د. یوسف محەمەد سادق
دوێنێ ١٩- ٢- ٢٠٢٥ دادگای باڵای فیدڕاڵی دوا بڕیاری خۆی دا سەبارەت بە هەر دو داوای (١٤١ و ١٤٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٣) کە تایبەت بون بە تانەدان لە دەستوری بونی هەر دو بڕیاری ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی هەڵوەشاوە (ئە. س. ش) ژمارە (٨٢٤ و ٩٤٩) کە ئێمە لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردو لەو دادگایە تۆمارمان کرد بو و، لە ١٤ دانیشتنی دادبینیی ئەم دۆسییانەدا، کارمان لەسەری کرد. دادگای باڵای فیدڕاڵی لە بڕیارەکەی ئەمڕۆیدا رایگەیاند کە بە هۆی دەرچونی یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی هەڵوەشاوە و گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٢٥، ئیتر داواکان سودیان نەماوە (أصبحت غير ذي محل) و بەو هۆیەشەوە رەتی کردنەوە.
ئێوارەی رۆژی ٢٤- ١١- ٢٠٢٢، پاش رۆژێک لە سەرکەوتنی داوای خانەنشینانی هەرێم لە دادگای باڵای فیدڕاڵی، کە ئەوە یەکەم بڕیاری لەو شێوەیە بو سەبارەت بە مافەکانی چین و توێژەکانی هەرێم لە لایەن ئەو دادگایەوە، دەربکرێت، لە کاتی گەڕانەوەم بەرەو سلێمانی لەڕیی فڕۆکەخانەی بەغداوە، چاوم کەوت بە ژمارەیەک لە پەرلەمانتارانی کورد لە فراکسیۆنە جیاوازەکانی ئەنجومەنی نوێنەران. هەمویان دڵخۆش بون بەو سەرکەوتنە و پیرۆزباییان لێدەکردین، لە نێویاندا خاتو دیلان غەفور، پەرلەمانتاری کوردی پارێزگای کەرکوک بو کە پاش پیرۆزبایی پرسیاری ئەوەی کرد کە سەبارەت بە مادەی (١٤٠)ی دەستور لە دادگای فیدڕاڵی ئەتوانرێ چی بکرێت؟ لە وەڵامی دا ئاماژەم بەوەدا  کە ئەو دادگایە تا ئێستا دو بڕیاری لەسەر مادەی (١٤٠) و بەردەوامیی کارایی مادەکە دەرکردوە. پاش کەمێک بیرکردنەوە پرسیارم لێکرد کە ئایا داگیرکردنی زەوی و زارەکانی دانیشتوانی رەسەنی ناوچەکە بە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) کراوە؟ لە وەڵام دا وتی بەڵێ بەشێکی زۆری زەوییەکان بەو بڕیارانە دەستیان بەسەردا گیراون. وتم کەواتە با کار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارانە بکەین. پێشتر کەمێک ئاشنایەتیم لەسەر ئەو بابەتە هەبو و، لە لیژنەی هەموار کردنی دەستور لە خولی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەران پێشنیارم کرد کە هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارانە، وەک بڕگەیەک، بۆ مادەی (١٤٠)ی دەستور زیاد بکرێت و نوێنەرانی تری کورد و تورکمان لەمەدا پشتیوانم بون. بۆیە چیرۆکی دەست کردن بەو دۆسییەیە لە دادگای فیدڕاڵی لێرەوە دەستی پێکرد.
هەر لەو رۆژانەوە دەستمان کرد بە کۆکردنەوەی بەڵگەنامەکان و  پشکنینی چۆنیەتیی کارکردن لەسەریان. تەنانەت پاش هەفتەیەک لە کاتی گەشتێکم بۆ ئەوروپا بۆ ئامادەبون لە کۆنفڕانسێک، لەناو فڕۆکەکە دەستم کرد بە دیاری کردنی سەرجەم بنەماکانی کار کردنی دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) و پرسی موڵکدارێتی و هەمو ئەو بڕیارانەی لەو بارەوەیە دەری کردون. بۆم دەرکەوت کە کارەکەمان زۆر سەختە و چەندین ئاڵنگاریی لەپێشە کە پێویستە بەڵگەیان بۆ ئامادە بکەین، لەوانە بەرکار بون یان جێبەجێ بونی بڕیارەکان، سەلماندنی نادەستوری بونیان، سەلماندنی ئامانجی گۆڕینی دیموگرافی لە دەرکردنی بڕیارەکان، چۆنییەتی جیاکردنەوەی داواکە لەگەڵ دەسەڵاتەکانی لیژنەی مادەی (١٤٠)ی دەستور و دەستەی داواکانی موڵکداری، و.. تاد.
سەرەنجامی لێکۆڵینەوە لە کۆی ئەو بابەتانە، بڕیارمان دا بە هەر دو بڕیاری (ئە. س. ش) ژمارە (٨٢٤) لە (١٦- ٨- ١٩٧٦) و ژمارە (٩٤٩)ی ساڵی ١٩٧٧دەست پێبکەین کە پەیوەندیدارن بە ناوچەکانی داقوق و دوبز و سەرگەڕان. دواتریش بۆ تێگەیشتن و قوڵ بونەوەی زیاتر لە پرسەکە، دو کۆبونوەمان لەگەڵ چەند کەسایەتییەکی شارەزای هەر دو ناوچەکە کرد کە خۆشیان خاوەنی راستەقینەی بەشێک لە زەوییەکانی ئەو ناوچەیە بون و هەندێکیان بەدرێژایی هەمو دانیشتنەکانی دادگا بەشدارییەکی کارایان لە دادبینییەکانی دادگاکەدا هەبو.
پاش لێکۆڵینەوەیەکی زۆر، یەکەم ڕەشنوسی داواکەم لە ١٤- ٢- ٢٠٢٣ ئامادە کرد. بە سوپاسەوە پارێزەری راوێژکار بەڕێز زەردەشت خالد محەمەدیش ئەرکی پارێزەرایەتیی دۆسییەکەی لە ئەستۆ گرت و، پاش چەند جار پیاچونەوەی داواکە بە راوێژ لەگەڵ یاساناسی ئەزیز ئارێز ئازاد، دواجار پاکنوسی هەر دو داواکەم لە ١٧- ٦- ٢٠٢٣ ئامادە کرد و لە ١٩- ٦- ٢٠٢٣ داواکانمان لە دادگای باڵای فیدڕاڵی بە هەر دو ژمارەی (١٤١ و ١٤٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٣) تۆمار کرد. دواتریش دادگا لە (١٦- ٨- ٢٠٢٣) دانیشتنەکانی دادبینیی لەسەر هەر دو داواکە دەستپێکرد و، یازدە دانیشتنی دادبینیی لە هەر دو دۆسییەکە ئەنجام دا و، دواجار لە دانیشتنی (١٦- ٩- ٢٠٢٤) بڕیاری کۆتایی هاتنی دادبینیی دا و، ڕۆژی (١٣- ١١- ٢٠٢٤)ی دیاری کرد بۆ دەرکردنی بڕیار لە هەر دو داواکەدا. بەڵام لەو رۆژەدا دوبارە دەرگای دادبینیی کردەوە و، دەستەی داواکانی موڵکداریی وەک لایەنی سێیەم هێنایە ناو دۆسیەی داواکانەوە و، دو دانیشتنی دادبینیی دیکەی لە داواکاندا ئەنجام دا.
هەر لە کاتی بەڕێوەچونی دانیشتنی دادبینیی ئەو دو داوایەی ئێمە، حکومەتی ئیتیحادی پڕۆژە یاسایەکی ناردە ئەنجومەنی نوێنەران بە ناوی (پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە))([1]). بەردەوامیی دانیشتنەکانی دادبینی لە دۆسیەی داواکانی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی فشارێکی جدیی دروست کرد بو بۆ تێپەڕاندنی ئەو پڕۆژە یاسایە، بە پێچەوانەی چارەنوسی پڕۆژە یاسایەکی هاوشێوەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران کە هەر بۆ هەمان مەبەست بو بەڵام نەتوانرا دەرچوێندرێت، بەڵام ئەو پڕۆژە یاسایەی کە ئەم جارە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کرا بو، کۆمەڵێک کێشە و کەمورتیی جەوهەریی تێدا بو کە وەک (مین) لە پڕۆژەکەدا چێنرا بون و لە حاڵەتی پەسەند کردنی بەو شێوەیە، لە ناوەڕۆکەکەی خاڵی دەبوە و، گەڕاندنەوەی زەوییەکانی بۆ خاوەنەکانیان زۆر ئەستەم ئەکرد. بۆ نمونە لەم پڕۆژە یاسایەدا بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەڵنەدەوەشێنرانەوە و، هەر کەسێک بیویستایە زەوییەکەی وەربگرێتەوە دەبو بیسەلمێنێت کە هەڵاوێردەکانی مادەی (٢)ی پڕۆژەکە بەسەریدا ناچەسپێت. بەم شێوەیەش بۆ هەمو موڵکێک پێویست بو مامەڵەی یاسایی و دادوەری بکرێت، چونکە بنچینەی داگیر کردنی موڵکەکان کە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بو، هەڵنەدەوەشێنرانەوە. ئێمە ئەمانزانی پەسەند کردنی ئەو پڕۆژەیە و بەو شێوەیە رێک دەبوە هاوشێوەی بەندی یازدەیەم لە مادەی (٧)ی یاسای دەستەی داواکانی موڵکداری ژمارە (١٣)ی ساڵی ٢٠١٠ کە گەڕاندنەوەی هەر موڵکێکی بەستۆتەوە بە داوا نەکردنی لە لایەن ئەو وەزارەتەی کە بە ناوییەوە کراوە و، بەو شێوەیەش ئەو بەندە ناوەڕۆکی یاساکەی پوچەڵ کردۆتەوە، چونکە هەمو وەزارەتە پەیوەندیدارەکان گشتاندنیان کردوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکانیان کە دەستبەرداری هیچ موڵکێک نەبن جا ئەگەر پێویستیان بێ یان نا! هەر بۆیەش لە دوای دەرچونی ئەو یاسایەوە ئیتر هێندەی بەدواداچونم کردبێت هیچ موڵکێک لە ناوچە جێناکۆکەکان لەڕێی ئەو دەستەیەوە بۆ خاوەنەکەی نەگەڕاوەتەوە.
هەر بۆیەش سەرباری درێژەدان بە ئامادە کردنی تیانوسی وەڵامدانەوەی پرسیارەکانی دادگا و لایەنەکانی سێیەم لە پڕۆسەی دادبینیی داواکان، پاش راوێژ لەگەڵ شارەزایان، وەک دامەزراوەی (MASS) لە ١١- ٥- ٢٠٢٤  پەڕاوێکمان ئاڕاستەی هەر دو جێگرانی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و گشت فراکسیۆنە کوردستانییەکان و سەرۆکی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران کرد بۆ چارەسەری ئەو کەموکورتی و (مین)انەی لە پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەبون و، زیاد کردنی ئەو بڕیارانەی لەبیر کرا بون بەتایبەت لە ناوچەکانی خانەقین و مەندەلی. بە سوپاسەوە سەرۆکی لیژنەی یاسایی و ئەندامانی کورد لە لیژنەی یاسایی و سەرجەم فراکسیۆنە کوردستانییەکان و فراکسیۆنی بەرەی تورکمانی و جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەوڵێکی گەورەیان دا بۆ چارەسەری کەموکورتییەکانی پڕۆژە یاساکە و جێکردنەوەی زۆربەی پێشنیارەکانی ئێمە و کەسانی تریش لە راپۆرتی کۆتایی لیژنەی یاسایی. بەڵام بەداخەوە هەندێک لە وەزیرەکان کە وەزیری کوردیشیان تێدا بو و بەشێک لە کوتلە عەرەبییەکان هەوڵی بەردەوامیان دا بۆ ئەوەی پڕۆژە یاساکە بگەڕێننەوە سەر پڕۆژە حکومییەکە. دواتر دەنگدان لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایە بەسترایەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای پشوە فەرمییەکان) و (پڕۆژە یاسای لێبوردنی گشتی). پاش تێپەڕاندنی یاسای پشوە فەرمییەکان ئەو دو پڕۆژەیەی تر بەسترانەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی)، دواجاریش بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر بڕگەکانی هەر سێ پڕۆژە یاساکە درا و پەسەند کران و، رۆژی ١٨- ٢- ٢٠٢٥، لە رۆژنامەی فەرمیی وەقایعی عێراقی بڵاوکرانەوە([2]). دوای بڵاوکردنەوەی یاساکە بۆمان دەرکەوت سەرباری هەمو هەوڵەکانمان، تەنها ناونیشینانی یاساکە گۆڕدراوە و، دەقی هەمو مادەکان هەر وەک پڕۆژە حکومییەکە دەنگی لەسەر دراوە. بەداخەوە نەک هەر فشاری داواکانی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی نەکرایە دەرفەتێک بۆ چارەسەری کەموکورتییەکانی یاساکە پێش تێپەڕاندنی، بەڵکو تەنانەت بەستنەوەی بە دو یاسای تریش کە لە لایەن دو پێکهاتەکەی دیکەی عێراقەوە گرنگ بون، ئەوەش نەکراوەتە فاکتەرێک بۆ چارەسەری ئەو گرفتانە. واتە لە ئەنجامی ئەم (سەفقە)یە سوننە و شیعە هەر یەکە و یاسایەکیان بە دڵی خۆیان دەرکرد و یاساکەی کوردیشیان بەدڵی خۆیان دەرکرد! دواجار دەرکردنی یاساکە بویە هۆی کۆتایی هێنان بە هەر دو داواکەش لە دادگای باڵای فیدڕاڵی.
لە ماوەی پڕۆسەی دادبینیی ئەم دۆسییەیەدا روبەڕوی کۆمەڵێکی زۆر لە لەمپەر و کێشە بوینەوە کە هەمومان وەک یەک تیم هەوڵماندا بەسەر ئاڵنگارییەکانی بەردەممان سەرکەوتو بین. یەکێک لە گرنگترینی ئەو ئاڵنگارییانە جگە لە وەڵامدانەوەی نوێنەری ئەنجومەنی نوێنەران ئەوە بو کە کاتێک دادگا وەزارەتی کشتوکاڵی وەک لایەنی سێهەم داخڵ کرد، نوێنەری ئەم وەزارەتە و دواتریش بەڕێوەبەری کشتوکاڵی کەرکوک چەند جارێک پڕۆسەی دادبینییان درێژ کردەوە و، هەندێک جاریش وەک (خصم) دەردەکەوتن نەک لایەنی سێیەم.
کێشەیەکی گەورەی دیکە کە لە کاتێکی هەستیاری دانیشتنەکانی دادگا بەرۆکی گرتین، واز هێنانی دادوەرێکی کوردی دادگاکە بەڕێز (د. عەبدولرەحمان زێباری) بو لە (١٢- ٣- ٢٠٢٤) کە ئەوە کەلێنێکی گەورەی بۆ دروست کردین، چونکە بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدڕاڵی بە زۆرینەی ئەندامانی ئەدرێن و، وازهێنانی ئەو دادوەرە کوردە نەک هەر دەنگێکی بۆ ئەم دۆسییەیە کەم کردەوە، بەڵکو بە هۆی نەبونی دادوەری یەدەگی کورد لە دادگاکە، ئەو دادوەرە یەدەگەی زۆربەی کات لە شوێنی ئەو ئامادە ئەبو سەر بە پێکهاتەی سوننە بو و، ئەمەش دۆخەکەی بۆ ئێمە ئێجگار لاسەنگ کرد و، ناچار بوین کە لە مانگی نیسانی ساڵی رابردو داوای دواخستنی دانیشتنی دادبینیی دادگا بکەین. هەر بۆیەش لە (٢٥- ٤- ٢٠٢٤) سەردانی بەڕێز د. لەتیف رەشید سەرۆککۆماری عێراقم کرد بۆ باس کردنی ئەو کێشەیە و چارەسەر کردنی. پاش ماوەیەک سەرۆککۆمار مەرسومی بۆ بەڕێز (دادوەر جاسم جەزا جافر) دەرکرد وەک دادوەری یەدەگ لە دادگاکە و، لە (٢٠- ٥- ٢٠٢٤) سوێندی یاسایی خوارد و، دڵنیام لەگەڵ بەڕێز دادوەر دیار محەمەد عەلی محەمەد رۆڵی گەورەیان گێڕاوە لە پڕۆسەی دادبینیی داواکان.
بۆ زاڵ بون بەسەر سەرجەم ئەو لەمپەرانەی ئەهاتنە رێمان، لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردو  سەدان لاپەڕەمان وەک تیانوسی داواکان و تیانوسی وەڵامدانەوە و، بەڵگەنامەی جۆراوجۆر و بەهێزمان خستە بەردەم دادگاکە لە بوارەکانی سەلماندنی ئامانجی گۆڕینی دیموگرافی لە دەرکردنی بڕیارە تانە لێدراوەکان و لە ئەنجامیش نادەستوری بونیان، پرسی داگیرکردنی زەوی و موڵک لە شەریعەتی ئیسلامی و مەزهەبە جیاوازەکان، نایاسایی و ناڕەوا و نادەستوری و ناچیز بونی ئەو قەرەبوەی کە لە بڕیارەکان دا هاتوە سەرباری وەرنەگرتنی لە لایەن داواکارانەوە، پرسی داگیرکردنی موڵک و گۆڕینی دیموگرافی و پاکتاوی رەگەزی لە یاسای نێودەوڵەتی، جاڕنامەی گەردونیی مافەکانی مرۆڤ، رێکەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان دا، هەنگاوە حکومی و پەرلەمانییەکانی پێشو سەبارەت بە جێبەجێ کردنی مادەی (١٤٠)ی دەستور و چەندین بابەتی تر.
لێرەدا جێی خۆیەتی ئاماژە بە رۆڵی ئێجگار کاریگەری مورافەعەکانی بەڕێز شێخ نەجات تاڵەبانی بکەین کە بە زمانە عەرەبییە پاراوەکەی و بە شارەزاییە قوڵەکەی لە دەربڕینی ئازارەکانی خۆی و هاوشێوەکانی، کۆڵەکەیەکی سەرەکیی سەرکەوتنی مورافەعەکانی داواکان بو، لەپاڵ کاری پارێزەرایەتیی بەڕێز پارێزەری راوێژکار (زەردەشت خالد محەمەد) کە بەشێوەیەکی خۆبەخشانە و لەخۆبوردوانە لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردو ئەرکی پارێزەرایەتیی دۆسییەکەی لە ئەستۆ گرت. بە هەمان شێوە رۆڵی گەورەی پەرلەمانتار خاتو دیلان غەفور لە هەمو قۆناعەکاندا و، هەوڵ و ماندو بونی بەڕێزان شێخ عیزەدین غازی، محەمەد حەمەدئەمین سادق، مامۆستا غەفور ساڵح، خوالێخۆشبو مەهدی هادی، دەشتی خزر جەمیل، محەمەد ئیسماعیل و موحسین عبدالقادر کە لە هەمو دانیشتنەکان ئامادە بون و هەمومان وەک یەک تیم بە گیانێکی نیشتیمانی و دور لەهەر لایەندارییەکی حیزبی کارمان بۆ سەرخستنی ئەم دو داوایە کرد. لە تەنیشت هەمو ئەمانەوە سوپاسی بێ پایانی برای ئازیزم یاساناس ئارێز ئازاد ئەکەم کە لە هەمو قۆناغەکانی خۆئامادە کردن و پێشکەش کردنی داواکان و تیانوسەکانی تر لە ڕوی راوێژ و داڕشتنی یاساییەوە هاوکارییەکی ئێجگار گەورەی کردین.
سەرباری ئەوەی بە هۆی دەرچونی یاسای ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٢٥، ئەو دو داوایەی زیاتر لە دو ساڵە کاری لەسەر ئەکەین پەکی کەوت، بەڵام ئەمڕۆ ئێمە ئاسودەین کە هەوڵێکی جدیمان دا بۆ سارێژ کردنی برینی جینۆسایدی گەلەکەمان لە لایەن رژێمی پێشو کە بە داگیر کردنی خاکەکەی و راگواستن و تەرحیل کردنی دەستی پێکرد و، دواتر بە کیمیاباران و ئەنفال کۆتایی هات. ئێمە ئەمانزانی ئەرکەکەمان لە سەرخستنی داواکاندا زۆر قورسە چونکە کاری ئێمە هەڵوەشانەوەی رەوتێکی مێژویی بو کە پەنجا ساڵە دەقی گرتوە. هەروەها ئەمانزانی کە  تێپەڕاندنی ئەو یاسایە کێشە بۆ داواکانمان دروست ئەکات، بەڵام خوازیار بوین داواکانی ئێمە ببێتە ئامڕازی چاک تێپەڕاندنی ئەو یاسایە و، لە هەمو قۆناغەکانیش هەوڵمان دا کار بۆ چاک کردنی پڕۆژە یاساکە بکەین، تەنانەت ئەو کاتەشی لە ئەنجومەنی وەزیران بو. سوپاس بۆ خوا بە هەوڵی هەمو ئەو ئازیزانەی لەم کارەدا پێکەوە بوین، داواکانی ئێمە بە هۆی نەبونی بەڵگەی سەلماندنی پێشێلی دەستوری رەت نەکرانەوە([3])، یان بە هۆی نەبونی تایبەتمەندیی دادگای باڵای فیدڕاڵی، یان بە هۆی جێبەجێ بونی بڕیارە تانەلێدراوەکان، بەڵکو بە هۆی دەرکردنی یاسایەکەوە داواکان رەت کرانەوە کە ئەمانخواست زۆر بە باشی دەربچێت. بەڵام زۆر بەداخەوە ئەم جارەش پەرتەوازەیی کورد و ئەوانەی بە ناوی کوردەوە لە بەغدا پۆستی باڵایان بەدەستەوەیە و، بەهۆی نەشارەزاییەوە، جارێکی تر هەلێکی زێڕین لەدەست کورد چو بۆ گەڕاندنەوەی هەمو زەوییە داگیرکراوەکانی...
[1] . بڕوانە بابەتێک سەبارەت بەو پڕۆژە یاسایە لەم لینکەوە:
https://www.facebook.com/share/p/1A7hHwNDgB/?mibextid=wwXIfr
[2] . بڕوانە دەقی یاساکان لەم لینکەوە:
https://moj.gov.iq/upload/pdf/4814_compressed_701.pdf
[3] . هەر دوێنێ داوای ژمارە (٣٠٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٤) سەبارەت بە نادەستوری بونی بڕیارێکی دیکەی (ئە. س. ش)، لە لایەن دادگای باڵای فیدڕاڵییەوە رەت کرایەوە بە هۆی نەبونی سەرپێچیی دەستورییەوە.