆزمۆپۆلیتی ئه‌كات (كۆزمۆپۆله‌تیك یانی ئایدۆلۆجیایه‌كه‌ كه‌ هه‌موو مرۆڤایه‌تی به‌ ڕابردوو، بە ئاینده‌وه‌، به‌ هه‌ر نه‌ته‌وایه‌تی و ناسنامه‌یه‌كی جیاوازه‌وه‌ ئینتیمایان بۆ یه‌ك كۆمه‌ڵگه‌و یه‌ك بازنه‌ هه‌بێت، به‌مانایه‌كی تر هه‌موو ئه‌خلاقیاتێك له‌یه‌ك سه‌رچاوه‌وه‌ بێت، به‌ كورتیه‌كه‌ی سه‌رمایه‌داری به‌های هاوبه‌شه‌؛ ئابوری ده‌بێت له‌ناوخۆدا گرێ نه‌درێ به‌ باج ه‌وه‌و قازانجی ئابوری بۆ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ی به‌شه‌رییه‌). له‌سه‌ر ئه‌مه‌ ئه‌ڵمانیا زیندانی كردو ناچاریان كرد واز له‌ ناسنامه‌كه‌ی بهێنێت. فریدریچ لیست، زۆر هێرش ده‌كاته‌ سه‌ر لیبراڵیسته‌كان، ناسیۆنالیزمی ئابوری گرێ ده‌دا به‌ مانیفاكتۆر ” وه‌رشه‌ی بچووك” ه‌وه‌، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت یان كۆمپانیا ناوخۆییه‌كان بوون به‌ خاوه‌نی كه‌ره‌سته‌ی بچوكی خۆیان یان پیشه‌سازییه‌كی سه‌ره‌تایی، ئیتر ده‌توانن خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێ بكه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا بکەن، بۆ ئه‌مه‌ش ده‌كرێ به‌ریتانیا وه‌ك لانكه‌ی شۆڕشی پیشه‌سازی وه‌رشه‌ و پیشه‌سازی بچووك هه‌نارده‌ی ئه‌ڵمانیا بكات، ئه‌ڵمانیه‌كانیش خۆیان به‌هێز بكه‌ن و كێبڕكێی ئه‌وانی تری پێ بكه‌ن! دوای دووەمین جه‌نگی جیهانی، واقعییه‌ت كه‌وته‌ خۆی له‌ فۆڕمی جیاجیادا، یابان بوو به‌ وڵاتێكی گه‌شه‌كردوو، به‌و ئایدیایه‌ی كه‌ “حكومه‌ت پاڵپشتی سێكته‌ری مانیفاكتۆر” كرد، یابان بوو به‌ وڵاتێكی پیشه‌سازی. لێرەدا، هەرێمێکی بێدەوڵەتی وەک هه‌رێمی كوردستان، پێگه‌یه‌ك نییه‌ بۆ پیشه‌سازی و، هه‌موو كه‌ره‌سته‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی له‌ده‌ره‌وه‌ هاورده‌ ده‌كات، هه‌موو كرێیه‌كی وه‌به‌رهێنان خۆی ده‌یدات، نه‌یتوانیوه‌ سێكته‌ری وزه‌ و پیشه‌سازی نه‌وت و غاز له‌ چوارچێوه‌ی سیسته‌مێكی نیشتیمانی دا به‌رجه‌سته‌بكات. تۆش لەبری دەست بۆ بە پیشەسازیی کردنی وڵات ببەی، دوو دینارت لە پڕێکدا دەستکەوتوەو بووی بە سەردەستە و بەناوی بە بەرهەمهێنانەوە دێیت؛ هەڵئاوسان و جیاوازیی چینایەتی درووست دەکەی! کەواتە سەرمایەدار، وەکو حکومەتی هەرێم یان وەکو حکومەتی عێراق، یان وەکو حکومەتی وڵاتەکەی ئەرکی گەورەی لەسەرە کە ڕاست بیر بکاتەوە و، نیشتیمانییانە بیر بکاتەوە. گازپرۆم و ڕۆس نەفت ڕاستە کۆمپانیان و ئیش لەسەر کەڵەگەکردنی سەرمایە بۆخۆیان دەکەن، ئەکسۆن مۆبیلی ئەمریکی و ئینی-ENI ی ئیتاڵی ڕاستە کۆمپانیان، بەڵام دواجار ناتوانن "حەددیان نییە" یەک هەنگاو دژی سیاسەتی نیشتیمانیی وڵاتەکەیان بجوڵێنەوە؛ بەڵکو هێڵی پێشەوەو سەرە-ڕمی دروستکردنی بەرژەوەندیین بۆ ئاسایشی نیشتیمانیی و بەرز ڕاگرتنی ئاستی خۆشگوزەرانی لە وڵاتەکەی خۆیان. ڕاستییە زانستییەکە ئەوەی سەرەوەیە. ئنجا یان ئەو برادەرانە نایزانن و بە هەڕەمەکی وا دەکەن (ئەمەیان کارەساتە)، وەیان ئەوەیە دەیزانن، بەس ماوەیەکە بەهۆی سزاو چاودێرییەکانی ئیدارەی ئەمریکاوە لەسەر عێراق، ناتوانن جمووجووڵ بە پارەکانیان بکەن بۆ دەرەوە، هاتوون بەڕێگەی دەیان پرۆژەی نیشتەجێبوون و وێرانکردنی ژینگەو سرووشتەوە، بە پەلە ئەو پارانە سپی دەکەنەوەو، لەناوەوە ساخی دەکەنەوە. هەڵاوسان ڕوویداو، پارەکانیش بەهەدەر چوون، بە دەیان هەزار کەس لە هەرێمی کوردستاندا، شووققەو ڤیەللای کڕیوە بە ٣٠٠ هەزار و ٤٠٠ هەزار و ٥٠٠ هەزار دۆلار و زیاتریش، ئیمرۆکە هەریەک لەوانە لە باشترین حاڵەتدا  (٨٠) هەزار و (٦٠) هەزار دۆلار ناکەن، کە بیفرۆشنەوە! دەشوترێ پارە و سامانی نیشتیمانی کوردستان بۆ کوێ چوو؟!

راپۆرت: درەو كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی، كە بەهۆی كشانەوەی سوپای عێراق و كۆنترۆڵكردنی كەركوك لەلایەن هێزی پێشمەرگەوە گرێبەستەكەی بۆ كاركردن لە نەوتی كەركوك كێشەی تێكەوت، جارێكی ترو بە گرێبەستێكی نوێوە دەگەڕێتەوە، گرێبەستی ئەمجارە لە بنەڕەتەوە بۆ پەرەپێدانی چوار كێڵگەیە، بەڵام لە داهاتوودا دەتوانرێت فراوان بكرێت بۆ پرۆسەی گەڕان بەدوای نەوتدا، كشانەوەی ئەم كۆمپانیایە لە كەركوك بە یەكێك لە هۆكارەكانی رووداوی 16ی ئۆكتۆبەر لە 2017 ئەژماردەكرێت. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  (BP) گەڕایەوە بۆ نۆژەنكردنەوەو پەرەپێدانی (4) كێڵگەی نەوت لە كەركوك، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرپەرەشتی ئیمزاكردنی یاداشتێكی لێكتێگەیشتنی كرد لەگەڵ كۆمپانیای بریتش پترلیۆم (BP)ی بەریتانی. وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێ: یاداشتە نەوتییەكەی لەگەڵ كۆمپانیای BP یاداشتێكی گشتگیرە بۆ پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك و بەرهەمهێنانی نەوت و غازە.  لەلایەنی عێراقەوە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كاروباری وزە ئیمزای لەسەر یاداشتەكە كرد، لەلایەنی كۆمپانیای بریتش پترلیۆمی بەریتانیشەوە (مۆرای ئۆشینكلۆس) بەرێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیاكە ئیمزای كرد.  یاداشتەكە نۆژەنكردنەوەو پەرەپێدانی چوار كێڵگەی نەوتی كۆمپانیای نەوتی باكور لە كەركوك لەخۆدەگرێت، كە بریتین لە كێڵگەی كەركوك بە هەردوو قوبەی (باباگوڕگوڕ- ئاڤانا)و كێڵگەكانی (بای حەسەن- جمبور- خەباز). هەر بەگوێرەی یاداشتەكە، وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای BPی بەریتانی دەتوانن رێككەوتن بكەن لەسەر كێڵگەو ناوچەی تری دۆزینەوەی نەوت، ئەمە وەكو وەزارەتی نەوت دەڵێ  "لەبەر رۆشنایی هەوڵی حكومەت بۆ باشترین وەبەرهێنان لە بواری وەزە، بە ئامانجی زیادكردن و بەهێزكردنی بەرهەمی نەوت و وەبەرهێنانی غازو وزەی خۆر لە سنوری كەركوك".  دەستی بەریتانیا لە نەوتی كەركوكدا چیرۆكی كاركردنی بەریتانییەكان لە نەوتی عێراق و بەدیاریكراویش لە نەوتی كەركوكدا نوێ نییە، مێژووەكەی بۆ بەر لە یەك سەدە دەگەڕێتەوە.  كۆمپانیای BP ساڵی 2013 گرێبەستی كاركردنی لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك لەگەڵ حكومەتی عێراق ئیمزا كرد، ئەم گرێبەستە بەهاكەی (100 ملیۆن) دۆلار بوو، گرێبەستی دۆزینەوەی نەوت بوو.  بەڵام هەندێك لە سەرچاوەكانی تر باسلەوە دەكەن گرێبەستەكە راوێژكاریی بووە، بۆ ئەوە بووە كۆمپانیا بەریتانییەكە یارمەتی كۆمپانیای نەوتی باكور بدات لە پەرەپێدانی هەردوو كێڵگەی هاڤاناو بابەگوڕگوڕ. هەرچۆنێك بێت، ساڵێكی نەیاخاند دۆخەكە تێكچوو، بەهۆی هێرشی كتوپڕی داعشەوە، حكومەتی عێراق لە 2014دا كۆنترۆڵی بەسەر كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك لەدەستداو پێشمەرگە سنورەكەی كۆنترۆڵ كرد، ئەمە وایكرد وەزارەتی نەوتی عێراق نەتوانێت رێككەوتنەكەی لەگەڵ كۆمپانیا بەریتانییەكە جێبەجێ بكات.  دوای كشانەوەی سوپا، هێزی پێشمەرگەی پارتی و یەكێتیی چونە كەركوك و شارەكەیان كۆنترۆڵ كرد، 17ی حوزەیرانی 2014 ئاشتی هەورامی وەزیری ئەوكاتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەستنەوەی كێڵگەكانی كەركوكی بە بۆری نوێی نەوتی كوردستانەوە راگەیاند.  ئیتر لەوكاتەوە كۆنترۆڵكردنی هەردوو بیرە نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پێشمەرگەی پارتییەوە، یەكێتیی نیشتمانی نیگەران كرد، پارتی دیموكراتی كوردستان ئەوكات لەو دوو بیرەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتیی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك لە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017دا پەیوەندی بەو بیرە نەوتانەوە هەبووە. چاودێرانی بواری وزە، بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو بیرەی كەركوكدا گرتبوو، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، بۆیە هەر دوای كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. سەرەتای 2018، سەرلەنوێ كۆمپانیای BP سەرلەنوێ گرێبەستی ئیمزا كردەوە بۆ كاركردن لەو كێڵگە نەوتییانەیانەی كە هێزە عێراقییەكان لە كەركوك لە پێشمەرگەیان وەرگرتبووەوە، مایكڵ تاونسەند بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە لە بارەگای كۆمپانیای نەوتی باكور لە بابەگوڕگوڕ كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشی لەگەڵ جەبار لعێبی وەزیری نەوتی ئەوكاتەی عێراق رێكخست.  وەزارەتی نەوت راگەیانج، ئامانج لە رێككەوتنەكە ئەوەیە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە كەركوك لە رۆژێكدا بۆ 750 هەزار بەرمیل بەرزبكرێتەوە، ئەوكات بەرپرسانی بەغداد دەیانوت كەركوك رۆژانە توانای بەرمهێنانی 420 هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەڵام جگە لە هاڤاناو بای حەسەن، بەرهەمهێنانی نەوت لە هەموو كێڵگەكان راوەستاوە، بۆیە بەرهەمهێنان 120 هەزار بەرمیل تێناپەڕێنێت كە ئەمەش بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی ناوخۆ بەكاردەهێنن.  ئەوكات، بەپێی قسەی بەرپرسانی كۆمپانیای نەوتی باكور، توانای بەرهەمهێنانی كێڵگەی بابەگوڕگوڕ (50 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەو توانای كێڵگەی ئاڤانا (60 هەزار) بەرمیل بوو. هەر لەو سەردەمەو لەدوای كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك، وەزیری ئەوكاتی نەوت لە عێراق بیری لەوە كردەوە بۆری نەوتی كەركوك- جەیهان بەگەڕبخاتەوە، بۆ ئەوەی چیتر نەوتی كەركوك بە بۆری كوردستاندا نەچێتە ناو خاكی توركیا، جەبار لعێبی وەزیری نەوت ئەوكات وتی بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەمبارەیەوە سەردانی توركیا دەكات، لەوكاتەوە تائێستا دەسەڵاتدارانی عێراق خەونیان ئەوە بوو نەوتی كەركوك بە هەرێمی كوردستاندا نەچێتە توركیا، بەمدواییە خەونەكەیان بەدی هێنا، بۆرییەكە كۆنەكەیان بۆ هەناردەی نەوت بەشێوەی راستەوخۆ لە كەركوكەوە بۆ بەندەری جەیهان تاقی كردەوەو ئامادەكرد، بەڵام هێشتا نەوتی پێدا هەناردە نەكراوە.  سەرەتای 2020 ئەم كۆمپانیا بەریتانییە لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك كشایەوە، كارەكانی گەشەپێدانی كێڵگەی نەوتی كەركوك كە كۆمپانیا بەریتانییەكە ئەنجامی دابوو، رادەستی كۆمپانیای نەوتی باكور كرا، بەڵام ئەوكات ئاژانسی (رۆیتەرز) لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە باسی لەوەكرد، كشانەوەی كۆمپانیا بەریتانییەكە بۆ بەرپرسانی عێراقی چاوەڕوان نەكراو بووە‌، هۆكاری كشانەوەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەنجامی توێژینەوەكە هاندەر نەبووە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە لە كەركوك بمێنێتەوە‌و بەردەوامی بدات بە كارەكانی. دوای كشانەوەی كۆمپانیا بەریتانییەكە لە 2020دا، لە ناوەڕاستی 2020دا جارێكی تر راكان جبوری لە سەردانێكدا بۆ بەریتانیا هەوڵی گەڕاندنەوەی كۆمپانیاكەی دا بۆ كەركوك.   ئەمڕۆ سودانی بە ئیمزاكردنی یاداشتە نوێیەكە، جارێكی تر دەستی بەریتانیای گەڕاندەوە بۆ ناو نەوتی كەركوك. 

(درەو): چاودێریی دارایی عێراق وردبینی خۆی لەبارەی موچەی فەرمانبەران و داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان تەواو كردووەو راپۆرتی خۆی ئاڕاستەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە.  عەممار سوبحی مەشهەدانی سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی عێراق رایگەیاند، دیوانی چاودێری دارایی ئەو ئەركەی تەواو كردووە كە بۆ وردبینی و لێبڕینی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان پێی سپێردراوە.  لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی (العراقیە)، سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی وتی:" چاودێری دارایی راپۆرتی خۆی لەبارەی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم رەوانەی سەرۆك وەزیران و لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووە". باسی لەوەكرد" وردبینی لە خەرجی و داهاتەکان کرا، هەروەها ڕاپۆرتی پەیوەندیدار بە داهاتی نەوت و نانەوتیی دوای پێدانی داتا لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێمی کوردستان، دەرچووە". "دیوانی چاودێریی ئەو بەربەستانەی تێپەڕاند كە لەبەردەم وردبینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان هەبوو، ئەمەش پاش وردبینیكردنی بەشێوەیەكی تاكلایەنەو جیاكردنەوەی داتای داهات و خەرجییەكان و دەرهێنانی دەرەنجامەكان و ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەم بابەتە" سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ وا دەڵێ.  عەممار مەشهەدانی ئاماژەی بەوە دەكات، پرۆسەی وردبینیكردن لە موچەی فەرمانبەران و داهاتەكانی هەرێمی كوردستان ئامانج لێی راستكردنەوەیە.. هەندێك زانیاری لە سەرجەم دامەزراوەكانی دەوڵەت بەشێوەیەكی زۆر ورد نەگەیشتوەتە دیوانی چاودێری دارایی بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێكی ورد كە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان پشتی پێ ببەستتن.  21ی شوباتی ئەمساڵ، لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك لە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی عێراقی پابەند كرد بەوەی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكان "تەوتین" بكەن. دادگای فیدراڵی هەر لەو بڕیارەدا، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی پابەندد كرد بەوەی سەرجەم داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم بەپێی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ رادەستی بەغداد بكات، لە پاڵ ئەمەدا رێگە بدات دیوانی چاودێریی دارایی عێراق وردبینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمدا بكات. لە شوباتی ئەمساڵەوە تا ئێستا واتا ماوەی پێنج مانگە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام هێشتا موچەخۆرانی هەرێم لەكاتی خۆیدا موچەكانیان لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە پێناگات، حكومەتی هەرێم و بەغداد لەبارەی پرۆسەی تەوتینی موچە ناكۆكییان هەبوو، بەڵام دواییە ناكۆكییەكە چارەسەر كراو بەغداد قایل بووە بە "هەژماری من" وەكو سیستەمی پێدانی موچەی فەرمانبەران.   

(درەو): (هەولێر و تاران ..بەرەو پتەوکردنی دۆستایەتی و دراوسێتی)، (دوێنێ لە پاریس ئەمڕۆ لە تاران ) ئەمانە چەند دروشمێكن كە ئەمڕۆ سەرۆكایەتیی هەرێم بەبۆنەی سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ تاران بڵاویكردوەتەوە.  لەماوەی دوو مانگی رابردوودا ئەمە جاری دووەمە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دەچێتە تاران، جاری یەكەم لە 5ی ئایاردا سەردانی كۆماری ئیسلامی كردو چاوی بە ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئەو وڵاتە كەوت، دوو هەفتە دواتر سەرۆكی ئێران هێلیكۆپتەرەكەی كەوتەخوارەوەو گیانی لەدەستدا، ئەمڕۆش كە جارێكی تر سەردانی تاران دەكاتەوە، سەردانەكەی بەمەبەستی بەشداریكردنە لە مەراسیمی دەستبەكاربوونی مەسعود پزیشكیان سەرۆكی نوێی ئێران و كە لە شوێنی سەرۆكی كۆچكردوو، لە هەڵبژێردنێكی پێشوەختەدا هەڵبژێردرا.  نێچیرڤان بارزانی و میوانەكانی تری ئێران دوای گەیشتنیان بە تاران، بەرەو بینای ئەنجومەنی شورای ئیسلامی (پەرلەمان) دەچن، پزیشكیان لەوێ و لەبەردەم پەرلەماندا وەكو نۆیەمین سەرۆك كۆماری ئێرانی ئیسلامی سوێند دەخوات.  هەندێك لەو میوان و بەرپرسە باڵایانەی كە بۆ بەشداری لە مەراسیمەكە گەیشونەتە تاران، پێشوەختە دیداریان لەگەڵ ئاغای پزیشكیان كردووە.  پزیشكیان ئەمڕۆ سوێند دەخوات "پارێزەری مەزهەبی فەرمی، سیستەمی كۆماری ئیسلامی و دەستوری وڵات" بێت و "ئازادی و كەرامەتی تاكەكان و مافێك كە دەستور بۆ میللەت دانی پێداناوە" بپارێزێت. لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا ئەمە جاری دووەمە نێچیرڤان بارزانی دەچێتە تاران، جاری یەكەم لەپیگەی سەرۆكی هەرێمەوە بەستەڵەكی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی و كۆماری ئیسلامی تواندەوەو ئەمەش كاریگەریی لەسەر پەیوەندییەكانی پارتی و بەغداد بەجهێشت و دوای گەڕانەوەی لە تاران، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵایەكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و لەبەرژەوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان، هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی دواخست و هاوكات دەستەی دادوەریی هەڵبژاردنەكانی عێراق 5 كورسی "كۆتا"ی بۆ پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان گەڕاندەوە كە پارتی جەختی لەسەر دەكرد.  سەردانی ئەمڕۆی نێچیرڤان بارزانی لە سەردانی یەكەمی جیاوازترە، ئەمجارە ئەو وەكو دۆستێكی كۆماری ئیسلامی چووەتە تاران، بۆ ئەوەی جەخت لەسەر ئەو پەیوەندییە نوێیە بكاتەوە كە لە 5ی ئایارەوە بنەماكەی داناوە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت سەرۆكایەتی هەرێم دروشمی " هەولێر و تاران ..بەرەو پتەوکردنی دۆستایەتی و دراوسێتی" بۆ سەردانەكەی ئەمڕۆ بەرزكردوەتەوە.  لەدوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقەوە لە ئۆكتۆبەری 2021، پەیوەندییەكانی هەولێرو تاران بەرەو ئاڵۆزی چوون، پارتی بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی لە ناكۆكی ناو ماڵی شیعەی عێراقدا دژی بەرە ئێرانییەكە راوەستاو رێككەوتنی لەگەڵ موقتەدا سەدر كرد، ئەمە بەرپرسانی ئێرانی توڕەو نیگەران كرد، بەبەهانەی بوونی "مۆساد"ی ئیسرائیل دووجار كۆماری ئیسلامی بەشێوەی راستەوخۆ هەولێری موشەكباران كردو چەندجارێكی تریش گروپە شیعەكانی عێراق بە درۆن و موشەك پایتەختی هەرێمی كوردستانیان بە ئامانج گرت، بەڵام بەمدواییانە حكومەتی هەرێم و هەردوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم (پارتی و یەكێتیی) لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئەمنیی عێراق و ئێراندا پابەندبوونی خۆیان بە چەككردنی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە نیشانداوەو ئەمەش ئێرانییەكانی تاڕادەیەك هێوركردوەتەوە.  

راپۆرت: درەو "سەردەمی كەنیزەك بەسەرچوو" یەكێك لەو دروشمانەیە كە ئەمڕۆ ژنان لەبەغداد دژی هەوڵێكی شیعەكان بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی بەرزیان كردەوە، هەموارێك كە ئەگەر پەسەند بكرێت ئیتر كچانی منداڵیش بەبێ هیچ بەربەستێكی یاسایی دەكرێت بە شو بدرێن. ئەمە یەكەمجار نییە شیعەكان هەوڵی هەمواری یاسای باری كەسێتیی دەدەن، لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە دوو جاری تر هەوڵیانداوەو سەركەوتوو نەبوون، جاری یەكەم لە 2014دا كاتێك سوننەكان دژی حوكمڕانی نوری مالیكی راپەڕین، جاری دووەمیش لەكاتێكدا كە كورد ریفراندۆمی كرد بۆ جیابوونەوە لە عێراق. بۆچی لەم كاتەدا شیعە جارێكی تر پرسی  هەمواری یاسای باری كەسێتیی جوڵاندووە؟ وردەكاریی لەم راپۆرتەدا.  سەردەمی كەنیزەك ! "سەردەمی كەنیزەك بەسەرچوو.. نا بۆ بەشودانی منداڵان" ئەمانە چەند دروشمێك بوون كە ئەمڕۆ لە گۆڕەپانی تەحریری شاری بەغدادی پایتەختی عێراق بەرزكرانەوە.  دەیان ژن هاتنە سەر شەقام بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی دژ بە پێشنیارێك بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی عێراقی ژمارە 881ی ساڵی 1959، هەموارێك كە رێگە خۆشدەكان بۆ بە شودانی كچانی منداڵ.  رۆژی چوارشەممەی رابردوو، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كۆبوونەوەی خۆی هەڵگرت، ئەمە بەهۆی دروستبوونی ناكۆكی لەنێوان ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی لەبارەی ژمارەیەك یاسا، لەوانە پرۆژە یاسای هەمواری یاسای باری كەسێتیی و یاسای لێبوردنی گشتیی.  یاسای لێبوردن لەبەرامبەر هەمواری باری كەسێتیی ! ژمارەیەك پەرلەمانتاری پێكهاتەی شیعە پێشنیاری هەمواری یاسای باری كەسێتییان كردووە، هێزە مەدەنییەكان دژی هەموارەكەن، بەتایبەتیش حزبی شیوعی عێراقی كە هۆشداری دەدات لەبارەی دەنگدان بەم هەموارەو بە پەرەپێدانی تایفەو مەزهەبگەرێتیی ناوی دەبات.  لە دەرەوەی حزبی شیوعیش، زۆر كەس هەن دژی هەموارەكەن، یەكێك لەوان عالیە نسەیف ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، ئەم ژنە دەڵێ هەمواری یاسای باری كەسێتیی رەوایەتی بە هاوسەرگیری رێپێدراو دەدات، ئەمەش هۆكارە بۆ بڵاوبوونەوەی چەندین نەخۆشی بۆماوەیی و شێوانی جەستەیی و ڤایرۆسی ئایدز. لە وتاری هەینی رابردوودا، عەبدولستار عەبدولجەبار وتارخوێن و ئیمامی مزگەوتی ئەبی حەنیفە بە توندی دژی هەموارەكە قسەی كرد، وتی:" ئەم هەموارە لە گیانی رق و كینەی تائیفییەوە داڕێژراوە".  "ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی شیعە خەڵكانی بێتاوان بەكاردەهێنن بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندیی تەسكی تائیفیی، ئەمانە شایستەی ئەوە نین ئەندامی پەرلەمان بن، ئەمانە بۆ هەمواری یاساكە دوو لیستیان ئامادە كردووە، یەكێكیان سوننەو ئەوی تری شیعەیە، ئینجا دەشڵێن ئێمە تائیفەگەرێتیی ناكەین، ئەمانە كە نەیانتوانی هەمواری یاسای باری كەسێتیی تێپەڕێنن، كەوتنە دژایەتی یاسای لێبوردنی گشتیی" ئیمامی مزگەوتی ئەبی حەنیفە وای وت.  جوڵاندنی هەمواری یاسای باری كەسێتیی لەلایەن پەرلەمانتارانی شیعەوە لەكاتێكدایە، پەرلەمان تاوتوێی دەركردنی یاسای لێبوردنی گشتیی دەكات، یاسایەك كە لەسەرەتای دروستكردنی كابینەی محەمەد شیاع سودانییەوە سوننەكان كردوویانە بە مەرجی بەشداربوونیان لە حكومەتەكەدا. بەهۆی ئەوەی زۆرێك لە راگیراوان لەسەر دۆسیەی تیرۆر، لە پێكهاتەی سوننەن، لایەنە سیاسییەكانی سوننە دەركردنی ئەم یاسایە بە گرنگ دەزانن، چونكە بەگوێرەی راپۆرتەكان، بەشێكی زۆری ئەوانەی لەسەر پرسی تیرۆر راگیراون یاخود حوكم دراون، بەڵگەی تێوەگلانیان لە كردەوە تیرۆرسییەكان لەلایەن دادگاكانەوە پشتڕاست نەكراوەتەوەو تەنیا لەسەر راپۆرتی هەواڵدەری نهێنیی حوكیمان بۆ دەركراوە، ئازادكردنی هەزاران كەس لە چوارچێوەی ئەم یاسایەدا، دەستكەوتی سیاسی گەورەیە بۆ لایەنە سوننەكانی بەشدار لە كابینەی سودانیدا.  كابینەی سودانی كە دەستبەكرابوو، بەڵێنی دا بە كورد (بەدیاریكراوی پارتی دیموكراتی كوردستان)، لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەكاربوونی حكومەت، یاسای نەوت و غازی فیدراڵی دەربكات بۆ چارەسەری كێشەی نەوتی هەرێم و بڕیاری ناوەڕاستی شوباتی 2022ی دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم، حكومەتی سودانی لە شوباتی 2022وە دەستی بە گفتوگۆ كرد لەگەڵ حكومەتی هەرێم بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت و غازی فیدراڵ، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەولێرو بەغداد، ئامادەكردن و دەنگدانی پەرلەمان بە رەشنوسەكە شكستی هێنا، بەمجۆرە حكومەتی سودانی بەڵێنەكەی بۆ پارتی نەبردە سەر.  بۆ پێكهاتەی سوننەش كە داواكاری سەرەكییان دەركردنی یاسای لێبوردنی گشتیی بوو، ئێستا هەمان بارودۆخی یاسای نەوت و غازی كورد دروستبووەو پێناچێت لێبوردنەكە دەربچێت، یاخود ئەگەر پەرلەمانیش پەسەندی بكات بەو شێوەیە بێت كە سوننەكان داوای دەكەن.  هەوڵی سێیەمی شیعە بۆ هەمواری باری كەسێتیی لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003 ئەمە جاری سێیەمە لایەنە شیعەكان هەوڵی هەمواركردنی یاسای باری كەسێتیی عێراقی دەدەن. هەوڵی یەكەم لە ساڵی 2014دا بوو، كاتێك شەقامی سوننە دژی حوكمڕانیی "تاكڕەویی" نوری مالیكی هەستاو دواجار "داعش" پارێزگا سوننەنشینەكانی كۆنترۆڵكرد، هەوڵی دووەمیش لە 2017دا بوو كاتێك كورد ریفراندۆمی كرد بۆ سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق، هەوڵی سێیەمیش كە ئەم رۆژانە دەركەوتووە، لەكاتێكدایە سوننەكان نیگەرانن لە حوكمڕانی شیعەو سەرلەنوێ باسی دروستكردنی هەرێمی سەربەخۆی سوننە دەكەن.  ساڵی 2014 حەسەن شەمەریی وەزیری دادی ئەوكاتەی عێراق پرۆژە یاسای (باری كەسێتیی جەعفەریی) پێشكەش كرد، ئەمە مشتومڕێكی زۆری دروستكرد، رێكخراوەكانی ژنان بە توندی لەدژی وەستانەوە، بە پێشێلكردنێكی مەترسیداری مافەكانی منداڵان ناویان برد، بەوپێیەی رێگە بە هاوسەرگیری كچانی تەمەن (9 ساڵ) دەدات، ناڕەزایەتییەكان شكستی بە هەوڵەكەی وەزیری داد هێنا.  پرۆژە یاسای باری كەسێتیی جەعفەریی بنەماكانی میرات و هاوسەرگیریی و جیابوونەوەو نەفەقەی دیاری دەكرد، ئەوكات ئەوانەی پشتیوانی پرۆژەكەیان دەكرد دەیانوت ئەم پرۆژەیە هیچ نییە جگە لە رێكخستنی كاروباری رۆژانەی ئەو كەسانەی كە شوێنكەوتەی مەزهەبی جەعفەرین.  بەڵام نەیارانی پرۆژەكە، بەدیاریكراویش رەوتە مەدەنییەكانی عێراق باسیان لەوە دەكرد پرۆژەكە هەنگاونانە بەرەو دواوە، پێشێلكردنی مافەكانی ژنان و پەرەپێدانی تائیفەگەرییە لە وڵاتێكدا كە خۆی لە بنەڕەتەوە بەدەست ناكۆكی بەردەوامیی سوننەو شیعەوە دەناڵێنێت. ناڕەزایەتییەكان شكستیان بە هەوڵەكەی وەزیری دادی ئەوكات هێنا لە ساڵی 2014دا، بەڵام شیعەكان ساڵی 2017 سەرلەنوێ بابەتەكەیان جوڵاندەوە، لەم ساڵەدا ژمارەیەك پەرلەمانتاری شیعە داوای هەمواری یاسای باری كەسێتیی عێراقیان كرد، یاسایەك كە هاوسەرگیریی بەر لە تەمەنی 18 ساڵیی قەدەغە دەكات و بەدیاریكراویش رێگری لە پیاوانی ئاینیی دەكات ماف لە كەسوكاری كچان و كوڕان بسەننەوە لە پەنابردن بۆ دادگا مەدەنییەكانی دەوڵەت بۆ پرۆسەی هاوسەرگیریی.  ئەوكات هەمواری یاساكە داوای ئەوە دەكرد، رێگە بە شوێنكەوتوانی هەردوو مەزهەبی (شیعەو سوننە) بدرێت هەریەكەیان بەگوێرەی مەزهەبی خۆی گرێبەستی هاوسەرگیریی بكات، لەلایەن ئەو كەسانەی كە هەریەكە لەو فەقیهەكانی دوو مەزهەبە بە جائیزیان داناوە گرێبەستی هاوسەرگیریی ئەنجام بدەن. ئەوكاتیش ئەوانەی پێشنیازی ئەم جۆرە هەموارەیان كردبوو لە یاسای باری كەسێتیی، روبەڕووی ناڕەزایەتی توندی شەقام بوونەوە، بۆیە بە ناچاری پاشەكشێیان كرد.  یاسای باری كەسێتیی كارپێكراوی ئێستای عێراق كە ساڵی 1959 دەرچووە دەڵێ: مەرجە ئەو كچ و كوڕەی كە هاوسەرگیری دەكەن تەمەنیان گەیشتبێتە 18 ساڵ یاخود 15 ساڵ بن، بەڵام بە مۆڵەتی دادوەرو بەگوێرەی تەمەنی شەرعیی پێگەیشتن و توانای جەستەییان".  ئەو پرۆژە یاسایەی كە چوار شەممەی رابردوو لەناو پەرلەماندا ناكۆكی دروستكرد، لەلایەن پەرلەمانتارێكی شیعەوە بەناوی (رائد مالیكی) پێشكەش كراوە، پرۆژەی هەموارەكە رێگا بە پیاوانی ئاینیی شیعەو سوننە دەدات بڕیار لەسەر كاروباری هاوسەرگریی و جیابوونەوەو میرات بدەن.  ئەم پرۆژە هەموارە لەلایەن هەردوو لیژنەی یاسایی و، لیژنەی ژنان و خێزان و منداڵانەوە بەرزكراوەتەوە بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان بۆ ئەوەی خوێندنەوەی بۆ بكرێت و دواتر دەنگی لەسەر بدرێت، رۆژی چوار شەممە كاتێك ناڕەزایەتیی لەسەر دروستبوو، سەرۆكایەتیی پەرلەمان ناچار بوو لەسەر داوای ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران خوێندنەوەی پرۆژەی هەموارەكە دوای بخات.  پێناچێت چارەنوسی ئەم هەوڵەی شیعەكان بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی لەوانی تر باشتر بێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە ئیتر رایگشتیی ناوخۆو دەرەوەش ئاگاداربوون لەوەی هەموارەكە رێگە بە هاوسەرگیری كچان دەدات بەبێ دیاریكردنی تەمەنیان، كە ئەمەش جۆرێكە بە شەرعیەتدان بە هاوسەرگیری كچانی منداڵ. 

راپۆرت: درەو  دوای زیاتر لە ساڵێك مشتومڕو راگرتنی كاركردن بەهۆی تێكەڵبوونی ئاو لەگەڵ نەوتدا، دواجار كۆمپانیا توركییەكە بە یەكجاری و لەسەر فەرمانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمهێنانی نەوتی لە كێڵگەی (چیاسورخ) لە گەرمیان راگرت، ئەمە كۆنترین كێڵگەی ناوچەكەیە كە دەكەوێتە سنوری دەسەڵاتدارێتیی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانەوە، بەر لە راوەستانی پێشتر بەرهەمی ئەم كێڵگەیە گەیشتوەتە (1500 بۆ 2000) بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  بەتەواوەتیی راوەستا! دواجار تێكەڵبوونی ئاو لەگەڵ نەوتدا، بەیەكجاری بەرهەمهێنانی نەوتی لە كێڵگەی (چیاسورخ)ی گەرمیان بەتەواوەتی راگرت.  ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە دەکەوێتە ناحیەی (قۆرەتو) لە ئیدارەی گەرمیان، هەریەکە لە کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركی بە رێژەی (60٪)و كۆمپانیای (جینه‌ڵ ئینرجی) بەرێژەی (20٪)و حكومه‌تی هه‌رێم بەرێژەی (20٪) خاوەندارێتیی پشکەكانی ئەم کێڵگەکەیان دەكرد. لە ناوەڕاستی ساڵی رابردووەوە، كێشەی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە سەریهەڵدا، كۆمپانیا خاوەن پشكەكان نیگەران بوون لە بوونی غازو تێكەڵبوونی زۆری ئاو لەگەڵ نەوتی كێڵگەكەدا، لەسەرەتاوە بۆ چارەسەری ئەم گرفتە، بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، ماوەیەك كۆمپانیای (پیت ئۆیلی)ی توركی نەوتی خاوی كڕیوەو تێكەڵی نەوتەكەی كێڵگەی چیاسورخی كردووە بۆ ئەوەی بتوانێت كوالیتییەكی بەرزبكاتەوەو وای لێ بكات بە كەڵكی هەناردەكردن بێت، بەڵام دواجار توانای لەبەر بڕاوە درێژە بەم شێوازە چارەسەرە بدات. كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، كۆمپانیا توركییەكە كارەكانی لە كێڵگەی چیاسورخ راگرت، كۆتایی بە گرێبەستی كاركردنی كارمەندەكانی هێنا كە ژمارەیان (27) كەس بوو، بەڵام داخستنی یەكجاری كێڵگەكە بۆ دوێنێ دواكەوت، لە كۆبوونەوەیەكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمدا بڕیار درا لەسەر داخستنی كێڵگەكە. بڕیارە هەفتەی داهاتوو بە یەكجاری كەمپی كێڵگەی نەوتی چیاسورخ بە یەكجاری دابخرێت و رادەستی پۆلیسی نەوت و غاز بكرێتەوە.  لەبارەی چیاسورخەوە ئەم كێڵگە نەوتییە كە دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان، یەكەم بیری ئەم كێڵگەیە ساڵی 1902 هەڵكەندراوە، بۆیە ئەم كێڵگەیە بە یەكێك لە كۆنترین كێڵگە نەوتییەكانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ئەژمار دەكرێت، كێڵگەكە (12) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت. پێشتر بەرهەمی رۆژانەی لەنێوان (1500 بۆ 2000) بەرمیل نەوتدا بوو، ڕووبه‌ری ئەم كێڵگەیە (938) كیلۆمه‌تر دووجایه،‌ به‌پێی راپۆرتی (سكۆتیا كاپیتاڵ) بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وت لەم كێڵگەیەدا هەیە كە ئێستا بەتەواوەتی كاركردنی تێدا راگیراوە.  لەم ساڵانەی دوایدا هەندێك ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی خەڵكی سنورەكە دژی كۆمپانیای وەبەرهێن لەم كێڵگەیە سەریهەڵدا، خەڵكی ناوچەكە داوایان دەكرد وەكو كارمەند لە كێڵگەكە دابمەزرێن.  راوەستانی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە لەكاتێكدایە لە 25ی ئازاری ساڵی رابردووەوە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راوەستاوە، ئەمەش بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریسەوە، كە مافی بە توركیا نەدا بەبێ رەزامەندی حكومەتی عێراق نەوتی هەرێم بە بۆری هاوبەشی نێوان عێراق و توركیا هەناردەی دەرەوە بكات.  سەرباری راوەستانی هەناردوی نەوت لەرێگەی بۆرییەوە، بەرپرسانی باڵای عێراق و رێكخراوی ئۆپێك ئاماژە بەوە دەكەن رۆژانە 220 هەزار بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت و بەشی زۆری ئەم نەوتە لەرێگای تانكەرەوە بە نرخێكی زۆر كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، رەوانەی توركیاو ئێران دەكرێت. بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی تائێستا بێدەنگییان هەڵبژاردووەو ئامادە نین قسە لەسەر بڕی نەوتی هەناردەكراو لەرێگەی تانكەرەو داهاتەكەی بكەن.  هەناردەی نەوت لەرێگەی بۆرییەوە كە بەر لە راوەستانی رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتی حكومەتی هەرێمی پێكدەهێنا، بەشی زۆری ئەم پارەیە بۆ خەرجی موچەی فەرمانبەران تەرخان دەكرا، بەڵام لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتەوە، حكومەتی هەرێم خەرجی موچەی فەرمانبەرو موچەخۆرەكانی لەو پارەیە دابین دەكات كە بەغداد لەچوارچێوەی یاسای بودجەدا بۆی دەنێرێت، داهاتی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم لەرێگەی تانكەرەوە هێشتا نەزانراوە. بلۆکە نەوتییەکانی سنوری گەرمیان لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و غاز)، (10) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی غازی، دەکەونە سنوری ناوچەی گەرمیانەوە، کە (10) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت و غاز، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (6) وڵاتی جیاوازی هەریەک لە (روسیا، کەنەدا، تورکیا، ئیمارات، کۆریا و ئوسترالیا). * بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *  بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری غاز. لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. * بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر غاز ده‌كرێت. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. *   بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. *  بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا غازی سروشتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. *   بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. *  بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *  بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. پشكی (80%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *  بلۆكی كۆرمۆر: ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می سه‌ر به‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (510) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی زیاتر له‌ (2 تریلیۆن) مه‌تر سێجا غازی تێدایه‌، له‌ ئێستا دا به‌ بۆڕیه‌كی (181) كیلۆمه‌تری تیره‌ (24) ئینج غاز ده‌گه‌یه‌نرێته‌ وێستگه‌ كاره‌بایه‌كانی چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێر و دهۆك. *  بلۆكی چه‌مچەماڵ: له‌زێ ی بچوكه‌وه‌ تا سه‌ر ڕووباری باسه‌ڕه‌ درێژ ده‌بێته‌وه‌ و شاری چه‌مچه‌ماڵ له‌ سه‌ر ئه‌م بلۆكه‌یه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1169) كیلۆمه‌تر دووجایه، جگه‌ له‌ نه‌وت كێڵگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی غازی تێدایه‌ كه‌ درێژیه‌كه‌ی نزیكه‌ی (80) كیلۆمه‌ترو پانی پتر له‌ (10) كیلۆمه‌تره‌ بڕی (3) تریلیۆن مه‌تر سێ جا غازی تێدایه‌،هه‌ریه‌ك له‌ دانه‌ غازو كریسنت ئۆیڵ پشكی 40%یان هه‌یه‌. *   بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 

بەرەو ھەڵبژاردن: بەشی یەکەم مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)     هەڵبژاردن یەکێک لە ئامرازە ھەرە سەرەکیی و بنەرەتییەکانی سیستمی دیموکراسییە، ئەم ئامرازە بە رادەیەک گرنگ و بنەڕەتییە، ناکرێت بەبێ ھەڵبژاردن بیر لە دیموکراسییەت بکەینەوە. ئەگەرچی کەسانێک هەن تا ئەو شوێنە دەڕۆن دیموکراسیەت بە هەڵبژاردن یەکسان بکەن، بەڵام، سەرەڕای گرنگییە گەورەکەی، یەکسانکردنی دیموکراسیەت بە هەڵبژاردن هەڵەیەکی فیکریی و مەنهەجییە. ڕاستە، سیستمێک بۆ ئەوەی بکرێت بە دیموکراسیی ناوببرێت، پێویستی بە هەڵبژاردنە، ھەڵبژاردنی بەردەوام، بەڵام دیموکراسییەت تەنھا ھەڵبژاردن نییە. دیموکراسیەت بۆئەوەی بتوانێت وەک دیموکراسیەت کاربکات پێویستی بە چەندان ڕەهەندی دیکەی گرنگ و سەرەکیی هەیە. لەوانەش، بۆ نموونە،  جیاکردنەوەیەکی راستەقینەی دەسەڵاتەکان لەیەکتری، سەروەریی یاسا، لێپرسینەوەی سیاسی، دەستپاکیی بیرۆکراسیی، دەستگۆڕکێی دەسەڵات، پرس و ڕا کردنی گشتیی،  بوونی دەستورێکی دیموکراسیی یان جۆرێک لە رێکەوتنی دەزگایی، کە ھیچ ھێز و کەسێک نەتوانێت پێشێلی، بکات. ھاوکات ھەموو سیستمێکی دیموکراسیی پێویستیی بە بکەری سیاسیی دیموکراس ھەیە، ھێز و کەسایەتی نادیموکراس ناتوانن دیموکراسیەت بەرقەراربکەن.   لە بەرامبەر دیموکراسیەتدا چەندان مۆدێل لە سیستمی سیاسیی ھەن، کە نادیموکرسن، سیستمی ستەمکار و دەسەڵاتگەرن، سیستمی تاکحیزبیین، سیستمی سەربازیی و ئەمنیین، سیستمی شەخسیی و نوخبەیی داخراون، ھتد.. سەردەمانێکی درێژ ھەموو ئەم سیستمە نادیموکراسییانە دژ بە ھەڵبژاردن بوون و لەرێگای خۆسەپاندنی سەربازیی و ئەمنیی و حیزبییەوە حوکمڕانیان دەکرد. ھەڵبژاردنیان بە داھێنانێکی خۆرئاوایی دەزانیی و گاڵتەیان پێدەکرد. بەڵام لە دوای ھەڵوەشاندنەوەی بلۆکی سۆسیالیستیی، بە تایبەتی لە نەوەدەکانی سەدەی بیستەمەوە، بەشێکی زۆری ئەم ڕژێمە نادیموکراسیانەش، ھەڵبژاردنیان کردوە بە دیاردەیەکی سیاسیی ناو سیستمەکانیان و بۆ نیشاندانی شەرعیەتی خۆیان، پەنا بۆ ڕێکخستنی ھەڵبژاردن دەبەن. لە ساڵانی نەوەد بەدواوە هەڵبژاردن چۆن یەکێک لە ئامرازە سەرەکییەکانی سیستمێکی دیموکراسییە و لە چۆنەیتی دروستبوون و کارکردنی دیموکراسیتەدا بەشدارە، بەهەمان شێوە توانراوە بکرێت بە یەکێک لە ئامرازە سەرەکییەکانی سیستمە ستەمکار و دەسەلاتگەرە داخراوە نادیموکراسییەکانیش. ھەڵبژاردن لە سیستمە ستەمکارەکانەدا بە جۆرێک رێکخراوە، بووە بە ئامرازێکی گرنگیی بەخشینی شەرعیەت بە بوون و مانەوە و تازەکردنەوەی ئەو سیستمە نادیموکراسانە. لەم دۆخەدا هەڵبژاردن گۆڕاوە بۆ ئامرازێکی گرنگیی مانەوە و خۆبەرهەمهێنانەوەی سیستمە ستەمگەر و دەسەڵاتگەرە داخراو و توندوتیژ و خێزانیی و سەربازیی و ئەمنییەکان. سیستمە ستەمکار و دەسەڵاتگەرە کلاسیکییەکان، سیستمی تاکحیزبیی یان سەربازیی یان تاکەکەسیی دیکتاتۆرییانە بوون، کە لە ڕێگای توندتیژیی و گرتن و کوشتن و بێدەنگکردن و چەوساندنەوەی بەردەوامەوە، حوکمڕانیان دەکرد. بەڵام ”دەسەڵاتگەرە تازەکان“ جیاوازن، ئەمان دەتوانن هەڵبژاردنیش ئەنجامبدەن، ڕێگە بەبوونی زیاد لە پارتێکی سیاسییش بدەن، شتێک لە ئازادی میدیاش دەستەبەرکەن، جۆرێک لە پلورالیزمی سیاسیی سەرەتایی ڕێپێبدەن. ڕێگە بە هەندێک ململانێی حیزبیش بدەن، بەڵام هاوکات سیستمێکی تەواو دەسەڵاتگەر و داخراو و ستەمگەریی نادیموکراسیش، بن. بە مانایەکی دیکە سیستمە سیاسییە ”دەسەڵاتگەرە تازەکان“، دەتوانن خۆیان لە هەڵبژاردن مارەبکەن، ڕێگە بە دروستبوونی چەندان حیزبی لاواز و پەراوێزیی بدەن، پەراوێزێکی بچووک بۆ قسەکردنی جیاواز دەستەبەربکەن، بەڵام ھاوکات سیستمەکەیان نەک سیستمێکی دیموکراسی نەبێت، بەڵکو تەواو دەسەڵاتگەر و ستەمگەر و دژەماف و دژەھاوڵاتیان، بێت.  لەم جۆرە ئەزموونانەدا هەڵبژاردن نەک ئامرازیی دەستگۆڕکێی دەسەڵات و دەسکاریکردنی سیستمە سیاسییەکە نییە، بەڵکو ئامرازێکی گرنگیی بەخشینی شەرعیەتە بە سیستمە سیاسییە دەسەڵاتگەر و داخراو و ستەمگەرەکە.   رژێمە ”دەسەڵاتگەرە تازەکان“ رژێمی دیموکراسیی نین، بەڵکو ”رژێمی هەڵبژاردنن“، لە دیموکراسیەتدا تەنھا ھەڵبژاردن وەردەگرن و بەشێوەیەکی زۆر تایبەتیش بەگەڕیدەخەن. لە زانستە سیاسییەکاندا چەندان ناوی جیاواز بۆ ئەم جۆرە سیستمە دەسەڵاتگەرە تازە نادیموکراسانە ھەیە، یەکێک لەو ناوانە ”سیستمی دەسەڵاتگەری ڕکابەرکار“ە، competitive authoritarian systems. ئەم ناوە بۆ ئەو سیستمە سیاسییانە بەکاردێت کە شتێک لە ململانێ و کێبەرکێیان تێدایە، بەڵام لە سنوورێکی دیاریکراو و ئاراستەرکراو و کۆنترۆڵکراودا، بە جۆرێک ھەڵبژاردن نەتوانێت وەک ئامرازێک بۆ گۆڕینی پەیوەندییەکانی دەسەڵات و شێوازی کارکردنی سیستمە سیاسییەکە، کاربکات. کەسنێکی دیکە ھەن باس لە ”سیستمی دەسەڵاتگەرێتی هەڵبژاردن“، الاستبداد الانتخابي electoral authoritarianism، دەکەن، ئەمەشیان بەو سیستمانە دەگوترێت کە ھەڵبژاردنی دابڕاو لە ململانێی تیادا ئەنجامئەدرێت، بە مەبەستی تازەکردنەوەی دەسەڵات و شەرعیەتی دەسەڵاتداران، خۆیان. کەسانێکی دیکە باس لە ”سیستەمی حزبی قائیدی هەیمەنەخواز“ دەکەن، ھەندێکی دیکە باس لە  ”سیستمی تێکەڵاو“، هەجین، دەکەن، کە تیایدا تێکەڵێک لە هەندێک رەگەزی دیموکراسییانە و ھەندێک رەگەزی دەسەڵاتگەر و ستەمگەرانە ئامادەیە. بە کورتییەکەی، لە چل ساڵی ڕابردوودا ژمارەیەکی گەورە لە سیستمی سیاسیی دەسەڵاتگەر و داخراو و نادیموکراس دروستبوون، ھەموویان ھەڵبژاردن ڕێکدەخەن و هەڵبژاردن بەشێکی گرنگ و سەرەکیی تازەکردنەوەی ڕەوایەتی سیاسیی خۆیان و پاراستنی جەوهەرە نادیموکراس و داخراو و دەسەڵاتگەرەکەی، خۆیانە. ئەوەی لەم جۆرە لە ”هەڵبژاردنی دەسەڵاتگەرانە“دا غائیبە ئەو نادڵنیاییە گەورەیەیە کە لە هەڵبژاردنی دیموکراسیانەدا هەیە و کاردەکات. ھەڵبژاردنی دیموکراسییانە شێوازێکی تایبەتی نادڵنیایی تێدایە و ئەم نادڵنیاییە خۆیشی. یەکێک لەو رەگەزە سەرەکییانەیە کە ئاکارێکی دیموکراسییانە بە ھەڵبژاردن، دەبەخشێت. لە دیموکراسیەتدا تا کۆتایی ژماردنی هەموو دەنگەکان لایەنە رکابەرەکان نازانن و دڵنیا نین لەوەی کێ براوەی هەڵبژاردنەکەیە.  بەڵام لە ”هەڵبژاردنی دەسەلاتگەرانە“دا ئەم نادڵنییایە بەشێوازی جیاواز پێشوەخت لە گۆڕنراوە و دەسەڵاتداران دەزانن و دڵنیان لەوەی هەڵبژاردن، نەک تەنھا دەسەڵاتیان لێناسێنێتەوە، بەڵکو شەرعیەتی سیاسی بەمانەوەی خۆیان و دەسەڵاتەکەشیان، ئەبەخشێت. لە ”هەڵبژاردنی دەسەڵاتگەرانە“دا، هەڵبژاردن بەشێوەیەک رێکدەخرێت و ئاراستە دەکرێت، کە دەسەڵاتدارن هیچ ترس و دوودڵییەکیان لە ئەنجامەکانی نییە و مەسەلەی دۆڕاندنیان بە مەحاڵ کراوە. نەبوونی ئەم ترس و دوودڵییەیە ھەڵبژاردنی دەسەڵاتگەرانە دەگۆڕێت بە نمایشێکی شانۆیی بێتام، کە زۆرجار بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکە ئارەزو و خواستی بەشداریکردنی لە شانۆگەریەکەدا نییە، مەگەر لەژێر فشار و زۆرلێکردن و ھەرەشەی ھەمەجۆردا نەبێت. ئێستا گەر سەرنجێکی خێرا لە دیاردەی ھەڵبژاردن لە ئەزموونی سیاسیی ھەرێمدا بدەین، بە ئاسانی بەو ئەنجامە دەگەین ئەو سیستمە سیاسییەی لە هەرێمدا دروستکراوە، بەھیچ مانایەک، فۆرمێک لە دیموکراسیەتی ساوا یان پێنەگەیشتوو، نییە، سیستمێکیش نییە لەقۆناغی گواستنەوەدابێت بۆ دیموکراسیەت، بەڵکو سیستمێکی سوڵتانی دەسەڵاتەگەریی خێزانییە، کە سەرجەمی میکانیزمە سیاسییەکانی ناوی، بە هەڵبژاردنیشەوە، لە خزمەتی پاراستن و درێژەداندان بە ئاکارە سوڵتانییە خێزانییە دەسەڵاتگەرەکەی سیستمەکە. ئەوەی لە ھەرێمدا ھەیە ئەو شێوازەیە لە دەسەڵاتگەریی تاکڕەوانەی کە بەناو بوونی هەڵبژاردن و بوونی چەند حیزبێکی پەراوێزیی و بوونی پەرلەمان و بوونی پەراوێزێکی بچووکی میدیای ئازاددا، تێدەپەڕێت. بە کورتییەکەی، هەڵبژاردن لە ھەرێمدا میکانیزمێکە بۆ ھێشتنەوەی پاوانخوازیی شەخسیی و حیزبیی، بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی چەند خێزانێکی سیاسیی سوڵتانیی، بۆ سەپاندنی جۆرێک لە ئیمارەتی سیاسیی و دروستکردنی سوپایەک لە رەعیەتی بێماف و بێداخوازیی. ھەڵبژاردن لەناو ئەم سیستمەدا، بە پلەی یەکەم، پەیامێکە بۆ دونیای دەرەوە، ڕازیکردنی جیھان بە حوکمی ئەو خێزانە سیاسییە سوڵتانیانە. ئەو ھێزانەی لە ھەرێمدا حوکمڕانن، نەک تەنھا ھێزی دیموکراس نین، بەڵکو ھەڵگری ھیچ خەونێکی بونیادنانی سیستمێکی دیموکراسییش نین. ئەوەی لەھەرێمدا ھەیە سەر بەو جۆرە سیستمانەیە کە دەچێتە خانەی ”دەسەڵاتگەرێتی ھەڵبژاردنەوە“. ئەمانەش تەنها لە ڕێگای سەرکوتکردنی رووتەوە حوکمناکەن، بەڵکو دەمامکێکی دیموکراسیانەشیان ھەڵگرتوە و ئەو دەمامکە میکانیزمێکی سەرەکیی حوکمڕانییەکەیانە. کەی ئەم دەمامکە کاری نەکرد، سڵ لەوە ناکەنەوە پەنا بۆ هەموو جۆرەکانی سەرکوتکردن  ببەن.    

(درەو):  سایتێكی نزیك لە پارتی باس لە كۆبوونەوەی ئەندامانی گروپی عەرەبی كەركوك دەكات لەگەڵ مەسعود بارزانی، دەڵێ" بەپێی رێككەوتنی پارتی و عەرەب و توركمان پۆستی پارێزگار هەر چوار مانگ جارێك لای یەكێك لە پێكهاتەكان دەبێت".  سایتی (شەفەق نیوز)ی نزیك لە پارتی دیموكراتی كوردستان لەزاری سەرچاوەیەكەوە لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك رایگەیاند، ئێوارەی دوێنێ مەسعود بازرانی سەرۆكی پارتی لەگەڵ ژمارەیەك لە ئەندامانی گروپی عەرەبی لە كەركوك كۆبووەتەوە، بەمەبەستی ئاڵوگۆڕی پۆستی پارێزگار لەنێوان پارتی و پێكهاتەكانی تری كەركوكدا.  سەرچاوەكەی باسی لەوەكردووە" كۆبوونەوەكە بۆ گفتوگۆ بووە لەبارەی رێككەوتنی سیاسی نێوان پارتی و عەرەب و بەرەی توركمانی، بەپێی رێككەوتنەكە پۆستی پارێزگار بۆ ماوەی 4 مانگ لای پارتی دەبێت و دواتر هەمان ماوە لای پێكهاتەكانی تر دەبێت". ئەم هەواڵە لەكاتێكدایە، ئەمڕۆ دەنگۆی رێككەوتنی پارتی و لایەنە عەرەبییەكان و بەرەی توركمانی لە ماڵی (خەمیس خەنجەر)ی سەرۆكی هاوپەیمانی سیادە بڵاوبووەتەوەو تائێستا هەموو لایەنەكانی بێدەنگییان لێكردووەو هیچیان ئامادە نین دەنگۆی رێككەوتنەكە پشتڕاست یان رەتبكەنەوە.  قەحتان وەنداوی وتەبێژی بەرەی توركمانی لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، رەتیكردەوە هیچ رێككەوتنێكی نوێ لەبارەی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیی لە كەركوك كرابێت، بەڵام جەختی كرد لەسەر ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان ئێستا هاوڕایە لەگەڵ عەرەب و توركمان سەبارەت بەوەی پۆستی پارێزگار بە (نۆرە) بێت.  زیاتر لە حەوت مانگە هەڵبژاردن كراوە، بەڵام هێشتا حكومەتی خۆجێی لە كەركوك پێكنەهێنراوە، كورد كە پارتی و یەكێتیی نوێنەرایەتی دەكەن، لەنێوان خۆیاندا ناكۆكن، پارتی كە لە كۆی (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگا (2) كورسی هەیە لەگەڵ یەكێتیی لە ناكۆكیدایەو داوای پارێزگارێكی "كوردی بێلایەن" دەكات، یەكێتیش كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو خۆی بەتەنیا (5) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردووە، دەیەوێت پۆستی پارێزگار وەربگرێتەوە، كە لە ساڵی 2017و لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو ریفراندۆمەوە لەدەستی داوە، رێككەوتنی یەكێتیی لەگەڵ لایەنە عەرەبەكان لە پارێزگای نەینەوا لەسەر دابەشكردنی پۆستەكانی ئەو پارێزگایە بە بێ پارتی، ئێستا زیاتر دەستی پارتی بۆ هەنگاوێكی لەوشێوەیە لە كەركوك كردوەتەوە. لایەنە عەرەبییەكانیش كە بە تێكڕا (6 كورسی) ئەنجومەنی پارێزگایان هەیە، هەمان ناكۆكیی ناوخۆییان هەیە، بەڵام بەمدواییە كۆبوونەوەكیان كردو رایانگەیاند، پێكەوە دەبن و دەیانەوێت پۆستی پارێزگار وەربگرنەوە، پێكهاتەی عەرەب لە دوای 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە پۆستی پارێزگاری بەوەكالەت بەدەستەوەیە، عەرەبەكان سەرباری ناكۆكی ناوخۆییان، لەسەر ئاستی شەقام هەموان سەردەمی حوكمڕانییەكەی (راكان جبوری)یان لەسەردەمی دەسەڵاتی كورد لە شارەكەدا پێ باشترە. لەنێوان كوردو عەرەبدا، پێكهاتەی توركمان تەنیا (2) كورسی بردووە، هەردوو كورسییەكەش لای (بەرەی توركمانی)یە، ئەم بەرەیە كە زۆر لە توركیاوە نزیكە، هەر لە سەرەتاوە جەختی لەسەر ئەوە كردووە پۆستی پارێزگار دەبێت بە (نۆرە) بێت، واتا هەر چەند مانگ جارێك لای یەكێك لە پێكهاتەكان بێت.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، بۆ كۆتایهێنان لە ناكۆكییەكانی كەركوك، سێ جار لایەنە براوەكانی بانگهێشتی بەغداد كردو كۆبوونەوەی پێكردن بۆ ئەوەی لەسەر پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی و دابەشكردنی پۆستەكان بگەنە رێككەوتن، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن. بۆ دروستكردنی فشار لەسەریان، سودانی رۆژی 11ی ئەم مانگەی وەكو وادەی دانیشتنی یەكەمی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك دیاریكرد، لایەنەكان چونە ناو كۆبوونەوە، بەڵام بەبێ رێككەوتن، بۆیە كۆبوونەوەكەیان تاوەكو ئێستا بە (كراوەیی) بەجێهێشتووە.  بەپێی یاسای بەركار دەبوو لە یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگادا سەرۆك و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن هەڵبژێردرێت و دواتر لە ماوەی 30 رۆژدا پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك هەڵبژێردرێت، یەكێتیی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە لە كەركوك، هەر لەسەرەتاوە دوودڵ بوو لە كۆبوونەوە كتوپڕەكەی ئەنجومەنی پارێزگا، ترسی هەبوو پارتی دیموكراتی كوردستان لە پشتەوە رێككەوتنی لەگەڵ عەرەب و توركمان كردبێت بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیی، بۆیە رۆژی 11ی ئەم مانگە یەكێتیی بەو مەرجە بەشداری كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كرد، كۆبوونەوەكە تەنیا بۆ دەستبەكاربوونی ئەندامانی نوێی ئەنجومەنی پارێزگا بێت نەك دەنگدان بە سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی، چونكە لەم حاڵەدا ئیتر كۆبوونەوەی یەكەمی ئەنجومەن كۆتایی دەهات و ماوەی 30 رۆژ مۆڵەت دەكەوتە بەردەم لایەنەكان بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاری نوێ.   

  د. سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستای زانکۆ لە سێشەممەی هەفتەی یەكەمی نۆڤەمبەری ئەمساڵ ‌و، بەدروستی لە ڕێكەوتی 5ی نۆڤەمبەر/ تشرینی دووەمی 20٢٤، ئەمریكییه‌كان چل ‌و حەوتەمین سەرۆكی وڵاتەكەیان لەنێوان هەریەك لە بەربژێری دیموكراتەكان و بەربژێری كۆمارییەكان هەڵدەبژێرن. هەر چوار ساڵ جارێك هەڵبژاردن بۆ سەرۆكی‌ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌ و جێگرەكەی،‌ یەكێكە لە هەڵبژاردنە زۆر گرنگەكان، هەم لەسەر ئاستی ناوخۆی ئەو وڵاتە ‌و هەم لەسەر ئاستی جیهانیش بەگشتی. ئەم گرنگییە، بۆ قورسایی‌ و پێگەی ئەمریكا لەنێو وڵاتانی جیهان ‌و گرنگی دەسەڵاتە كردەیییەكانی سەرۆك لە ناوخۆی ئەو وڵاتە دەگەڕێتەوە؛ بە جۆرێك هەڵبژاردنی هەر یەكێك لەو بەربژێرانە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی لە چوار ساڵی ئاییندە، ڕەنگدانەوەی بەرچاوی لەسەر داڕشتنی سیاسەت ‌و ستراتیژیەت ‌و ئامرازەكانی جێبەجێكردنی سیاسەتی ناوەوە ‌و دەرەوەی ئەو وڵاتە دەبێت. دەستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە بڕگەی یەك، لە ماددەی دوو، باسی لە هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی ئەو وڵاتە كردووە، كە شێوازێكی ناڕستەوخۆی وەرگرتووە. واتە هاونیشتیمانیانی ئەمریكی، ڕاستەوخۆ دەنگ بە بەربژێرانی‌ سەرۆكایەتی نادەن، بەڵكو دەنگ بە نوێنەرانی‌ دەستەی دیاریكردن ‌و هەڵبژاردنی‌ سەرۆك دەدەن‌. کە بە (دەستەی هەڵبژاردن/ الهیئة أو المجمع الانتخابیة/ Electoral College) ناسراوە. دواتر، ئەم نوێنەرانە سەرۆكی‌ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڵدەبژێرن. بەگشتی دەکرێت بڵێین، هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە چەند قۆناغێكدا تێ دەپەڕێت، ئەوانیش بریتین لە: قۆناغی یەكەم؛ ئەم قۆناغە سەرەتای پرۆسەكەیە‌ و بە قۆناغی هەڵبژاردنی حزبی‌ و هەڵبژاردنی سەرەتایی دەناسرێت، كە لە سەرەتای مانگی شوبات/ فبرایرەوە لە ویلایەتی ئایوا دەست پێ دەكات ‌و لە ناوەڕاستی حوزیران/ یونیە لە واشنتۆن دی سی پایتەخت لە ویلایەتی كۆلۆمبیا كۆتایی پێ دێت، كە تیایدا هەڵبژاردنی بەرایی بۆ دیاریكردنی كاندیدەكانی سەرۆكایەتی لەنێوان بەربژێرەكانی هەریەك لە پارتی كۆماری‌ و دیموكراتی لە هەر پەنجا ویلایەتەكە بەڕێوە دەچێت. ئەمریكییه‌كان لەم قۆناغەدا ئەو بەربژێرە دەستنیشان دەكەن كە دڵسۆزی ‌و ئینتیمایان بۆی هەیە. پاش ئەم پرۆسە پێنچ مانگییە، هەڵبژاردنەكان پێ دەنێنە قۆناغی دووەمەوە؛ دوای ئەوەی بەربژێری هەردوو پارته‌كه‌ زۆرترین دەنگ بەدەست دەهێن ‌و بەسەر ڕاكابەرەكانیان لە هەمان پارتەكەی خۆیاندا سەردەكەون. قۆناغی دووەم؛ دەكرێت ئەم قۆناغە بە قۆناغی كۆنگرەی نیشتیمانیی هەر دوو پارتی سەرەكی ‌و ڕكابەری یەكدی "پارتی كۆماری ‌و دیموكرات" ناوزەد بكەین. ئەم قۆناغ ‌و هەنگاوەیش پاش ئەوە دێت كە بەربژێری هەر دوو پارت لە هەڵبژاردنە سەرەتایییەكاندا توانیویانە سەركەوتن لە ویلایەتەكان بەدەست بهێنن ‌و بەشی پێویست، دەنگ لەو ولایەتانە كۆ بكەنەوە بۆ ئەوەی بەفەرمی لە كۆنگرەی نیشتیمانیی پارتەكەیان دەنگی پێویست بەدەست بهێنن ‌و ببن بە كاندیدی فەرمیی پارتەكەی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی وڵاتەكەیان. لێرەدا بەربژێرانی‌ هەر دوو پارتی‌ كۆماری ‌و دیموكرات، هەوڵی‌ بردنەوەی‌ دەنگی زۆرترین ئەندامانی‌ كۆنگرە دەدەن تاوەكو متمانەی‌ پارتەكانیان بەدەست بهێنن. لە كۆنگرەی‌ دیموكراتەكان بەربژێری‌ براوە، پێویستە لە كۆی‌ چوار هەزار ‌و سەد ‌و سی ‌و شەش ئەندامی‌ كۆنگرە، دەنگی دوو هەزار ‌و سێ سەد و هەشتا ‌و سێ ئەندام بەدەست بهێنێت. هەروەها، لە كۆنگرەی‌ كۆمارییەكان بەربژێری‌ براوە، پێویستە لە كۆی دوو هەزار ‌و چوارسەد و حەفتا ‌و دوو ئەندامی‌ كۆنگرە، دەنگی هەزار ‌و دوو سەد ‌و سی ‌و حەوت ئەندام بەدەست بهێنێت. قۆناغی سێیەم؛ ئەم قۆناغە، كە لە ڕووی كاتەوە سێ مانگ دەخایەنێت‌ و لە مانگەكانی ئاب/ ئۆگەست‌، ئەیلوول/ سێپتەمبەر ‌و تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەر بەردەوام دەبێت، بە قۆناغێكی هەستیار ‌و گرنگ ‌و پڕكێشمەكێش ‌و بانگەشەی ڕاستەقینە‌ و توندی هەر دوو بەربژێر دادەنرێت، كە تیایدا چەندین دیبەیت پێكەوە پێشكەشی هەوادار ‌و لایەنگرەكانیان دەكەن ‌و بەرنامە‌ و كارنامەی خۆیان لە تەواوی سێكتەرەكان بۆ چوار ساڵی ئاییندەی سەرۆكایەتی، بۆ هاونیشتیمانیانی ئەمریكی دەخەنە ڕوو. بەگشتی لە کۆتایی ئەیلوول/ سێپتەمبەر، یەكەم دیبەیتی ڕاستەوخۆی هەردوو بەربژێر لە زانكۆی ڕایت ستەیت لە ئۆهایۆ بەڕێوە دەچێت. پاشان لە سەرەتا و ناوەڕاست و کۆتایی تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەر، سێ دیبەیتی دیكە لە زانكۆكانی لۆنگود لە ویلایەتی ڤێرجینیا ‌و زانكۆی واشنتۆن لە ویلایەتی میزوری ‌و زانكۆی نیڤادا لە ویلایەتی نیڤادا بەڕێوە دەچێت. قۆناغی چوارەم؛ ئەم قۆناغە لە ڕێكەوتی 5ی تشرینی دووەم/ نۆڤەمبەر دەست پێ دەكات، كە بە ڕۆژی دەنگدانی گشتی ناسراوە، تیایدا ئەمریكییه‌كان لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات ‌و كۆمارییەكان ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی هەڵدەبژێرن كە ژمارەیان 538 كەسە؛ ئەم ژمارەیەیش یەكسانە بە ژمارەی‌ ئەندامانی‌ كۆنگرێس (435ی ئەنجوومەنی‌ نوێنەران‌ و 100ی ئەنجوومەنی‌ پیران ‌و 3 نوێنەری‌ واشنتۆن دی‌ سی پایتەخت لە ویلایەتی كۆڵۆمبیا)، واتە هاووڵاتیان لە هەموو ویلایەتەكانەوە دەنگ بە كەسانێك دەده‌ن كە پێیان دەگوترێ ئیلیكترۆس. دواتر ئەوانیش دەنگی خۆیان لە بەرژەوەندیی یەكێك لە بەربژێرەكانی سەرۆكایەتی، یەكلایی دەكەنەوە. ئەم هەڵبژاردنە، بەپێی سیستەمی (براوە، هەموو دەنگەكان دەبات/ الفائز یحصل علی كل شيء) بەڕێوە دەچێت، واتە لە هەر ویلایەتێك، كام لایەن زۆرینە بهێنێت ئەوا هەموو دەنگی ئەو ویلایەتە لە بەرژەوەندیی بەربژێری ئەو پارتە تەواو دەبێت كە زۆرترین دەنگی لێ هێناوە. ئەو كەسانەی دەبنە نوێنەر لە دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی، ئەندامی باوەڕپێكرا و ناسراوی پارتەكانن. له‌ هەندێ ویلایەت، ئەو كەسانە دوای دەرچوونیان، دەبێت لە بەرژەوەندیی ئەو بەربژێرە دەنگ بدەن كە پێشتر بانگەشەیان بۆ كردووە نەك بەربژێرێكی دیكە؛ یان پارتەكان بەڵێننامە بەو نوێنەرانە واژوو دەكەن كە دوای دەرچوونیان دەنگ لە بەرژەوەندیی پارتەكەیان بدەن. بە پێچەوانەیشه‌وە، لە هەندێك ویلایەتی دیكە، ئەو نوێنەرانە هیچ كۆتوبەندێكیان لەسەر نییە ‌و دەتوانن لە بەرژەوەندیی بەربژێری پارتێكی دیكە دەنگ بدەن؛ هەر چەندە ئەم حاڵەتە، لە مێژووی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا زۆر دەگمەنە. لە ماوەی كەمتر لە 12 كاتژمێریشدا، ئەنجامی ئەم قۆناغە ڕادەگەینرێت و، بەو پێیەی كە ڕێژەی سەدیی هەردوو بەربژێرەكان ڕادەگەینرێت ئیدی وا دەزانرێت هەڵبژاردن تەواو بووە ‌و بەربژێری براوە دیاری كراوە؛ بەڵام لەڕاستیدا وا نییە و لەم قۆناغەدا ئەمریكییه‌كان لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات‌ و كۆمارییەكان تەنیا ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتییان هەڵبژاردووە ‌و دواتر، ئەوان بە دەنگدانی خۆیان یەكێك لە بەربژێرەكانی سەرۆكایەتی یەكلایی دەكەنەوە. دەشگونجێ بەربژێرێك لەم قۆناغەدا زۆرینەی دەنگ بهێنێت‌، بەڵام لە قۆناغی دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی دەرنەچێت ‌و دەنگی پێویست بەدەست نەهێنێت. وەك چۆن لە ساڵی 2000 لەنێوان "جۆرج بۆشی كوڕ ‌و آ‌ل جور" ڕووی دا. بە جۆرێك كە جۆرج بۆش لەم قۆناغەدا لە دوای بەربژێری دیموكراتەكانەوە بوو، بەڵام لە قۆناغی دواتر ‌و دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتیدا، توانیی 271 دەنگ بەدەست بهێنێت‌ و بكەوێتە پێش ڕكابەری دیموكراتەكان‌ و ببێت بە سەرۆكی ئەمریكا. قۆناغی پێنجەم؛ پاش ئەوەی لە قۆناغی چوارەمدا هاونیشتیمانیانی ئەمریكا، لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات‌ و كۆمارییەكان، یان لە ڕێگەی دەنگدان بە ناو و لۆگۆی هەردوو پارتی سەرەكی، ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتییان هەڵبژارد، ئەوانیش لە دووشەممەی یەکەمی دوای چوارشەممەی دووەمی مانگی دیسەمبەر/ كانوونی یەكەم، كۆبوونەوەی هەڵبژاردنی سەرۆك ‌و جێگرەكەی ئەنجام دەدەن ‌و دەنگ لەسەر هەڵبژاردنی بەربژێرەكانی دیموكرات‌ و كۆمارییەكان دەدەن. پاشان، ئەنجامی دەنگدانەكەیان بۆ سەرۆكی ئەنجوومەنی پیران دەنێرن. كۆنگرێسیش بۆ ئەم مەبەستە لە سەرەتای ینایەر/ كانوونی دووەمی 20٢5 كۆبونەوەیەك ساز دەكات بۆ ڕاگەیاندنی ئەنجامی دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی لە هەڵبژاردنی سەرۆك ‌و جێگرەكەی. هەر بەربژێرێكی سەرۆكایەتیش، پێویستی بە دەنگی 270 لەو نوێنەرانەی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆك، واتە (50+1). قۆناغی شەشەم؛ پاش ئەوەی بەربژێری سەركەوتووی پۆستی سەرۆكایەتیی ئەو وڵاتە، ئەو قۆناغ ‌و هەوراز ‌و نشێوە ماراسۆنییانەی بڕی ‌و، متمانەی بوون بە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای وەرگرت، لە ئاهەنگی دانانی سەرۆكی نوێ لە ڕێكەوتی 20ی ینایەر/ كانوونی دووەمی 2025 کە بە (ڕۆژی دەستبەکاربوون/ Inauguration Day) ناسراوە، سەرۆكی هەڵبژێردراو بە سەرپەرشتیی سەرۆكی دادگای باڵا، سوێندی دەستووری دەخوا ‌و بەفەرمی پۆستی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەردەگرێت ‌و لە كۆشكی سپی، دەست بەكارەكانی دەكات. لە كۆتاییدا، ئەم هەڵبژاردنە، لەسەر ئاستی ناوخۆ ‌و دەرەوەی ئەو وڵاتە، گرنگی تایبەتی‌ خۆی‌ هەیە. ئەو جۆرە سیستەمەیش كە هەڵبژاردنی پێ ئەنجام دەدەن، یەكێكە لە هەرە ناوازە ‌و ئاڵۆزترین سیستەمەكانی هەڵبژاردن لە جیهاندا لە ڕووی بانگەشە‌ و تێچووی دارایی ‌و مەرج ‌و ڕێكارە یاسایییەكانه‌وه‌. بەشێوازێكی ناڕاستەوخۆیش بەڕێوە دەچێت ‌و، لە ساتی دەستپێكردنییه‌وه‌ تاكو ئاهەنگی سوێندخواردنی سەرۆكی نوێ، زیاتر لە یازدە مانگ دەخایەنێت.  

درەو: 🔻 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، ئامارەکانی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق، تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) مانگانە بڵاو دەکاتەوە، پاڵپشت بە کۆی ئەو ئامارانە کە لە (6) مانگی ڕابردوودا بۆ ساڵی (2024) بڵاوی کردوونەتەوە؛ 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا ئامارەکان دەگاتە (157 هەزار و 872) حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمارکراو، کە (140 هەزار و 391) گرێبەستیان بە ڕێژەی (89%) لە دادگاکان و (17 هەزار و 391) حاڵەتیان بە ڕێژەی (11%) لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. 🔹 (36 هەزار و 981) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە. (74%)ی جیابوونەوەکان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلاکراونەتەوە! کە (27 هەزار و 315) کۆی حاڵەتەکان بوە! تەنها (26%)ی جیابوونەوەکان بە بڕیاری دادگا یەکلاکراونەتەوە کە ژمارەیان (9 هەزار و 666) کەیس بووە. 🔹 دادگای تێهەڵچوونەوەی رەسافە لە پارێزگای بەغداد زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری و دادگای تێهەڵچوونەوەی کەرخ هەر لە پارێزگای بەغداد، بەرزترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە. 🔹 دادگای تێهەڵچوونەوەی پارێزگای موسەننا لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق کەمترین رێژەی هاوسەرگیری و کەمترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە.    یەکەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە (15) پارێزگاکەی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 رۆژی (21/7/2024) ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، داتاکانی خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) بۆ مانگی؛ # حوزەیرانی (2024) بڵاو کردەوە، تێیدا هاتووە؛ (23 هەزار و 324) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (21 هەزارو 168) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار و 156) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات کەمترین ڕێژەی جیابوونەوە بەراورد بە مانگەکانی پێشتر لەم مانگەدا تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە (4 هەزار و 779) حاڵەتی جیابوونەوە، کە (هەزارو 251) حاڵەتیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 528) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە هەڵدانەوەی ئامارەکانی مانگەکانی پێشووتری ساڵی 2024 حاڵەتەکان لە نیوەی یەکەمی ساڵەکەدا دەگاتە (157 هەزار و 782) هاوسەرگیری تۆمارکراو و (36 هەزار و 981) حاڵەتی جیابوونەوەی هاوسەران. بە جۆرێک؛ # لە کانونی دووەمی 2024 دا، (30 هەزار و 895) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (27 هەزارو 295) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 600) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هەر لە هەمان ماوەدا (7 هەزار و 453) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە، ئەم بەرزترین ئاستی جیابونەوەیە لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا کە (هەزارو 843) حاڵەتیان لە دادگاکان و (5 هەزار 610) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە کانونی شوباتی 2024 دا، (29 هەزار و 119) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (25 هەزارو 793) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 326) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لەگەڵ ئەوەشدا (6 هەزار و 324) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 764) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 560) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی ئازاری 2024 دا، (24 هەزار و 88) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (21 هەزارو 215) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار 873) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (6 هەزار و 222) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە، کە (هەزارو 805) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزارو 417) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی نیسانی 2024 دا، کەمترین ڕێژەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە بەراورد مانگەکانی دیکەی ساڵی 2024، بەجۆرێک؛ (21 هەزار و 851) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (19 هەزارو 386) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار و 465) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لە کاتێکدا (4 هەزار و 537) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 360) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 177) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی ئایاری 2024 دا، (28 هەزار و 505) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (25 هەزارو 534) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار و 971) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات ئامارەکانی جیابوونەوە، کە لەم مانگەدا تۆمار کراوە بریتی بووە لە؛ (6 هەزار و 666) حاڵەتی جیابوونەوە کە (هەزارو 643) حاڵەتیان لە دادگاکان و (5 هەزار و 23) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. کەواتە کۆی حاڵەتەکان (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا دەگاتە (157 هەزار و 782) هاوسەرگیری تۆمارکراو، کە (140 هەزار و 391) گرێبەستیان بە ڕێژەی (89%) لە دادگاکان و (17 هەزار و 391) حاڵەتیان بە ڕێژەی (11%) لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (36 هەزار و 981) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە. ئەوەی جێگەی تێڕامانە (74%)ی جیابوونەوەکان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلاکراونەتەوە کە (27 هەزارو 315)ی کۆی حاڵەتەکان بوەوە تەنها (26%)ی جیابوونەوەکان بە بڕیاری دادگا یەکلاکراونەتەوە کە (9 هەزار و 666) حاڵەت بووە. (بڕوانە خشتە و چارتی ژمارە (1)) دووەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی پارێزگاکانی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 لەسەر ئاستی پارێزگاکانی کە (بەغداد)ی پایتەخت دابەش بووە بەسەر دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی (رەسافە و کەرخ) لەگەڵ (14) پارێزگاکەی دیکەی عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان وەک لە چارت و خشتەی ژمارە (2) رونکراوەتەوە؛ دادگای تێهەڵچوونەوەی رەسافە لە پارێزگای بەغداد زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری و دادگای تێهەڵچوونەوەی کەرخ هەر لە پارێزگای بەغداد، بەرزترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق. هاوکات دادگای تێهەڵچوونەوەی پارێزگای موسەننا کەمترین رێژەی هاوسەرگیری و کەمترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق.