نەوزادی موهەندیس   •    ئاشكرایە ژینگەی گۆی زەوی لەچەند توخمێكی سەرەكی لە پاڵ ئاو و خاك و هەوادا پێكهاتوە كە یاریدەدەرن بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی ژینگەیی بەمەبەستی بەردەوامبونی ژیان و مانی مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕوەكەكان لەسەر ئەم هەسارەیە. لەوانەش دارستانەكان و بیابان و شاخ و داخ و گرد و دۆڵ و كانیاو و ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی و بوونی مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕوەكەكان و دەریا و زەریاكان و زۆری تریش. كەهەریەك لەم توخمانە گرنگی و كاریگەری گەورەیان هەیە لەسەر پاكڕاگرتن و بەردەوامبوونی ژیان لەسەر هەسارەی زەوی. •    ئەوەی لەم بابەتەتدا تیشكی دەخەینە سەر بریتیە لە دارستانەكان بەشێوەیەكی گشتی و دارستانەكانی ئامازۆن بەتایبەتی كە گەورەترینە لەسەر ڕووی زەوی و پانتاییەكەی 6900000 كیلۆمەتر چوارگۆشەی داگیركردوە لە كیشوەری ئەمریكای لاتین و لە 9 وڵاتی ((بەڕازیل و پیرۆ و فەنزەوێلا و كۆلۆمبیا و پۆلیڤیا و گیانا و ئەكوادۆڕ و سۆرینام و گۆیانی فەڕەنسی) كە بەتەنها 2/3 ی ئەم دارستانە دەكەوێتە  وڵاتی بەڕازیلەوە و ئەم دارستانە تەمەنی دەگەڕێتەوە بۆ 55 ملیۆن ساڵ و قەوارەكەی 48 جار لە ڕووبەری ئەمریكا گەورەترە و ڕێژەی 40% هەموو كیشوەری ئەمریكای لاتینی دادەپۆشێت. •    زانیاری لەسەر ئەم دارستانە ئەم دارستانە بەهۆی گەورەیی و كاریگەری لەسەر دەرچواندنی گازی ئۆكسجین كە بەسوودە بۆ هەناسەدانی مرۆڤ و ئاژەڵەكان كە بەڕێژەی20% ئۆكسجین بەرهەمدەهێنێت بە(( سیەكانی جیهان )) ناودەبرێت ،ئەم دارستانە ئەم چەند تایبەتمەنیانەی لای خوارەوەی هەیە كە لە زۆرێك لەدارستانەكانی تری جیهاندا نین لەوانە: 1.    گەورەترین دارستانە كە ژیانی وشكانی و ئاوی و ئاژەڵی تێكەڵ بەیەكتر دەكات لەسەر ڕووبەرێكی گەورە و جیاواز بەبێ‌ هەستكردن بە كەموكوڕی ژینگەیی. 2.    بەردەوامترین دارستانە لەڕووی كەشوهەواوە،پلەی گەرمای لە 27 پلە تێپەڕناكات،سەرەڕای ئەوەش بەدرێژایی ساڵ بارانی لێدەبارێت،ئەوەش بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی ژینگەیی و ژیانی كێوی دارستانەكانە. 3.    پێی دەوترێت ((سیەكانی جیهان )) چونكە 20% ی ئۆكسجینی جیهان بەرهەم دەهێنێت كە دانیشتوانی زەوی هەڵیدەمژن بەپێی ئاماری دەزگای گەردوونی بەڕازیلی. 4.    گەورەترین جۆری دار لەخۆدەگرێت كە 750 بۆ 16000جۆرن،زۆر جۆری جیاوازی گوڵی تیادایە كە تائێستا نەبینراون كۆی ژمارەی دارەكان بریتیە لە 309 ملیار دار. 5.    سەرچاوەیەكی سەرەكی ئاوی شیرینی جیهانە،چونكە 5 ڕووباری گەورە لەخۆدەگرێت كە بەوڵاتانی ناوچەكەوە بەسراونەتەوە و لە بەناوبانگترینیان بریتیە لەڕووباری ئامازۆن. 6.    لەو پێنج  ڕووبارەدا زیاد لە 3 هەزار جۆر ماسی جیاوازی تیادایە. 7.    زیاد لە 2 ملیۆن و 500 هەزار جۆر مێرووی تیادایە.كە هەیانە زیانبەخش و هەشیانە زۆر مەترسیدارن. 8.    ئەم دارستانە زۆرێك لە جۆری ناوازە و كەم و مەترسیدار و نەبینراو لە ئاژەڵی تیادایە،كە تائێستا نەبینراون. 9.    باڵندەی تیادایە بۆ پاراستنی دارستانەكە،وەك باڵندەی ((تۆقان))كە دەنگێكی بەرزی هەیە و لە دووری كیلۆمەتر و نیوێكەوە دەنگی دەبیسرێت وهەركات مەترسی ڕووبكاتە دارستانەكە بەدەنگە بەرزەكەی هەموو گیانەوەران ئاگاداردەكاتەوە. 10.    جۆری زۆر مەترسیدار لە جاڵجاڵۆكە و ماری تیادایە و دادەنرێت بە جێگەی سەرەكی مارە هەرە مەترسیدارەكان وەك ماری ئاناكۆندای زەبەلاح. 11.    جۆرێك لە شەمشەكوێرەی تیادایە كە خوێنمژن و بۆقی زۆر ژەهراویشی تیادایە. 12.    زیاد لە 12هەزار جۆر ڕوەكی تیادایە كە هۆكاری سەرەكین بۆ چارەسەری شێرپەنجە و زیاد لە 3هەزار جۆری میوەشی تیادا. سروشتی گەڵای دارەكانی زۆر گەورە و پانن كە دەبنە ڕێگر لەبەردەم  گەیشتنی باران بە زەوی دارستانەكە دوای 10 خولەك ئەوكات باران دەگاتە زەوی دارستانەكە بەهۆی ئەو گەڵا پانانەوە. بەم شێوەیە ئەم دارستانە گرنگی و كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر ڕاگرتنی هاوسەنگی ژینگەیی تەواوی گۆی زەوی نەك بەتەنها وڵاتان و كیشوەری ئەمریكای لاتین. •    مەترسیەكانی سەر ئەم دارستانە گەلێك مەترسی گەورە ڕووبەڕووی ئەم دارستانە بونەتەوە هەر لەدێر زەمانەوە و بەتایبەتیش لەم چەند ساڵانەی دوایدا و گرنگترینیان: 1.    ئاگركەوتنەوەی بەردەوامە بەتایبەتی لەوەزرە وشك وگەرمەكانی ساڵدا و بەپێی ئامارێكی پەیمانگای نیشتیمانی بەڕازیلی بۆ لێكۆڵینەوە گەردونیەكان ڕایگەیاندوە كە 72هەزار ئاگر كەوتنەوە لەساڵی 2019دا ڕوویانداوە و تۆماركراون،بەڕێژەی 83% بەرزترە لەساڵی 2018،ئەمەش بەرزترینە لەساڵی 2013وە.ئاشكرایە ئاگركەوتنەوە دەبێتە هۆی لەناوبردنی دارستانەكە بەتەواوەتی لەڕووی درەخت و میوە و ئاژەڵ و مێروەكان و پوش و پەڵاش و ..هتد وكارەساتێكی مرۆیی و ژینگەیی گەورەی لێدەكەوێتەوە و كاریگەریە خراپەكانیشی ڕەنگ دەداتەوە بسەر هەموو جیهاندا. 2.    هەڵمەتی بڕینەوە  و وشككردنی دار و دەرختەكان لەلایەن حكومەت و كۆمپانیا و مافیا و گروپەكانەوە بەمەبەستی دروستكردنی پڕۆژەكان. 3.    دامەزراندنی ڕێگای خێرا و كۆمەڵگا نیشتەجێبوەكان  بونەتە مەترسی گەورە بۆ نەمان و بچوكبونەوەی ئەم دارستانە. 4.    چاندنی ڕووەكە بێهۆشكەرەكان لەلایەن سەرمایەدار و گروپە مافیاییەكانەوە لەناو ئەم دارستانەدا. 5.    دامەزراندنی كارگەی گەورەی پشەسازی لەناو دارستانەكەدا و ئەمەش دەبێتە هۆی بڕینەوە و وشككردن و نەمانی دارودرەختەكان. بەم شێوەیە مەترسیەكانی سەر ئەم دارستانە بەڕێژەی 60% و بە بەردەوامیش لەبەرزبونەوەدایە،كە ئەم مەترسیانەش دەبنە هۆكاری كەمبونەوەی ڕێژەی گازی ئۆكسجین و زیادبوونی ڕێژەی دەرچوونی گازی كاربۆن بە 25% و ئەمەش یارمەتی دیاردەی پەنگخواردنەوەی گەرمای گۆی زەوی دەدات كە یەكێكە لەدیاردە زیانبەخشەكان بۆ تەواوی ژیان لەسەر گۆی زەوی. •    كاردانەوە و هەڵوێًستە نێودەوڵەتیەكان بەرامبەر ئەاگركەوتنەوەی دارستانی ئامازۆن خۆشبەختانە لە دوای ئاگركەوتنەوەی دارستانی ئامازۆن لە 14/8/2019 و بەردەوامبوونی تاكو ئێستا و بۆماوەی زیاد لە 10 ڕۆژە،كۆنگرەی وڵاتانی G7 لە فەڕەنسا دەبەسرێت كە 3 ڕۆژ بەردەوام دەبێت و دوو مەسەلەی زۆر گرنگ باس دەكرێن كە یەكێكیان بابەتی ئاگركەوتنەوەكەی دارستانەكانی ئامازۆنە لە بەڕازیل كە لە ئێستادا بەگەرمی بۆتە قسە و باسی كۆڕوكۆبونەوە نێودەوڵەتیەكان و كردویانەتە كێشەیەكی مەترسیداری جیهانی و مرۆڤایەتی نەك وڵات و ناوچە و كیشوەرێكی دیاریكراو.بۆیە كۆنگرەكە بەجدی و گەموگوڕیەوە داوا لە بەڕازیل دەكات كە هیمەتی زیاتر بكات بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئاگرەكە  وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش تەنانەت ڕەخنەی توندیشیان لەسەرۆكی بەڕازیل(( جائیر بۆكسۆنارۆ))ش گرتوە كە هەندێك هەڵوێست و گوتاری دژ بەژینگەی داوە و بەكەمتەرخەمی ناودەبەن و تەنانەت كار گەیشتۆتە ئەوەی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی گەورەترین گرێبەستی بازرگانی بەناوی (( تەكەتولی میركوسور)) لەگەڵ وڵاتانی ئەمریكای لاتینیدا دەكەن.ئەوروپیەكان بەگشتی و بەتایبەتی فەڕەنسا و ئێڕەلەندا و ئەڵمانیا و بەریتانیا و ئیسپانیاو ..هتد. هەمان هەڵوێستیان هەیە. ئەمریكاش داوای هەرچی زووتری كۆنتڕۆڵی ئاگرەكە دەكات و ئامادەیی هەموو هاوكاریەكیشە بۆ بەڕازیل.لەبەر گرنگی و كاریگەری دارستانەكانی ئامازۆن بۆ سەر تەواوی ژیانی گۆی زەوی سەرۆكی فەڕەنسا ئەمانۆیل ماكرۆن ڕایگەیاند(( بە سووتاندنی دارستانەكانی ئامازۆن ماڵەكانمان ئاگر دەگرن)). كۆنگرەی G7 بڕیاریاندا كە یارمەتی مادی پێشكەش بكەن بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئاگرەكە و بەریتانیا بڕی 10ملیۆن دۆلاری پێشكەشكردوە. بەڵام سەرۆكی بەڕازیل ڕایدەگەیەنێت كە(( ڕێگە بەدەستوەردانی دەرەكی نادات و ڕوودانی ئاگركەوتنەوەكەش ڕووداوێكی سروشتیە و لەهەموو وڵاتێكدا ڕوودەدات و ڕەخنە لە ئەورپیەكانیش دەگرێت كە وەك سەرمایەدارێكی داگیركەر مامەڵە لەگەڵ بەڕازیل و بابەتەكەشدا دەكەن.ناكرێت ئەم بابەتە بكەنە بیانوو بۆ سەپاندنی گەمارۆ و فشاری ئابوری بۆسەر بەڕازیل)). لەبەرامبەریشدا وڵاتی چین بڕیاریدا كە هەرچی دەكرێت بۆ پاراستنی دارستانەكان ئەنجامبدرێت و داری زیاتر بڕوێنرێت و تاڕووبەری دارستانەكان بگاتە 200ملیۆن هێكتار تاساڵی 2035. بەهەمان شێوە كەسایەتیە ناودارەكانی جیهان لە هونەرمەند//لیوناردۆ دی كاپرۆی و گۆرانی بێژ //مادۆنا و یاریزان// كریستیانۆ ڕۆناڵدۆ هەستاون بە پێشكەشكردنی هاوكاری مادی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەو ئاگرەی دارستانەكانی ئامازۆن،ئەوەتا هونەرمەندی ناوداری ئەمریكی لیوناردۆ دی كاپریۆ بڕی 5 ملیۆن دۆلاری بەخشیوە. •    دەرئەنجام و كۆتایی ئاشكرایە ڕوودانی ئاگركەوتنەوەكان لەو دارستانانەدا هەندێكیان سروشتین و هەندێكی تریشیان بەدەستی ئەنقەست و بەبەرنامە ڕێژی ئەنجامدەدرێن،كە هەردوو جۆرەكە بەزیانی گەورەی مادی و مەعنەوی و سروشتی و مرۆیی دەشكێتەوە بۆ سەر ژیانی تەواوی گۆی زەوی و كارەساتی گەورە و مەترسیداری ژینگەیی جیهانی لێدەكەوێتەوە، هەر لەم وەرزی هاوین و گەرمایەدا ئاگركەوتنەوە لەدارستانەكانی وڵاتانی فەڕەنسا و ڕوسیا و یۆنان و ئیسپانیا و گەلێكی تریش كەوتونەتەوە،ئەوەتا لە ساڵی 1970وە نزیكەی 1ملیۆن و400هەزار هێكتار دارستان نەماون.هەربۆیە وڵاتی بەڕازیلیش وەك گەورەترین وڵاتی خاوەن دارستانەكانی ئامازۆن ڕووبەڕووی ڕەخنە و گلەیی زۆر بۆتەوە بەهۆی كەمتەرخەمی و خەمساردی و ڕێگەنەگرتنی لە سەرمایەدار و مافیاكان بۆ بڕینەوە و سووتاندن و نەهێشتنی دارستانەكان،هەرچەندە بەهەموو هەوڵی خۆی و بەبەشداری 44هەزار سەرباز و 2 فڕۆكەی جۆری  C-130 Herculesكە بڕی 12هەزار لیتر ئاویان بەكارهێناوە بۆ كوژاندنەوە و خامۆشكردنی ئاگرەكە.بەڵام وەك سەرۆكی بەڕازیل ڕایگەیاند كە كوژاندنەوەی ئەو ئاگرە گەورەیە و لەسەر ئەو ڕووبەرە فراوانە كارێكی ئاسان نیە و كاتی پێویستە. •    لەكۆتایدا گرنگە ئەو ڕاستیە وەبیر هەموان بهێنینەوە كە دارستانەكان سەرمایە و سامانی هەموو مرۆڤایەتین لەسەر ڕووی هەسارەی زەوی و ئەركی هەموانیشە بەوڵاتان و كۆمەڵگاكانەوە كاری پێكەوەیی و بەرنامە ڕێژی و پلانی زانستیان هەبێت بۆ پاراستن و ڕێگەگرتن لەئاگركەوەتنەوەی ئەو دارستانانە،چونكە دارستانەكان سەرچاوەی هەواو و ئاو و خاكی پاكن بۆ مرۆڤایەتی و تەواوی گیانەوەران بە ئاژەڵ و ڕوەكەكانیشەوە.بۆیە ناكرێت خەمسارد و كەمتەرخەم بین لەئاستیاندا،ئەركی وڵاتانی ناوچەكەشە كە هەریەكەیان لەسنوری وڵات و دەسەڵاتی خۆیاندا بڕیار و یاسای پێویست دەربكەن بۆ زیاتر پاراستنی دارستان و لەوەڕگاكان و ڕێگەگرتن لە ئاگركەوتنەوەو غرامەكردن و سزادانی هەموو ئەو كەسانەی كە دەبنە هۆكاری ئاگركەوتنەوە و هەروەهاش بەبەرنامە و پلانی زانستی هوشیاركردنەوەی تاك و گروپ و تەواوی كۆمەڵگاكان پیادە بكەن دەربارەی گەورەیی و گرنگی دارستان و پاكڕاگرتنی ژینگەی گۆی زەوی و ئەویش بە ڕوواندنی زۆرترین ژمارەی دارو درەختەكان دەبێت. كوردستانی خۆشمان هیچ بەدەر نیە لەو یاسا و ڕێسا نێودەوڵەتیانە و هەق وایە لەئایندەدا لەلایەن حكومەت و پەڕلەمانی كوردستانەوە یاسا و ڕێسای پێویست لەوبارەویەوە دەربچێت بەخزمەتی زیاتری پاراستنی ژینگەی كوردستان لە پیسبوون و سووتاندن و لەناوچوون (( چونكە ساڵانە بە دەیان هەزار دۆنم لە پوش و پەڵاش و پاوان و دارستانە سروشتیەكان لە كوردستاندا بە بەرنامە و لەڕێگەی دەستی تێكدەر و هەندێك جاریش بەهۆی سروشتیەوە كارەساتی ئاگركەوتنەوە ڕوودەدەن))،چونكە چەندە ژینگەیەكی پاكوخاوێنمان هەبێت ئەوەندەش تاكێكی ساغڵەم و تەندروستمان دەبێت لەڕووی جەستەیی و بیركردنەوە و ئازادی و داهێنان و بەخششەكانیانەوە،جا بالەپێناو فەراهەمكردنی ژینگەیەكی پاكوخاوێندا لە كوردستان و جیهاندا كاربكەین بۆ پاراستنی ژینگەكەمان لە ئاو و خاك و هەوا و ژیان و شارستانیەتی مرۆڤایەتیش بۆ سەدان ساڵی تر درێژە پێبدەین. سەرچاوەكان: ========= 1.    https://www.elwatannews.com 2.    https://ar.wikipedia.org/wiki 3.    https://www.aljazeera.net/news 4.    http://www.bbc.com/arabic  

د. محمد امین له‌م دۆخە چه‌ق به‌ستووه‌ سیاسی و ئابووری وه‌ بۆشاییه‌ فکریه‌ی وڵات، کە کۆمه‌ڵگاو هەموو کایه‌کانی ژیانی گرتۆته‌وه، له‌م ڕەوشه‌ش که‌ناوخۆی یه‌کێتی تووشی بووه‌ ، باسکردنی کۆنگره‌ی یه‌کێتی له‌م کاته‌دا پێویسته‌ شرۆڤه‌ی گرنگی بۆ بکرێ ، هەم له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆی یه‌کێتی/ده‌ڤه‌ری سه‌وزو هەم لەسه‌ر ئاستی نیشتیمانی. لەكاتی ئێستادا یه‌کێتیی به‌سەر دوو بەرەدا دابه‌شبووه‌ : یه‌که‌م/ زۆرینه‌ی هەره‌ زۆری جه‌ ماوه‌رو لایه‌نگری چالاکی یه‌کێتیە که‌ بنکه‌ی خواره‌وه‌ی یه‌کیه‌تی پێک ئه‌هێنن، به‌ڵام خاوه‌ن بریارنین. دووه‌م/ که‌مینه‌ی سه‌ره‌وه‌ که‌ مه‌کته‌ب سیاسی پێک ئه‌هێنن به‌ڵام بریارو ده‌سه‌ڵات لای ئه‌وان مۆنۆپۆل کراوه‌. لایه‌نگرانی کۆنگره‌ که‌ زۆرینه‌ی بنکه‌ی یه‌کێتین به‌ڵام تائێستا ته‌نها شانازخان و كاك لاهور و پاڤێل وه‌ک که‌سانی دیاری ناو یەکێتی لایه‌نگری جدی به‌ستنی کۆنگرەن، وه‌ پێداگری له‌سه‌ر  ئه‌که‌ن، هەرچه‌نده‌ ئەمانه به‌فه‌رمی له‌ مه‌کتەبی سیاسی نین، به‌ڵام له‌ناو بنکه‌ی یه‌کێتی هەریەكه نفوزی خۆی هەیه‌، لایه‌نگری بۆچوونه‌کانیان هەیه، كه‌ ئه‌بێ یەکێتی خۆی ڕێکبخاته‌وه‌، یەک سیاسه‌ت و ئاڕاسته‌ی هەبێ ، دامەزراوەی تۆکمەی هەبێ، له‌و باوه‌ره‌دان که‌ئەبێ یەکێتی لەم پاشا گەردانیە ڕگاری ببێ کە یەکێتی لاواز کردووە. هەڵبەتە ئەم ڕەوشەی کەلەناو یەکێتی دایە، لەناو زۆربەی هەرە زۆری پارتە سیاسیەکانی کوردستان بوونی هەیە بەتایبەت لەباشوور کەزۆرتر نەبێ کەمترنیە، لەبەرئەوە کۆنگرەی یەکێتی نەک هەر لەسەر ئاستی پارتەکانی تریش بۆ کۆی کایەی سیاسی و ئابووری گرنگە. چوونکە لەکاتی ئێستادا ، زۆربەی پارتی سیاسی لەئامرازێکی فکری وسیاسی وە ئایدۆلۆجیەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجە دیاریکراوەکان لە پێناو بەرژەوەندی تاک و کۆی کۆمەڵگاو وڵات، بووەتە ئامراز بۆ بژێوی و بازرگانی و خۆدەوڵەمەندکردنی هەندێ کەس و کۆمەڵەیەکی دیاریکراو لەسەر بنەمایی خزم خزمێنە/nepotism ئەم حاڵەتە لە زۆربەی هەرە زۆری وەڵاتانی جیهانی سێ بوونی هەیە، واتا کاری سیاسی وەک ئامراز بەکاردێ بۆ خۆدەوڵەمەندبوون و دەستکەوتی ئابووری، هەڵبەتە هۆکاری ئەمەش پەیوەستە بە ڕەوش و گەشەی کایەکانی ، ئابووری و سیاسی ، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و فەرهەنگی سیاسی لە هەر وڵاتێ. ئەوەی کە پەیوەندە بەبابەتی هۆکاری ئەم ڕەوشە ناهەموارەی یەکێتی لەئێستادا ئەوەیە، کە پاش ڕاگەیاندنی باڵی ناوەندی بڕیارو دواترهاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری و جیابوونەوەیان لەیەکێتی، وە دووبارە گەڕانەوەیان بۆ ناو یەکێتی، وایکرد هەیکەلی ئێستایی یەکێتی هەیکەلێکی بەیەکەوە بەستراو بێت بە سەمخی پۆست و بەرژەوەندی کەسی، وەبەکارهێنانی پارتی سیاسی یەکێتی وەک مانگایی پیرۆز تەنها بۆ دۆشین یان ئامرازێ بۆ دەست کەوتنی ئابووری و پۆست. دووبارە ئەم حاڵەتەی یەکێتی لەناو هەموو پارتەکانی باشوور بە گەورەو بچوکیانەوە بوونی هەیە، لەبەر گەلێک هۆکاركه باسیان بابەتی ئێستا نیە ، ئەم جیاوازییەی کە لەناو یەکێتی زیاتر بە ئاشکرا باس ئەکرێ. لەبەرئەوەی لایەنگرانی کۆنگرە ئارگۆمێنتیان ئەوەیە کەکۆنگرە ئەتوانێ بە گۆڕین و خانەنشین کردنی زۆربەی ئەوانەی بوونەتە گرفت بۆ یەکێتی ، بواردان بەخەڵکی تازە بە بیری تازە وسیاسەتی تازە ، هەروەها بەشداریپێکردنیان لەبڕیارە گرنگەکان ئەتوانن یەکێتی وا بسازێنن کە توانای تێپەڕاندنی بەربەستەکانی هەبێت لەئێستا و ئایندە. لەسەر ئاستی هەرێم دوای ئەوەی بزوتنەوەی گۆڕان بەهەر هۆکارێ بێ نەک هەرنەیتوانی بیگۆڕێ بەڵکوو خۆشی بوو بەبەشێک لەدەسەڵاتێک کە بە ووتەی جارانی خۆیان توانای دەسەڵاتداریان نیە وشکستخواردووە ، وەکابینەی تازەی هەرێمیش کەلەسەرەتاوە هیوایەک هەبوو کە مەسرور بەرزانی ببێتە محمد بن سەلمانی سعودی، بەڵام هەموو ئەوانەی لەکابینەی پێشوودا بەرپرسی درووست بوونی ئەم هەموو بەفیڕۆدانی نەوت و سامانی وڵات و قەیرانە بوون بەسەر خەڵکی وڵاتدا ، لەبری لێپرسینەوە لێیان هەموویان ئێستا لەناو سەرۆکایەتی هەرێم بەردەوامی بەکاری خۆیان ئەدەن. هەر له‌کاتی ئێستادا ئاژانسه‌کانی هەواڵ ڕایئه‌گه‌یه‌نن که  Dynasty Petroleum بۆ بازرگانی نەوت وغازی سنوردار له‌دادگایه‌کی ئینگلیزی داوای یاسایی له‌سه‌ر حکومه‌تی هەرێم تۆمارکردوه‌ داوای یەک ملیارد ونیو دۆلار ئه‌کات به‌هەمان جۆری داناغاز، جا بۆ ئه‌وه‌ی ستافی سه‌رۆکایەتی هەریم که‌ به‌رپرسی سه‌ره‌کی کاره‌ساتی نه‌وتن به‌سه‌ر خەڵکی کوردستان ،له‌لایه‌ن پۆلیسی ئینترپۆڵه‌وە قۆڵ به‌ست نه‌کرێن و زیندانی نەکرێن، ئه‌بئ مووچه‌خۆرانی هەرێم له‌ قووتی ۳مانگی خۆیان دیسان ئه‌م پارەش‌ بده‌ن. ئه‌مه یه‌کەمین به‌ربه‌ستی تازه‌یه‌ بۆ حکومه‌ تی مسرور بارزانی ،ئیتر پرسیار ئه‌مه‌یه‌ مسرور بارزانی چۆن مامەڵه‌ له‌گه‌ل ئەمه ئه‌کات ؟، ئایا ئه‌م پاره‌یان بۆ ئه‌دات له‌سەر قووتی خه‌ڵک و مووچه‌خۆران تازیندانی نه‌کرێن؟ ، یا راده‌ستی پۆلیسی ئینترپۆلیان ئه‌کات؟ هەڵبه‌ته‌ ئه‌بئ خۆی وه‌ڵام وقسه‌ی هەبێ بۆ ئه‌مه‌ ،ئه‌گه‌ر نا له‌داهاتوودا چه‌ندەها مینی تری نه‌وتی به‌ڕووی خەڵکی کوردوستان ئەته‌قێته‌وه‌ له‌ڕێگه‌ی دادگایه‌کی بیانیەوه‌ ، ئه‌بێته‌ گرفت و کاره‌ساتێکی هەمیشه‌یی دارایی بۆ خەلکی کوردستان حکومەتی ئێستا وحکومه‌ته‌کانی داهاتووش. لەم کاتەدا کەڕەوشی هەرێم بەم جۆرە ناهەموارە باسی کۆنگرەی یەکێتی و دواتربەستنی کۆنگرە بەبێ ڕێککەوتنی پێش وەخت و بەشداری فراوانی بنکە ببەسترێت، کاریگەری لەسەرڕەوشی فەرمانڕەوایی و سیاسی وئابووری و کوردستان ئەبێ.پرسیاری بابەت ئەمەیە ئایا پێش و پاشی بەستنی کۆنگرە یەکێتی تازە تاچەند لەژێر کاریگەری شەقامدا ئەبێ و لەشەقام نزیک ئەبێتەوە بۆ گۆڕانکاری ڕیشەیی لەهەموو ئاستێ؟ وه‌ڵامی ئه‌مه‌ ئه‌رێنی بێ یا نه‌رێنی، به‌هەمان ئه‌ندازه‌ی به‌ستن و نه‌به‌ستنی کۆنگره‌ بۆ ماوه‌یه‌کی دیاریکراوکاریگه‌ری له‌سه‌ر کۆی ره‌وشی هەرێم ئه‌بێ، ئه‌وا به‌پێی حوکمی واقیعی مێژوویی و ئابووری کاتی زۆرنه‌ماوه‌ تابزانرێ به‌ کام ئاڕاسته‌ ئەبێ.  

 سایمۆن واتکنس     وەرگێڕان: زانا     ماڵپەڕی: ئۆیڵ پرایس.کۆم    وا دەردەکەوێت، بەو خێراییەی هەواڵە ئەرێنییەکان بڵاودەبنەوە سەبارەت بەو بەشە زۆر و گەشە سەندووەی سامانی نەوت و گازی هەرێمی نیمچە ئۆتۆنۆمی کوردستان لە باکوری عێڕاق، زۆرێک لە هەواڵ و نیشانەی نەرێنی گەندەڵی بە خێرایی بە دوای خۆیدا دەهێنێت. ماڵپەڕی ئۆیڵ پرایس (Oilprice.com) لە بەدواچوونێکی تایبەت بە ماڵپەڕەکەیان ئاشکرای دەکات کە، داوایەکی یاسایی دژی حوکمەتی هەرێمی کوردستان و بە شەخسی دژی وەزیری سامانە سروشتییەکان (عەبدوڵا عەبدولڕەحمان عەبدوڵا) ناسراو بە ئاشتی هەورامی تۆمار کراوە، بە بەڵگەی کۆمەڵێک کاری نایاسایی. ئەم داوا یاساییە لە بەرواری ١٤ی ئابی ٢٠١٩ لە دادگای شاهانەی بەڕیتانیا تۆمارکراوە، لە لایەن کۆمپانیای دایناستی پێترۆڵیۆم (Dynasty Petroleum) بۆ بازرگانی نەوت وغازی سنوردار. لە سکاڵاکەدا حوکمەتی هەرێمی کوردستان و ئاشتی هەورامی تاوانبار دەکات بە پیلانگێڕی بۆ زیانگەیاندن بە کۆمپانیاکە، لە ڕێگەی هەڕەشە و تۆقاندنی نا یاسای، دەستێوەردانی نا یاسای و هەوڵدان بۆ قایل کردنی لایەنی دووەم بۆ پێشێلکردنی گرێبەستەکەی لە گەڵ کۆمپانیاکەدا، لەگەڵ ئەوەشدا ئەم کەیسە بە تایبەتی ئاشتی هەورامی تۆمەتباردەکات. ماڵپەڕی ئۆیڵ پرایس لە چەند سەرچاوەیەکی نادیاری جیا جیاوە بۆی دەردەکەوێت کە، داواکانی کۆمپانیای دایناستی پێتڕۆڵیۆم بە تەواوی لە ئاستی ستانداردەکانی سیاسەتی ئاشتی هەورامیدایە، لەو کاتەوەی یەکەمجار بوو بە وەزیری سامانە سروشتییەکان لە ساڵی ٢٠٠٦. کێشەکانی کۆمپانیای دایناستی پێترۆڵیۆم دەستی پێکرد، کاتێک ڕەتیکردەوە هیچ بڕە پارەیەکی نا یاسایی بدات بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان.  ماڵپەڕی ئۆێڵ پرایس ئاگادارە کە، ئەو هەوڵانەی برەو دەدەن بە پێدانی پارەی نا یاسایی ڕوودەدەن و حیزبەکانی فەرمانڕەواش بە تەواوی ئاگایان لێیەتی. لە ڕاستیدا، دوابەدوای دیاریکردنی مەسرور بەرزانی لە ١٠ی تەمووز وەکو سەرۆکی حوکمەت و نێچیرەڤان بەرزانی ئامۆزای وەکو سەرۆکی هەرێمی کوردستان و هەروەها سەرۆکی پێشووی کوردستان مەسعود بارزانی کە، هێشتا هەڵسوڕێنەری دەسەڵاتەکانە لە دووری کورسی سەرۆکایەتییەوە، لە لایەن ئەمانەوە ئاشتی هەورامی وەکو کەسی یەکەمی کاروباری وزە دیاریکرا و لە لایەن بنەماڵەی بارزانییەوە بە ئەندازیاری کەرتی نەوت و غازی سەرانسەری هەرێمی کوردستان پەسن دەکرێت. کۆمپانیای دایناستی پێتڕۆڵییەم خۆی لە سەروی کارە نایاساییە ڕاگەیاندراوەکان دەبینێت، کۆمپانیاکە پێی وایە کە، کۆمپانیاکەیان دەبوو بەشێک بێت لەو هەوڵانەی ئیدارەی بازرگانی وڵاتێک دەیدات لە بەرەو پێشبردن و بنیادنانی کەرتی نەوت و غاز وەک ئەوەی حوکمەتی هەرێمی کوردستان وایدادەنێت دەیکات. ساڵێک یان زیاتر لەمەوبەر، کۆمپانیای دایناستی پێتڕۆلیۆم لە لایەن خاوەنە کوردەکانی کۆمپانیاکانی ( South Kurdistan Group) و ((Tigris Holding دامەزرا لە شاری سلێمانی و پێش دامەزراندنی ئەم کۆمپانیایەش هەر چالاکبوون لە بازرگانی نەوت و گاز و پاڵاوتندا. کۆمپانیای دایناستی پێتڕۆلیۆم دەستی بە گفتوگۆکرد لەگەڵ گەورە کۆمپانیای نەوتی ئیسپانی ڕیپسۆڵ بۆ کڕینی هەندێک لە سەرمایەکانی لە هەرێمی کوردستاندا. کۆمپانیای دایناستی پێترۆڵیۆم لە گفتوگۆیەکدا لەگەڵ کۆمپنیای ڕیپسۆڵ، بە دیاریکراوی ڕێککەوت بە كڕینی پشکەکانی کۆمپانیای تالیسمانی کەنەدی کە، پێکهاتوون لە بلۆکی نەوتی (K39) و بلۆکی نەوتی (K44). ئەمەش بە پێی ڕێککەوتنێکی ستانداردی كڕین و فرۆشتن (ئەم دوو بلۆکی نەوتییە پێشتر بە دەست کۆمپانیای تالیسمانەوە ببوو، دواتر کۆمپانیای ڕیپسۆڵ لێی کڕیببوون.....)(وەرگێر).  هەردوو کۆمپانیای تالیسمان و ڕیپسۆڵ وەکو بەڵێندەر و کارڕێکخەری کێڵگەی نەوت و غازی تۆپخانە لە (بلۆکی K39) و کێڵگەی نەوت و غازی کوردەمیر لە (بلۆکی K44) کاریانکردووە بە شێوەی بەرهەمهێنان بە گرێبەستە هاوبەشەکان (PSCs). بە گوێرەی لێکۆڵینەوە سەربەخۆ جۆر بە جۆرەکان، هەردوو کێڵگەکانی تۆپخانە و کوردەمیر پێکەوە مەزەندەی ٢ ملیار و ٦٠٠ ملیۆن بەرمیل نەوت لە جۆری ڕەنگی زەرد و خەست، لەگەڵ ٧ تریلیۆن و ٢٠٠ ملیار پێی سێجای گازی سروشتی بە ڕێژەیەکی کەمی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و هایدرۆجینی گۆگردی کراوە. ئەم بلۆکانە لە قوڵییەکی کەمدا بایەخی شاراوەی زیاتریان هەیە ، لە تاقی کردنەوەی بیرەکانی ئەم بلۆکانەدا سەرچاوەی شلی زیاتریان دەرخستووە. کاتێک ئەو پلانانە بۆ قۆناغەکانی گەشەسەندنی ئەم بیرانە تەواوکران، هەر لە سەرەتاوە تا دواتر لەو کێڵگانە ڕادەبینرێت، کە بە هەردوو نەوتی خاو و بەرهەمە خەستەکان بەلای کەمەوە ٢٥ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە و زیاتر لە ٦٠٠ ملیۆن پێی سێجای غازی سروشتی ستاندارد بەرهەم بهێنێت. هەفتەی ڕابردوو سەرچاوەیەکی نەناسراو بە ماڵپەڕی ئۆیڵ پرایسی ڕاگەیاند " پاش ئەوەی لێکتێگەشتنێکی تێروتەسەل دروستکرا، هەموو لایەنە یاساییەکان ڕێککەوتن. هەردوو کڕیاڕ کۆمپانیای دایناستی و فرۆشیار کۆمپانیای ڕیپسۆڵ بێگومان دڵخۆشبوون زبە بەرەو پێشکەوتنی ئەم ڕێککەوتنە. هەر لەماوەی دانوستاندنەکەدا ملیۆنان دۆلاری ئەمەریکی لە کۆمپانیای دایناستی پێترۆڵیۆم وەرگیراوە لە لایەن کۆمپانیای ڕیپسۆڵەوە، ئەوەی مابوو پەیوەست بووە بە دەسەڵاتدارانی حوکمەتی هەرێمی کوردستان بۆ ئیمزاکردنی فۆرمی گۆڕینی دەسەڵات لە کۆمپانیای فرۆشیارەوە بۆ کۆمپانیای کڕیار لەوبلۆکانەدا، لەم خاڵەی کۆتاییدا بوو کە کێشەکە دەستی پێکرد." هەروەها سەرچاوەکە وتی " لە ڕووی تیۆرییەوە نەدەبوو هیچ کێشەیەک ڕوویدابایە، وەک بە گوێرەی مادەی ٣٩.٧ یاسای گرێبەستە هاوبەشەکانی بەرهەمهێنان (PSCs) ڕێگە پێدان بە گۆڕینی دەسەڵاتی (کۆنترۆل)ی کۆمپانیاکان ناتوانرێت نەدرێت یان دوابخرێت لە لایەن حوکمەتی هەرێمەوە." لە کۆتایی یاسای گٶڕینی دەسەڵات (کۆنترۆڵ) " لە بڕگەی ٣٩.٧ کە لێرەدا شەیتانەکە خۆی مەڵاسداوە، لە کۆتا دێڕدا دەڵێت .... داواکردنی ڕێگەپێدانی حوکمەت، کە ئەم ڕێگە پێدانە نابێت بە بێ هۆکار نەدرێت یان دوابخرێت." ئەوەی سەرەوە سەرچاوەیەکی نزیک لە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بە ماڵپەڕی ئۆیڵ پرایسی وت. هەمان سەرچاوە بە ماڵپەڕەکەی وت " هۆکارەکان یان درێژکردنەوەی کات بۆ نەکردن یان دواخستنی پرۆژەیەک لە لایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە، یەکسەر وا لە خاوەن کارێک یان کۆمپانیایەک دەکات بیربکاتەوە و بڵێت ئەمە بێ هۆکارە، بەڵام بۆ کاربەدەستانی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بێ هۆکار نییە تا ئەو کاتەی پشکێکی خۆڕایی پرۆژەکان یان بڕە پارەیەکیان پێدەدرێت، دواتر کاربەدەستەکانی وەزارەت ڕازی دەب، کە دواخستن و بەڕێنەکردنی ئەو کۆمپانیا و خاوەن کارانە بەبێ هۆکار بووە و ئێستا دەتوانن پرۆژە و کارەکانیان دەست پێ بکەن و بەردەوام بن." بە پێی سەرچاوەکەی سامانە سروشتیەکان، لە کەیسەکەی کۆمپانیای دایناستی پێتڕۆلیۆمدا، ئەوە بە تەواوی ڕوونکرابووە کە ڕێگەدان بە گۆڕینی دەسەڵاتی (کۆنترۆل) کۆمپانیاکە کە لە لایەن حوکمەتی هەرێمی کوردستانەوە دەکرێت، پێویستە کۆمپانیاکە بە چەند شێوەیەک پارەی پێشەکی بدات " پشکی ئاشتی هەورامی هەمیشە لە نێوان ٢٠ بۆ ٣٠ لە سەتە بە گوێرەی بەهای تەواوی ڕێککەوتنەکە. لەگەڵ هەندێ پارەدانی تر هەر لە سەرەتای پرۆژەکانەوە، تاوەکو کاتی بەرهەمهێنان. بڕێک پارەی کەمتر دراوە بە کەسایەتییە پایە بەرزەکانی ئیدارەی حوکمەت."  سەرچاوەیەکی تری نەناسراو بە ماڵپەڕەکەی وت " لە بنەڕەتدا کاتێک ئاشتی هەورامی دیاریکرابوو وەکو وەزیری سامانە سروشتییەکان لە ساڵی ٢٠٠٦ ئەم پشکی لە سەتا ٢٠ بۆ ٣٠یە دەخرایە سەر هەژمارێک، گوایە بە کاردەهێنرێت بۆ بەرژەوەندی خەڵکی هەرێمی کوردستان، بەڵام ئەم هەنگاوە وا دەردەکەوێت لە ئێستادا وازی لێهێنراوە." کاتێک کۆمپانیای دایناستی پێترۆڵیۆم ڕەتیکردەوە پارەی نا یاسایی بدات، تەنها ئەوە نەبووە کە ڕێگەدان بە گۆڕینی دەسەڵات (کۆنترۆڵ)ی کۆمپانیاکە نەدرێت بە شێوەیەکی ئاسایی، بەڵکو بە پێی ئەو بەڵگانەی کە ماڵپەڕەکە توانیویەتی بەدەستی بهێنێت لە سکاڵای کۆمپانیاکەدا، لە دادگای شاهانەی بەڕیتانیا کە، کامپینێکی ڕێکخراوی هەڕەشە و تۆقاندن لە دژی کەسایەتییە گرنگەکانی کۆمپنیای دایناستی پێتڕۆلیۆم دەستی پێکردووە. وەک لە داوا یاساییەکەی کۆمپانیاکەدا هاتووە، ئەم ‌هەڕەشەو تۆقاندنە لە قوباد تاڵەبانییەوە کە لە ساڵی ٢٠١٤ وە جێگری سەرۆکی حوکمەتی هەرێمی کوردستانە، لە هەمان کاتدا ئەندامی ئەنجومەنی کاروباری نەوت و غازە لە هەرێمی کوردستاندا دەستی پێکردووە. بە ئاشکرا وەکو بریکارێکی ئاشتی هەورامی ڕەفتاری کردووە، بە پەیوەندیکردن لە ڕێگەی واتس ئاپەوە بە بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای دایناستی پێتڕۆڵیۆم (هیوا ئاوات عەلی) داوای لێدەکات گرێبەستەکەی لەگەڵ کۆمپانیای ڕیپسۆڵدا هەڵبوەشێنێتەوە.  کاتێک عەلی لاری دەبێت لە هەڵوەشاندنەوەی گرێزبەستەکە، وەڵامی دەداتەوە بڕیارە حوکمەتی هەرێمی کوردستان و ئاشتی هەورامی جارێکی تر ڕێگە بە عەلی نادەن پێ بخاتە خاکی کوردستانەوە ئەگەر ئەو گرێبەستە لەگەڵ کۆمپانیای ڕیپسۆلدا هەڵنەوەشێنێتەوە. پێش ئەوەش، ئاشتی هەورامی و کەسایەتی پلە بەرزی حوکمەت ڕێککەوتبوون بۆ کۆبوونەوەیەک لەگەڵ سەرانی جێبەجێکاری کۆمپانیای ڕیپسۆڵ لە بەرواری ٧ی ئابی ٢٠١٩، وەڤدەکەی حوکمەتی هەرێم هەمان داواکارییان دووبارە کردبووە بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەکە، بەڵام لە لایەن کۆمپانیای ڕیسپۆڵیشەوە داواکەیان ڕەتکرایەوە. لەمانەش زیاتر، وەک لە درێژەی داوا یاساییەکەی کۆمپانیاکەدا هاتووە، دواتر عەلی پەیوەندی پێوەکرابوو بۆ بینینی بەرپرسی ئاژانسی زانیاری و پاراستن لاهور شێخ جەنگی. پاشان لاهور لە ڕێگەی پەیوەندی دەنگییەوە ئاشتی هەورامی هێنابووە ناو گفتوگۆکەوە، هەروەها ئاشتی هەورامی داوای لە لاهور کردبوو هێز بەکار بهێنێت، بۆ ئەوەی وا لە عەلی بکات لە ڕێککەوتنەکە بکشێتەوە. لاهوریش داواکەی ڕەتکردەوە. وەها داواکارییەک لە لاهور هێز بەکار بهێنێت بۆ زۆرکردن لە عەلی بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ کۆمپانیای ڕیپسۆڵدا، چەند ڕۆژێک دواتر دووبارە کرایەوە لە لایەن هەورامییەوە، لە کۆتایی مانگی ئایار. لە هەردوو کۆبوونەوەکەدا لە بەروارەکانی ٤ی ئایار و ٢٩ی ئایار ئاشتی هەورامی بە دیاریکراوی ڕایگەیاند، کە دەیەوێت گرێبەستەکان لە ڕیپسۆڵ وەرگرێتەوە، بۆ ئەوەی بتوانێ دووبارە بیانفرۆشێتەوە؛ ئەمەش بە گوێرەی ئەو بەڵگانەی ماڵپەڕی ئۆیڵ پرایس لەدادگای شاهانە بینیوینی. وەک ئەوەی لەسەر کەیسەکەی کۆمپانیای دایناستی ڕاوەستێ، حوکمەتی هەرێمی کوردستان و ئاشتی هەورامی ٢١ ڕۆژیان لە بەردەمدایە، لەو بەروارەی کە، داوا یاساییەکە تۆمارکراوە و مۆرکراوە بۆ هەبوونی وەڵام و ڕوونکردنەوە لە سەر داوا یاساییەکە. بە گوێرەی بەڵگەکانی دادگا، کۆمپانیای دایناستی پێتڕۆڵیۆم سکاڵا دەکات بە قەرەبووکردنەوەیەک کە، کەمتر نەبێت لە ١ ملیارو ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمەریکی. ئەمەش وەکو قەرەبووی ئەو زیانانەی کاتێک کۆمپانیای دایناستی دەیکات لە پرۆژەکەدا، ئەگەر وەکو ئەوەی لە سەری ڕێککەوتووە و پلانی بۆ دانراوە نەبێت. بەڵگەکە وەک ئەوەی بوونی هەیە لە پەڕاوەکانی دادگاکەدا، بە بەهێزی دەردەکەوێت، هەروەها دراوە بە هەمان دادگای بەڕیتانی کە تێیدا کۆمپانیای کریسنت پێتڕۆڵیۆم و دانا غاز کەیسیان بردبووەوە دژی حوکمەتی هەرێمی کوردستان، وا چاوەڕوان دەکرێت بەهەمان ئەنجامی ئەرێنی لە بەرژەوەندی کۆمپانیاکەدا دەستەبەرببێت. بەڵام کاتێکی کەمتری پێدەچێت چونکە هەموو پێشینە یاساییەکان بە تەواوی دانراون لە دەسەڵاتی دادوەری و دادگاکەدا.

كارۆخ عوسمان    ئەوكاتەی كە ئێمە كاندید بووین دەیانجار بەسەركردایەتی گۆڕانم گوت؛  با یەكێ لە مەھام و ئامانجەكانمان لەناو پڕۆژەكەدا كەمكردنەوەی موچەی پلەباڵا بێت". پێم گوتن با لەبەرنامەكەماندا بنوسین: ئەگەر  لایەنەكانی تریش كەمی نەكەنەوە ئێمە لای خۆمان موچەی زۆر ڕەتەكەینەوەو بەھیچ جۆرێ وەریناگرین، گردەكەو ئەوانەشی ئێستا دەرچوون دژم بوون، ئەوەی لەگەڵ پێشنیارەكەشم بوون یەك كەسیان دەرنەچوون بەمنیشەوە. سەیری ئەو كارەساتە بكەن. ڕۆژانەی كرێكارێك كە لەبەر ھەتاوی گەرمی ھاوین عارەق دەڕێژێت لە ١٠ ھەزار دینار دەست پێدەكات تا ١٥ ھەزار دینار، چاندن و لێكردنەوەو گواستنەوەی بەرووبوومە كشتوكاڵیەكان بەدەستی ئەو گەنجانەیە كەھەڵگری رەگەزنامەی وڵاتی عێراقی پر لەنەفتن. ئەو سەرزەمینەی كە دەوڵەتانی ئیقلیم و زلھێزەكانیش بەسەروەت و مەعدەنەكەی خەنی بوون، ئەو وڵاتەی كە پڕ بووە لەمافیاو دزو چەتەی حزبی و خێڵەكی، ئەو نیشتمانەی كە سەدان دكتاتۆری چكۆلەی خوێنڕێژ حوكمی دەكەن. ھەر لەو وڵاتەدا ھەزاران لاوی پێگەیشتووی نازدار بەڕۆژانەی ١٠ ھەزار دینار تەماتەو خەیار و باینجان دەڕنن. ھەر لەو وڵاتەشدا تەنھا لەھەرێمی كوردستان ١١١ كەسی موچە ٨ ملیۆن دیناری ھەیە. ٢٨ كەسی موچە ٩ ملیۆن دیناری ھەیە. ٢١ كەسی موچە ٦ ملیۆن دیناری ھەیە. ٢٣ كەسی موچە ٥ ملیۆن دیناری ھەیە. ١٠٥ كەسی موچە ٤ ملیۆن و نیوی ھەیە. ٣ كەسی موچە لەسەرووی ١٠ ملیۆن دیناری ھەیە. ٢ كەسی موچە لەسەرووی ٢٠ ملیۆن دیناری ھەیە. (سەدان) كەسی خانەنشین كراوی پەرلەمانتار و وەزیر و سەربازی موچە لەسەرووی ٦ ملیۆن دیناری ھەیە. چەند كەسێكی كەمیش كە بەپەنجە دەژمێردرێن، موچەیان فرییەو جگە لەخودا فریشتەی سەرشانیش نازانن چەندەیە. ئەوەش حاڵی ئەو گەنجانەیە كە ڕۆژانە كرێیەكی ١٠ ھەزار دیناریشیان دەستناكەوێ. وڵاتی عێراق بەگشتی ئەوە بارودۆخە ناھەموارەكەیەتی لەسایەی حوكمی فاشلە چاوچنۆكەكان. گرفتە ھەرە گەورەكەش ئەوەیە، كە ھێشتا خەڵكی عەوام ناپرسێ ئاخر بۆ؟؟؟ ڕاستە حزب ھەبووەو ھەیە كە دەھۆڵی درۆیینە لێدەدەن گوایە بەرەنگاری ئەو ستەمە گەورەیەن، بەڵام دەبێ خەڵك ئەوەش بزانێ كەئەو دەھۆڵكوت و دەفژەن و گوتار خوارو خێچانە گشتیان (موچەخۆری موچەزۆری) ناو ئەو سیستەمە ھیچ و پوچە بەیاسایی كراوەن، كەوابێ چۆن دەكرێ ئومێد بەوانە بێت تا لەبەرژەوەندی خەڵكی چەوساوە حوكم بگۆڕن.؟ (ھاوكار) دەگێڕێتەوە: كرێكارێك كە زیاتر لە ١٥ ساڵە ڕەنجی كرێكاری دەكێشێ كەچی لەئانی مردنی كەسێكی ئاوا موچەزۆری دزو چەتەدا دەڵێ پشتم شكا، بێ ئەوەی بیری لەشكانی پشتی خۆی كردبێتەوە كە ھەر بەھۆی ئا ئەمانەوە داچەماوەتەوە. ئەوەیە ئەسڵی گرفتە كۆمەڵایەتیەكە كەھێشتا تاكی ئەم كۆمەڵگەیە زاڵمی خۆی ناناسێت و نایەوێ تێبگا كە ھەر ئەو چەند كەسە مردوو و زیندووە فێڵبازو مافیایانەن ئەویان مەزڵوم كردووە. ئەوانەشی كە بەشێك لەو مەزڵومانەیان بەخیتابی تەڵەكەبازیەوە جۆشداو پڕیان كردن لەقین و ڕق بەرامبەر سوڵتەی ستەمكاری و ھانیاندان تا بێنە مەیدان بۆ ڕاماڵین و سڕینەوەی حوكمڕان بوونەوە بەشێكیترو چاوچنۆكترو دەسپیستر بەسەر خەڵكەوە. كەوابێ لێرە بەدواوە دەبێ ڕووی قسەو ڕاسپاردەو پێشنیارو تكامان ھەر لەوانەی پێشوتربێت كە درۆزنەكانی ئۆپۆزسیۆنیشیان خستە ناو سیستەمە موچەزۆرو موچەخۆریە بەدكرداریەوە، تاكو بەھانای ئەو گەنجە گیرفان بەتاڵ و بێپەرواو كرێ كەمانەوە بێن. ئاخر كوا كوڕو كچی موچەخۆرێكی موچەزۆر بەو ڕۆژە گەرمانە بە ١٠ ھەزار دینار تەماتەو خەیار دەڕنێ و تا باركردن دەیگوازێتەوە.؟ كامیان ھەیە ئەولادێكی تەنھا ڕۆژێكی بەوجۆرە بەڕێكردبێت كە بەشانی لاوازو ڕەق و تەقەوە سندوقی تەماتەو فەردەی تەلیسی خیارو باینجان ھەڵگرێت و كرێیەكەشی تەنھا ١٠ ھەزار دینار بێت.؟ ئاخر ١٠ ھەزار دینار بدا بەچی؟ چی لێبكات؟ ھەڵیگرێ یان كراسێكی كاركردنی پێبكڕێت؟ ڕووتان تێدەكەم، كاردارو حوكمگێڕەكانی ئێرە، تكاتان لێدەكەم حزبەكانی باڵادەست و خاوەن كڵاشینكۆف و دۆشكەو ئاڕبیجی و میلان و ناتۆو جەیشە نانیزام و ڕەوەجەلیە میلیشیاكە. دەی تەنھا یەكجار چاوداخەن و لەگەڵ ویژدانی خۆتان كۆببنەوە، ئاخۆ بۆ دەبێ گەنجانی ئەو وڵاتە ئاوایان لێبێت.؟ پارەیان مەدەنێ، دایان مەمەزرێنن، تەنھا (زەمانەتی حەیات)یان بۆ بكەن، كارێكی  شەڕەفمەندانە بەكرێیەكی شایستەیان بۆ دابین بكەن. ئەگەرنا تەنھا یەك مانگ ئەو موچەزۆرانە ڕاگرن و بیدەن بەو چەوساوەو كرێكارە كرێ كەم و شان و مل سوتاوانە با یەكجار (تەنھا یەكجار) ھەست بكەن كە ھاونیشتمانی ئەو وڵاتەن. دەی جەنابی سەرۆكی وڵات و سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی پەلەمانی خەسێنراو، بزانین كامتان پێش ئەویتر موچڕكی ویژدان دەیجوڵێنێت و تەنھا یەكجار ئەو كرێكارە كرێ كەمە پشتكوڕانە شاگەشكە دەكات...!!!

دانا مه‌نمی‌      كۆنگره‌ به‌رزترین وێستگه‌ی ده‌سه‌ڵات و بڕیاردانه‌ ، چونكه‌ ته‌نها له‌ كۆنگره‌دا مافی ده‌ستكاری و گۆڕانكاری ته‌واو له‌ خاڵ و به‌ندو بڕگه‌و مادده‌كانی نێو په‌ێره‌وی ناوخۆدا ده‌كرێت ، ئامانجیش له‌ به‌ستنی گۆنگره‌ خۆده‌رخستن و پانۆراماو نمایشكردن نییه‌ به‌رامبه‌ر به‌یه‌كتری و به‌ڵكو خاڵی جه‌وهه‌ری كۆنگره‌ نوێبونه‌وه‌و گۆرانكارییه‌ له‌ په‌یكه‌ری رێكخراوه‌یی دا كه‌ نوێگه‌ری له‌سه‌رجه‌م ئۆرگانه‌كانی حیزبدا بكرێت ،خواست و داواكاری به‌ستنی كۆنگره‌ی چواره‌می  یه‌كێتی بووه‌ مژاری گه‌رمی ناو كادیران و ئۆرگانه‌كانی خودی یه‌كێتی كه‌ ئیدی ناتوانێت خۆی له‌ كۆنگره‌ بدزێته‌وه‌، چه‌ند ساڵی ڕابردووش هه‌مان خواست له‌سه‌ر به‌ستنی كۆنگره‌ له‌ ئاسته‌ جیاجیاكاندا هه‌بوو به‌ڵام ئێستا ئه‌م خواسته‌ سه‌رجه‌م ئۆرگانه‌كانی یه‌كێتی گرتووه‌ته‌وه‌ و هه‌مووان به‌ستنی گۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی به‌ گرنگ و پێویستی ده‌زانن . یه‌كێتی كه‌ له‌ ساڵی ۱۹۷٥ دامه‌زراوه‌ تاكو ئێستا سێ كۆنگره‌ی به‌ستووه‌ و هیچكام له‌ كۆنگره‌كانیشی له‌ كاتی خۆیدا ئه‌نجام نه‌داوه‌ ،ده‌بوایه‌ یه‌كێتی له‌ مانگی حوزه‌یرانی ساڵی ۲۰۱۳ كۆنگره‌ی چواره‌می ببه‌ستایه‌ به‌ڵام پلینیۆمی به‌ست و به‌ پێی په‌یڕه‌و پلینۆم ده‌سه‌ڵاتی هه‌یه‌ كۆنگره‌ تا شه‌ش مانگ دوابخات ، پاشان بریاردرا له‌ نشرینی یه‌كه‌می ۲۰۱۳ كۆنگره‌ ببه‌ستێت ، دیسانه‌وه‌ هه‌ر ڕۆژه‌و به‌ هۆكارێك تا ئه‌مڕۆ كۆنگره‌ ده‌ستی ده‌ستی پێده‌كرێت ، یه‌كێك له‌ هۆكاره‌كان نه‌خۆشكه‌وتنی مام جه‌لال و دواتر وه‌فاتی بوو كه‌ كه‌لێنێكی گه‌وره‌ی له‌ ناو یه‌كێتی دا دروست كرد . جگه‌ له‌ یه‌كێتی پارتی دیموكراتی كوردستانیش له‌ ساڵی ۲۰۱۰ وه‌ هیچ كۆنگره‌یه‌كی ئه‌نجام نه‌داوه‌ ، به‌پێی په‌یڕه‌وی ناوخۆی پارتی پێویسته‌ چوار سال جارێك كۆنگره‌ ببه‌ستێت و ده‌بوایه‌ ڕۆژی ۱۱ـی كانوونی یه‌كه‌می ۲۰۱٤كۆنگره‌ی ۱٤ـی خۆی ئه‌نجام بدایه‌ ،به‌ڵام ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تی پارتی رۆژی ۹ـی كانوونی یه‌كه‌می ۲۰۱٤ كۆبویه‌وه‌وبه‌ هۆی شه‌ڕی نه‌خوازراوی داعش و قه‌یرانی ئابوری هه‌رێم وه‌  به‌ پێی په‌یره‌وی ناوخۆی پارتی له‌ ماده‌ی ۲۲ دا ته‌مه‌نی یاسایی كۆنگره‌ی بۆ ماوه‌ی ساڵێك درێژ كرده‌وه‌ ، ئه‌وه‌ش له‌ كاتێكدایه‌  به‌پێی په‌یڕه‌وی ناوخۆی پارتی له‌ ماده‌ی ۲۲دا هاتووه‌ " نابێت درێژكردنه‌وه‌ی ماوه‌ی دواخستنی كۆنگره‌ له‌ ساڵێك زیاتر بێت " . ئێستا ته‌مه‌نی كۆنگره‌یه‌كی تر به‌سه‌ر ئه‌و بڕیاره‌دا تێپیه‌ڕیووه‌و پارتی زه‌مینه‌یه‌كی له‌باری بۆ ئه‌نجامدانی كۆنگره‌ی ۱٤ نه‌ڕه‌خساندووه‌ ،هاوكات بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانیش به‌ ده‌ردی یه‌كێتی و پارتی چووه‌و له‌ دوای ساڵی ۲۰۰۹ وه‌ یه‌ك كۆنفرانسی نیشتیمانی له‌ ساڵی ۲۰۱۳ ئه‌نجام داوه‌و واده‌ی به‌ستنی كۆنفرانسی دووه‌می تا ئێستا دیار نییه‌ ،له‌كاتێكدا ده‌بووایه‌ ساڵی ڕابردوو كۆنفرانسی نیشتیمانی ئه‌نجام بدایه‌ . یه‌كێتی ئه‌و هێزه‌ی كه‌ هه‌ره‌سی به‌ هه‌ره‌س ده‌هێنا ئێستا گیری خواردووه‌و ناتوانێت كۆنگره‌ی چواره‌می خۆی ببه‌ستێت ،له‌ ڕووكه‌شدا هاوڕایی بۆ به‌ستنی كۆنگره‌دا هه‌یه‌ و كه‌چی كۆنگره‌ش نابه‌سترێت،ده‌شێ كۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ندێك بێ و له‌ زیانی هه‌ندێكی تر،ئه‌وه‌ش ڕه‌وایه‌ و ته‌واوی كۆنگره‌ی حیزبه‌كان له‌ جیهاندا هه‌روا بووه‌ ، به‌ڵام پرسیار ئه‌وه‌یه‌ كێ له‌ كۆنگره‌ی یه‌كێتی سودمه‌ند ده‌بێت و كێش زیانمه‌ند ده‌بێ ؟ جارێ كۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی ناتوانێت یه‌كێتی بكاته‌وه‌ به‌ یه‌كێتییه‌كه‌ی جاران ، چونكه‌ یه‌كێتی ئه‌مڕۆ زۆر جیاوازه‌ له‌ یه‌كێتیه‌كه‌ی دوێنێ ،یه‌كێتی ئه‌مڕۆ دابڕاوه‌ له‌ كادیرو پێشمه‌رگه‌ و خه‌ڵكانی ماندووی خۆی ، یه‌كێتی ئه‌مڕۆ دابڕاوه‌ له‌ نه‌وه‌ی نوێ له‌ هزری نوێ له‌ په‌روه‌رده‌و رێبازی جه‌لالیزم ، یه‌كێتی ئه‌مڕۆ یه‌كێتی  مۆنۆپۆلكردنی بازاڕ و بازرگانی كردن به‌ جگه‌ره‌و كێڵگه‌ی نه‌وته‌ ، یه‌كێتی ئه‌مڕۆ ناوه‌ندی بڕیاردانی له‌ ده‌ستداوه‌ و دابه‌شبووه‌ به‌سه‌ر زیاتر له‌ چه‌ند ئاراسته‌یه‌كدا ، یه‌كێتی ئه‌مڕۆ یه‌كێتی گروپ و باڵ و سه‌رو قاچ خزم خزمێنه‌ یه‌ ، نه‌ك یه‌كێتییه‌كه‌ی كۆمه‌ڵانی خه‌ڵك و جه‌ماوه‌ره‌كه‌ی ! دوای وه‌فاتی تاڵه‌بانی كۆنگره‌ی یه‌كێتی گه‌مه‌یه‌كی قوڵه‌ بۆ ئاراسته‌كان ، به‌ڵام ئاراسته‌ی ماڵباتی  تاڵه‌بانی براوه‌ی ئه‌و گه‌مه‌یه‌ ده‌بێت كه‌ ناوی كۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی هه‌ڵگرتووه‌ هه‌رچه‌نده‌ تاكو ئێستا خودی ماڵباتی تاڵه‌بانیش كۆتله‌یه‌كی یه‌كگرتوو  یه‌كڕیز نین ، هه‌رچی ئاراسته‌ی كۆسره‌ت ڕه‌سوڵ یشه‌ داوای ته‌وافوقی پێشوه‌خته‌ ده‌كات و پێناچیت له‌ كۆنگره‌دا سه‌ركه‌وتوو بێت ، چونكه‌ له‌ ڕابردووشدا ناوه‌ندی بڕیار كه‌ كۆسره‌ت ره‌سوڵ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرد دژی ئه‌نجامدانی كۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی بوون ، به‌ڵام به‌رهه‌م ئه‌حمه‌د ساڵح سه‌رۆككۆماری عێراق كه‌سایه‌تی و كاراكته‌ری به‌هێزو گه‌مه‌كه‌ری ناو كۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی ده‌بێت چونكه‌ په‌یوه‌ندی باش و نزیكایه‌تی له‌گه‌ڵ هه‌ردوو ئاراسته‌كه‌ی ناو یه‌كێتی دا ( ماڵباتی تاڵه‌بانی و كۆسره‌ت ره‌سوڵ ) دا هه‌یه‌ كه‌ له‌ داهاتوودا پێگه‌ی له‌ ناو یه‌كێتی دا به‌هێز ده‌بێت . به‌ پێی هه‌موو پیودانگه‌كان سه‌ركرداتی ئیستای یه‌كێتی هیچ شه‌رعییه‌تێكی یاساییان نه‌ماوه‌ و به‌ درێژای مێژووی یه‌كێتی هیچ كات سه‌ركردایه‌تی وا خراپی به‌ خۆوه‌ نه‌دیووه‌ هه‌رله‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌یه‌ كه‌ كۆنگره‌ی چواره‌م بۆ یه‌كێتی پێویستیه‌كی یاسایی و ئه‌ركێكی ئه‌خلاقی سیاسییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌رێته‌وه‌ سه‌ر شارێگه‌ی خۆی و ڕزگاری ببێت له‌و كێشه‌ و گرفتانه‌ی كه‌ له‌ دوای كۆچی تاڵه‌بانییه‌وه‌ به‌ ده‌ستیه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت ، كۆنگره‌ی چواره‌می یه‌كێتی زیانمه‌ند ده‌بێ بۆ ئه‌و ده‌سته‌و تاقمانه‌ی كه‌ هه‌میشه‌ له‌ نێو بێ سه‌ره‌وبه‌ره‌ی دیسپلینی حزبیدا كارو مامه‌ڵه‌یان ده‌ڕوا و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ تایبه‌تیه‌كانیان ده‌پارێزن .

د. شۆڕش حاجی ئەڵقەی سێیەم: کۆنفرەنسی نیشتیمانی بزوتنەوەی گۆڕان بزوتنەوەی گۆڕان لە هەمو جومگەکانی کاری حیزبایەتی‌ شێوازێکی نوێی کارکردنی پەیڕەو کردوە.  کۆمەڵێک دەستەواژەی نوێی لە فەرهەنگی حیزبی‌و سیاسی بەکارهێناوەو ماناو مەبەستی هەندێ وشەی باوی ناو سیاسەت‌و حیزبایەتیشی بەشێوەیەکی جیاواز پێناسە کردۆتەوە. هەروەها کارو ئەرکی هەندێ لە دامەزراوەو چالاکیە حیزبییەکانیشی بە شێوازێکی نوێ‌ بەرجەستە کردوە. کۆنفرەنسی نیشتیمانی، کە لای حیزبەکانی کوردستان بە کۆنگرە ناسراوە، ‌یەکێکە لەو روداوە حیزبیە گرنگانەی کە گۆڕان بەشێوەیەکی نوێ ماناو ئەرکەکەی داڕشتۆتەوە. کۆنفرەنسی نیشتیمانی  لای کاک نەوشیروان‌و دامەزرێنەرانی گۆڕان جێگای دەستەگەری‌و پیلاندانان‌و یەکلاکردنەوەی ململانێ شەخسییەکان نیە؛ بۆ ئەوە نیە کێ وەک سەرکردایەتی هەڵبژێردرێ‌و کێ بشکێندرێ‌و دەرنەچێ. بەڵکو کۆنفرەنسی نیشتیمانی لای ئێمە بۆ سەرخستنی پەیامی بزوتنەوەی گۆڕان دەبەسترێ. ئەرک‌و ئامانجی کۆنفرەنسی نیشتیمانی بریتیە لە: پێداچونەوە بە بەرنامەی سیاسی‌و دەستوری ناوخۆو پەیکەری رێکخراوەیی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هەڵسەنگاندنی ئەدای ئۆرگان‌و فراکسیۆنەکانی گۆڕان. لە کۆنفرەنسی نیشتیمانی گۆڕاندا هەڵبژاردن بۆ سەرکردایەتی ناکرێ‌و دەنگ بە کەس نادرێ. بەڵکو دەنگ بەو پرۆژەو پێشنیارانە دەدرێ کە لیژنەکانی کۆنفرەنس ئامادەی دەکەن. بەپێی دەستوری ناوخۆی گۆڕان دەبوایە نزیکەی ساڵونیوێک پێش ئێستا کۆنفرەنسی نیشتیمانی دوەممان بکردبا. سەرەڕای ئەمەش لە دوای بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی یەکەمەوە لە کۆتایی کانونی یەکەمی ساڵی ٢٠١٣، زۆر روداوی گرنگ‌و پێشهاتی چاوەڕوان نەکراو هاتونە پێش. هەر لە کۆچی دوایی کاک نەوشیروانەوە تا لەدەستدانی کەرکوک‌و لە نیوە زیاتری خاکی کوردستانی عیراق‌و کەمکردنی دەنگ‌و کورسییەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان‌و ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بۆ نیوەی جاری پێشو. نوێترین پێشهاتیش رێکەوتنی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی دیموکراتی کوردستان‌و بەشداریکردنی گۆڕانە لە حکومەتی هەرێم. لەبەر هەمو ئەمانە بەستنی کونفرەنسی نیشتیمانی لەم هەلومەرجەدا زۆر پێویستە، بۆ ئەوەی تینوتەوژمێکی نوێ بدەینەوە بە گۆڕان‌و خۆمان بۆ قۆناغی داهاتو ئامادە بکەین. بەڵام هەوڵێکی شاراوە لەناو گۆڕان هەیە بۆ رێگریکردن لە بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی. هەر بۆیە ئێستا پەیام‌و ئامانجەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لەبەردەم دوڕیانێکی چارەنوسسازدایە. ئایا کۆنفرەنسی نیشتیمانی دەکرێ یان نا؟ ئەگەر بکرێ کەی دەکرێ؟ ئایا لیژنەکانی ئامادەکاری چۆن کارنامەو هەڵسەنگاندن‌و راسپاردەو پێشنیارەکانیان بۆ کۆنفرەنس ئامادە دەکەن؟ میکانیزمی دیاریکردنی ئەندامانی کۆنفرەنس چۆن دەبێ؟ کۆنفرەنسی نیشتیمانی دوەم بۆ ئەوەیە بە وردی هەڵسەنگاندن بۆ ئەزمونی پێنج ساڵ پەیڕەوکردنی ئەو پەیکەرە رێکخراوەییەی گۆڕان‌و دەزگاکانی بڕیار دروستکردن‌و بڕیاردان‌و میکانیزمی کارکردنمان بکەین؛ بزانین لە کوێ سەرکەوتو بوین‌و لە کام شوێن‌و لە چ حاڵەتێک شکستمان هێناوەو لە ئایندە چی بکەین؛ پێداچونەوە بە بەرنامەی سیاسی‌و شێوازی خەبات‌و پێشبینی گۆڕان بۆ پێشهاتەکان‌و هەڵوێستی گۆڕان بەرامبەر هێزو لایەنە سیاسیەکانی کوردستان‌و عیراق‌و جیهان تەوەرێکی تری گرنگی کارنامەی کۆنفرەنسی نیشتیمانی دەبێ؛ زۆر گرنگە لە کۆنفرەنسی نیشتیمانیدا هەڵسەنگاندنی بابەتی بۆ ئەدای پێنج ساڵی رابردوی هەمو ئۆرگان‌و فراکسیۆن‌و تیمە حکومییەکانی گۆڕان بکرێ‌و پەنجە بخرێتە سەر کەموکوڕییەکان‌و بەرنامەی تەندروست بۆ پڕکردنەوەو نەهێشتنی کەلێن‌و کورتهێنانەکان دابنرێ؛ بەرنامەی کاری چوار ساڵی ئایندەی بزوتنەوەی گۆڕان لە کایەی سیاسیدا تەوەرێکی تری کاری کۆنفرەنسی نیشتیمانی دەبێ. کاک نەوشیروان‌و هاوڕێکانی لە دامەزرێنەرانی گۆڕان بۆیە کۆنفرەنسی نیشتیمانیمان بەو شێوەیە داڕشتوە بۆ ئەوەی کۆنفرەنس بێ کێشەو بێ دواخستن لە کاتی دیاریکراوی خۆیدا ببەسترێ‌. لەو سۆنگەیەوە، بەندە هەر دوا بەدوای هەڵبژاردنەکانی ٣٠/٩/٢٠١٨، بە نوسراوی فەرمی‌و لە کۆبونەوەکانی جڤات‌و خانەش بەپشتیوانی کۆمەڵێک هاوڕێی جڤاتی نیشتیمانی‌و خانەی راپەڕاندن جەختم لە پێویستی بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی کردۆتەوە. بەڵام ئەوەی جێگای سەرنج‌و سەرسوڕمانە ژمارەیەک لە سەرکردایەتی گۆڕان، بەرێکخەری گشتی‌شەوە بەردەوام‌و هەر جارەی بە شێوەیەک بەربەستیان لەبەردەم بڕیاردان لە بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی دروست دەکرد‌. ئێمەش لەبەرامبەردا شێلگیرانە داکۆکیمان لە رایەکەی خۆمان کردوە سەبارەت بە زەرورەتی بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی. لە ئەنجامی ئەو داواکاری‌و گفتوگۆیانە بو کە جڤاتی نیشتیمانی، وەک باڵاترین ئۆرگانی بڕیار لەناو بزوتنەوەی گۆڕان، ساڵی پار بە زۆرینەی دەنگ بڕیاریدا کە دەبێ تا ١٩/١/٢٠١٩ کۆنفرەنسی نیشتیمانی ببەسترێ. بەڵام وا زیاتر لە حەوت مانگ بەسەر ئەو وادەیە تێپەڕی‌و چەند جارێکی تریش هەوڵی گۆڕینی ئەو بڕیارو وادەیە دراوەو تا ئێستا لیژنەکانی ئامادەکاری بۆ کۆنفرەنس دروست نەکراون. ئەم دودڵی‌و دڵەڕاوکێیەی ناو جڤاتی نیشتیمانی‌و خانەی راپەڕاندن‌ مایەی تێڕامان‌و نیگەرانیە. دواخستن یان نەبەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی لە زیان زیاتر سودێکی بۆ گۆڕان‌و پرۆسەی سیاسی لە کوردستانی عیراق نیە. بەپێچەوانەوە بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی تینوتەوژمێکی نوێ بە گۆڕان دەبەخشێ‌و بەرچاورونی زیاتر دەدا بە گۆڕانخوازان تاکو بەرنامەی کاری داهاتو دابڕێژن‌و جێبەجێی بکەن. بەمەش متمانەی هاوڵاتیان بە بزوتنەوەی گۆڕان پتەوتر دەکاو گۆڕان دەتوانێ رۆڵێکی دیارترو کاریگەرتر لەسەر گۆڕەپانی سیاسی لە هەرێم‌و عیراق‌و ناوچەکە ببینێ. بۆیە، هەر کەسێک رێگری لە بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی بکات یان پاساوی نابەجێ بۆ دواخستنی بدۆزێتەوە مانای ئەوەیە لە پەیام‌و ئامانجی بزوتنەوەی گۆڕان تێنەگەیشتوەو رێگرە لە بەرەو پێشبردنی بزوتنەوەی گۆڕان. لەم سۆنگەیەوە ئەرکی جڤاتی نیشتیمانییە کە رێگا نەدا چیتر کۆنفرەنسی نیشتیمانی دوابخرێ. هەروەها ئەرکی هەمو هەڵسوڕاو‌و گۆڕانخوازانە لە هەمو ئۆرگانەکانی گۆڕان رێگا نەدەن هیچ کەسێک پرەنسیپەکانی گۆڕان پێشێل بکاو پەیام‌و بەڵێنەکانی گۆڕان بخاتە ژێر پرسیارو خەڵک زیاتر لە گۆڕان نائومێدو نیگەران بکات. گومان دەکرێ هۆکاری سەرەکی دروستکردنی بەربەست لەبەردەم بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی ترسی هەندێ لەو هاوڕێیانە بێ لەوەی کە رەنگە لە کۆنفرەنسدا لە کاتی هەڵسەنگاندنی ئەدای ئۆرگانەکانی گۆڕاندا روبەڕوی رەخنەی هاوڕێکانیان ببنەوە لەسەر ئەوەی لە ئەرکەکانیاندا سەرکەوتو نەبون. دور نیە هەر ئەمەش وایکردبێ ئەو هەمو هەوڵە بدەن بۆ ئەوەی بەستنی کۆنفرەنسی نیشتیمانی بکەوێتە دوای هەڵبژاردنی خانەی راپەڕاندن‌و رێکخەری گشتی‌‌یەوە. چونکە پێیان وایە کاتێک کە خانەی راپەڕاندن‌و رێکخەری گشتی هەڵبژێردرا ئیتر رەخنەگرتن لە ئەدای ئەوان کاریگەری لەسەر پێگە رێکخراوەییەکەیان نابێ. دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٤، رۆژێک لەگەڵ کاک نەوشیروان‌و ژمارەیەک هەڵسوڕاوی تر لە ژورەکەی کاک عومەری سەید عەلی بوین. کاک سەباحی عەلی قارەمان زۆر بە توندی‌ رەخنەی لە کاک نەوشیروان گرت لەسەر هەڵوێستی کاک نەوشیروان بەرامبەر سەرکردەی یەکێک لە حیزبەکانی کوردستان. ئەگەرچی کاک نەوشیروان بابەتەکەی بۆ سەباح رونکردەوە بەڵام ئەم هەر مکور بو لەسەر رەخنە توندەکەی بە هەمان ئوسلوبی پێشوی. دواتر کە سەباح رۆیشت‌ هاوڕێیەک بە کاک نەوشیروانی گوت کە ئایا ئەوە حاڵەتێکی تەندروستە کاک سەباح یان هەر هەڵسوڕاوێکی تر بەو شێوەیە رەخنە بگرن؟ کاک نەوشیروان لە وەڵامدا گوتی: ئێمە دەمانەوێ کەسایەتی تاکی کورد بەهێز کەین‌و گۆرانکاری لە کۆمەڵگادا بکەین. ئەگەر سەباح نەتوانێ ئاوا رەخنە لە من بگرێ ئەی چۆن دەوێرێ رەخنە لە سەرکردەی حیزبەکانی تر بگرێ،‌ کە خاوەنی هێزی چەکدارو دەزگای هەواڵگرین! 

ئه‌بوکاروان ماددەی١٤٠ ماددەیەکی دەستورییە "سێ" قۆناغی دیاری کردووە بۆ بڕیاردان لەسەر چارەنوسی شاری کەرکوک (ئاسایکردنەوە ، سەرژمێری ، ڕاپرسی ) کە بەپێی دەستور بڕیار بوو لە ٢٠٠٧/١٢/٣١ جێبەجێ بکرێت. لێرەدا دەمەوێ بڵێم پێویستە لەبری تاوانبارکردنی ئەوانەی دژ و ناکۆک بوون لە ڕابردوو وئێستادا لە دەسەڵاتی پێشوو و ئێستای حوکمڕانی لە بەغدا، باشتربوو لە دەسەڵاتدارانی کوردستان و حزبەکانەوە دەست پێبکەین ،چونكه‌ ئەوان چەندین ھەڵەی کۆشندەیان ئەنجام داوە و بەرپرسیاری سەرەکین لەم باروودۆخەی کە ئێستا لەو ناوچانە دەگوزەرێت. یەکەم ھەڵەی کوشندەی سەرکردایەتی لایەنە کوردستانیەکان لە سەرەتای ڕووخانی ڕژێمەوە ، قبوڵکردنی ماددەی ١٤٠ بوو کە بەو شێوازە خرایە ناو دەستورەوە ،کە دەلێت دەبێ بەسێ قوناغ كیشه‌ی ئەو ناوچانە چارەسەر بکرێ کەخۆی لەخۆیدا پێچەوانەی ئەو دروشم و بریارە مەبدەئیانە بۆ ساڵانێکە ئەو لایەنەنانە پیداگیریان دەکرد لە کوردستانییەتی ئەو ناوچانە ،ئەمەش بەپشت بەستن بە بەڵگەنامە مێژوویەکان و لایەنی جوگرافی کەرکوک و ئەو ناوچانە. کەواتە خۆمان پاشگەزبووینەوە لەکوردستانیەتی ئەو ناوچانە و گومانمان بۆ ئەو پرسە درووستکرد. ماددەی ١٤٠ بەھەر سێ قۆناغەکەیەوە کۆمەڵێ کێشەو گرفت و ناکۆکی تێدایە و بوار دەدات ھەرلایەنێک تەفسیر و لێکدانەوەی جیاوازی بۆ بکات، ئەویش به‌پێی ویست و به‌رژەوەندی خۆی ، بۆ نمونە ئاساییکردنەوەی بارودوخی ئەو ناوچانە لەسەر کام بنەما بکریت؟ سه‌رژمێری چۆن بکرێت و بەپێی کام سجلی تۆماری دەنگدەران؟ چونکە کە باسی ھەر لەیەکێک لەو خاڵانە ئەکرێت پرسیار لەچۆنیەتی جێبەجێکردنی درووست دەکات و وەڵامەکانی ھەر لایەنێک بۆ لایەنی بەرامبەر قەناعەت پێناکات. ئەوانەی وەک دادوەریش تەماشای کیشه كان بكه‌ن تاڕادەیەک ناتوانن ماف بدەنە لایەنێکی دیاریکراو بەرامبەر و لایەنی دووھە م قەناعەت پێ بکەن. ئەوانەی لە کۆنگرە و کۆنفراسەکانی دەرەوە و ناوخۆی ھەرێمی کوردستان و عێراق بەشداریانکردوە لەسەر ئەو کێشانە و لەسەر پرسی ماددەی١٤٠ ،باش دەزانن ھەر یەکێک لەو خاڵانە چەند ئاڵۆزی و کێشەی ڕووبەروو دەبێتەوە لەوانە ( بەرلین ، ئەمستردام) ئەم کۆنفراسانە بەسەر پەرشتی ڕیکخراوە نێو دەوڵەتییەکان و به‌ بەشداری بەرپرس و نوێنەرانی ئەمریکا و به‌ریتانیا و ئە ڵمانیا و فرنسا و UN و چەندین نوێنەری دە وڵە ت و ڕیکخراوی جێھانی و بەشداری سەرجەم پێکھاتەکانی شاری کەرکوکئەنجامدران، کە دوای چەندین ڕۆژ لە گفتوگۆکردن سەرئەنجام بەبێ ھیچ ڕێکەوتنێک کۆتایی ھاتووە و لایەنی کوردستانی کە بەوه‌فدێكی بەھێز بەشداربوونە ، لە بەرپرسی حزبەکان، پەرلامانتارانی کوردستان، ئەندام پەرلەمانی عێراق لە کورد، لە پەرلامانی عێراق و ماموستای زانکو...هتد. ھەموو ئەمانە نەیانتوانیوە بەشداربووان لە نێونەری دەوڵەتان و ڕێکخراوەکان پێکھاتەکانی تری عیراقی ڕازی بکەن و قه‌ناعه‌تیان پێبکەن بە کوردستانەیتی کەرکوک. خاڵێکی تر کە دەمەوێ ئاماژەی پێبدەم کە لایەنی کوردستانی ھەر لە سەرەتای ڕووخانی ڕژێمەوە لە ٢٠٠٣وە کەوتنە ململانێی حزبیانە و وەرگرتنی پلەو پوست و بەش بەشێنە و کارکردن بەبێ بەرنامەی ھاوبەش، ململانێی نێوان یەکێتی و پارتی سنووری بەزاندوو چەندین کێشەیان دروست کرد لە نێوان ھەردوو حزب لەلایەک و بەھەمان شێوە لەگەڵ پێکھاتە و نەتەوەکانی تر، لە بری ئەوەی کاربکەن بۆ چەسپاندنی برایەتی و پێکەوەژیان لە کەرکوک بەو شیوەیە ڕەفتاریان دەکرد کە مروڤ لە ئاستیدا شەرمەزار دەبوو یەکێتی و پارتی کەرکوکیان وەک چەند چاڵە نەوتێک سەیر دەکرد، تا بۆیان کرا تاڵانیان تێداکرد ، و خەڵکی کەرکوک و پێکهاتەکانی دیکەیان پشتگوێ خستبوو، تا ئاستی چەوساندنەوە و سوکایەتی پێکردن. نەیانتوانی وەک کوردانی ڕۆژئاوا نمونەیەکی جوانی پێکەوە ژیان پێشکەش بکەن و ئەو پێکهاتانە لە خۆیان بگرن تا هەست بە بوونی ماف و ئارامی بکەن لە ژێر دەسەڵاتی ئەو دوو حیزبەدا. ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارگزگاکان بەپێی بڕیاری ژمارە(٧١)ی ده‌سەڵاتی کاتی ھاوپیمانان (بریمر) لەساڵی (٢٠٠٥) ئەنجامدرا ـ لە کۆی ٤١ کورسی ئەنجومەنی پاریزگای کەرکوک ،لیستی برایەتی کە پێکھاتبوو لەحزبە کوردستانیەکان و ھاوپەیمانی ئەو حزبانه‌ ٢٦ کورسیان بەدەست ھێنا. ئەم زۆرینەیە لە ئەنجومەنی پارێزگا و ھەڵبژاردنی پارێزگایەک لەو لیستە و بەشێکی زۆری ئەو بەرێوبەرایەتی و جومگەکانی حکومرانی یە نەتوانرا لە ڕووی یاسایی وە بەمەبەستی گەڕانەوەی مافەزەوتکراوەکانی ھاووڵاتیانی کوردستان و ئەو غه‌درەی دەرھە قیان ئەنجامدراوە بەکار بهێنرێت. ئەم ئەنجومەنەی ئێستا و ساڵانێکی زۆری دەسەڵاتی کوردستانی بەتایبەتی پارتی و یەکێتی نەیانتوانی نمونەیه‌ک لە حوکمڕانی پیشکەش بکەن کەجێی ڕەزامەندی نەتەوە و پێکھاتەکانی شاری کەرکوک بێت.  لەسەر ڕۆشنایی ھەوڵ و کۆششی لایەنی تورکمان و عەرەبەکان بەمەبەستی بەھێزکردنی پێگەی خۆیان لە کەرکوک ، بەردەوام و بە هەموو شێوازێک لە کار کردندا بوون بۆ ئەو مەبەستە. ئەوە بوو پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٨ یاسای ژمارە (٣٦) ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی پەسەند کرد، لەم یاسایەدا ماددەی ٢٤ تایبەت کرا بە کەرکوک .ئەم ماددەیە ٧ بڕگەی لەخۆ گرتبوو کە زیاتر مەرجی لایەنی عەرەبی و تورکمانی تیدا جێگیرکرا . لە ئاکامدا بەو ئارستەیە بوو کە دەسەڵاتی لایەنە کوردستانییەکان سنوردار بکریت و کەمبکریتەوە. بەڵام ھاونیشتمانیان و لایەنە کوردستانییەکان دژی ئەو ماددەیە خۆپیشاندانێکی فراوانیان لە ٢٨ تەمموز ئەنجامدا و بەھۆی کردەوەیەکی تیرۆرستیەوە چەندین ھاووڵاتی شەھید بوون، ئەمەش وایکرد سەرۆک کۆماری عێراق ڤیتۆ بەکاربێنیت دژی ئەو یاسایە و بیگەرێنێتەوە بۆ پەرلەمان. بۆ ئەو مەبەستە جارێکیتر پەرلەمانی عیراق لە ٨ ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٠٨ بە جۆرێک یاساکەی دەرچواند بە ھەمان ناوەڕۆکی ماددەی ٢٤ پێشوو كه لە ماددەی ٢٣ لە ٧ بڕگە دیسانەوە جێگر کران وە لە بڕگەی دووەمی ئەو ماددەیە ھاتبوو کە لیژنەیەک درووست بکرێت لەسەرجەم نەتەوە و پێکھاتەکەنی شاری کەرکوک بۆ پێداچوونەوە بە تۆماری دەنگدەران و نەھێشتنی زیادەڕۆی و دابەشكردنی پۆستەکان... . بەڵام ئەو لیژنەیە درووست نەکرا و ھەڵبژاردنیش بۆ ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک لە ساڵی ٢٠٠٩ ئەنجام نەدرا.  کەواتە ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بەزۆرینەی لیستی برایەتی و پارێزگای کەرکوک و بەشێکی زۆر لە بەرێوەبەایەتیەکان و دەسەڵاتەکان بەدەستی حزبە کوردستانیەکانه‌وە مایەوە بۆ ٤ ساڵی تر .کەواتە با لەخۆمان بپرسین لەم ٤ ساڵەشدا چیمان کرد بە غەیری ململانێ و نادادوەری و گەندەڵی ـ؟ لەبەر ئەوە باشترە گلەیی و ڕەخنە لەوانی تر نەگرین و خۆمان بە بە ر پرسیار بزانین. بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی ٢٠١٣ـ دیسانەوە گفتوگۆ و مشتومڕ لەسەر چۆنیەتی ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک ھاتە ئاراوە، لیستی برایەتی کەرکوک تانەی لە ماددەی ٢٣ی یاساکەدا ولە دادگای فیدراڵی سکاڵایان تۆمار کرد ، چونکە ھەڵبژاردن لەبەر ڕۆشنایی ئەو ماددەیەدا بە قازانجی نەیارەکان دەشکایەوە .بەخۆشحاڵیەوە دادگای فیدراڵی لە ٢٠١٣/٨/٢٦ بڕیاری لە نادەستوری چەندین بڕگەی ئەو مادەیەدا ، ئەمەش وایکرد ھەڵبژاردن لەکەرکوک ئەنجام نەدرێت . بەمەش چوار ساڵیترمان بەدەستەوە بوو کە بەداخەوە نەتوانرا سوودی لێوەر بگرین و کێشە و گرفتەکان چارەسەر بکەین. بۆیە دووپاتی دەکەمەوە و دەڵێم خۆمان بەرپرسیارین و باشترە یەخەی خۆمان بگرین. لە دوای ١٦ ئۆکتۆبەر و لە ئەنجامی ئەو گۆرانکارییەی بەسەر شاری کەرکوک و ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی ھەرێمدا داھات، لایەنە ناکۆکەکان بەردەوام به‌بەرنامە کاریان دەکرد تا دەسەڵاتی لایەنە کوردستانییەکان لاواز بکەن و شوێن پێی خۆیان بەهێزتر بکەن، ھەر بۆیە جارێکیتر لەسەر و بەندی داڕشتنی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ژمارە ١٢ ساڵی ٢٠١٨ و گفتوگۆکردن لەسەر چۆنیەتی ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک ھاتە ئاراوە .نوێنەرانی کەرکوکی خولی سێی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ٦ خاڵ رێکەوتن و ماددەی ٣٥ی یاساکەیان تایبەتکرد بە ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک ـ بەڵام لە دوای ساڵێک بەسەر دەرچوانی ئەو یاسایەدا لە ٢٢ تەمووز ٢٠١٩ یاساکەیان ھەمووار کردەوە، دوو بڕگەیان بۆ ماددەی ٣٥ و دوو بڕگەش لە ماددەی ٤٧ یان زیادکرد کە ھەمان مەرجی ساڵانی پێشووی نەیارەکانن کە لە عەرەب و تورکمان بوون، سەبارەت بە ئەنجامدانی ھەڵبژاردن لە پارێزگای کەرکوک. شایەنی باسە فراکسیۆنە کوردستانیەکان لەم پرسە گرنگ و چارەنوس سازە ھاوھەڵوێست نەبوون کە تەنھا یەک فراکسیون بایکۆتی کرد. بۆیە پێویستە لە خۆمان بپرسین لەم بارودۆخەدا لەم ململانێ و دابەشبوونەی لایەنە کوردستانیەکاندا دەتوانرێ ھەوڵەکان چڕ بکرێتەوە وھەموواری ئەو یاسایە بکرێتەوە؟ دەتوانرێ لە ھەڵبژاردنی نیسانی ٢٠٢٠ی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوکدا سەنگ و قورسای خۆمان بپارێزین ؟ئەرێ بەڕاست دەتوانرێ ماددەی ١٤٠ بەھەموو ئە و ئاڵۆزی و ناکۆکیەکانیەوە لە چۆنیەتی ئاساییکردنەوەو سەرژمێری و ڕاپرسی جێبەجێ بکرێ لەم زەرف و زەمەنەدا ؟بەڵێ وەڵامەکەی لای من ڕوون و ئاشکرایە نه‌خێره و ناکرێت و باشترە وازبێنن لە گەوجاندنی خەڵکی شاری کەرکوک و ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی ھەرێم. بەڵی لە جەوھەردا ئێوە راستگۆ نەبوونە و کارتان نەکردووە بۆ چارەسەرکردن و بە یاساکردنی کێشەکان، ئێوە ھەر خەریکی ململانێی یەکتربوونه و دابەشکردنی پلە و پۆسته‌كان پارتی و یەکێتی. ئەوەی کە لاتان گرنگ نەبووە مادەی ١٤٠و چارەسە رکردنی کێشە ی ئە و ناوچانە .

بێریڤان سورچی          خاڵی جیاکردنەوەی مناڵی ئەم سەردەمە لەگەڵ مناڵی بەر لە سەرھەڵدانی تەکنۆلۆجیای زیرەک ھەر ئەوەیە کە پێشوو چەند مناڵێک لە ماڵێکدا بەدیار تەلەفزیونێکەوە دادەنیشتن،بەڵام ئێستا ئەو دیمەنە گۆڕاوە بۆ ئەوەی ھەر مناڵێک لەسوچێکی ماڵ  بەبێ دەنگی سەری خستۆتە سەر ئایپادەکەی،مەترسیە تەندروستیەکان لەلایەک،بەڵام بیری مناڵی سەردەمی ئایپاد بەجۆرێک کۆنتڕۆڵکراوە کە تەنھا ئەوە وەردەگرێ کە بەروکەش دەخرێتە بەردەستی،پرسیارێکی گرینگ ئەوەیە ئەوەی ئەمڕۆ مناڵ فێری دەبێ چەندی پێویستە و چەندی زیادەیە؟بەشێک لە دایکان و باوکان بێ ھیچ سڵەمینەوەیەک و کۆنتڕۆڵێک بیری مناڵی مناڵەکانیان ئاوەڵاکردوە بەرووی ھێلی بێ سنوری ئینتەرنێت کە ھیچ کات مەرج نیە بابەتەکان گونجاوبن بۆ تەمەنی ئەو مناڵە،کۆمپانیای گوگڵ خزمەتگوزاری (google family) خستۆتە گەڕ بۆ سنوردارکردنی ئەو بابەت و بەرنامانەی مناڵەکان سەیریان دەکات،دەتوانرێ کۆنتڕۆڵی ئەوەی مناڵەکە بەدوای دەگەڕێت لەژێردەستی دایکان و باوکان بێ،لەبەرئەوە گرینگە رۆشنبیری بەکاربردن وەک بابەتێکی ھەستیار لەلایەن خێزانەکانەوە بەبەیاخەوە سەیربکرێت،شاگەشکەبوونی دایک و باوکان بەوەی مناڵەکانیان چەند وشەیەکی ئێنگلیزی فێربوە نابێت فریوی ئەو زانینە روکەشەیان بدات کە بیری مناڵەکانیان لەنێو تۆڕی ئینتەرنێت لە دەستێکی ئەمین دایە،بۆیە دڵخۆش بوون بەوەی مناڵەکان شارەزاییان ھەیە لە بوارێک نابێ جێگای دڵنیایی خێزانەکان بێ،پرسیاری گرینگ لەبارەی پەروەردە و فێرکردن لەسەردەمی ئایپاد ئەوەیە،مناڵەکان چی فێردەبن؟مناڵەکان کام جۆر پەروەردە وەردەگرن؟ئەمانە خاڵی بەدواداچونی گرینگن کە پێویستە ھەڵوەستەی جدی لەسەر بکرێت.

عارف قوربانی رۆژ لەدوای رۆژ ئەو قسەیە زیاتر بەسەر كورددا دەچەسپێت كە دەگوترێ كوردەكان ئەوەی لە مەیدانی جەنگ بەدەستی دەهێنن، لەسەر مێزی گفتوگۆ لەدەستی دەدەن. هۆكارەكەش ئەوەیە كە (گفتوگۆ، دانوستاندن) هونەرە، ئەگەر كورد لە هونەری جەنگدا شەڕكەری ئازاش بن، لەم هونەرەدا كۆڵەوارن، بۆیە بەردەوام لە جەنگە هونەرییەكەدا شكست دەخۆن.   هەرچەندە هاوكێشەیەكی هاوتەریبە كە ئەگەر هێزێك لەسەر ئەرزی واقیع پێگەی بەهێز بوو، لۆژیك وایە لەسەر مێزی گفتوگۆش بەهێزبێت. بەڵام بۆ كورد زۆرجار ئەمە پێچەوانە بووەتەوە، جاری وابووە لەسەر ئەرزی واقیع باڵانسی هێز بەلای كورددا بووە، یان تا ئەندازەی یەكلابوونەوە كێشەكە لە بەرژەوەندیی كورد كەوتووەتەوە، بەڵام كە چووەتە گفتوگۆوە تووشی پاشەكشەی زۆر هاتووە.  ئەگەر تەماشای مێژووی نزیك بە سەت ساڵی ململانێ و خەباتی گەلی كوردستان بكەین لە عێراق، ئەم خەسڵەتە بەتەواوی بەرجەستە بووە. لە ساڵی 1925 ـەوە بە بڕیاری كۆمەڵەی گەلان لە چوارچێوەی ویلایەتی مووسڵدا باشووری كوردستان بووە بەشێك لە عێراق، دوای كەمتر لە پێنج ساڵ لەوە، خەبات لەپێناوی دانپێدانان بە مافەكانی گەلی كوردستان و دیاریكردنی سنووری نێوان كوردستان و عارەبستان دەستیپێكرد. لەو ساتەوە تا كەوتنی سەدام كە نزیكەی هەشتا ساڵی خایاندووە، كورد بەقۆناغی جۆراوجۆری مەینەتی و چەوساندنەوەدا تێپەڕیوە. لە تەواوی ئەو مێژووەدا هەمیشە تەرازووی هێز بەلای بەغدادا بووە. بەڵام سەرباری لاوازیی پێگەكەی، كورد هیچ رێگایەكی پەسەند نەكردووە كە ئەنجامەكەی حەقی داواكردنەوەی ماف لە كورد بسێنێتەوە.   لە دوای كەوتنی سەدام ئەم هاوكێشەیە بەقازانجی كورد دەگۆڕێت، ئەمریكا وەك دۆست و پشتیوانی كورد كۆنترۆڵی عێراق دەكات، هێزی چەكداری عێراق هەڵدەوەشێتەوە، سەرانی رژێمەكەی دەستگیردەكرێن، حیزبە عەرەبییە سوننە و شیعەكان و سەرۆك و سەركردەكانیان لاواز و ناكاریگەر دەبن. لەبەرانبەردا پێشمەرگە وەك هاوپەیمانی ئەمریكا دەردەكەوێ، سەركردە كوردەكان دەچنە بەغدا و رۆڵی یەكلاكەرەوە دەبینن لە سەركردایەتیكردنی ئەو قۆناغە، كورد دەبێتە هاوبەشێكی سەرەكی بنیاتنانەوەی عێراق، لە كەركووك و ناوچەكانی تریش، زەمینەی ئەوە خۆش دەكات كورد لەڕووی ئیداری و ئەمنی و ئابوورییەوە هەژموونی خۆی بەسەریاندا بسەپێنێ. بەڵام دەبینی كورد لە گفتوگۆ و دانوستاندنەكانی لەگەڵ بەغدای ئەوكات كە هیچكات بەو ئەندازەیە لاواز نەبووە، نەك نەیتوانی ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیع بەدەستی هێناوە بیچەسپێنێ، بەپێچەوانەوە بەنەخشەڕێگای چارەسەرێكەوە هاتەوە كە لەمادەی 140ی دەستووردا داڕێژراوە و دوور نییە ئەنجامەكەی بەجۆرێك بێت دواجار حەقی داواكردنەوەی مافیش لە كورد بسێنێتەوە.   دەركەوت عەرەب لەكاتی نووسینەوەی دەستوور ئەگەر لەڕووی سیاسیشەوە لاواز بووبن، بەڵام لەڕووی یاساییەوە زۆر ورد و بەهێز بوونە. بەپێچەوانەشەوە كورد لە رۆڵبینینی سیاسی ئەوكاتی بەغدا چەندە بەهێز بوون، كەچی لەڕووی یاساییەوە نەشارەزا و لاواز بووە. دەركەوت عەرەب زۆر لە كورد ستراتیژیتر بیریان كردووەتەوە و بە نەخشەڕێیەكی دەستووری بۆ چارەسەری كێشەی كورد لە عێراق دەستی كوردیان بەستووە لە دەستبردن بۆ هەر چارەسەرێكی تر و پابەندیان كردووە بە مادەی 140ـەوە. لە ناوەڕۆكی مادەكەشدا بەجۆرێك تەڵەیان بۆ كورد ناوەتەوە كە بە هیچ جۆرێك نەتوانێ‌ خۆی لێ دەرباز بكات. نەدەبوو بە هیچ جۆرێك كورد بەو چارەسەرەی مادەی 140 رازی بێت كە راپرسی لەسەر ناسنامەی خاك بكرێت. چ لۆژیكێك لەپشتی ئەوەوەیە كە بەشێكی نیشتمانەكەت بەدرێژایی دەیان ساڵ كەوتبێتە بەر سیاسەتی پاكتاوی رەگەزی و تەعریب، تۆ رازیبیت بڕیاردان لە ناسنامەی ئەو نیشتمانە ببەسترێ بە دڵی دانیشتووانەكەیەوە. با گریمانەی ئەوە بكەین كە باوەڕ وابووە بەجێبەجێكردنی ئەو مادەیە دوای گەڕانەوەی ئاوارە و چوونەوەی عەرەب بۆ زێدی خۆیان و گەڕانەوەی قەزاكانی چەمچەماڵ و كفری و كەلار و خورماتوو بۆ سەر كەركووك، لەو راپرسییەدا كورد دەتوانێ‌ دڵی ئەو خەڵكەی سەر خاكەكەی بەدەستبهێنێ، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە چۆن ئەوە بەسەر وەفدی كوردیدا لەناو لیژنەی نووسینەوەی دەستوور تێپەڕیوە كە چارەنووسی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی تر ببەسترێتەوە بە كێشەی ئیداریی بەغدا و تكریت و رومادی و دیالە و نەجەف و كەربەلاوە؟ لەكاتێكدا بۆ كەركووك ئەم گرفتە پەیوەندی بەناسنامەی نەتەوەیەكەوە هەیە و كێشەكە كێشەی خاكە، بەڵام هەموو گۆڕانكارییە ئیدارییەكانی تری عێراق كێشەی ئیدارین.  كورد دەیتوانی لە هەندێ‌ قۆناغدا مادەی 140 بۆ چارەسەری كێشەكان بە قازانجی خۆی بەكاربهێنێ، بەڵام دەرفەتەكانی لەدەستچوون و كێشەكان ئاڵۆزتر بوون. چەندە جێبەجێكردنی مادەكەش دوابكەوێ بە قازانجی عەرەبە. بە دەقیقی مادەی 140 وەك چارەسەرێكی پزیشكی وابوو بۆ نەخۆشییەكی درێژخایەن، ئەگەر لەكاتی پێویست بەكارنەبرێت و زۆر بمێنێتەوە، دەبێتە ژەهرێكی كوشندە بۆ نەخۆشییەكە. ئێستا دەبێت كورد لەوە تێبگات كە هێشتا كاركردن بە مادەی 140 كەمێك كاریگەری ماوە بە قازانجی كوردستان، بەڵام زۆر دواكەوتنی دەبێتە ئەو ژەهرە كوشندەیە.  ئێستا لە تەواوی ئەو ناوچە كوردستانیانەی دەرەوەی هەرێم كە مادەی 140 دەیانگرێتەوە، لە دەرئەنجامی خراپ سیاسەتكردن و خراپ ئیدارەدانیان كە 14 ساڵ بەدەستی كوردەوە بوون، هەروەها وەك لێكەوتەی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، پێكهاتەكانی تر بەڕەهایی دەسەڵاتی كورد رەتدەكەنەوە. بەشێك لە كوردیش تا ئەو ئەندازەیە نیگەرانن كە مەیلی ئەوەیان نەماوە كورد حوكمیان بكاتەوە. جا مەترسییەكە لێرەدایە كە رۆژ لەدوای رۆژ ئەو ئاراستەیە باڵا دەكات. بەغدا هەركات دڵنیابوو لەوەی زۆرینەی دانیشتووانی ئەو ناوچانە لە راپرسیدا دەنگ بە مانەوە لەگەڵ بەغدا دەدەن، بەدڵنیاییەوە هێزی جێبەجێكردن و سەپاندنی ئەو مادە دەستوورییەی هەیە و بەزۆریش بێت جێبەجێی دەكات. كە زۆرینەش دەنگیان لە دژی ئەوەدا بخرێنە سەر كوردستان، ئەوكات بۆ هەمیشە كورد مافی داواكردنەوەی ئەو خاكەی نامێنێ.  لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە ئەوكات چەمچەماڵ و كفری و كەلاریش لە ئێمە دەستێننەوە و هەمان سیناریۆ بۆ پارێزگای دهۆك و ئاكرێش پەیڕەو دەكەن، چونكە كورد خۆی رازی بووە هەموو ئەو دەستكارییە ئیداریانەی لە دوای ساڵی 1968 بەمەبەستی سیاسی كراون، وەك پێشتریان لێ بكرێتەوە. واتا لەبری ئەوەی بەمادەی 140 خاكی زەوتكراو بخەینەوە سەر هەرێمی كوردستان، بەشێك لە خاكی هەرێمی كوردستانیش دەخرێتەوە سەر بەغدا و مەترسی دەكەوێتە سەر قەوارەی هەرێمەكەشمان. 

د. موئمین زەڵمی "هارمۆنیبوون لەهەموو كات زیاتر بۆ تاكی كوردی پێویستە، بەمانای ئەوەی ئیتر لەقاوغە حزبییەكە بێتە دەرەوە". هەرێمی كوردستان، لەگەڵ ئەوەی ئەزمونێكی فیدارڵییە لەناوخۆی عێراقەوە، بەڵام ئەزمونێكی دیموكراسیشی لەفرە حزبی تاقیكردۆتەوە‌و بەهەردوو لایەنی ئیجابی‌و سیلبی تێیپەڕاندووە، ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە ئەودیوی حزبایەتیش تاقی بكرێتەوە؟ حزب‌و حزبایەتی لەسادەترین تێگەشتندا كۆبوونەوەی گرۆی هاوڕێیانە‌و خێزانییە لەسەر كۆمەڵێك چەمك‌و دونیابینی، حزبایەتیش دەبێتە سیلەی رەحم بۆ ئەندامەكانی‌و لەمسەری وڵاتەوە بۆ ئەوسەری وڵات دەیانكاتە دۆست‌و نزیك‌و خەمخۆری یەكتر، ئاسایی ئەندامی حزبێك لەزاخۆوە كەدێتە هەورامان، دڵی بەئەندامێكیتری حزبەكەی دەكرێتەوە، ئەم مامەڵە خێزانییە تا رادەیەكی زۆر رەنگیداوەتەوە لەقۆناغە جیاوازەكانی حزبیشدا زیاتر‌و زیاتر تۆخ بووەتەوە. بەتەنیشتی ئەمەوە، كۆپی پەیستی بیرورا‌و قەناعەت‌و هەڵسوكەوت‌و جیهانبینی‌و تەنانەت بیركردنەوەكانیشی گرتۆتەوە‌و دەرفەتی بیركردنەوەی تاكەكانی تەسك كردۆتەوە، یانی ئەندامی حزب بیركردنەوەی زیاتر بەئەركی خۆی نازانێت، تەنانەت زۆرجار خوێندنەوەی زیاتر وتێفكرینی زیاتر‌و ... تاد دراوەتە پاڵی كەسی یەكەم یان گروپێكی باڵادەستی حزبەكە‌و ئیتر ئەندامانی خوارەوە بیركردنەوەیان بەكاری خۆیان نەزانیوە‌و كەسی یەكەم چی وتبێت كۆپی كراوە. ئەودیوی حزبایەتی چیە؟ چۆن تاقی بكرێتەوە؟ ئەگەر لەچوارچێوەیەكی حزبی‌و بیركردنەوەی حزبی‌و پابەندبوونی حزبی كەمێك دوورتر بروانین، دەردەكەوێت كەبەڵێ دەكرێت هەموو پێوانەكان پێوانەی حزبی نەبن، هەموو پاڵنەرەكان حزب نەیانجوڵێنێت، هەموو جامەكان حزب پڕیان نەكات، هەموو كێكەكان حزب دابەشیان نەكات‌و تەنانەت هەموو بەرژوەندییەكان‌و داهاتووەكانیش حزب قۆرخیان نەكات. هارمۆنیبوون لەهەموو كات زیاتر بۆ تاكی كوردی پێویستە، بەمانای ئەوەی ئیتر لەقاوغە حزبییەكە بێتە دەرەوە، ئاسایی بێت‌و ئەسڵیش ئەمەیە راستییەكان وەك خۆیان ببینێت، چاویلكەی حزب وەلا بنرێت‌و دونیابینی فراوانتر لەبەرچاو بگیردرێت، تاكێك بێت بۆ خۆی بخوێنێتەوە‌و بیر بكاتەوە‌و دەرفەتی گەورە بخولقێنێت‌و پارچە بچوكەكان كۆكاتەوە‌و هەر خۆشی وێنە گەورەكە دروست بكات. كە وامان كرد، ئیتر بیر لەبەرژەوەندی گشتی دەكەینەوە، ئاساییە ئەندامی چەند حزبێكی جیاواز پێكەوە لەچوارچێوەی پڕۆژەیەكدا خزمەت بكەن، سنور‌و كۆتە حزبییەكان تێپەڕێنرێن، تەنانەت لەكاتی هەڵبژاردندا ئاسایی ببێتەوە پڕۆژەكان یەك بخرێن، كاندیدەكان بازنەی سوریان لەسەر لاچێت، نوخبەیەكی باش‌و بەتوانا‌و سەركەوتوو پێش بخرێن،‌و خرمەتی گشتی ببێتە ئامانج، ئیتر رێگای جیاوازتر تاقی بكرێتەوە‌و لەو دیوی حزبایەتییەوە هەنگاوی گەورەتر بۆ ئامانجی گەورەتر بگیردرێتەبەر. ئەودیوی حزبایەتی، تاكە حزبییەكان دەگوزاێتەوە،‌و ئەندامانی حزبەكان رادەهێنێتەوە‌و بەرژەوەندییە حزبییەكان دەداتە قاڵب، ڕەنگەكان دەبنە هی  هەمووان نەك هەر پارچەیەك هەڵسێت‌و رەنگێك بۆ خۆی بەرێت، كەشێكی نوێ دێتە كایەوە،‌و لەنەبوونی خزمەتگوزاری گەڕەك‌و گوند‌و شارەكاندا، كامپەینە ڕەنگاورەنگەكان چالاك دەكرێن، ئاساییە هەموو پێكەوە لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون خەمی یەكتر دەخۆن‌و هەوڵی پاراستنی شكۆی یەكتر دەدەن، كاتێ ستەم له كەسێك دەكرێت هەمو پێكەوە پشتیوانی دەبن،‌و هەمووانیش پێكەوە دژی ستەمكار دەوستنەوە، هەموو پێكەوە پەسنی وەزیری باش‌و پەرلەمانتاری باش‌و نوێنەری باش دەكەن‌و پێكەوەش ناچالاك‌و خۆپەرست‌و ناباشەكان دەدەنە بەر نەشتەر، لەكۆی گشتیشدا هەمووان سودمەند دەبن نەك تەنها گروپێك یان ئەندامانی حزبێك  

.دڵشاد ئەنوەر نابێت مەرگی بریار بەسادەیی تەماشا بکەین، ناکرێ مەرگی بریار نەکەینە هەلێک بۆ قوڵ بوونەوە لە ئەسڵی کێشەکە. بریار هەمووانی گریاند، بریار هەمووانی هەژاند، بەڵام گەر تەنها بە شێوەیەکی عاتفی لە کۆچی بریار بروانین، ئەوا دوو سبەی تۆزی عاتیفەمان دەنیشێتەوە و بریارمان لە یاد دەچێت، دەیان بریاری تر بێ باوک دەبن. دەبێت تێبگەین، بریار تەنها منداڵ نیە، کۆچی باوکی گڕی لە ناخی بەردا بێت، دەیان منداڵە شەهیدی تر هەیە، شەو تا بەیانی ناخیان دەسوتێ، بێ باوکی دەیانکوژێت، بەڵام کەس پێیان نازانێت، چونکە زومی ئیعلامیان لەسەر نیە. دەبێت مەرگی بریار و سوتانی ناخی مناڵە شەهیدەکان بکەینە دەرفەت، تا پەنجە بخەینە سەر برینەکان و قسە لەسەر ئەسڵی کێشەکان بکەین، چونکە تا پەنجە نەخەینە سەر برینەکان، هەموو ساتێک دەبێت چاوەروانی بێ باوک بوونی دەیان جگەر گۆشەی تری وەکو بریار بکەین. لێرەوە دەبێت بپرسین؟ -ئەرێ ئێمە ٤٠٠ هەزار پێشمەرگەمان هەیە، بۆ سنورەکانی هەرێم واڵان بە ڕووی تیرۆردا و بە ئاسانی دەستیان دەگاتە کۆمەڵگەیەکی کورد نیشینی چەند هەزار کەسی ؟ - ئەرێ بۆ بەرپرسێکی ئاسایی، ٣٠ پاسەوانی هەیە و بە وەجبە پاسەوانێتی ماڵەکەی دەگرن، بۆ ناحیەیەکی گەورە و گران، چوار رەبیەی تۆکمەی لە دەوروبەر نیە؟ - ئەرێ بۆ باخی هەر مەسئولێک، چوار پێنج شێفی بۆ دانراوە و موچەکانیان لەسەر وەزارەتی پێشمەرگەیە، کەچی سنورەکان گرفتی بێ پاسەوانیان هەیە؟ - ئەرێ تاکەی پیشمەرگە ناکەنە هێزێکی نیشتیمانی؟ تاکەی مەشق و راهێنانیان بێ ناکەن ؟ تاکەی بە بێ چەک و تەقەمەنی و کەرەستە و کەل و پەل ، دەیانخەنە نێو کورەی ئاگرەکە؟ . ئاخر معقول نیە، رەبیەیەکی سنور چوار پێشمەرگەی تیا بێ، بەر ماڵی مەسئولێک ٢٠ دابەستەی تیابێ! یانی معقول نیە، هێرشی داعش کەبەچەند سەد چەکدارێکەوە هاتبنە هەولیر، بە بیست سی چەکدارێکەوە جلولا بگرن، ئەمە دەسەڵاتی کوردی رانەچڵەکاندبێ ! بۆیە دەبێت کۆتایی بە فرمیسک و گریانی کاتی بێت لەمەودوا قسە لەسەر ئەسڵی کێشەکان بکەین . دەبێت هێزەکان مەشق و راهێنانیان پێ بکرێ، پێشمەرگە لەنێو باخ و بەردەمی ماڵی بەرپرسان دوور بخرێتەوە و ئەرکە سەرەکیەکەی رادەست بکرێ کە پاراستنی نیشتیمانە، بێگومان گەر ئەمەش کرا، ئاسان نیە بۆ هێزێکی نامۆ، دزە بکاتە نێو ناحیەیەکی کورد نیشین و بریارەکان بێ باوک بکات.

هونەر تۆفیق ماوەی نیوسەدە زیاتر لە ١٩٤٨ -٢٠٠٣ ، سونەکان پێشەنگی بەرەی رووبەڕووبونەوەی ئیسرائیل بوون . سوننەکان سەرکردایەتی جەنگەکانی دژ بەئیسرائیلیان لە ١٩٤٨ ، ١٩٦٧ ، ١٩٧٣ و دواترینیان لێدانی ٣٩ رەکێتی سکودی عێراق ١٩٩١ کردووە .  لەو ماوەیەدا هەمیشە سونەکان هاوئایینەکەی خۆیان (شیعە )یان بەوە تۆمەتباردەکرد کە ژێربەژێر هاوکاری ئیسرائیلن . پیاوە ئایینیەکانی سونەش لە گێڕانەوەی مێژووی شیعەدا ، ئەو مەزهەبەیان بە دەستکردی جولەکە دەناساند . جەمال عەبدولناسر و سەدام حسەین و شا فەیسەڵی سعودیەی عەرەبی سەرسەخترین سونەکانی نەیاری بوونی قەوارەی ئیسرائیلی بوون . لە مەنهەجی خوێندنی سعودیدا منداڵە سعودیەکان وا فێردەکران کە گەورەترین مەترسی لەسەر ئیسلام بوونی جولەکەیە .  ئەم سەنگەرەی سونە لە بەرانبەر ئیسرائیلدا لە سەدەی بیست و یەکەمدا و لە ساڵی ٢٠٠٣ و کەوتنی کۆمارەکەی سەدام حسەینەوە چۆڵکرا و لە ئێستادا زۆرینەی وڵاتانی سونە مەزهەب بە سعودیەی عەرەبیشەوە لەئاستی جیاوازدا پەیوەندی دۆستانەیان لەگەڵ ئیسرائیلدا پەیداکردووە . شیعەکان شوێنی سەنگەرەکانی سونەیان دژ بە ئیسرائیل پڕکردۆتەوە . تاکتیکی سەربازی ئەو وڵاتانەی لە ناکۆکیە جیهانیەکان دەگەن ( لەوانەش ئێران ) لە قۆناغێکی نوێدایە کە دەکرێت پێ ی بگوترێت سەردەمی رەکێتە زیرەکەکان . روسیا مۆدێلێکی نوێ ی بۆ ئەگەری ڕووبەڕووبوونەوە لە ستراتیژی سەربازیدا داهێنا کە مۆدێلی رەکێتە هایپەرسۆنیک Hypersonic کەکانیەتی . بەچاولێکەری روسیا ، ئێرانیش وەک سەرکردەی جیهانی شیعە ، توانا تەکنەلۆجیەکانی لە بەرهەمهێنانی ڕەکێتە زەمین -زەمینی ، زەمین - ئاسمانی ، دەریا - زەمینی ، چڕکردۆتەوە . ئەم لێهاتووەییەی ئێران لە کەرتی ڕەکێتدا ، بۆ لایەنگرەکانی بۆتە بەرەکەت و بۆ نەیارەکانیشی مەترسیەکی گەورەیە .  حیزبوڵای لوبنانی و حەماسی فەڵەستینی و سوپای سوریای ئەسەد و حوسیەکانی یەمەن و حەشدی شەعبی لە عێراق کە هەموویان بە عەقیدە و فەرمان بەستراونەتەوە بە ئێرانەوە و جۆرەها رەکێتی ئێرانی دوور و کورت مەودای ئێرانیان لەبەردەستدایە ، بەدەوری ئیسرائیلدا سەنگەرەکانیان تۆکمەکردووە . بەجۆرێک بەرەکەیان تێکەڵاوکردووە وەک تۆڕێکی پێکەوە بەستراو سنووری نێودەوڵەتی لە نێوانیاندا نەماوە . لەو چوارچێوەیەدا حیزبووڵا لە دیمەشقە ، سوپای قودس لە لوبنانە ،حەشدی شەعبی لە یەمەنە و حوسیەکان لە عێراقن ... نەرمی لەگواستنەوە وسانایی لە جوڵەی رەکێتەکانیان لەنێوان خۆیاندا گەورەترین مەترسی خستۆتە دڵی ئیسرائیلیەکانەوە .  ئەو کاتەی ئیسرائیل مەترسی لەبەرەی سوننە هەبوو چارەسەرکردنی ترسەکەی ئاسانتربوو وەک پرۆسەی ئۆپرا ١٩٨٠ کە کورە ئەتۆمیەکانی عێراقی وێران وخاپورکرد ، دەیتوانی خاڵی هێزی بەرانبەرەکەی بپێکێت و لەبەینی بەرێت . بەڵام لەم ستراتیژە تازەیەی شیعەدا خاڵی هێزیان لە پەرشبوونی رەکێتەکانیاندایە بەو وڵاتانەی بەدەوری ئیسرائیلەوەن . چارەسەرکردنی لەلایەن ئیسرائیلەوە ( بۆردمانەکانی سوریا و دواترینی عێراق - حەشدی شەعبی ) لەلایەکەوە گۆبەنگ نانەوەیە بۆ ئەمریکاییەکان لە عێراقدا و لەلایەکی تریشەوە دنەدانە بۆ ئەوجەنگەی هیوادارە لەنێوان ئەمریکا و ئێراندا ڕووبدات .  دوو ئەنجام چاوەڕوان دەکرێت لە سەرەتای ئەم جەنگەی نێوان شیعە و ئیسرائیلدا . یەکێکیان تەمەنی هەیمەنەی شیعە لەناوچەکەدا درێژدەکاتەوە و لەدنیای ئیسلامدا بەشەڕی کافر و موسڵمان وێنا دەکرێت کە ئەو سۆزە بۆ ئێران و شیعە دەبێتە دەستکەوت . ئەوی تریان بەتەواوی گیرۆدەکردنی ئەمریکایە لە عێراق و سوریادا تا ئاستی کشانەوە و جێهێشتنی بۆ ڕوسیا و ئێران .

د. دانا حەمەعەزیز لە ڕوی جوگرافییەوە، گەورەترین وڵاتی سەر زەوییە، ڕوبەرەکەی نزیکەی دوو ئەوەندەی چین یان ئەمریکایە، زۆربەی خاکەکەی ئەکەوێتە ئاسیاوە، بەڵام زۆرینەی خەڵکەکەی لە بەشە ئەوروپاییەکەیدا ئەژین، کۆی گشتی دانیشتوانەکەی ١٤٥ ملیۆنە. ڕوسیا، لە ڕوی سیاسیەوە بەدرێژایی مێژوو ولاتێکی نائارام و، لە ڕوی ئابوری و کۆمەلایەتیەوە هەمیشە ناجێگیر بوە. سەرکەوتنی شۆڕشی بەلشەڤی و کۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی قەیسەریی، باری سەرشانی روسیای قورستر کرد و بەڵای بۆ مرۆڤایەتی هێنا، روسیای لە دەولەتێکی کشتوکاڵیەوە بردە پێشبڕکێەکی نابەرامبەر لەگەڵ خۆرائاوادا.  ڕوسیا، لە ڕوی تەکنۆلۆجیای سەربازیەوە، تا ڕادەیەك ململانێی خۆراوای کردوە، بەڵام بەدەرێژایی سەدساڵی رابردوو، جگە لەبەرهەمهینانی چەکی کۆمەڵکوژ و تانك و فرۆکەی جەنگیی، هیچ پێشکەوتنێکی بەدەستنەهێناوە. وەك ئەندرێ زاخارۆڤ ی زانای فیزیای ڕوسیی ئەڵێ، ڕوسیا یان سۆڤیەتی جاران لەڕوی زانستیەوە هێشتا زۆر ساوایە. لە ڕوی سیاسی یەوە، ڕوسیا ڕۆژ بەڕۆژ لە پاشکەشە دایە، دیمۆکراسیی کوژاوەتەوە، ئایندەی سیاسی وڵات ڕوو لە تاریکییە. ڕوسیا، خاوەنی گەورەترین سەرچاوەی وزەیە، بەڵام بەدەس قەیران و لەژێر باری سەختی ئابوریدا ئەتلێتەوە، خاوەنی ٦٠٠ ملیۆن دۆنم زەوی کشتوکاڵیی و گەورەترین هەناردەی گەنمە لە جیهاندا بەڵام خەڵكەکەی بەدەست برسێتی یەوە ئەناڵێنن. ئاشتی کۆمەڵایەتی لە مەترسی تەواودایە و بۆ هەموو ١٠٠ ژنێك، تەنها ٨٦ پیاو هەیە کە زۆربەیان ئالودەی کهول و مادە هۆشبەرەکانن. پەیوەندی کۆمەڵایەتی داتەپیوە و رۆژ بەڕۆژ ژمارەی دانیشتوان بەشێوەیەکی تراجیدی لەکەمبونەوەدایە.  لە سەد ساڵی ڕبردودا لە سایەی سەقەتیی حوکمڕانیی مۆسکۆ دا، ٢٢ ملیۆن کەس لە روسیا و کۆمارەکانی سۆڤیەتی جاران لەبرسا مردوون. ئێستا زۆرینەی خەلکی روسیا لەسەر یان لەژێر هیڵی هەژاریەوەن و بەدەس خراپی باری تەندروستیەوە ئەناڵێنن. جگە لە بۆمبە ئەتۆمیە مێگا تەنیەکانی، روسیا داهینانی نەهێناوەتە ناو کاروانی پیشکەوتنی زانستی و ئابوری، بەدریژایی سەد ساڵی ڕابردوو جگە لە نمایش وخۆبادان بە چەکە کۆمەڵکوژەکانیەوە، کارتێکی بەهێزی لەدەستدا نەبووە بۆ ململانێ و گوشار. دەستی لەهەر کێشە و قەیرانێك وەردابێ ئاڵوۆزتری کردووە، لەپیناوی بەرژەوەندی خۆی سەودای قێزەونی کردوە، هیچ بەهایەکی یاسایی و ئەخلاقی نەناسیوە و بێ سڵەمینەوە کارەساتی گەورەی بەسەر خەڵك وشوێنی تردا هێناوە، کۆریای باکور باشترین نمونەی شوێن پەرێزی روسیایە! ڕژێمە تۆتالیتاریەکانی وەك بەعس، لەسەر شێوازیی ڕوسیی وڵاتیان بەڕێوە بردوە و، ستایلی روسیی پرەنسیپی داپلۆسین و پاکتاوکردنی بەرانبەرە ناوخۆییەکانیان بوە. وڵاتە دواکەوتوەکانی دنیای سێ لە ئاسیا و ئەفریقاوە هەتا ئەمریکای لاتین، لەلایەن روسیاوە قۆستراونەتەوە و بەچەکی ڕوسیی شەڕی ناوخۆیان کردوە. ئەوروپای خۆرهەڵات گەورەترین قوربانی دەستی ڕوسەکانە، ترس و بێ متمانەیی و ڕەگەزپەرستیی هێشتا کەلتوری زۆرینەیە. ئەوروپای خۆرهەڵات دەیان ساڵی دیکەی ئەوێ بۆ ئاوێتە بوون لەگەڵ سیستەمی سیاسیی و ئابوریی و، ئاشنابوون بە کەلتوری خۆراوا. کە چوی بۆ ڕوسیا، بە مۆسکۆ هەڵنەخەڵەتێی، لە جادە و باڵەخانە و تێر و پڕیی شوێنە ڕاقیەکانی ئەم شارەوە مەڕوانە ئەو وڵاتە. بایەخەدان بە پایتەخت و فەرامۆشکردنی شوێنەکانی تر، خەسڵەت و سیمای ڕژێمە هەرە خراپەکانی دنیایە.

چیا عەباس  سەرهەڵدانی ئۆپزسیۆنی پەرلەمانی لە کوردستان گۆرانکاریەکی نوێ بو و نامۆش بو بە کڵتوری سیاسی بزافی کوردایەتی. بە درێژایی مێژو هێزە کوردیەکان بۆ یەکلایی کردنەوەی جیاوازی و ناکۆکیەکانیان پەنایان بۆ چەک و شەرکردنی یەکتر بردوە، کاتێک بەم شێوازە سەرکەوتو نەبون بە رێکەوتنی لەرزۆک و کاتی ناکۆکیەکانیان بۆ ماوەیەک بە لاداون. ئەزمونەکانی هێزە سیاسیەکانی باشور لەم روەوە ئەوەندە زۆرن لە ئەژمارکردن نایەن، لە دوا مەتافیشدا میللەت باجێکی گەورەی ئەو سیاسەتانەی داوە. ئەگەرچی باڵی مەکتەبی سیاسی ( ناسراو بە جەلالی) زیاتر لە نیو سەدە لەمەوپێش وەک بەرەیەکی نارەزای ئۆپزسیۆن لە ناو پارتیدا سەری هەڵدا و بە قەتماغەیەکی تەنکی فکری ئاگرەکەی خۆشکرا، بەڵام لە جەوهەردا ئۆپزسیۆنبون و هزرەکەی بە زەرەرێکی زۆری میللەت شکانەوە چونکە هەر دو تەوەرەکە شەرێکی سەختی ناوخۆی لێکەوتەوە و داگیرکەرانی کوردستان بە کامل ئیستراحەت دۆخەکەیان قۆستەوە. پێشتریش  لە دوا ساڵەکانی پەنجای سەدەی رابوردو گروپێکی نارەزا ( ئۆپزسیۆن) لە ناو سەرکردایەتی پارتیدا دروستبو، بەڵام ئەمەیان بێ شەر دامرکایەوە.    دوای شکستی شۆرشی ئەیلول دروستبونی یەکێتی وەک نیمچە بەرەیەکی فرە منبەر و ئاراستەی جیاواز ئەزمونێکی نوێ بو، بەڵام هەر زۆر زو دەرکەوت لە لایەکەوە پارتی ئەم هێزە نوێیەی بە مەترسی گەورە لە سەر خۆی دەبینی و کەوتە دژایەتیکردنی سەرسەختی، لە ناو خودی یەکێتیشدا زو دەرکەوت کە دەنگی جیاواز و ئۆپزسیۆنبون تێیدا یەکسان دەکرا بە هەڵگەرانەوە و لادان و تەنانەت بە خیانەتیش ناوزەد دەکرا، هێزی چەکدار و توند و تیژی بۆ یەکلاکردنەوەی جیاوازیەکان بەکار هێنران. رەگ و ریشەی ئەقڵیەتی پاوانخوازی و قبوڵنەکردنی یەکتر لە چەمکە ئاینی و فکری وکۆمەڵایەتیە دواکەوتوەکانی کۆمەڵگای کوردەواریەوە هەڵقوڵاون، ئەم ئەقڵیەتە خەسڵەتێکی زەقی هێزە کلاسیکی و ئاینی و چەپرەو و فرە ئاراستەکان بوە، تایبەت ئەوانەی عەقیدە و بیر و باوەرێکی داخراوی چەقبەستو دینامۆی سیاسەت و کرداریان بون. ئەم ئیرسە مێژوییە، تا ئەم چرکەیەش، بزافی کوردایەتی لە باشور شەکەت کردوە، ئەزمونەکانی دوای راپەرین و ژیانی پەرڵەمانی تا دروستبونی گۆڕان دەریدەخەن جیاوازی و ناکۆکیەکان بەرگی ئۆپزسیۆنێکی فەرمی کاریگەریان بە بەردا نەکرابو، زیاتر بە میزاجی سیاسی و شەر و دو ئیدارەیی و دابەشکردنی دەسکەوت و داهات و لاوازکردنی رکابەر و فشارکردن لە دەسەڵات پراکتیزە کراوە، فیفتی بە فیفتی و شەری ناوخۆ و رێکەوتنی ستراتیژی نمونەی زەقن.  ئەمجۆرە لە ئۆپزسیۆنکردنی ئۆپۆرچینستانە لە پراکتیکدا کاریگەری سنورداری هەبوە لە دابینکردنی بەرژەوەندیەکانی میللەت و ئامانجە سیاسیەکانی، بە تەنیشت ئەمەشەوە نەک تەنها سەرکەوتو نەبوە لە گەشەکردنی هۆشیاری کۆمەڵایەتی و چوسپاندنی حوکمی یاسا بەڵکو دیاردەی قێزەوەنیشی لێکەوتۆتەوە، گەندەڵی کوشندە، موچەی بە قیست، قۆرخکاری بازار و ئابوری، قەرزی ملیارەها دۆلار، پێشێلکردنی ئازادی و مافەکانی مرۆڤ، کارەساتی ١٦ ئۆکتۆبەر، بێئومێدی و... تاد ئەو راستیە دەسەلمێنن. سەرهەڵدانی رەوتێکی چەپرەوی رادیکاڵی لەرزۆک و ناجێگیر لە باشور و باکور و دواتر لە رۆژهەڵاتی کوردستان گۆرانکاری گەورەی ئەو سەردەمانە بو، ئەم رەوتە بەرامبەر بە دوژمن و داگیرکەران هێزی بزوێنەر و پاک و تێکۆشەری کوردایەتی بو، بەڵام لە ئاستی ناوخۆدا بەهۆی قیرسچمەیی فکری و سیاسی و نیەتی سرینەوەی بەرامبەرەکانی ئەستەنگ و لەمپەر بو لە بەردەم گۆرینی هاوکێشە سیاسیە کلاسیکیەکانی بزافی کوردایەتی بەرەو ئاراستەکانی سەردەم. بە گشتی ئاراستە جیاکانی ئەم رەوتە تەنها خۆیان بە خاوەنی راستیەکان زانیوە و لەم دیدەشەوە خۆیان بە خاوەنی ئایندە زانیوە، بۆیە زۆربەی کات نەیان توانیوە لە گەڵ ئاراستە ناکۆک و جیاکانی تر بەیەکەوە وەک کورانی میللەت کاربکەن، چەندین ئەزمونی پارچەکانی کوردستان ئەم راستیە دەسەلمێنن. شێوازی مامەڵەکردنی ئەقڵیەتی ئاراستە بە ناو مۆدێرن و سەردەمەکان لە گەڵ جیاوازی و ناکۆکیەکان خۆ سەپێنەر و چاوچنۆک و زیگزاگ و کەم تۆلێرانسیش بوە، ئەوەی مایەی سەرسورمانێکی رەوایە توێژە بە ناو رۆشنبیرەکەی ئەم ئاراستانە لە ژێر کاریگەری هزرێکی سواوی بەسەرچو وەک تابوری پێنجەم پەلاماری رکابەرەکانیان داوە و هەزار و یەک داستانی پوچەڵیان بۆ فکر و کرداریان هۆنیوەتەوە. ئەم گروپانە، ئێستاشی لە گەڵدا بێت، پەلەیانە و مەبەستیانە لە ماوەیەکی کورتدا بەو مێتۆدانە ناکۆکی و جیاوازیەکانیان لە گەڵ ئاراستەکانی تر بە سود و سەرکەوتنی خۆیان یەکلایی بکەنەوە و تۆلەسەندنەوەی مێژوییش بکەنەوە.  ئێستا، کاتێک باسی ئەم دیاردەیە لە باشور بکەین، دەبینین لە گەڵ باڵادەستبونی ئاراستە کلاسیکیەکان ئەوانی تر نەک تەنها وەک بەفری بەر هەتاو هێدی هێدی تواونەتەوە، بەڵکو بونەتە پاشکۆ و لە سایەی رەحمەتی بەرەکەی تردا گوزەریان کردوە و دەیکەن. ئەم بێدەسەڵاتی و پاشکۆیەتیە ئاماژەی زەقن بۆ زەمینەی لەرزۆکی تێرامانیان بۆ پرسەکانی سیاسی و حوکمرانی و فکری و ئابوری و ژیانی پەرلەمانی، چونکە دەتوانن رێگەی ئۆپزسیۆن بگرنە بەر و لەو سەکۆیەوە خزمەتی میللەتەکەیان بکەن، بەڵام لە جەوهەردا ئەهلی ئەو کارە نین و چاوەکانیان بریوەتە دەسەڵات و دەسکەوتەکانی.        لە گەڵ دروستبونی گۆران و پێرەوکردنی سیستەمی ئۆپزسیۆنی پەرلەمانی قۆناغێکی بێ وێنە لە بزافی کوردایەتی دەستی پێکرد. گەلەکۆمەی سیاسی و سەربازی هێزە کلاسیکیەکان لە گۆڕان و ئەزیەتدانی بە رێگە ئیستبدادی و نایاسایی و نادیموکراسیەکان جارێکی تر سەلماندیان کە لە هەمو سات و ئانێکدا ئەقڵیەتی خۆسەپاندن و خۆپەرستی و قبوڵنەکردنی جیاوازیەکان زیندوە و ئاسان دەبوژێتەوە و سەرئاو دەکەوێت، هەر بۆیەش نەوشیروان مستەفا نیو ساڵ پێش کۆچی دوایی رایگەیاند ژیانی پەرلەمانی لە هەرێم کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە. لە چەند ساڵی رابوردودا چەند روداو و گۆرانکاریەک لە دۆخ و پێکهاتەی سیاسی کوردستان رویان داوە، وەک وەفاتی نەوشیروان مستەفا و دواتر مام جلال، لاوازبونی داعش، شکستهێنان بە ریفراندۆم، کارەساتی ١٦ی ئۆکتۆبەر و شکانەوەی هاوسەنگی هێز بە بەرژەوەندی بەغدا. لە بەرامبەر ئەمانەدا هێزە کوردیەکان لە سەر دارشتنەوەی پێکهاتەی سیاسی و حوکمرانی بە شیوازێکی نەرم و گۆرینی چەند کاراکتەرێک رێککەوتون. سەرەرای ئەم نەرمیە ترس و گومانی هێزە هاوپەیمانەکانی حوکمرانی لە یەکتر راستیەکی حاشا هەڵنەگرن، وەک بەرەکانی شەرێکی درێژخایان دەرواننە یەکتر، رۆحی دو بەرەکی و دو ئیدارەیی زیندو دەکەنەوە، داوای هاوسەنگی ئیداری و دارایی و سەربازی و ئەمنی دەکەن، چاوەروانی و هەڵوێستەکانیان لە سایەی چەمکەکانی قبوڵنەکردنی یەکتر و خۆسەپاندن و دەریایەک لە گومان دادەرێژن.  گۆڕان وەک هێزێکی خاوەن ئەزمونێکی درێژی ئۆپزسیۆن ئێستا چۆکی داداوە، دەسەڵاتدارانی سەلماندیان ئەهلی چاکسازی و ئۆپزسیۆنبونیش نین، بەشیک لێیان بازرگانی فرە ئاراستەن و لە مێژوی نزیکیشدا لە گۆمی چەندین جۆری گەندەڵیدا غەرق بون، بۆیە داماو چاویان لە خێر و بەرەکەت و نیعمەت و رەحمەتی دەسەڵاتە، لە پێناوی ئەوەشدا پەیمانیان داوە دوالیزمی پەرلەمانی پێرەو نەکەن، ناکرێت پێیەکت لە ناو دەسەڵات بێت ئەوی تریش لە دەرەوەی بێت. بەهۆی ئەوەی گۆڕانی گردەکە ناتوانێت شەری ئۆپزسیۆنبون بکات و لە دەسەڵاتیشدا ناتوانێت شەریک و کاریگەر بێت، بۆیە لە دوا مەتافدا گۆڕانی گردەکە لە دو جەژنە دەبێت.            خاڵی هەستیار و گەورە لەم دۆخەدا غیابی ئۆپزسیۆنێکی میللی کاریگەرە لە پەرلەمان و دەرەوەشی، ئۆپزسیۆنێک بە کاراکتەری شایستەی متمانەی خەڵک، کارنامەیەکی واقیعی دور لە دۆگما و پۆپۆلیزم و هات و هاوار، بە نەخشە رێگایەکی فرە رەنگ و دەنگ پەنا بەرێتە بەر رێکارە یاساییەکان بۆ چەسپاندنی پێگەی خۆی لە ئاستی لۆکاڵی و هەرێم و عێراق، ئۆپزسیۆنێک خۆراگر بەرامبەر کاردانەوە و ستەمکاریەکانی دەسەڵات، پەنا بەرێت بۆ زەمینەی جەماوەری، هاوکاتیش بە زمانی لۆژیک و واقیعی پەیامی خۆی بە بەغدا و وڵاتە ئیقلیمیەکان و هێزە بایەخدارەکان بگەیەنێت. ئۆپزسیۆنیك بۆ خەڵکی کوردستان بسەلمێنێت کە بەیەکەوە دەتوانن وەرچەرخاندنی گەورە لە بونیادی بزافی کوردایەتی و ئایندەیدا بە دەست بهێنن.   رۆتەردام: ٢٣ی ئۆگۆستی ٢٠١٩                 

هونەر حاجی جاسم متمانه‌ یه‌کێك له‌ هه‌ره‌ پڕنسیپه‌کانی کایه‌ی سیاسه‌تێكی ته‌ندروست، چونکه‌ هیچ پڕۆژه‌یێکی ستراتیژی سیاسی دوور مه‌ودا به‌بێ بوونی متمانه‌ سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ست ناهێنێت!. کاتێكیش متمانه‌ له‌ سیاسیه‌ت لاواز ده‌بێت!. پڕۆسسه‌ی سیاسی کێشه گه‌وره‌ی بۆ دروست ده‌بێت، بەمەش  ڕیگری ده‌کات له‌ چه‌سپاندنی پڕنسیپەکانی دیموکراسی و ترادسیۆنێکی سیاسی. هیچ کاتێک خه‌لکی هه‌رێم ئه‌وه‌نده‌ی ئێستا بێ متمانه‌ نه‌بووه‌، له‌ ته‌واوی شته‌کان ته‌نانه‌ت متمانه‌ی خێزانیش کێشه‌ی تێکه‌وتوه‌، چ جای متمانه‌ی سیاسی! که‌واته‌ خالی سه‌ره‌تا و کۆتایی بۆ دروستکردنی هێلێکی سیاسی جیاواز له‌م کات و ساته‌دا، ئه‌ویش نه‌بوونی متمانه‌یه‌. بۆیە له‌ ئێستادا کایه‌ی سیاسیه‌ت له‌ کوردستانی عێراق بێ متمانه‌ترینه!‌، هه‌ر ئه‌مه‌ش وایکردوه‌ هه‌مو کایه‌کانی زانستی و په‌روه‌رده‌ی، کایه‌ی کۆمه‌لایه‌تی، کایه‌ی ئابوری و دارایی، کایه‌ی رۆشه‌نبیری و کۆی کایه‌کانی تر بخاته‌ زه‌لکاوێکی زۆر گه‌وره‌ی بێ متمانه‌یی!. بۆیه‌ ده‌توانین بلێین کێشه‌ گه‌وره‌که‌ی پڕۆسه‌سه‌ی سیاسی ئێستا نه‌بونی متمانه‌یە لە نێوان دەسەلات و خەلک . وە گه‌ڕانه‌وه‌ی متمانه‌ش ته‌نیا به‌ قسه‌ و گوتار ناکرێت، به‌لکو پڕۆسه‌سه‌ێکی په‌روره‌ده‌ی و پڕۆژه‌یێکی سیاسی تۆکمه‌ی جیۆستراتیژی ده‌وێت له‌ هه‌مو ئاسته‌کان. هه‌روه‌ها هه‌تاکو متمانه‌ش بۆ عەملیەی سیاسی دروست نه‌بێته‌وه‌ کوردستانی عێراق له‌ هیچ کایه‌یێک ناتوانێت گه‌شه‌ بکات!.