مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)

با سەرەتا لەو خاڵەوە دەستپێبکەم کە بونیادێکی دەسەلات لە دونیای ئێمەدا هەیە هەڵبژاردن نایگۆڕێت، چونکە ئەوەی ئەم بونیادەی دروستکردوە و ئەوەیشی دەیپارێزت هێزی سەربازیی و ەکارهێنانی توندوتیژیی و قۆرخکردنی سەروەت و سامانە. ئەو عەقڵەیتی حوکمڕانییەش کە ئامادە و باڵادەستە، عەقڵیەتی رێگرتن لە دەستگۆڕکێ و دەسەڵات و مانەوەیە لە پێگەی حوکمڕاندا، تا کۆتایی مێژو و کۆتایی جیهان. 
گوێ لە سەرە گەورەکانی ناو ئەم بونیاد و عەقلیەتە حوکمرانە بگرن، خۆیان بەر لە هەر کەسێکی دیکە، پرسیار لەسەر ڕەوایەتیبوون و پاکبوون و شەفافبوونی سەرجەمی پرۆسەی هەڵبژاردنەکە دادەنێنن. 

هەڵبژاردن لە ئێستادا ئامرازی بەرهەمهێنانەوەی سەرجەمی ئەو بونیاد و عەقڵیەتەیە، کە نەک تەنها کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئەو حوکمڕانییە دەپارێزێت، بەڵکو دەنگەداران بۆ رەعیەت دەگۆڕێت و  رێش لە دروستبوونی هاوڵاتیی بە مانا راستەقینەکەی، دەگرێت. لە راستیدا هەڵبژاردن لە دونیای ئێمەدا گۆڕاوە بۆ گەورەترین رووداو، کە تیایدا رێ لە دروستبوونی هاوڵاتی دەگێریێت لە ڕێگای زیندوکردنەوەی سەرجەمی بونیادە تەقلیدیەکانی ناو کۆمەڵگاکەوە. لە خێزان و بنەماڵە و ئینتیمای دینیی تەقلیدییەوە بیگرە بۆ زیندوکردنەوەی تەکیە و خانەقا و خێڵ و ناوچە و ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو دیالێکتی زمان. زیدنوکردنەوەی ئەم بونیادە سونەتیی و تەقلیدییانە زیندوکردنەوەی رەعیەتە لە فۆرمە سونەتییەکەیدا. بەم مانایە هەڵبژاردن کردەیەکی بەرفراوانی سەرلەنوێ دروستکردنەوەی رەعیەتە، زیندوکردنەوەیەکی سیستماتیکی کولتور و بونیادی ئیمارەت و فیودالیزمی سیاسیی و کۆمەڵایەتییە. 

هەڵبژاردن تەنها دەسەڵاتی سەرۆکی خێڵەکان و سەرۆکی خانەقا و تەکیە و ئاغا و موختارە تەقلیدییەکان بەهێزناکاتەوە، بەڵکو بە شێوەیەکی سیستماتیکی سەرلەنوێ دروستیان دەکاتەوە و سەرلەنوێ بەرهەمیاندەهێنێتەوە. ئەم زیندووکردنەوەیەش تەنها بەرەعیەتکردن و رێگرتن لە دروستبوونی هاوڵاتی بە مانا راستەقینەکەی ئەنجام نادات بەڵکو ئامارزاێکی بەهێزی کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنی کۆمەلایەتیشە. بەخشینی دەسەڵات و ئیمتیازاتی هەمەجۆر بە سەرۆکخێڵ و خاوەن تەکییەیەک، لە پشتییەوە لۆژیکی کۆنترڵ و دیسپلینکردنی خودی خێڵەکە، کاردەکات. ئەمەش دروستکردن و بەردەوامیدان و تازەکردنەوەی کەلەپورێکی سونەتییە، کە دەسەڵاتی نوخبە حوکمڕانەکە لە ڕەگای دەسەڵاتی ئاعا و سەرۆک خێڵ و شەخی تەکییەکانەوە بەهێز و بەهێزتر دەکات. 
هەموو ئەم شتانەش بەسەریەکەوە درێژەدان و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی رەعیەتە بەمانا هەرە سونەتیی و تەقلیدییەکەی، واتە گۆڕینی کەسەکانە بۆ بوونەوەرێک لەباتی ئەوی خۆی بڕیانربدات و خۆی خاوەنی هەڵبژاردنی سەربەخۆی خۆی بێت، یان خۆی وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف ببینێت و بناسێنێت، بڕیار و هەڵبژاردنەکانی بداتە دەستی ئاغا و شێخ و سەرۆک خێڵەکانیان و ئەوانیش بیسپێرن بە حوکمڕانانی وڵاتەکە.

ئەم کردەی بەڕعیەتکردنە تەنها لە ئاستی گوێڕایەڵیی و کۆنترۆڵ و دیسپلینکردندا ناوەستێت، بەڵکو ئامرازێکی سەرەکیی هێشتنەوەی دابەشبوون و پارەچەپارچەبوونی کۆمەلایەتیشە. رێگرتنە لە دروستبوونی یەکە تازەکانی وەک میلەت و نەتەوە و نیشتیمان، کە هەر یەکێکیان، تەنها لە ڕێگای پەڕینەوە لە رەعیەتەوە بۆ دروستکردنی هاوڵاتیەوە دروستدەبن. بەرەعیەتکردن درێژەدانە بە دابەشبوونە تەقلیدییەکانی ناو کۆمەڵگا و بەدەزگاییکردنی ئەو دابەشبوونانە، وەکچۆن رێگرتنە لە دروستبوونی ئەو لانیکەمە لە ئیجماع و کۆدەنگیی کە دروستبوونی نەتەوە و نیشتیمان پێویستیان پێیەتی. بەم مانایە هەڵبژاردن لەپاڵ دروستکردنی بەردەوامی رەعیەتدا ئامرازیی لەباربردنی هەر هەوڵێکی مێژووشیە بۆ نیشتیمان و نەتەوەسازیی. 

خاڵێکی دیکەی بە رەعیەتکردن بەردەوامیدان و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوە و گەشەدانە بە کولتوری ئیتاعەتکردن و گوێڕایەڵىکردن لە کۆمەڵگادا. ئەمەش نەک تەنها درێژەدانە بە سیاسەتی دابەشبوون و پارجەپارچەکردنە سونەتییەکان، بەڵکو هەوڵدانێکی سیستماتیکیسە بۆ رێگەگرتن لە هەر بەرگرییەکی کۆمەڵایەتیی، کە هەڵگری مەترسیی بێت بۆ ئەو سیستمەی دروستکراوە. بە مانایەکی دیکە ئەم سیاسەتی بەرەعیەتهێشتنەوە و سەرلەنوێ بەرەعیەتکردنەوەیە. هێما بۆ هەندەسیەکی کۆمەلایەتیی دەکات، کە رێ لە دروستبوونی هەر ئیجماعێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتی خاوەن قورسایی دەگرێت و ناهێڵێت «کۆمەڵگا» وەک «کۆمەڵگا» لەدایکببێت و وەک کۆمەڵگا خاوەنی قورساییەکی سیاسیی و ئەخلاقیی و رەمزیی بێت. 

هاوکات هەڵبژاردن سیاسەتێکی شوناس بەرهەمدەهێێت، کە لە لوتکەدا شوناسی حیزبی بۆ تێناپەڕێندرێت و ناتوانێت شوناسێکی گەورەتر و کراوەتر لە شوناسی حیزب دروستبکات. هەڵبژاردن ئامرازیی پێداگرتنێکی سەختە لەسەر شوناسی حیزبیی، کە شوناسێکی تەواو داخراو و نەفیکەری شوناسەکانی دیکەیە. لەناو ئەم سیاسەتی شوناسەدا نە خێڵ، نە بنەماڵە، نە تەکییە و خانەقا، نە ناوچە و زادگای سونەتی، هەڵگری مانا سونەتییەکانی خۆیان نین و وەک دیاردە و دەزگا و پێکهاتێکی «سروشتیی» ئامادەنین. بەڵکو دروستکراوی سیاسیی تازەن و ئەرک و وەزیفەی تازەیان پێسپێردراوە. جۆرێک لە پیرۆزیی و ئەبەدیبوونیان پێبەخشراوە کە لە رابوردوەوە نەهاتوە، بەڵکو بەشێکە لە سیاسەت و هەندەسەی کۆمەلایەتی ئێستا. ئەمەش وەک ووتم، لەپێش هەمووشتێکەوە، رێگرتن لە دروستبوونی شوناسی هاولاتیبوون و شوناسی نیشتیمانیی بوونە، کە بەناچاری مرۆڤەکان بە مەسەلەی ماف و یاسا و بوونی دەزگای مۆدێرنەوە گرێئەدات. ئەم رێگرتنەش رۆڵی لێکدورکەوتنەوەی زیاتر و پەردەان بە ناحەزکاریی زیاد دەکات، نەک مەیلی پێکەوەبوون و هاریکاریی و دروستکردنی ئیجماعی جیاواز. بەم جۆرە ئەم سیاسەت و هەندەسە کۆمەلایەتییە تازەیە، «کەلەپور» و «سونەت» و «ئەرک»ی تازە بەو بونیادە تەقلیدیانە دەبەخشن و ئەرکی تازەیان پێ جێبەجێدەکەن، کە بەخشینی بەردەوامی بەو فۆرمە تازانەی حوکمڕانیی کە لە وڵاتەکەدا دروستبووە.  

بەم مانایە بەشێکی گەورەی کێشە و قەیرانەکانی ئەم ساتەوەختە، بەهیچ مانایەک، لە رابردووەوە نەهاتوون و هێزی بونیادە تەقلیدییەکان دروستینەکردون، بەڵکو سیاسەت و هەندەسەیەکی کۆمەلایەتیی تەواو تازە و تایبەت دروستیکردون و هەر ئەوانیش بە بەردەوامی زیندویاندەکەنەوە و بەهێزیان دەکەن. 

هەموو ئەمانە وادەکەن یەکێک لە پرسیارە هەرە سەرەکییەکانی دونیای ئێمە پرسیاربێت دەربارەی چۆنیەتی رێکخستن و پیادەکردنی دەسەڵات. دەسەلاتێک لەم ساتەوەختەدا هەڵبژاردن یەکێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی خۆبونیادنانەوە و خۆبەرهەمهێنانەوە. هەموو ئەمانەش بەسەریەکەوە هۆشیارییەکی تەواو سنووردار و بەندکراو بەرهەمدەهێنن، کە مرۆڤ بە زیندانیکردنێکی هەمیشەیی لەناو رەعیەتبوونێکی تەسلیمبوودا مەحکوم دەکات. 
یەکێک لە باشییەکانی کۆمەڵگای ئێمە ئەوەیە، تەسلیمی ئەم میکانیزمانە نەبووە و رادەی بەشدارینەکردن لەم یارییە ناشیرینانەدا رادەیەکی بەرز و بەرچاوە. گۆرینی هەڵبژاردن بۆ ئامرازێکی بەهێزی بەرهەمهەنانی رەعیەتی دەست لەسەر سنگ، یەکێکە لە کارەساتە سیاسییە گەورەکانی دونیای دوای ڕاپەرین.