درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت ساڵانە لەگەڵ نزیک بوونەوەی وەرزی هاوین و بەرەو ووشکبوونی پووش و پاوەن لە هەرێمی کوردستان، مەترسییەکانی زیادبوونی ئاگر کەوتنەوە ڕوو لە زیاد بوون دەکەن، زۆرینەی کەوتنەوەی ئاگرەکان و هۆکارەکانی ۱۰۰% مرۆڤەکانن نەک ڕووداوە سرووشتییەکان. دەبێ هەمووان ئەو ڕاستییە بزانین کە ئاگر تەنیا زیان بە دار و درەخت ناگەیەنێت، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر هەموو سیستەمی ژینگەیی و ژیانی مرۆڤایەتی هەیە. یاسای تایبەت بە مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوە لە هەرێمی کوردستان. لە هەرێمی کوردستان یاسایەک بوونی هەیە تایبەت بە ئاگر کەوتنەوە کە بەم شێوەیە باس لە سزاکانی دەکات،سزاکان بەسەر لایەنی بەرپرس لە ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان (ماددەی ۲۱) - ئەو کەسە سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ٦ مانگ کەمتر نەبێت وە پێ بژاردنێک  کە لە (٥۰۰۰۰۰۰) دینار کەمتر نەبێت ھەر کەسێک ھەستێت بە ئەنقەست ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە یان ئاگر تێبەردانی دارستان. -     سزا دەدرێت بە بەندکردن بۆ ماوەیەک لە ۳ مانگ زیاتر نەبێت وە بە پێبژاردنێک کە لە (٥۰۰۰۰۰ پێنج سەد ھەزار دینار) کەمتر نەبێت ھەر کەسێک بەھەڵەکردن یان سەرپێچیکردنی حوکمەکانی ئەم بڕیارەیان ڕێنمایی بە دەرکراوەکان ببێتە ھۆی ڕوودانی ئاگرکەوتنەوە لەناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان. ڕێنمایییەکانی خۆپاراستن لە ئاگرکەوتنەوە و ڕێگە لێگرتنی لە ناو دارستانەکان بەپێی یاسای دارستان ژمارە (۱۰) ی ساڵی ۲۰۱۳ (ماددەی بیستەم) -    ئاگرکردنەوە لە نێو سنووری دارستانەکان و دەوروبەری بە درێژایی ۲۰۰ مەتر لە سنوورەکانییەوە قەدەغەیە. -     نابێت ھیچ جۆرە دەزگایەکی پیشەسازی یان دامەزراوەیەک کە ئاگر یان ماددەی تیشکدەر بە کاردێنێت لە ناو دارستانەکان یان کەمتر لە ٥۰۰ مەتر لە سنووری دارستانەکان دروست بکرێت.   ئامارەکانی سوتانی دارستان و پاوان. بە پێی ئامارێکی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی  هەرێم، هەرێمی کوردستان خاوەنی، (۲ ملیۆن و ٥۰۰ هەزار )دارستانی سرووشتییە، هەروەها خاوەنی،(۳٥٤۹۰ دۆنم)، دارستانی دەستکردە. تەنها لە ماوەی دەساڵی ڕابردوودا، ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰، (ملیوێنێک و ۲٦٥ هەزار و ۲٥٨) دۆنم دارستان سووتاون.. بە پێی ئەو ئامارە نزیکەی ٥۰%ی دارستانەکانی هەرێمی کوردستان سوتان. ئەمە لە کاتێکدایە، ساڵی حەفتاکان واتە پەنجا ساڵ پش ئێستا باشووری کوردستان، خاوەنی نزیکەی (٥ ملیۆن) دۆنم دارستانی سرووشتی و دەستکرد بووە. بەپێی ئامارێک کە دەست کەوتووە، لە ساڵی(٢٠١٢-٢٠٢٢)، ڕێژەی ئاگر کەوتنەوەکان لە بەشێک لە شار و ئیدارە سەربەخۆکانی باشوری کوردستان  بەم شێوەیە بووە، سوتانی دارستان و پاوەنەکان بە پێی دۆنم. 1. هەولێر ( ۷۱۰ ۲۹۷٫)دۆنم 2. دهۆک   ( ۱۲٨٫۰۰۱) دۆنم. 3. سلێمانی (٥۷۲٫٦۲۲) دۆنم. 4. هەڵەبجە ( ٥٦٫۱۷۳) دۆنم 5. گەرمیان (۷٥٫۱۳٨) دۆنم. کۆی گشتی(١٫١٢٩٫٢٨٤)دۆنم. زۆرترین ئەو درەختانەی لە ساڵانی ۲۰۱۰ تاوەکو ۲۰۲۰ سووتاون و سووتێندراون بریتیبوون لە مازوو، بەڕوو، قەزوان، سنەوبەر، کالیپتۆس و گۆیز،  رێژەی ۳۰% بۆ ۳٥%ی ئەو سووتانەی هەبووە، بەهۆی ئەو بۆردوومان و تۆپبارانەوە بووە، وڵاتانی هاوسنورەوە بووە، چەند هۆکارێکی تریش بوونەتە زیادبوونی ئاگر کەوتنەوەکان لە باشووری کوردستان، لەوانە، کاتی گەشت و سەیرانی هاوڵاتیان، ئەویش بەهۆی جێهێشتنی ئاگر لە دوای خۆیان، ئەو ئاگرانە بۆ ئامادەکردنی خۆراک بێت یا، بەشێک لە پاشماوەی خەڵوزی نێرگەلەکانن، بەشێکی تری هۆکاری ئاگرەکان، فڕێدانی پاشماوەی جگەرەکان بەتایبەتی لەلایەن شۆفێران و سەرنشینانەوە بەتایبەتی لە کاتی هاتووچۆ لە نێوان شارەکان و نزیک لە پوشک و پاوەن و دارستانەکان و پاشماوە شووشەییەکان و هتد. ئەرکی حکومەت لە کەمکردنەوەی ئەم مەترسییە. پێویستە، لە وەرزی بەهار و نزیک بوونەوە لە ووشک بوونی پاوان و گژ و گیا، هەوڵی ئاگر بڕ بدرێت لەو ناوچانەی مەترسی ئاگر کەوتنەوەیان لێدەکرێت، کە ساڵانە ئەو کارە دەکرێ بەڵام نەیتوانیوە مەترسییەکان کەمبکاتەوە، باشترین ڕێگە ئاگر بڕی نێوان دارستانەکانە بە ئامێرەکان بۆ ئەوەی لە کاتی ڕوودانی ئاگر کەوتنەوە کەمترین زیانی هەبێت. ئەگەر ئاگر بڕی تەواو نەکرا، دەکرێ پشت بە مادە قڕکەرەکان ببەستێت، هەر چەندە تا دەکرێ ئەم کارە ئەنجام نەدرێت. وەزارەتی کشتوکاڵ و لایەنە پەیوەندیدارەکان ڕێنمایی لە ناوچە گەشتیاری و دارستانەکان دابنێن، ئەویش بۆ هۆشیاری هاوڵاتیان، پێویستە ژمارەی تیمەکانی ئاگرکوژێنەوەی نزیکترین شوێنی لەسەر بنوسرێت، یا پێویسته ژمارەی خزمەتگوزاری(۱۱٥)  بنووسرێت کە دەکرێ لە هەر شوێنێک ئاگر هەبوو ڕاستەوخۆ پەیوەندی بکەن. ئاگر کەوتنەوە و مەترسیی و کاریگەرییەکانی لەسەر ژینگە. لەم ڕۆژگارەی ئەمڕۆماندا چی لەسەر ئاسەی جیهانی و چی لەسەر ئاستی ناوخۆیی ئاگر مەترسییەکی گەورەیە بۆ ژینگە و سرووشت، بە یەکێک لە مەترسییە گەورەکان دادەنرێت لەسەر نەمامی لەوەڕگاان، کەمبوونەوەی دارستانە دەستکرد و خۆڕوسکەکان، کە لە ماوەی ڕابردوودا کاریگەری گەورەی لەسەر ژینگەی باشووری کوردستان درووست کردووە بە پێی ئامارە فەڕمییەکان. زیانگەیاندن بە دارستان و ڕوەکەکان. -لەناوچوونی دارستانەکان، ئاگر دەتوانێت دارستانەکان بە تەواوەتی لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر گۆڕان و تێکدانی کەشوهەوا دەبێت.   - کەمبوونەوەی ڕووەک،  لەناوچوونی ڕوەک و درەختەکان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین و زیانگەیاندن بە سیستەمی ژینگەیی. زیانگەیاندن بە ئاژەڵ و گیانلەبەران، ئاگر دەتوانێت ببێتە هۆی  لەناو بردن و مردنی ئاژەڵەکان یان لەناوچوونی شوێنی ژیانیان، ئەمەش دەبێتە هۆکاری تێکدانی سیستەمی بایۆلۆجییان. کەمبوونەوەی  خاک و تێکچوونی، گەرمی ئاگر دەتوانێت پێکهاتەی خاک بگۆڕێت و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی بەرهەمێتی خاک.   گۆڕانی کەشوهەوا و زیادبوونی گازە زیانبەخشەکان، زیادبوونی CO₂ ئاگر گازی کاربۆن دایۆکسید (CO₂) دەردەکات، کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی گەرمبوونی زەوی.   - دەردانی گازە ژەهراوەکان، ئاگر دەتوانێت گازە ژەهراوەکان وەک کاربۆن مۆنۆکساید (CO) و نایترۆجین ئۆکساید (NOx) بڵاو بکاتەوە. کاریگەری لەسەر سەرچاوەکانی ئاو، خۆڵ و خاشاکی سووتاو دەتوانێت بچێتە ناو سەرچاوەکانی ئاو و پیسی بکات.   کاریگەری لەسەر مرۆڤ، کەمبوونەوەی سەرچاوە سروشتییەکان، ئاگر دەتوانێت سەرچاوەکانی وەک دار و خۆڵ لەناوببات، کە ئەمەش کاریگەری ئابووری و کۆمەڵایەتی هەیە، دووکەڵ و پاشماوەی ئاگر دەتوانن کێشە بۆ هەناسە و دڵ و سوڕی خوێن دروست بکەن. ئەوەی بە کورتی لەم شیکارییەدا باسی لێوەکراوە، مەترسییەکانی ئاگر کەوتنەوەیە کە هۆکاری سەرەکی ئەو کارەش مرۆڤە، دەکرێ بە هەماهەنگی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا و لایەنە پەیوەندیدارەکان لە وەرزی هاوین ئەو مەترسیانە کەم بکرێتەوە.  

راپۆرتی: درەو بۆ هەڵبژاردنی 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، لەكۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق (46) كورسی لە سنوری هەرێمی كوردستاندایەو لەم ژمارەیەش (9) كورسییان ژنان دەیبەن، بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن دەنگی دەنگدەران چۆن دەكرێت بە كورسیی پەرلەمان؟ ئەگەر كورسییەكی پەرلەمان بە هەر هۆكارێك چۆڵ بوو، چۆن شوێنگرەوەی بۆ دادەنرێت. وردەكاریی زیاتر لەم راپۆرتەدایە. هەڵبژاردن و دابەشبوونی كورسییەكان ئامادەكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە بڕیارە رۆژی 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، بەردەوامە.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان (سیستەمی دابەشكردنی كورسییەكان و جێگۆڕكێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران)ی بڵاوكردەوە، كە رۆژی 12ی ئایاری ئەمساڵ (واتا دوێنێ) دەرچووە.  بەگوێرەی ئەم سیستەمە، هەر پارێزگایەكی عێراق كراوە بە یەك (بازنە)ی هەڵبژاردن و كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە (329) كورسییە، بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر بازنەكاندا دابەشكراوە.  هەڵەبجە كە بەمدواییە بە فەرمی لە پەرلەمانی عێراقەوە وەكو پارێزگا پەسەندكرا، هێشتا لەچوارچێوەی پارێزگای سلێمانیدا مامەڵەی لەگەڵ كراوەو بۆ هەڵبژاردنی 11ی تشرینی دووەم جیانەكراوەتەوە.  بەپێی ئەم سیستەمە لە كۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق بەگشتیی  (46) كورسی بەر پارێزگاكانی هەرێم كەوتووە كە بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاكاندا.  كۆتای پێكهاتەكان  سیستەمی هەڵبژاردن لەكۆی 329 كورسی پەرلەمان (9) كورسی بەشێوەی "كۆتا" بۆ پێكهاتەكان تەرخانكردووە، كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەمشێوەیە دابەشبووە:  بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن، لە بابەتی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكاندا دەبێت ئەم خاڵانە لەبەرچاوبگیرێن:  -    ئەگەر هاتوو هەر یەكێك لەو كاندیدانەی كە سەربە پێكهاتەكانن، كورسی گشتییان بردەوە، ئەمە كاریگەریی لەسەر كورسی تەرخانكراو بۆ ئەو پێكهاتانە نابێت (واتا خەڵكی سەربە پێكهاتەكان كورسی گشتیی ببەن، لەسەر حسابی كۆتا ئەژمار ناكرێن).  -    ناوی كاندید بۆ كورسی پێكهاتە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە كورسی پێكهاتەكانی بۆ تەرخانكراوە، بەگوێرەی ئەو دەنگەی كە بەدەستیهێناوە لە زۆرەوە بۆ كەم ریزبەند دەكرێتەوە.  -    براوەی كورسی پێكهاتە ئەو كەسە دەبێت كە زۆرترین دەنگی بازنە یاخود ناوچەی هەڵبژاردنی بەدەستهێناوە.  -    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتری پێكهاتەكان ژمارەی دەنگەكانیان یەكسان بوو، ئەوا بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە، كۆمسیۆن تیروپشك لە نێوانیاندا دەكات.  "كۆتا"ی ژنان چۆن رێكخراوە ؟ بەپێی سیستەمی هەڵبژاردن، مەرجە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا، رێژەی كورسی ژنان لەرێژەی 25%ی تێكڕای (كورسییە گشتییەكان) كەمتر نەبێت (واتا دەرچوونی ژنان لە كورسی كۆتای پێكهاتەكان لەسەر پشكی ژنان ئەژمار ناكرێت). ئەگەر لە هەر بازنەیەكدا، بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن و لەسەر كورسییە گشتییەكان، ژنان لە لیستی كراوە یان لیستە تاكەكەسییەكان بەدەنگی خۆیان سەركەوتبن و "كۆتا"ی ژنانیان تەواوكردبێت، پرۆسەی گۆڕین (جێگۆڕكێ) ئەنجام نادرێت (مەبەست لە گۆڕینی دورخستنەوەی كاندیدی براوەی پیاوانە لە بازنەكانی هەڵبژاردن و دانانی ژنانە لە شوێنەكانیان بەمەبەستی پڕكردنەوەی رێژەی 25%ی كورسییەكانی هەر بازنەیەك بە ژنان). خۆ ئەگەر بەگوێرەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، كۆتای ژنان بەدی نەهاتبوو، كاندیدێك یان زیاتر لە كاندیدە پیاوە براوەكان لە هەمان لیستی كراوە لادەبرێت و ژنێك یان زیاتر لە هەمان لیست لە شوێنەكەی دادەنرێت كە لە هەموو ژنەكانی تری لیستەكە دەنگی زیاتری هێنابوو، بەمشێوەیە: 1- بۆ دیاریكردنی پشكی هەر لیستێك لە كۆتای ژنان، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستیهێناوە دابەش دەكرێت بەسەر (4)دا. 2- ئەگەر رێژەی 25%ی كۆتای ژنان بەدی نەهات، ئەوا ژمارەی كورسی هەر لستێكی كراوە دابەشدەكرێت بەسەر (3)دا. 3- خۆ ئەگەر بە هیچ یەكێك لە دوو هەنگاوەكەی پێشووش هەر "كۆتای ژنان" بەدی نەهات، ئەوان پشت بە ئەنجامی هەنگاوی ژمارە (2)ی سەرەوە دەبەسترێت و؛ كورسییەك بۆ ژنان تەرخاندەكرێت لە كورسی ئەو لیستە كراوانەی كە دوو كورسییان بەدەستهێناوە، ئەمەش دوای رێكخستنەوەی لە كەمەوە بۆ زۆر بەگوێرەی ئەو دەنگانەی كە لیستەكە بەدەستیهێناوە، ئەو كاندیدە پیاوەی كە كورسی دووەمی لە لیستی كراوەدا بردوەتەوە، لادەبرێت و ژنێك لە هەمان لیست لە شوێنەكەی دادەنرێت كە زۆرترین دەنگی هێنابێت. ئیتر بەم شێوەیە بۆ هەموو ئەو لیستانەی تریش كە دوو كورسییان بەدەستهێناوە تا ئەوكاتەی ژمارەی داواكراو بۆ بەدیهێنانی "كۆتا"ی ژنان بەدی دەهێنرێت.  4- خۆ بە هیچ یەكێك لەو هەنگاوانەی سەرەوە هەر "كۆتا"ی ژنان بەدی نەهات، ئیتر دەبێت پشت بە دەرەنجامی بڕگەكانی (2و 3)ی سەرەوە ببەسترێت بۆ تەواوكردنی رێژەی ژنان، ئەمەش لەرێگەی تەرخانكردنی كورسی بۆ ژنان لەو لیستە كراوانەی كە تەنیا (1) كورسییان بردوەتەوە، ئەمەش دوای رێكخستنەوە لە كەمترینەوە بۆ زۆرترین لەسەر بنەمای دەنگی لیستەكە بۆ دانانی ژنێك و بەدیهێنانی "كۆتا". 5- دوو لیست كە هەردووكیان (2) كورسییان بردبێتەوە یاخود (1) كورسی، ئەگەر هاتوو ژمارەی دەنگەكانیان یەكسان بوو، ئەوا بۆ دیاریكردنی "كۆتا"ی ژنان لەنێوانیاندا تیروپشك دەكرێت لەنێوانیاندا بۆ ئەوەی دیاری بكرێت كام لیستەكەیان دەبێت "كۆتا"ی ژنان پڕبكاتەوە.  6- كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان سیستەمی "كۆتا"ی ژنان نایگرێتەوە، واتا ئەو ژنانەی كە كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان دەبنەوە لەسەر "كۆتا"ی ژنان بۆ كورسییە گشتییەكان ئەژمار ناكرێن كە بۆ هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن لانی كەم 25%ی كورسییەكانە. بەمجۆرە، لەكۆی 329 كورسی پەرلەمانی عێراق، دەبێت 83 كورسییان ژنان پڕی بكەنەوە، لەم ژمارەیە هەرێمی كوردستان (12) پەرلەمانتاری ژنی بەركەوتووە، كە بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر پارێزگاكانی هەرێمدا: كورسییە بەتاڵەكان چۆن پڕدەكرێنەوە ؟ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، لەچوارچێوەی ماددەیەكداو بە (5) بڕگە رێوشوێنی پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكانی لە پەرلەمانی عێراق بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی كراوەدا كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا ئەو كاندیدە دۆڕاوەی كە لە هەمان لیست و بازنەی هەڵبژاردن زۆرترین دەنگی هێناوە، شوێنەكەی پڕدەكاتەوە. •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك، لەچوارچێوەی لیستی تاكەكەسیدا (ئەو لیستەی كە لە یەك كاندید پێكدێت) كورسییەك چۆڵ بوو، ئەوا كورسییەكە دەدرێت بە كاندیدی حزب یان رێكخراوێكی سیاسی كە زۆرترین دەنگی دەنگی هێناوەو كورسی نەبردوەتەوە.  •    ئەگەر بە هەر هۆكارێك كورسییەكی ئەنجومەنی نوێنەران چۆڵ بوو، كە لەچوارچێوەی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، كورسییەكە تەرخان دەكرێت بۆ كاندیدێكی تر لە هەمان پێكهاتەو بازنەی هەڵبژاردن كە زۆرترین دەنگی هێناوەو كورسی نەبردوەتەوە.  •    ئەگەر كورسی "كۆتا"ی ژنان چۆڵ بوو، مەرجە ئەو ژنەی كە شوێنی دەگرێتەوە لە هەمان لیستی كراوەی هەڵبژاردن بێت. ئەم دەقە جێبەجێ نابێت بەسەر كورسی چۆڵ بوو لەچوارچێوەی كورسی تەرخانكراو بۆ "كۆتا"ی پێكهاتەكان.   •    ئەگەر هاتوو كورسی چۆڵ بوو تایبەت بوو بە ژنێكی براوە لەچوارچێوەی لیستی تاكەكەسیی، كورسییەكەی تەرخان دەكرێت بۆ ژنێك لە حزب یان رێكخراوێكی سیاسی كە زۆرترین دەنگی هێنابێت بەڵام كورسی پەرلەمانی نەبردبێتەوە.  چۆن دەنگ دەكرێت بە كورسیی؟ بەگوێرەی سیستەمەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، بۆ كورسییە گشتییەكان، دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دەرهێنانی ژمارەی كورسی هەر لیستێك (كراوە یان تاكەكەسیی)، بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە دەبێت: •    كۆكردنەوەی تێكڕای دەنگی دروستی هەموو لیستەكان (كراوە یان تاكەكەسیی)، لەچوارچێوەی یەك بازنەی هەڵبژاردن.  •    رێكخستنەوەی ریزبەندی لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان لە بازنەی هەڵبژاردنەكەدا بەگوێرەی تێكڕای ئەو دەنگانەی بەدەستیان هێناوە، لە زۆرەوە بۆ كەم.  •    تێكڕای ئەو دەنگە دروستانەی كە لیستە كراوەو تاكەكەسییەكان بەدەستیان هێناوە، دابەشدەكرێت بەسەر ژمارە تاكەكانی (1.7، 3، 5، 7، 9،  ... هتد)و ژمارەی كورسییە گشتییەكان لەو بازنەیەدا، تا گەیشتن بە بەرزترین ئەنجامی دابەشبوون؛ كە هاوتابێت لەگەڵ ژمارەی كورسی تەرخانكراو بۆ بازنەی هەڵبژاردن.  •    كورسی تەرخاندەكرێت بۆ ئەو لیستەی كە بەرزترین ئەنجامی دابەشكردنی بەدەستهێناوە، كورسی دووەمیش بۆ ئەو لیستە دەبێت كە دووەم بەرزترین ئەنجامی دابەشكردنی بەدەستهێناوە، ئیتر بەمشێوەیە هەموو كورسییەكانی بازنەكە دابەشدەكرێت.  •    ئەگەر دوو لیست یان زیاتر هەمان ئەنجامی دابەشكردنیان بەدەستهێنا بوو بۆ ئەوەی كۆتا كورسی بازنەی هەڵبژاردن ببەن، ئەوا بە ئامادەبوونی نوێنەرەكانیان تیروپشك بۆ ئەو لیستانە دەكرێت.  سیستەمەكەی كۆمسیۆن، بەگوێرەی ئەم هەنگاوانە، كورسییە گشتییەكانی پەرلەمانی عێراق بەسەر كاندیدەكاندا دابەشدەكات:  •    ناوی كاندیدەكان لەناو لیستی كراوەدا، سەرلەنوێ لەسەر بنەمای دەنگەكانیان لە زۆرەوە بۆ كەم رێزبەند دەكرێتەوە. •    بەگوێرەی ئەو بڕگەی سەرەوە، ئەو كورسییانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێناوە دابەش دەكرێت بەسەر كاندیدەكانیدا. •    ئەگەر كاندیدێك یان زیاتر لە لیستێكی هەڵبژاردندا دەنگەكانیان یەكسان بوو، لەچوارچێوەی ناوچەی هەڵبژاردنەكەدا لە ریزبەندی كۆتاییدا بوون، ئەوا كۆمسیۆن بە ئامادەبوونی خۆیان یاخود نوێنەرەكانیان، تیروپشك بۆ ئەو دوو كاندیدە دەكات بۆ دیاریكردنی براوەی كورسییەكە.

“پێشنیارە پڕۆژەیەک بۆ دابینکردنى کارەباى (٢٤ کاتژمێر)ى بەردەوام بۆ هاووڵاتیان بەبێ بارگرانى لەسەر بژێوى ژیانیان” ئامادەکردنى: عومەر عەبدوڵڵا فەتاح (عومەر گوڵپى) ئەندامى خولى پێنجەمى پەرلەمانى کوردستان ٢٠٢٥   پێشەکى لە ڕوانگەى پەرۆشیمان بۆ هاووڵاتیانى کوردستان و بایەخى زۆرى وزەى کارەبا وەک سامانێکى نیشتیمانى بۆ ژیانى ڕۆژانەى خەڵک، پاش ڕاوێژ بە کەسانى شارەزا، ئەم پڕۆژە پێشنیارە لە بوارى بەڕێوەبردنى خزمەتگوزاریى کارەبا دەخەینە بەردەست ڕایگشتى لەلایەک و وەزارەتى کارەبا لەلایەکى ترەوە کە بەرپرسیارى سەرەکى خزمەتگوزاریى کارەبایە لە هەرێمى کوردستان. دەکرێت ئەم پڕۆژەیە کە پێشنیارەکانى لە چوارچێوەى لایەنى بەڕێوەبردنى وزەى کارەبایە لە ڕووانگەى دادگەریی کۆمەڵایەتیەوە، لە پاڵ پڕۆژەى ترى گونجاودا، ببێتە هۆى باشترکردنى سیستمى بەڕێوەبردنى کارەبا لە کوردستاندا بەشێوەیەکى گشتى، بە هیواى ئەوەى لە ئایندەیەکى نزیکداو پاش جێبەجێکردنى پێشنیارەکان، هەرێمى کوردستان ببێتە خاوەنى کارەباى نیشتیمانى ٢٤ کاتژمێریى بەجۆرێک کە هاووڵاتى ئاسودە بێت بەوەى بووەتە خاوەنى خزمەتگوزارییەکى بنەڕەتى بەبێ بارگرانى لەسەر بژێوى ژیانى، لە هەمانکاتدا خەڵک و وڵات و هەرێمەکەشمان دوور بێت لە بەزایەدانى ئەم سامانە نیشتیمانییە گرنگە کە بە یەکێک لە کۆڵەکەکانى ژێرخانى ئابورى هەر وڵاتێک ئەژمار دەکرێت، بەجۆرێک هیچ گەل و وڵاتێک بەبێ دابینکردن و جێگیکردنى کۆڵەکەکانى ژێرخانى ئابورى کە یەکێک لەکۆڵەکە سەرەکییەکانیان کارەبایە، ناتوانێت هەنگاو بۆ پێشەوە، بەرەو خۆشگوزەرانى و پێشکەوتن بهاوێت.                                                                         عومەر عەبدڵڵا فەتاح                                                      ئەندامى خولى پێنجەمى پەرلەمانى کوردستان                                                                    ١٢/٥/٢٠٢٥ - سلێمانى   بەشى یەکەم ئامانجەکانى پڕۆژە ئەم پڕۆژەیە هەوڵدەدات ئەم ئامانجانەى خوارەوە بۆ هاووڵاتیان و دامەزراوەکان بهێنێتە دى: 1.    دابین کردنى کارەباى بەردەوام (٢٤ کاتژمێرى) بۆ هەموو خێزان و هاوبەشێک لە هەرێمى کوردستان. 2.    ڕەچاوکردنى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان لە دەستنیشانکردنى نرخى بەکارهێنانى کارەبا بەجۆرێک نرخى بەکارهێنانى کارەبا نەبێتە بارگرانى بۆ ژیانى هاووڵاتیان و کارەبا بۆ هەمووان بێت نەوەک تەنها گروپێک لە خەڵک. 3.    ڕێگریکردن لە بە زایەدان و زیادەڕەوى لە بەکارهێنان و پاراستنى وزەى کارەبا وەک ساماتێکى نیشتیمانى گرنگ. 4.    ڕووکردنە وزەى پاک و پارێزگاریى لە ژینگەى کوردستان. بەشى دووەم شەش ڕاستى لەبارەى وزەى کارەباوە لە کوردستان یەک/ کوردستان خاوەنى ژێرخانێکى گەورەى وزەیە لە نەوت و غاز، نەوت و غازیش سامانێکى نیشتیمانیەو پێویستە بە باشترین شێوە بۆ بەرژەوەندى هاووڵاتیان و بەرزکردنەوەى ئاستى خۆشگوزەرانیان وەبەرهێنانیان تێدا بکرێت. دوو/ نەوت و غازى هەرێمى کوردستان، موڵکى خەڵکى کوردستانە، بۆ هیچ کەس و لایەن و وەزارەت و کابینەى حکومەتێک نییە بەبێ ویست و دەسەڵاتى گەل و لە ڕێگەى یاساوە (لە پەرلەمان) دەست بۆ بەکارهێنانیان ببات. سێ/ نزیکەى ڕێژەى (٩٥%)ى وزەى کارەبا لە کوردستان لە ڕێگەى (غاز)ەوە بەرهەمدەهێنرێت، ئەو غازەش موڵکى خەڵکى کوردستانە و خەڵک مافى خۆیەتى سودمەندى سەرەکى بەکارهێنان و بەرهەمهێنانى غاز بێت چ بۆ وزەى کارەبا یان بۆ بەکارهێنانى تر کە بڕى یەدەگى غاز لە کوردستان بە (٢٥ ترلیۆن پێ سێجا) خەمڵێنراوە. چوار/ لە ئێستەدا هەرێمى کوردستان بە نزیکەیى (٣,٧٠٠ مێگاوات سەعات) کارەبا بەرهەمدەهێنێت، لەو بڕەیە نزیکەى (٣,٠٠٠ مێگاوات سەعات)ى بۆ ناوخۆى هەرێم و نزیکەى (٧٠٠ مێگاوات سەعات)ى بۆ شارەکانى ناوەڕاست و خوارووى عێراق دەفرۆشێت. پێنج/ کۆمپانیاکانى دەرهێنانى غاز لە قۆناغى پەرەپێداندانى کێڵگەکاندان، بەتایبەت کێڵگەى غازى چەمچەماڵ کە لەلایەن کۆمپانیاى دانەغاز وەبەرهێنانى تێدا دەکرێت، بەجۆرێک لە ئێستەدا (٥٥٠ ملیۆن پێ سێجاى ڕۆژانە) غاز بەرهەمدەهێنن و لە بەرنامەیاندا هەیە تا سەرەتاى ساڵى ئایندە (٢٠٢٦) تواناکانیان بگەیەننە (٨٥٠ ملیۆن پێ سێجاى ڕۆژانە)، ئەو بڕە غازەش پێویستى وێستگەکانى سوتەمەنى بە تەواوەتى دابین دەکات. شەش/ لە ئێستەدا ژێرخانى بەرهەمهێنانى کارەبا لە کوردستان لە ئاستى پێداویستى وخواستى تەواوەتى کوردستاندایە بۆ وزەى کارەبا، بەتایبەت وێستگەکانى بەرهەمهێنانى کارەبا تواناى دابینکردنى پێداویستى و خواستى هاوبەشانى کارەبایان هەیە کە نزیکەى (٦,٠٠٠ مێگا وات سەعات کارەبایە) ئەگەر غازى پێویستیان بۆ دابین بکرێت، تەنانەت چاوەڕووان دەکرێت (٢,٠٠٠ مێگا وات سەعات) زیاتر لە پێداویستى ئێستەى کوردستان وزەى کارەبا بەرهەم بهێنن. بەشى سێیەم چۆن نرخى کارەبا دەستنیشان بکرێت؟ یەک/ لەبەرئەوەى وزەى کارەبا، پێداویستى سەرەکى و بنەڕەتى ژیانى هاووڵاتیانەو بەهۆى ئەو گۆڕانکارییە جۆراو جۆرانەى بەسەر ژیانکردنى هاووڵاتیاندا هاتووە لە سەد ساڵى ڕابردوودا، هیچ کەس و خێزانێک نییە بتوانێت بەبێ کارەبا ژیانێکى ئاسایى و شایستە بژى، بۆیە هەر هاووڵاتیەک، لە هەر شوێنێکى دونیا، پێویستى بۆ وزەى کارەبا بووەتە پێداویستیەکى سەرەکى ژیانى، بەڵام بە ئاستى جیاواز، ئەوەش بە کاریگەریى ژینگەى کۆمەڵایەتى و دۆخى ئابورى و بەردەست بوون و نەبوونى سەرچاوەکانى ترى وزە بۆ ژیانکردن و شێوازى ژیانى هەر گەل و کۆمەڵگەیەک. بەهۆى شێوازى ژیان لە سى ساڵى ڕابردوودا، هەروەها بەردەست نەبوونى شایستەو گونجاوى سەرچاوەکانى ترى وزە وەک (نەوت، غاز، ... ) و سروشتى ئەو ئامێرانەى بۆ فێنککردنەوەو گەرمکردنەوەو ئاو گەرم کردن هاووڵاتیان پشتیان پێدەبەستن، کارەبا بووەتە پێداویستیەکى سەرەکى بەجۆرێک کە هەر جۆرە دەستبردنێک بۆ نرخى کارەبا بەبێ تێگەیشتن لە شێوازى ژیان و پێداویستییەکانى خەڵک و ئاستى بژێوى، کێشەى گەورە بۆ ژیانى هاووڵاتیان دروست دەکات، بۆیە بابەتى نرخ، وابەستەى بابەتى بەکارهێنانى کارەبایە بۆ پێداویستى ژیانى هاووڵاتیان و دەبێت بە وریاییەوە مامەڵەى لەگەڵ بکرێت. دوو/ نرخى کارەبا وابەستەى ژیان و ئاستى بژێوى هاووڵاتیانە، دەستنیشانکردنى نرخى بەکارهێنانى کارەبا پێویستە بە پێى ئاستى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان بێت، بەبێ ڕەچاوکردنى ئەم ڕاستیە هەر جۆرە نرخێک دەبێتە ستەم لەسەر خەڵک بە شێوەیەکى گشتى، بەتایبەت خێزانە مامناوەندو هەژارەکان. سێ/ بۆیە بۆ دەستنیشانکردنى نرخى کارەبا، پێویستە ڕەچاوى ئەمانەى خوارەوە بکرێت: 1.    ئاستى بژێوى ژیانى هاووڵاتیان. 2.    بەرهەمهێنانى کارەبا لە غازى سروشتى کە موڵکى خەڵکى کوردستانە. 3.    پابەندییە دەستوریى و یاساییەکانى حکومەت بۆ دابینکردنى خزمەتگوزاریى گشتى و خزمەتگوزاریى کارەبا بە نرخى حکومى. بەشى چوارەم پێشنیارکردنى نرخى کارەبا ئەو نرخانەى لە خشتەى ژمارە (٥)ى ڕێنمایى ژمارە (٢)ى ساڵى (٢٠٢١)ى وەزارەتى کارەبا بۆ نرخى کارەبا دەسنیشانکراون، تا ڕادەیەک نزیکن لە تواناى هاووڵاتى بۆ کڕین و بەکارهێنانى کارەباى نیشتیمانى بەراود بە ئاستى بژێوى ژیانى، بۆیە ئەو ڕێنماییە پێویستە بنەماى نرخى کارەبا بێت لە کوردستان، بەم گۆڕانکاریی و پۆلێن بەندییەى خوارەوە کە وەک پێشنیارێک بۆ نرخى کارەبا ئەم پڕۆژەیە دەیخاتە ڕوو: یەکەم/ پشتیوانى تەواوەتى: (بۆ هاوبەشى ماڵان تا ئاستى پێویستى ستاندارد (کەمترلە ١,٥٠٠ کیلۆ وات): 1.    لە ئاستى بەکارهێنانى (١ بۆ ٣٠٠ کیلۆ وات  سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم بۆ مانگێک) بە نرخى (١٨ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                               (تێبینى: ٣٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەى دەکاتە ٢ ئەمپێرى بەردەوام). 2.    لە ئاستى (٣٠٠ تا ٦٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى دووەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٢٤ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                              (تێبینى: ٦٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەى دەکاتە ٣,٧ ئەمپێرى بەردەوام). 3.    لە ئاستى (٦٠١ تا ٩٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى سێیەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٣٠ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                     (تێبینى: ٩٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەیى دەکاتە ٥,٦٨ ئەمپێرى بەردەوام). 4.    لە ئاستى (٩٠١ تا ١,٢٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى چوارەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٣٦ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                    (تێبینى: ١,٢٠٠ کیلۆ وات لە مانگێکدا بە نزیکەیى دەکاتە ٧,٥ ئەمپێرى بەردەوام) 5.    لە ئاستى (١,٢٠١ تا ١٥٠٠ کیلۆ وات سەعات)، واتە (٣٠٠ کیلۆ وات)ى پێنجەم بۆ مانگێک، بە نرخى (٤٢ دینار) بۆ یەک کیلۆ وات.                                        (تێبینى: ١,٥٠٠ کیلۆ واتى مانگانە بە نزیکەى دەکاتە ٩,٥ ئەمپێرى بەردەوام) نمونە(١): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا بڕى (٣٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا، ئەوە ئەو پارەیەى لە مانگێکدا دەیدات بریتیە لە (٥,٤٠٠) دینار. نمونە (٢): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (٧٥٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٤,٧ ئەمپێر)، ئەوە پسوڵەکەى بەمجۆرە بۆ حساب دەکرێت: (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم * ١٨ دینار) + (٣٠٠ کیلۆ واتى دووەم * ٢٤ دینار) + (١٥٠ کیلۆ وات * ٣٠ دینار) = (٥,٤٠٠ دینار + ٧,٢٠٠ دینار+ ٤,٥٠٠ دینار)= ١٧,١٠٠ دینار. نمونە (٣): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (١,٣٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٨ ئەمپێرى بەردەوام)، ئەوە پارەکەى بەمجۆرە ئەژمار دەکرێت: (٣٠٠ * ١٨) + (٣٠٠ * ٢٤) + (٣٠٠ * ٣٠) + (٣٠٠ * ٣٦) + (١٠٠ * ٤٢) = (٥,٤٠٠ + ٧,٢٠٠ + ٩,٠٠٠ + ١٠,٨٠٠ + ٤,٢٠٠) = ٣٦,٦٠٠ دینار. نمونەى (٤): ئەگەر خێزانێک لە مانگێکدا (١,٥٠٠ کیلۆ وات)ى بەکارهێنا کە دەکاتە نزیکەى (٩,٥ ئەمپێر کارەباى بەردەوام)، ئەوە پارەى پسوڵەکەى بەمجۆرە ئەژمار دەکرێت: (٣٠٠ * ١٨ + ٣٠٠ * ٢٤ + ٣٠٠ * ٣٠ + ٣٠٠ * ٣٦ + ٣٠٠ * ٤٢) = (٥,٤٠٠ + ٧,٢٠٠ + ٩,٠٠٠ + ١٠,٨٠٠ + ١٢,٦٠٠)= ٤٥,٠٠٠ دینار. دووەم/ پشتیوانى ڕێژەیى: (بۆ هاوبەشانى ماڵان کە زیاتر لە (١,٥٠٠ کیلۆ وات) بۆ مانگێک بەکاردەهێنن): پێشنیار دەکەین بۆ بەکارهێنان لە (١,٥٠١ تا ٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) لە مانگێکدا، پشتیوانى حکومەت بەمجۆرەى لێ بکرێت: 1.    لە (١,٥٠١ تا ١,٨٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى یەکەم لەسەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات) پشتیوانى حکومى تەنها لە (٥٠%) بێت بۆ هەر کیلۆ واتێک، واتە ئەگەر خەمڵاندنى تێچووى کیلۆ واتێک کارەبا (١٠٠ دینار) بێت، ئەوە بۆ (٣٠٠ کیلۆ واتى سەروو ١٥٠٠ ەکە) حکومەت (٥٠ دینار)و هاووڵاتیش (٥٠) دینارى لە ئەستۆ بگرێت. 2.    لە (١,٨٠١ بۆ ٢,١٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى دووەمى سەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٤٠%). 3.    لە (٢,١٠١ بۆ ٢,٤٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ ماوەى مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى سێیەمى سەروو ١٥٠٠)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٣٠%)ى تێچووى یەک کیلۆ وات. 4.    لە (٢,٤٠١ بۆ ٢,٧٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى چوارەمى سەروو ١٥٠٠)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێت بە (٢٠%). 5.    لە (٢,٧٠١ بۆ ٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) بۆ مانگێک، لە (٣٠٠ کیلۆ واتى پێنجەمى سەروو ١٥٠٠ کیلۆ وات)، پشتیوانى حکومەت بۆى ببێتە (١٠%). 6.    لە (٣,٠٠١ کیلۆ وات سەعات و زیاتر) بۆ مانگێک، پشتیوانى حکومەت بۆ ببێت بە (٠%). سێیەم/ بۆ هاوبەشانى ماڵان کە لە سەروو (٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) مانگانە کارەبا بەکاردەهێنن: هیچ پشتیوانیەکى حکومەت بۆ ماڵێک نەبێت کە بەکارهێنانى لە سەروو (٣,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)ەوەیە کە دەکاتە نزیکەى (١٩ ئەمپێرى بەردەوام بەرەو سەرەوە)، هەر لە کیلۆ واتى یەکەمەوە بە تێچووى تەواوى بەرهەمهێنان بۆ هەر کیلۆ واتێک پارەى لێ وەربگیرێت. تێبینى: بەپێى ئەم پڕۆژەیە هیچ جیاوازییەک ناکرێت لە نێوان هاوبەشانى ماڵاندا، خێزان لە هەر شوێنێک نیشتەجێبوو (گەڕەک یان سیتى)، ئەرکى وەزارەتى کارەبایە بەبێ جیاوازى کارەباى بۆ دابین بکات بە نرخى حکومى پێشنیار کراو. چوارەم/ بۆ هاوبەشى بازرگانى و پیشەسازى: وەرگرتنى کرێى کارەبا بۆ هاوبەشى بازرگانى و پیشەسازى وەک یەک و بەبێ ڕەچاوکردنى شوێنى بازرگانی و پیشەسازییەکەو جۆرى بەرهەم و پێداویستیەکەى بۆ خەڵک، جۆرێک لە نادادگەریى تێدایە، بۆیە پێشنیار دەکەین هاوبەشانى پیشەسازى و بازرگانى لەسەر بنەماى جۆرو بەرهەم و شوێنەکەیان بە پێى بەرژەوەندى ئابورى و بەرژەوەندى گشتى، پۆلێن بکرێن بۆ دە ئاستى جیاوازو نرخى کارەبایان لە نێوان (٥٠ دینار تا ١٥٠ دینار) دابەش بکرێت بە پێى ئاستەکانیان. بۆ نمونەى شوێن: دوکانێک لە سەنتەرى شارى پارێزگا یان لە شەقامێکى بازرگانى گرنگ جیاواز بێت لەگەڵ دوکانێک لە شارۆچکە یان شوێنێکى پەراوێزخراوى شارێک. بۆ نمونەی جۆرى بەرهەم: شوێنێکى بازرگانى یان پیشەسازى کە کار لە بەرهەمێک دەکات پەیوەندى بە بابەتێکى تایبەت بە پێداویستى بنەڕەتى هاووڵاتیانەوە هەیە (وەک ئارد)، ئاستەکەى جیاوازبێت لە شوێنێکى بازرگانى یان پیشەسازى کە کار بۆ بەرهەمهێنانى بەرهەمێکى لاوەکى ژیانى هاووڵاتیان دەکات (وەک بابەتەکانى جوانکاریى)، واتە نابێت بۆ ئەم دوو شوێنە بازرگانییە وەک یەک پارەى کارەبایان لێوەربگیرێت.   بەشى پێنجەم هەڵسەنگاندنى بەکارهێنانى کارەبا لە ڕێگەى لیژنەیەکى پسپۆڕەوە، هەڵسەنگاندن بۆ هەر خێزانێک بکرێت کە بەکارهێنانى لە (٢,٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)ى مانگانەى زیاتر بەکاربهێنێت و ئەو ماڵانە دابەش بکرێن بۆ دوو ئەگەر: 1.    ئەگەر بەکارهێنانى خێزان لە (٢٠٠٠ کیلۆ وات سەعات) لە ئەنجامى پێداویستى خێزانەکەیە بەهۆى قەرەباڵغى، یان بوونى زیاتر لە خێزانێک لە یەک خانوودا، ئەوە هەمان ئەو نرخانەى بۆ ئەژمار بکرێت کە لە هەردوو خاڵى یەکەم و دووەمى بەشى چوارەمدا پێشنیار کراون. 2.    ئەگەر بەکارهێنانى بەهۆى زیادەڕەویى و خراپ بەکارهێنانەوەیە، ئەوە هەر لە (٢٠٠٠ کیلۆ وات سەعات)بۆ مانگێک، نرخى کارەباى بۆ بکرێت بە نرخى تەواوى تێچووى هەر کیلۆ واتێک کارەباو هیچ پاڵپشتیەکى حکومەتى لەسەر نەبێت. بەشى شەشەم پاڵپشتى هەژارەکان یەک/ چۆن پاڵپشتى هەژارەکان بکرێت؟ هەژارەکان، ئەو خانەوادانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن، بریتین لە خێزانێک کە بەهۆى دۆخێکى کۆمەڵایەتى یان ئابورییەوە ناتوانێت پێداویستیە بنەڕەتییەکانى ژیان بۆ خۆیان دابین بکەن، کە بە پێى دواهەمین ئامارە زانستیەکان لە ئێستەدا نزیکەى (١٢٧,٠٠٠) خێزان لە خوار هێڵى هەژارییەوەن، بۆ کارەباى ئەم خێزانانە ئەم پێشنیارانە دەکەین: 1.    لە بەرکارهێنانى (١ تا ٥٠٠ کیلۆ وات سەعات)ى مانگانە بەبێ بەرانبەر بدرێت بەو خێزانانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن کە دەکاتە نزیکەى (٣ ئەمپێرى بەردەوام) کە بۆ (١٢٧,٠٠٠) خێزان تێچووەکەى دەکاتە (١,٢٩٥,٠٠٠,٠٠٠ – یەک ملیارو دوو سەدو نەوەدو پێنج ملیۆن) دینار. 2.    ئەگەر خێزانەکە بە هەر هۆکارێک ئەو بڕە کارەبایە (هەمووى یان بەشێکى) بەکار نەهێنا، ئەوە بتوانێت بە حکومەتى بفرۆشێتەوە بەو نرخانەى کە لە خاڵى سێیەمى بەشى چوارەمدا هاتوون (تواناى پڕۆگرامکردنى ئەم پڕۆسەیە کارێکى ئاسانە). 3.    بۆ دەستنیشانکردنى ئەم خێزانانە سود لە فەرمانگەکانى تۆڕى پاراستنى کۆمەڵایەتى سەر بە وەزارەتى کارو کاروبارى کۆمەڵایەتى وەربگیرێت کە بە پێى ستانداردە بەکارهاتوەکان دەتوانن خێزانە هەژارو شایستەکان دەستنیشان بکەن. 4.    ساڵانە یان دوو ساڵ جارێک هەڵسەنگاندن بۆ ئاستى بژێوى ژیانى خێزانە هەژارەکان بکرێتەوە، ئەگەر دۆخى داراییان بەجۆرێک گۆڕابوو کە بکەونە سەروو هێڵى هەژاریى، ئەوە لەو لێخۆشبوونەى لە خاڵى یەکەمدا هاتووە دەربهێنرێن. دوو/ گرنگى و بایەخى بەخشینى هەژارەکان لە کرێى کارەبا: 1.    ئەو خێزانانەى لە خوار هێڵى هەژارییەوەن پێویستیان بە هاوکاریی و پشتیوانییە بۆ ئەوەى خواردن و خواردنەوەو جل و بەرگ و پێداویستى پەروەردەوتەندروستى پێویستیان دەست بکەوێت، بەخشینیان لە کارەبا یەکێک لە ئەرکە بنەڕەتییەکانى حکومەتە وەک بەشێک لە هاوکارى بۆیان کە بەداخەوە تا ئێستا لە کوردستان هیچ هاوکارییەک بۆ ئەو خێزانانە نییە. 2.    بەشێک لە خێزانە هەژارەکان پێکهاتوون لە هاووڵاتیانى خاوەن پێداویستى تایبەت کە سەرۆک خێزانن، یان منداڵانى بێسەرپەرشت، ئەو ئافرەتانەى هیچ بەخێوکاریان نییە و بەخێوکارى منداڵن، ئەو ئافرەتانەى هاوسەرەکانیان سزا دراوەو هیچ سەرچاوەیەکى بژێوى و پاڵپشتیەکى داراییان نییە، بەساڵاچووانى پەککەوتەو ئەوانەى نەخۆشى درێژخایەنیان هەیە، ئەم چین و توێژانەش سەرەڕاى هەژاریى، ئەرکى حکومەتە زیاتر خزمەتیان بکات. 3.    لە کاتى کەم بەکارهێنان، یان بەهەر هۆکارێک بەکارنەهێنانى ئەو بڕە کارەبایە، ئەوە خێزانە هەژارەکە بڕە پارەیەکى دەست دەکەوێت بۆ بژێزى ژیانى، حکومەتیش بڕێک زیاتر کارەباى بۆ دەگەڕێتەوەو دەتوانێت بیفرۆشێتەوە بەشدارانى تر. 4.    ئەم شێوازە زیاتر لە دادگەرییەوە نزیکە. 5.    دەبێتە هۆى زیندووکردنەوەى هەستى نیشتیماندۆستى و خۆ بە خاوەنزانینى سەروەت و سامان و هاندانى هاووڵاتیانى هەژار بۆ دەستگرتن بە سامانى گشتى و پاراستنى و بڵاوکردنەوەى هەمان ئەم ڕەوشتە لەناو تێکڕاى هاووڵاتیاندا.   بەشى حەوتەم پاراستنى وزەى کارەبا وەک سامانێکى گشتى بابەتى ڕاستکردنەوەى هەڵس و کەوتى تاک لە بەفیڕۆنەدانى سامانى گشتى بە شێوەیەکى گشتى و بەتایبەت وزەى کارەبا، بابەتێکى فڕە ڕەهەندەو تەنها پەیوەندى بە لایەنى ئابوریی و هەرزانى یان گرانى نرخى کارەباوە نییە، بەڵکو پەیوەستییەکى زۆرى بە لایەنى پەروەردەیى و دەروونى و کۆمەڵایەتى و ئاستى بژێوى و هۆشیاریی تاکەوە هەیە، ئەمە بێجگە لەو کەلێنە گەورەیەى لە نێوان هەست و نەستى تاکى هاووڵاتی و دامەزرازەکانى حکومەتدا دروست بووە، بۆیە بۆ ئەوەى وا بکەین تاک و خێزان بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ خزمەتگوزاریى و سامانى گشتى بەتایبەت کارەبادا بکەن، پێویستە:      پڕۆژەیەکى گەورەى نیشتیمانى ڕابگەیەنرێت، کە بە پێى پلانێکى ڕوونى کات دیاریکراو کار بکرێت بۆ پەروەردەکردن و هۆشیارکردنەوەى تاک و خێزان لە پاراستنى خزمەتگوزارییەکان بەتایبەت پاراستنى وزەى کارەباو بەزایەنەدانى لە هیچ دۆخێکدا، بەمجۆرەى خوارەوە: 1.    پڕۆژەیەکى نیشتیمانى بێت و هەموو تاکێک بگرێتەوە. 2.    وەزارەت و دامەزراوە پەیوەندیدارەکانى وەک (کارەبا، پەروەردە، ڕۆشنبیریى، ئەوقاف، یەکێتى زانایان، ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى، دەستەى ژینگە، پلاندانان) بەشداربن و لە پلانى پڕۆژە نیشاتیمانییەکەدا ئەرکیان دیاریکراوو دەستنیشان کراو بێت. 3.    میدیاو دەزگاکانى ڕاگەیاندن بەشدارى کارایان پێبکرێت لە پلانى پڕۆژە نیشتیمانیەکەدا. 4.    پلانەکە بۆ ماوەى پێنج ساڵ بەردەوام بێت و بۆردێکى لە ئاستى ئەنجومەنى وەزیران بۆ دروست بکرێت و بە بەردەوامى بەدواداچوون بۆ کارەکانى بکرێت تا هێنانەدى ئامانجەکانى. بەشى هەشتەم هاندان بۆ سودوەرگرتن لە وزە نوێبووەوەکان بەمەبەستى هاندانى هاووڵاتیان و سەرجەم هاوبەشانى کارەبا لەسەرجەم پۆلێنەکان بۆ پشت بەستن بە وزەى خۆرو هەوا بۆ بەرهەمهێنانى کارەبا، پێشنیار دەکەین: 1.    ئاسانکاریى بۆ ئەو کۆمپانیایانە بکرێت کە لە بوارى دامەزراندن و بەستن و دروستکردنى سەرچاوەى بەرهەمهێنانى کارەبا لە وزەى خۆرو هەوا کار دەکەن. 2.    بەخشینى ئەو کۆمپانیایانەى کە لە بوارى دروستکردنى سەرچاوەى کارەبا لە وزەى خۆرو هەوا کار دەکەن لە هەموو باج و ڕسوماتێک بۆ ماوەى (سێ ساڵ) بەمەرجى چاودێریى و دڵنیایى بەکارهێنانى ئەم بەخشینە بۆ مەبەستى ڕاستەقینە. 3.    ئاسانکاریى بۆ پێدانى قەرز (بەبێ هیچ زیادەیەک) بەو هاوبەشانەى کارەبا کە دەیانەوێت سود لە هەواو وزەى خۆر وەربگرن بۆ دروستکردنى سەرچاوەى کارەباى تایبەت بە خۆیان بە هاوکارى حکومەتى ئیتیحادى.   بەشى نۆیەم چەند بنەمایەکى گشتى بەمەبەستى پێشخستنى زیاترى خزمەتگوزاریى کارەبا، لەم بەشەدا چەند پێشنیارێک دەخەینەڕوو:   1.    پەیڕەویکردن لە هاوکێشەى (٩ بۆ ٩) لە نرخداناندا لەسەر پسوڵە: بەمەبەستى ڕێکخستن و ڕاگرتنى هاوسەنگى لە خواستى هاوبەشانى کارەبا لە نێوان کاتە جیاوازەکانى شەووڕۆژو کەمکردنەوەى کێشەو فشار لەسەر وێستگەو تۆڕەکانى کارەبا، پێشنیار دەکەین نرخى کارەبا لە شەووڕۆژ جیاواز بێت بە بڕى (±٣) لە نێوان (٩ى شەو تا ٩ى بەیانى)، واتە بۆ بەکارهێنانى هەر یەک کیلۆ وات کارەبا لە شەودا نرخەکەى (٣ دینار) کەمتر بێت تا هەمان کیلۆ وات لە شەودا، ئەمەش لەسەر بنەماى زانیارییە بەردەستەکانى وەزارەتى کارەبا بۆ بەکارهێنانى کارەبا لەلایەن هاووڵاتیانەوە. یاخود پێشنیار دەکەین کاتەکە بە پێى زانیاریی و داتاکانى وەزارەتى کارەبا دەستنیشان بکرێت لەسەر بنەماى ئەوەى لە چ دوانزە سەعاتێکدا کارەباى زیاتر خەرج دەکرێت؟ 2.    پێداچوونەوە بە گرێبەستەکاندا: پێداچوونەوە بە گرێبەستى کۆمپانیاکانى بەرهەمهێنانى غازو گرێبەستى وێستگەکانى کەرتى تایبەت بۆ بەرهەمهێنانى کارەبا، بەمەبەستى دڵنیابوونەوە لە بەدیهێنانى بەرژەوەندى گشتى و ڕێگە نەدان بە قۆرخکاریى و خراپ سودوەرگرتن لەو مۆڵەتەى پێیان دراوە لە بوارى کارکردنەکەیان، بەتایبەت ئەگەر گرێبەستەکان بە موساتەحەبن چاودێریکردنى گرێبەستەکان تا تەواوبوونى کاتەکانیان و گەڕاندنەوەیان بۆ موڵکیەتى کەرتى گشتى. 3.    سەرەتا دانیشتیووانى هەرێم: نەفرۆشتنى هیچ بڕە کارەبایەک بە دەرەوەى هەرێمى کوردستان تا ئەو کاتەى پێداویستى هاوبەشانى کارەبا لە هەرێم پڕ دەکرێتەوەو پێداویستى هەرێمى کوردستان بۆ وزەى کارەبا بە تەواوەتى وەڵام دەدرێتەوە. 4.    ژێرخانى یاسا: لە چوارچێوەى هێنانەدى ئامانجەکانى ئەم پڕۆژە پیشنیارە، پڕۆژە یاسایەک بدرێتە پەرلەمانى کوردستان (ئەو کاتەى پەرلەمانێکى کارا هەبوو) بەمەبەستى دروستکردنى ژێرخانى یاسایى بۆ (بەرهەمهێنان و بەڕێوەبردنى وزەى کارەباو سزادانى سەرپێچیکران) لە کوردستان کە تا ئێستا کەلێنێکى گەورەى یاسایى هەیە لەم بوارەدا. 5.    پێداچوونەوە: پێداچوونەوەو نوێکردنەوەى تۆڕەکانى کارەبا لە پێناو کەمکردنەوەى بەفێڕۆچوونى وزە.

درەو: کۆمپانیاکانی نەوت بڕە پارەیەکی زۆر دەدەن، بەڵام هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی جێبەجێ نەکراوە و پارەی سندوقەکەش دیار نییە! راپۆرتی: ڕێبین فەتاح- تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری لەسەر ڕێگەیەکی خۆڵی پڕ لە کەند و کۆسپ لە سەرووی ناحیەی دێگەڵەوە بەرەو گوندەکانی ڕۆژئاوای کۆیە (٧٠کم رۆژهەڵاتی هەولێر) رۆژانە سەدان ئۆتۆمبێڵی بارهەڵگر تێدەپەڕن بۆ گواستنەوەی ئەو نەوتەی کە لە کێڵگەی نەوتی تەقتەق لە ڕۆژهەڵاتی هەرێمی کوردستان بەرهەمدەهێنرێت. بەدرێژایی هەردوو دیوی ڕێگاکە تاك و تەرا درەخت لە حەوشەی ماڵەکاندا دەبینرێت، دانیشتوانی ناوچەکە بەدەست هەوری دوکەڵی کێڵگە نەوتییەکانەوە دەناڵێنن کە بەهۆیانەوە هەوا و خاك و تەنانەت ئاویش پیس بووە. ئەو ناوچەیە سنووری کێڵگەی نەوتی تەقتەقە، کە یەکەمین پڕۆژەی وەبەرهێنان و گرێبەستی نەوتی حکوومەتی هەرێم لە ساڵی ٢٠٠٢دا لەگەڵ کۆمپانیایەکی بیانیدا ئیمزای لەسەر کردووە و ئێستا خزمەتگوزارییەکانی پەیوەست بە ژێرخانی کەمە و هیچ پڕۆژەیەکی سەوزکردن و چاندنی درەختی نییە کێشەی پیسبوونی ژینگە چارەسەر بکات. لەو ساڵانەی ڕابردوودا، چەندین جار جووتیارانی دەڤەرەکە، بەهۆی پیسکردنی ژینگە و دەستبەسەرداگرتنی زەوییە کشتوکاڵییەکانیان لەلایەن کۆمپانیای نەوتەکەوە، گردبوونەوە و خۆپیشاندانیان ساز کردووە. ئەوان دەڵێن، بەهۆکاری هەڵکەندنی بیرەکانی نەوتەوە لەلایەك سەرچاوەکانی ئاو وەك کانی و کارێزەکان لە ناوچەکەیاندا وشك بوون، لەلایەکی دیکە بەهۆی بەکارهێنانی بڕێکی زۆری ماددەی کیمیایی و خوێی نائەندامی لە پڕۆسەی هەڵکەندنی بیرەکانی نەوتدا، سەرچاوەکانی ئاو سوێر بوون. شوکرولڵا حەمەدئەمین باخەوانێکی دەڤەرەکەیە. باس لەوە دەکات کە "لە ژێر کارتێکەری پڕۆسەکانی نەوتیدا، هەم زیانی زۆر بە سەرچاوەکانی ئاو گەیشتووە، هەم پانتاییەکی گەورەی زەوی تووشی ڕووتانەوە بووە و بەگشتیش ئاووهەوای دەڤەرەکە پیس بووە، لە کۆتاییدا وا دەردەکەوێت بەرهەمە کشتوکاڵییەکان لە کورتییان داوە". وشکبوونی سەرچاوەکانی ئاو لە گوندەکانی سنووری کێڵگەی تەقتەق، نەبوونی هیچ پڕۆژەیەکی تەنانەت ئاوی خواردنەوە لەلایەن حکومەتەوە، دانیشتووانی چەندین گوندی ناچارکردووە، دەست بە هەڵکەندنی بیری ئاو بکەن، ئەوان بەدیاریکراوی پشت بە بیری پایڵ دەبەستن، کە بە بیری سوری ناودەبردرێت و بە بڕیاری حکومەت هەڵکەندنی قەدەغەکراوە. ڕێباز ئەنوەر شارەزای جیۆلۆجی، هۆکاری قەدەغەکردنی هەڵکەندنی بیری سوری، رووندەکاتەوە و پێیوایە "ئاوی ئەم جۆرە بیرە بۆ خواردنەوە شیاو نییە، چونکە ناگاتە ئاوی ژێرزەوی و بەڵکو ئەو ئاوە دەهێنێت کە لە چینی ڕووی زەوییەوە نزیکە و ئەگەری پیسبوونی زۆرە، هەروەها هەڵکەندنی بیرەکە زیان بە پێکهاتەی جیۆلۆجی خاك دەگەیەنێت". ڕوونیشیدەکاتەوە کە "پشت بەستنی دانیشتووانی ناوچەکانی نەوتی بە بیری پایڵ مەترسی زۆری هەیە، چونکە پڕۆژەکانی نەوتی بە چەندین شێواز پاشماوەی نەوتی و پاشەڕۆی دیکە فڕێدەدەن و ئەوەش بە ئاسانی سەرچاوەکانی ئاو پیس دەکات و کە دەبێتە هۆی ئەوەی سەرچاوەکانی ئاو بە ئاسانی پیس بن و خەڵکەکە ڕوبەڕووی مەترسی جددی تەندروستی بکاتەوە". هەردوو گرفتی وشکبوونی سەرچاوەکانی ئاو و بەکارهێنانی ئاوی بیرە قەدەغەکراوەکان بە دیارترین دەرهاوێشتەکانی پڕۆسەکانی نەوتی دادەندرێن، لەناو چەندین کارتێکەری دیکەی نەرێنی ژینگەیی لە ناوچەکانی نەوتی هەرێمی کوردستاندا.     سندووقی ژینگە حکومەتی هەرێمی کوردستان یەکەمین گرێبەستی نەوت لە ١٧ی تەمووزی ٢٠٠٢ لەگەڵ کۆمپانیای گێنێل ئینێرجی بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی نەوتی تەقتەق ئیمزا کرد. لە  ٢٠٠٦ و ساڵانی  دواتردا بەتایبەت لەدوای دەرچوونی یاسای وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٧ و یاسای نەوت و گازی کوردستان ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧، حکومەتی هەرێم  زیاتر لە پەنجا گرێبەستی (هاوبەش لە بەرهەمهێنان) لەگەڵ کۆمپانیا جیهانییەکاندا ئیمزا کران. لە ناوەڕۆکی گرێبەستەکانی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی و بە تایبەتی لە ماددەی (٢٣)دا کە بۆ (سندووقی ژینگە) تەرخانکراوە، بەمەبەستی پاڵپشتی ژینگە کۆمپانیاکان پابەند کراون بە پێدانی بڕە پارەیەکی ساڵانە. ناوەڕۆکی ماددەکە، لە زۆرینەی گرێبەستەکاندا وەك خۆی دووبارە کراوەتەوە، کە کۆمپانیاکان پابەند دەکات بەوەی بڕی (١٥٠ هەزار  دۆلاری ئەمریکی) بۆ هەر ساڵێکی گرێبەست، لە ڕێککەوتی یەکەم بەرهەمهێنان لەناوچەی گرێبەست (ماوەی دۆزینەوە) و بڕی (٣٠٠ هەزار دۆلاری ئەمریکی) بۆ هەر ساڵێکی گرێبەست، لەماوەی پەرەپێدان بخەنە سندووقی ژینگەوە. لەناویاندا دەقی ماددەکە لە گرێبەستی عەین سفنی بەنموونە دەهێنیەوە کە لە ئەیلوولی ٢٠٠٧ لە نێوان حکومەتی هەرێم و هەریەك لە کۆمپانیاکانی هەنت ئۆیڵ و ئیمپولس ئینێرجی ئیمزا کراوە، بەم شێوەیە هاتووە:   گرێبەستەکانی لانیکەم (٤٢) کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان کە لەم بەدواداچوونەدا پشتیان پێ بەستراوە، کۆمپانیاکان پابەند دەکەن بە پێدانی بڕە پارەیەکی ساڵانە بۆ پاڵپشتی ژینگە. هەمان ماددە، لە بەسەر کۆمەڵێك گرێبەستی دیکەدا دەسەپێنرێت، لەوانە :گرێبەستەکانی کێڵگەی نەوتی تاوکێ کە لە ساڵی ٢٠٠٨ لەگەڵ دی ئێن ئۆ ئیمزاکراوە، هەروەها کێڵگەی میران کە لە ٢٠٠٧ ئیمزاکرا و کێڵگەی ئاکرێ-بجیل و کێڵگەی سەرسەنگ کە لە ٢٠٠٧ لەگەڵ ئێچ کەی ئێن ئیمزاکراوە و پاشان کێڵگەی ئەترووش کە لەگەڵ جەنەڕاڵ ئێکسپلۆرەیشن ئیمزا کرا.   بەڵام سەرەڕای هەبوونی مەرجەکانی ژینگەپارێزی لە گرێبەستەکانی نەوتدا، بەڵام دووکەڵی کێڵگەکانی نەوتی، فڕێدانی پاشماوەکانی نەوتی بەشێوەی ناستاندارد و ڕووتاندنەوەی ڕووپۆشی زەوی و نەبوونی سەوزایی لە ناوچەکانی نەوتی بەتایبەت، نیشاندەری بەرجەستەنەکردنەوەی ناوەڕۆکی یاسا و گرێبەستەکانی نەوتن لە هەرێمی کوردستاندا. لە هەندێک گرێبەستی دیکەدا تێبینی دەکرێت ، بڕە پارەکە بۆ (١٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و بڕی (٢٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە، لەماوەی پەرەپێدان، کەمکراوەتەوە، وەك لە گرێبەستی کێڵگەی نەوتی شێخان کە لە ساڵی ٢٠٠٧ لەگەڵ کۆمپانیای (گەڵف کیستۆن پێترۆلیەم) و هاوبەشەکانیدا ئیمزا کرا؛ هەروەها لە گرێبەستی کێڵگەی (سەنگاو) کە لەگەڵ کۆمپانیای (ستێرلینگ ئینێرجی)دا لە ٢٠٠٧ ئیمزاکراوە. هەروەها لە گرێبەستەکانی هەردوو کێڵگەی (ڕوڤیا و سەرتا،) کە یەکەمجار لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦، لە نێوان حکومەتی هەرێم و (reliance exploration) و (production dmcc) ئیمزا کران، بڕە پارەکە کەم کراوەتەوە، بۆ ساڵانە (٧٥) هەزار دۆلار ساڵانە لەماوەی یەکەم دۆزینەوە و بڕی (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی پەرەپێداندا. چەند گرێبەستێکی دیکەیش، لەناویاندا گرێبەستی هەردوو کێڵگەکانی (مەلائۆمەر و شۆڕش)، کە لە ٢٠٠٧ەوە لەگەڵ ئۆ ئێم ڤی ئیمزا کران، کۆمپانیاکە بە هەمان بڕە پارەی ساڵانە پابەند دەکەن؛ (٧٥)  هەزار دۆلاری ساڵانە بۆ ماوەی دۆزینەوە و (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە بۆ ماوەی پەرەپێدان. لە گرێبەستی کێڵگەی بنەباوی کە لە ٢٠٠٧دا لە نێوان حکومەتی هەرێم و هەریەك لەکۆمپانیای (ئەی تی پێترۆلیۆم و هەولێرئینێرجی) ئیمزا کرا و گرێبەستی کێڵگەی نەوتی (شاکەل) کە یەکەمجار لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٠٧ لە نێوان حکومەتی هەرێم و کۆمپانیاکانی (پێت ئۆیل و تریلاکس) ئیمزا کرا، پارەی پاڵپشتی ژینگە بە (٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و (٧٥) هەزار دۆلاری ساڵانە بۆ قۆناغی پەرەپێدان دیاریکراوە، بەڵام لە هەمواری گرێبەستەکە لەساڵی ٢٠٠٨دا، بڕەکە بۆ (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و (٣٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی پەرەپێدان زیادکراوە. سەرەڕای هەموو ئەوانە، دۆخی ژینگەیی لە سنوری هەر کێڵگەیەکی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا نیگەرانکەرە و لەگەڵ ستانداردی نوێی جیهانیدا ناگونجێت و لەو ناوچانەدا پڕۆژەی کاریگەر نەبینراوە بۆ پاڵپشتیکردنی ژینگە. لە چەند ساڵی رابردوودا لە سنووری کێڵگەی نەوتی پیرمام و بنەباوی بەدووری ٣٥کم لە ناوەندی هەولێر، چەند جارێک دانیشتووانی گوندەکان خۆپیشاندان و گردبوونەوەی ناڕەزایەتییان بەرانبەر بە شێوە کاری کۆمپانیاکانی نەوت ساز کرد، بەڵام وەک موحسین کانەبی یەکێک لە جووتیارانی دەڤەرەکە گوتی، هیچ ئەنجامێکی نەبووە. هەورەها دەڵێت "نەک ئەوەی لەلایەن کۆمپانیاکانەوە هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی نەبووە، بەڵکو چەندین ڕەز و باخ بەهۆی پڕۆژەی نەوتەوە ڕووبەڕووی زیان بوونەتەوە، کەمبوونەوەی بەروبوومی کشتوکاڵی یەکێک لە زیانە راستەوخۆکانە".   پارەی پاڵپشتی ژینگەیی بۆ کوێ دەڕوات؟ بەهەمان شێوەی گوندەکانی سنووری کێڵگەی نەوتی تەقتەق، دانیشتووانی گوندەکانی سنووری کێڵگەکانی نەوتی پیرمام، بۆ کشتوکاڵ و بۆ مەبەستی خواردنەوە، پشت بە ئاوی بیری پایڵ دەبەستن، هەرچەندە شیاو نییە و زیانی تەندروستی هەیە، ئەوان ئێستا ئومێدەوارن لەگەڵ تەواوبوونی بەنداوی گۆمەسپان کە لەو ساڵانەدا دەست بەجێبەجێکردنی کراوە، بتوانرێ کێشەی کەمبوونەوەی ئاو لە سنوورەکەیاندا چارەسەر بێت. دروستکردنی بەنداو چارەسەرێکە بۆ کێشەی کەمئاوی و پیسبوونی ژینگە. کەس چاوەڕێی ئەوە ناکات ئەو کۆمپانیایە کە لەو کێڵگەیەدا کاردەکات، پڕۆژەیەك جێبەجێ بکات ژینگەی ناوچەکە لە تێکچوون ڕزگار بکات و ژیان بۆ زەوییە زیانلێکەوتووەکان بگەڕێنێتەوە. ئەمەش لێرەدا پرسیارێکی ئاشکرا دەوروژێنێت "ئەو پارەیە بۆ کوێ دەڕوات کە بۆ ژینگە تەرخانکراوە؟" لە پێداچوونەوەی گرێبەستی کێڵگەی نەوتی تەقتەق لە ساڵی ٢٠٠٨دا، لەکاتێکدا بوو کە کێڵگەکە لە قۆناغی پەرەپێدان بوو، کۆمپانیاکە ڕاستەوخۆ بە پێدانی (٣٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە پابەندکراوە. بەو شێوەیە، لە بەدواداچوونی گرێبەستەکاندا دەردەکەوێت، بڕی گشتی پارەکە لە ساڵانی دواتردا، بەگشتی بۆ (١٥٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی دۆزینەوە و (٣٠٠) هەزار دۆلاری ساڵانە لەماوەی پەرەپێدان دیاریکراوە. بە بوونی زیاتر لە 40 کێڵگەی وەبەرهێنراو و بە گریمانەی کەمترین بڕی کۆکراوە لە هەر کۆمپانیایەك (150 هەزار دۆلار)، ئەو کۆمپانیایانە کە لە کەرتی نەوتی هەرێمدا کاردەکەن، دەبوو لە ساڵی 2006ەوە ساڵانە بۆ "پاڵپشتی ژینگە" زیاتر لە شەش ملیۆن دۆلار بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بدەن، بەڵام لە راستیدا هیچ پڕۆژەیەکی کاریگەر نەکراوە بۆ پاڵپشتی ڕاستەوخۆی ژینگە یان پاڵپشتیکردنی ژێرخان و خزمەتگوزارییەکان لەو ناوچانەدا.   تێکچوونی بارودۆخی ژینگەیی و تەندروستی زۆر لە چاودێران و شارەزایانی بواری ژینگە لەوانەی کە پەیوەندیمان پێوەکردن پێیانوایە گەشەی چالاکییەکان لە پیشەسازی نەوت و گازی کوردستاندا، بارودۆخی ژینگەیی و تەندروستی هەرێمی کوردستان بەرەو خراپتر چووە و هۆکاری پیسبوونی ژینگە بۆ چالاکییەکانی نەوتی بەگشتی دەگێڕنەوە. چ لە قۆناغی بەرهەمهێنان یان لە قۆناغی پاڵاوتن و پڕۆسە پەیوەندیدارەکانی دیکە لە پیشەسازی نەوت و گازدا. هەموو بەیانییەك بە درێژایی ساڵی 2024 و مانگەکانی یەکەمی ساڵی 2025، پاککەرەوەی ماڵی کارمەندی خانەنشین (ح. س) لە یەکێك لە ناوچە دیار و پێشکەوتووەکانی هەولێردا حەوشەی ماڵەکە پاك دەکاتەوە کە چینێکی تەنکی دووکەڵی دامەزراوە نەوتییەکانە. ئەو لەکاتێکدا کە بەدەست خەریکی پاککردنەوەی ئەو مێزە گەورەیە بوو کە لەناو باخچەکەیاندا دانرا بوو، پاشان کفنی دەکاتەوە بۆ ئەوەی گەردیلە ڕەش و خۆڵەمێشییەکان دەربکەون. سەری بەرز دەکاتەوە بۆ ئاسمان، دەڵێت "هەوا پیس بووە، هەمووان لە هەولێر ئەوە دەزانن، دۆخەکە ناوبەناو باشتر دەبێت، پاشان دیسان خراپتر دەبێتەوە، هیچ ڕووەکێکی چڕ لە دەوروبەری هەولێر و ناوچە پیشەسازییەکان نییە بۆ ئەوەی ڕێگری لە گەیشتنی ئەو ژەهرە بە ئێمە بکات". لەو ساڵانەدا، زۆرترین پەنجە بۆ پیسبوونی هەوای هەولێر ڕادەکێشرێت، ئاسمانی شارەکە بەردەوام بە چینێکی بۆر و خۆڵەمێشی داپۆشراوە و وا دەردەکەوێت بارودۆخەکە لە گەڕەکەکانی سەنتەر و ڕۆژئاوای شارەکە زەقترە. بەرپرسان و چاڵاکان و پسپۆڕان هۆکارەکەی دەگەڕێننەوە بۆ هەبوونی پاڵاوگە نایاساییەکانی نەوت و چەند کێڵگە و پڕۆژەی نەوتی لە ڕۆژئاوای شارەکەدا، لەناویاندا کێڵگەی نەوتی خورمەلە و هەولێر. ئەو بارودۆخە هاوکاتە لەگەڵ کەمی ڕێژەی سەوزایی لە شارەکاندا، هەرچەند بەرپرسانی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە و لایەنە پەیوەندارەکان لە حکومەتی هەرێم، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ڕێژەی سەوزایی لە شارێکی وەک هەولێردا بە ١٩.٥٪ گەیشتووە، لەکاتێکدا ڕێژەی ستانداردی سەوزایی بۆ شارەکان ١٥٪یە.  بەڵام ڕێکخراوە چاودێرەکان ئەو ڕێژەیەی سەوزایی بە دروست نازانن، چونکە لەو ڕێژەیەدا ڕووبەری داپۆشراو بە گوڵ و چیمەن ڕەچاوکراوە، لەکاتێکدا لە پرسی گۆڕانی کەشوهەوادا تەنیا ڕووبەری داپۆشراو بە درەختی سێبەردار ڕەچاو دەکرێت، لەو ڕووەیشەوە بەپێی داتاکانی ڕێکخراوی هەسار کە لە بواری ژینگە و سەوزایی کار دەکات، ڕووبەری سەوزایی هەولێر بەگوێرەی درەختی سێبەردار تەنیا ڕێژەی ٢.٠٧٪ دەبێت. بارودۆخە ژینگەییەکە کارتێکەری جددی لەسەر دۆخی تەندروستی هاووڵاتییان هەیە. لەبارێکدا ساڵانە ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستاندا هەڵدەکشێت. هەرچەند بەرپرسانی وەزارەتی تەندروستی پێداگیری لەسەر ئەوە دەکەن، کە ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستاندا لەخوار ستانداردی جیهانییە. د. خالس قادر پزیشکی پسپۆڕ ڕوونی دەکاتەوە، بەپێی ستانداردە جیهانییەکە بۆ هەر ١٠٠ هەزار کەس، ١٩٠ تووشبووی شێرپەنجە هەیە، لە هەرێمی کوردستاندا لەناو هەر ١٠٠ هەزار کەس ١٥١ تووشبووی شێرپەنجە تۆمارکراوە. ئاماژەشی دا بەوەی کە "گرفتەکە لەوەیە ئێستا ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان زۆر بەخێرایی هەڵدەکشێت". نموونەش بۆ ئەمە دەهێنێتەوە و کەە بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٦ و ٢٠١٧ ڕێژەی تووشبووانی شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان بۆ هەر ١٠٠ هەزار کەس کەمتر بووە.     پارەی بێسەر و شوێن!! دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، دامەزراوەیەکی حکومییە و پاڵپشت بە یاسای ژمارەی ٨ی ساڵی ٢٠٠٨ دامەزراوە؛ ئەرکەکەی ڕەزامەندیدانە لەسەر پڕۆژەکان لە هەر بوارێکدا بن، هەروەها چاودێریکردنی پابەندێتی کۆمپانیا و پڕۆژەکان بە مەرجەکانی ژینگەپارێزی و هەڵسەنگاندنی کاریگەرییەکانی ژینگەیی لە پڕۆژە جیاجیاکاندا و بەو شێوەیەش دەسەڵاتی ڕەتکردنەوەی مۆڵەتی پڕۆژە و دواتریش سزادانی هەر پڕۆژەیەکی هەیە بەهۆی پابەندنەبوون بە ڕێوشوێنەکانی ژینگەپارێزییەوە. ڕەزاق خەیلانی کە ساڵانێك بەڕێوەبەری ڕاگەیاندن و گوتەبێژی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە بوو  سەرەتای ساڵی 2025 خانەنشین کرا، لە کۆمێنتێکیدا دەربارەی پارەی تەرخانکراو بۆ پاڵپشتی ژینگە، دەڵێت "دەزانین پارەی پاڵپشتی ژینگە لە کۆمپانیاکانی نەوت وەرگیراوە،" بەڵام "هیچ زانیارییەکمان لەسەر پارەکە و چۆنیەتی بەکارهێنانی نییە". هەروەها روونیکردەوە کە دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، "بەدواداچوونی لەسەر ئەو پارەیە کردووە، کە بەناوی پاڵپشتی ژینگەوە لە کۆمپانیاکانی نەوت وەردەگیرێت،، "وەڵامەکە ئەوە بوو، پارەکە خراوەتە سەر هەژمارێکی تایبەتی بانکییەوە "بەڵام ئێمە وەك دەستەی ژینگە نازانین چۆن خەرجکراوە و تەنیا یەک سەنت لەو پارەیەشمان بەدەست نەگەیشتووە". دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە خۆی، سندووقی ژینگەی هەیە و داهاتەکەی لە تەرخانکراوی دارایی حکومەت، کۆمەک و بەخشینەکان، کرێ و ڕسومات و ئەو سزا و پێبژاردنە داراییانە پێکدێت، کە بەسەر کۆمپانیا و پڕۆژە سەرپێچیکارەکانی ژینگەدا دەسەپێندرێت، ئەوەش جگە لە سندووقی ژینگە کە لە پڕۆسەکانی نەوتی و بەگوێرەی یاسا و گرێبەستەکانی نەوت دامەزراوە. بەڵام خەیلانی دەڵێ "حکومەت هیچ تەرخانکراوێکی دارایی نەخستووەتە ناو سندووقی ژینگەوە، بەڵکو داهاتەکە لە بەکرێدان و ڕسوومات و پێبژاردنە داراییەکانی کۆمپانیا سەرپێچیکارەکانی یاسای ژینگەوە بەدەست دێت". ئاشکراشیکرد کە "دەستەکە نەک هەر پارەی پاڵپشتی ژینگەی لە کۆمپانیاکانی نەوتەوە بەدەست نەگەیشتووە، بەڵکو دەسەڵاتی بەسەر بەکارهێنان و خەرجکردنی ئەو پارەیەشدا ناشکێت، کە لە سندووقی ژینگەی سەربە دەستەی ژینگە خۆیەتی". لەهەمانکاتدا هیچ زانیارییەکیشی دەربارەی خەرجکردنی پارەکە نییە لەلایەن حکومەتەوە". هەروەها بڕە پارەکەی سندووقی ژینگەی بە "زیاتر لە یەك ملیار دینار خەملاند". دووپاتیشیکردەوە کە تا ئێستا دەستەی ژینگە "یەك دیناریشی لێ رانەکیشاوە چونکە دەسەڵاتی بەکارهێنان و خەرجکردنی پارەکەی نییە". بەو پێیەش بێت دەستەی ژینگە زانیاری نییە کە ئایا داهاتی سندووقەکە لەلایەن حکوومەتەوە خەرجکراوە یان نا، چونکە لە کاتی دامەزراندنی دەستەکەوە لە ساڵی ٢٠٠٨، خۆیان نەیانتوانیوە هیچ پارەیەک لەو هەژمارە بانکییەوە ڕابکێشن. باس لەوەش دەکات کە " لە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارەکەدا گرفتێکی یاسایی هەیە، پەیوەستە بە یاسای دەستەی ژینگەوە، لە ساڵی ٢٠١٥دا پڕۆژەی هەموارکردنەوەی یاساکەمان گەڵاڵە کرد، بەڵام بەهۆی ڕێگری لە سەرۆکی ئەوکاتی پەرلەمانەوە، پەرلەمان پەکخرا و پڕۆژەکە وەک خۆی مایەوە". ئەو یاسایەی خەیلانی ئاماژەی بۆ دەکات، یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگەیە، کە لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە دەرکراوە و هێشتا دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە ١٨ ساڵ نەتوانراوە چارەسەری ئەو گرفتەی تێدا بکرێت کە پەیوەستە بە چۆنیەتی بەکارهێنانی داهاتی ژینگەوە، هیچ هەوڵێکیش نییە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە، بەتایبەتی کە دەبینین پەڕلەمان بۆ ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە پەککەوتووە و هیچ دانیشتنێکی ئەنجامنادات تەنانەت لەدوای پرۆسەی هەڵبژاردنەکانیش کە لە مانگی ئۆکتۆبەری رابردوودا بەڕێوەچوو. هاوکات وتەبێژی پێشووی دەستەی پاراستنی ژینگە رەتیدەکاتەوە هیچ زانیارییەکی هەبێت پڕۆژەی ژینگەیی لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە جێبەجێکرابێت و وتی "دەربارەی هیچ پڕۆژەیەك ئاگادار نەکراوینەتەوە و بەهیچ شێوەیەك لەمبارەیەوە قسە لەگەڵ دەستەی ژینگە نەکراوە".   هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی ئەنجام نەدراوە سەرەڕای ئەوەی کۆمپانیاکانی نەوت پابەندکراون بە پێدانی بڕە پارەیەکی ساڵانە بەناوی پاڵپشتی ژینگەوە، بەڵام لەوەتەی دامەزراندنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ٢٠٠٦ەوە تا ئێستا، هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی بە پارەی سندووقی ژینگە ئەنجام نەدراوە ئەو لایەنانەی کە پەیوەندییان پێوەکراوە، بێئاگایی خۆیان نیشاندا لە بوونی پڕۆژەی تایبەت بە پاڵپشتی ژینگەیی کە لە پارەی سندوقی ژینگەدا ئەنجامدرابێت، و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانیش لەسەرەتای دامەزراندنیەوە لە ساڵی ٢٠٠٦  ڕوونکردنەوەی لەسەر پارەکە نەبووە. لای خۆیەوە ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پڕۆسەکانی نەوت، کە ڕاپۆرتی چاودێری و هەڵسەنگاندن لەبارەی پڕۆسەکانی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڵاودەکاتەوە، بەهەمان شێوە، جەخت لە ناڕوونی و نادیاری لە پارەی پاڵپشتی ژینگە دەکاتەوە. یادگار سدیق پسپۆڕی نەوت و سەرۆکی ڕێکخراوەکە، دەڵێ، تەنیا ئەوەندە زانیارییە هەیە کە لە یاسای نەوت و گرێبەستەکانی نەوتدا، کۆمپانیاکان پابەندکراون بە پێدانی پارەی پاڵپشتی ژینگە و هەروەها قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانە ژینگەییانەی لە پڕۆسەکانی نەوتی دەکەونەوە. دەشڵێت کە "هیچ زانیارییەك نییە بیسەلمێنێت پارەکە لە پاڵپشتی ژینگە خەرجکراوە". لەنێوان ساڵانی ٢٠١٤-٢٠٢٣دا بەر لەوەی پەرلەمانی کوردستان پەکبخرێت، بەگشتی بەهۆی شەڕی داعش و ناکۆکییە سیاسییە توندەکانی نێووان هێزە سیاسییەکانەوە پەڕلەماند بە دۆخێکی نائاساییدا تێپەڕ بووە و لەوەتەی ساڵی ٢٠١٣یشەوە هیچ یاسایەکی بودجە پەسەند نەکراوە، ئەوەیش ئەوەندەی دیکە ناڕۆشنی لە سەرجەم داهات و خەرجییەکان بە داهاتەکانی نەوتیشەوە دروست کردووە. د. یادگار سدیق وایدەبینێت کە "بەو حاڵەیشەوە، چاوەڕوانی زیاتر لە دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە هەیە کە بە ئەرکی چاودێریکردنی خۆی هەستێت و وا دەردەکەوێت لەوڕووەوە لە ئاستی چاوەڕوانیدا نییە". پێداگیریش دەکات لەسەر ئەوەی کە "دەبێت دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە وەك لایەنی تایبەتمەندی ژینگە لە کوردستان بە ئەرکی چاودێریکردنی پڕۆسەکانی نەوتی لەڕووی ژینگەییەوە هەستێت، بەڵام بەو ئەرکەی خۆی هەڵنەستاوە؛ لە چاودێریکردنی ژینگە لە پڕۆسەکانی نەوتی و شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ پاشماوەکانی بەکارهاتوو لە پیشەسازی نەوت، لەکاتێکدا کاریگەری دەرهاوێشتەکانی نەوت لەسەر ڕەگەزە سەرەکییەکانی ژینگە، لە ئاو، خاک و هەوا لەڕادەبەدەرن". پڕۆژەکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی دوور لە تەرخانکردنی سندوقی ژینگە، ڕاپۆرتەکانی هەندێک کۆمپانیا کە لە کەرتی نەوت و گازی هەرێمی کوردستاندا کاردەکەن ئاماژە بەوە دەکەن کۆمپانیاکان لە چوارچێوەی مۆڵەتەکانیان یان لە سنووری چالاکییەکانیاندا هەندێك پڕۆژەی ژینگەیییان ئەنجامداوە، لە چوارچێوەی ئەوەی کە بە "تەرخانکراوەکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی" ناسراوە. بە گوێرەی ئەوانەی بەدواداچوونیان بۆ ئەم دۆسییەیە کردووە ئەم پرۆسەیەش هیچ پەیوەندییەکی بە سندوقی ژینگە و پارەی پاڵپشتی ژینگەوە نییە. خودی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لەڕێگەی ماڵپەڕە فەرمییەکەیەوە، جەختی لەسەر پابەندبوونی کۆمپانیاکانی نەوت بە بەخشینی پارەی پاڵپشتی ژینگە کردووەتەوە. وەزارەتەکە دەڵێت "بەپێی گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانی هاوبەش، کۆمپانیاکان دەبێت پابەند بن بەوەی هەموو ساڵێک بەشداربن لە بەخشینی پارە بە سندوقی ژینگە. پێویستە پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی کارپێکردنی پیشەسازی نەوت بهێننە دی و پەیڕەوی لە یاساکانی هەرێمی کوردستان بکەن لە پێناو بەرگرتن لە پیسبوون و پاراستنی ژینگەدا. ئەمەش پاراستنی ڕووەک و ئاژەڵ و موڵک و ماڵ و ناوچەکانی کشتوکاڵ و ماسی بەخێوکردن دەگرێتەوە. لەنێو پابەندییەکانی تر کە لە گرێبەستەکاندا دانراوە قەدەغەکردنی زەرەرگەیاندن بە ژینگە دەگرێتەوە لە کاتی دروستکردنی هێڵی بۆڕی و هەڵوەشاندنەوە یان تەسلیمکردنەوەی ناوچەی گرێبەست بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی کارپێکردنی پیشەسازی نەوت". دیارە وێنەکە  لە واقیعدا جیاوازە، ئەوەتا هەردوو ڕێکخراوی لۆکاڵی و نێودەوڵەتی (ڕێکخراوی مەسەللـەی عێراقی و ئێن پی ئەی نەرویجی) ساڵی ٢٠١٣ لە چوارچێوەی پڕۆژەی چاودێریکردنی پابەندبوونی کۆمپانیاکانی نەوتی هەرێمی کوردستان بە بنەماکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی و لەناویاندا بنەمای ژینگەپارێزییدا ڕوونیان کردەوە، تەنیا لە قۆناغی گەڕان و پشکنین بەدوای نەوتدا، کۆمپانیاکانی نەوت لە بلۆکی نەوتی شەقڵاوە-هەریر، لانیکەم (٧٠٠٠) درەختیان لەناوبردووە و زیانیان بە نزیکەی (١٤٠٠٠) درەختی دیکە گەیاندووە. دوابەدوای پەردەهەڵماڵین لەوبارەیەوە، کۆمپانیای هێسی ئەمریکایی، دەستی کرد بە بونیادنانی ناوچەی دارستانی کەسنەزان لە ڕۆژهەڵاتی شاری هەولێر وەک بەشدارییەک لە پاڵپشتی ژینگە یان قەرەبووکردنەوەیەکی زیانە ژینگەییەکانی دروستی کردبوون. بەڵام هەر خەرجییەک لەوبارەیەوە، پەیوەست نییە بە تەرخانکراوی دارایی بۆ سندووقی ژینگە، کە بەپێی گرێبەستە نەوتییەکان کۆمپانیا دەبێت پارەکە بە حکومەت بدات. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان خۆی، تەنیا ئاماژەی بە دوو چالاکی ژینگەیی لە دوو کۆمپانیای نەوت دەدا، یەکەمیان کۆمپانیای تالیسمان ئێنێرجی، کە "لە تەممووزی 2012ەوە نزیکەی یەک ملیۆن بوتڵی خواردنەوەی پلاستیکی لە شوێنی کارکردنیاندا کۆکردووەتەوە" و دووەمیان کۆمپانیای ماراسۆن ئۆیڵ کە "یارمەتیدەر بووە لە دابینکردنی ئاوی خواردنەوە بۆ گوندنشینان لەڕێگەی لێدانی بیرێکی ئاوەوە لە گوندی بێستانە، و تیمەکانی کۆکردنەوەی زبڵیان پێکهێناوە بۆ کۆکردنەوەی پیسی لە گوندەکانی نزیک چالاکییەکانیان. لە قەزای هەریر(٧٠کم باکوری رۆژهەڵاتی هەولێر)، کۆمپانیای ماراسۆن ئۆیڵ یارمەتی جوانکردنی قەزاکە دەدات لە ڕێی بەرنامەیەکی درەخت چاندنەوە". کۆکردنەوەی پاشماوەی زبڵ لەلایەن کۆمپانیای تی تی ئۆپکۆی (TT OPCO)  سەرکاری کێڵگەی نەوتی تەقتەقیشەوە لە گوندەکانی دەڤەرەکە دەکرێت، بەڵام ئەو چالاکییانە، زۆر سنوودارن بەراورد بە دەرهاوێشتەی پیشەسازی نەوت لەسەر ژینگە و پەیوەندیشیان بە پارەی پاڵپشتی ژینگەوە نییە کە بەرپرسیارێتییەکی دیکەی کۆمپانیاکانە نەوت بەپێی ئەو گرێبەستانەی ئیمزایان کردووە.   چاودێری ژینگەیی لە کێڵگەکانی نەوتدا بەدووری نزیکەی ٣٠کم لە باشووری ڕۆژئاوای هەولێر کە یەکێک لە گەورەترین کێڵگە بەرهەمهێنەکانی نەوتی هەرێمی کوردستان لەخۆدەگرێت-کێڵگەی خورمەلە- هاوکات بە یەکێک لە ناوچەکانی ژێر کارتێکەری گۆڕانی کەشوهەوا لە هەرێمی کوردستان دەستنیشان کراوە. ناوچەکە کەمترین ڕووبەری سەوزایی هەیە لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێردا و لە دەشتێکی وشک و بریشک پێکدێت. جیا لەوەی کە سەدان پاڵاوگەی نایاسایی نەوتیش لەخۆدەگرێت. هەرچەند بەمدواییە پارێزگاری هەولێر بڕیاری داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکانی ڕاگەیاند، بەڵام پاڵاوگەکان دانەخران و بڕیارەکەیش وەک چەندین بڕیاری دیکە کە لەماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵی ڕابردوو دەرکراون، هەر لەسەر کاغەز مایەوە. عەبدولقادر زێندین جووتیارێکی دەڤەرەکەیە و دەڵێ: "کۆمپانیای نەوت و پاڵاوگەکان بوونەتە بەڵایەکی گەورە بۆ دانیشتووانی ئەو ناوچەیە، دووکەڵی بەردەوام و جۆگەلەی پاشماوەی نەوتی، هەمووانی هەراسان کردووە. پڕۆژەیەکی ژینگەیی لە سنوورەکەماندا نییە و بەڵکوو لە هەندێک شوێندا ئاوی خواردنەوەش بە زەحمەت پەیدا دەبێ". ئەو لەگەڵ قسەکانیدا دەست بۆ ئەو دووکەڵە خۆڵەمێشییە درێژ دەکات کە شوێنەکەی تەنیوەتەوە، و ئاماژە دەدات بەوە یە کە سەرەڕای ئەمەش هێشتا هیچ پڕۆژەیەکی ژینگەیی لە ناوچەکەماندا نییە.. هیچ هەوڵیك نییە بۆ باشتریکردنی ژیان". ئەو زیاتر دەڵێت "خاوەن پڕۆژەکانی نەوتی نەك ئەوەی ژینگەی ناوچەکەیان بە تەواوەتی پیس کردووە، بەڵکوو لە زۆر شوێن ئامادەنەبوون قەرەبووی ئەو جووتیارانەش بکەنەوە کە زەوییەکانیان داگیرکردوون و بۆ پڕۆژەکانیان بەکاری دەهێنن". ئەوە لە کاتێکدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان خۆی لەڕێگەی ماڵپەڕە فەرمییەکەیەوە بانگەشەی بۆ دەکات پاراستنی ژینگە لە هەرێمی کوردستاندا بە هۆی سێ یاسا و بەڵگەنامەوە پاڵپشتی دەکرێت: یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگە؛ یاسای نەوت و گاز؛ گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانی هاوبەش و لەو ڕووەیشەوە دەڵێ "ئەم بەڵگەنامانە کۆمپانیاکان پاپەند دەکەن بەوەی کە پێش دەستکردن بە هەر چالاکییەکی بازرگانی یان پیشەسازی، هەڵسەنگاندنی کاریگەریی لەسەر ژینگە ئەنجام بدەن لەپێناو قەرەبووکردنەوەی هەر زەرەر و زیانێك کە بە کشتوکاڵی خاوەن زەوییەکان و زەویوزاری دەوربەریان دەگات". سەرەڕای بانگەشەی وەزارەتەکە، پاش چەندین ساڵ لە دەستکردن بە پڕۆژەکانی نەوتی، بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١٥دا، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ڕێنمایی ژمارە ١ی ساڵی ٢٠١٥ی تایبەت بە هەڵسەنگاندنی کاریگەریی ژینگەیی لە پڕۆسەکانی نەوتی کوردستان دەرکرد. ڕێنماییەکە کۆمپانیاکانی نەوت پابەند دەکات بە پێشکەشکردنی ڕاپۆرتی تایبەت بە هەڵسەنگاندنی کاریگەرییە ژینگەییەکان لە چالاکییەکانی نەوتیدا، بەڵام هێشتا ناوەڕۆکی هیچ ڕاپۆرتێکی هەڵسەنگاندن بۆ ڕای گشتی ئاشکرا نەکراوە. لای خۆیەوە دەستەی ژینگە چەندین ڕێنمایی تایبەت بە چاودێری ڕەگەزەکانی ژینگەیی و بەدواداچوون و بەرزەفتکردنی سەرپێچییە ژینگەییەکان دەرکردووە. لەناویاندا ڕێنمایی تایبەت بە پاراستن و چاککردنی هەوا ژمارە ٢ی ساڵی ٢٠٢١ و ڕێنمایی بەدواداچوون و بەرزەفتکردنی سەرپێچییە ژینگەییەکان ژمارە ٢ی ساڵی ٢٠٢٣. بەڵام لە هیچ کام لە ڕێنماییەکاندا، ئاماژە بە چاودێریکردنی پڕۆسەکانی بەدواداگەڕان و بەرهەمهێنانی نەوت نەکراوە، لەکاتێکدا جەخت کراوەتە سەر پاڵاوگەکانی نەوت، مۆلیدەکان و پڕۆژە کشتوکاڵی و شارەوانییەکان. رەزاق خەیلانی لەمبارەیەوە دەڵێت "چاودێری و بەدواداچوونمان نییە لەسەر پڕۆسەکانی نەوتی لە خاڵی بەرهەمهێناندا". هێماش بۆ ئەوە دەکات کە دەستەی ژینگە، تیمی چاودێری هەیە بەدواداچوون لەسەر لایەنەکانی ژینگەیی لە پڕۆژە و دامەزراوە جیاجیاکان دەکەن، بەڵام تا ئێستا بەدواداچوونیان لە هیچ کێڵگەیەکی نەوتدا نەکردووە، سەبارەت بە هۆکارەکانیش دەڵێت "چاودێریمان بەسەر کێڵگەکانی نەوتەوە نییە، دەزانین ڕێگری هەیە و لەبەرئەوە هەر لە سەرەتاوە تیمەکانمان بۆ کێڵگەکانی نەوت نەچوون". چەندین سەرچاوەی جیاوازی ژینگەیی و رۆژنامەوانی لەوانەی کە پەیوەندیمان پێوەکردووە، دووپاتی دەکەنەوە کە "سنووری کێڵگەکانی نەوتی بە هێزەکانی ئاسایشی سەربە دەوڵەت و کۆمپانیا تایبەتەکانی سکیوریتی تەوق دراون، ئەو سنوورە بە هەمان شێوە بۆ میدیاکارانیش کراوە نییە و ناتوانن بەدواداچوون و ڕووماڵی میدیایی لە نزیک کێڵگە و پڕۆژەکانی نەوتی بکەن". بیلال سەعید ڕۆژنامەوان دەڵێ "ڕۆژنامەوانان ناتوانن بەدواداچوون لە کێڵگەکانی نەوت و گازدا بکەن، چونکە هەموویان بە بازنەی ئەمنی تەوق کراون و ڕێگری لە میدیاکاران دەکەن". دەستەی ژینگە هەرچەند تاکە دامەزراوەی تایبەتمەندی ژینگەیە لە هەرێمی کوردستاندا و یاساکان دەسەڵاتی بەرفراوانی پێدەدەن، بەڵام لە پراکتیزەکردندا تەنانەت هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ کۆمپانیا سەرکارەکانی نەوت نییە و نەیتوانیوە چاودێری ژینگەیی لە کێڵگەکانی نەوتیشدا بەڕێوە ببات. ڕەزاق خەیلانی کە ساڵانێک بەڕێوەبەری تەکنیکی دەستەی ژینگە بووە، دانبەوەدادەنێت تەنیا پەیوەندییان لەگەڵ کۆمپانیاکانی خزمەتگوزاری نەوت هەیە، زیاتر لە ڕووی ڕەزامەندیدان و چاودێری لەسەر هێنان و بەکارهێنانی ماددە تیشکاوییەکاندا. بۆ ئەمەش د. یادگار سدیقی پسپۆڕی بواری نەوت وایدەبینێت کە "دەبێت ڕۆڵی زیاتر بە دەستەی ژینگە بدرێت، لە چاودێریکردنی ژینگە لە پڕۆژەکانی نەوتی و دەرکردنی ڕاپۆرتی بەردەوام بۆ ڕای گشتی، بە جۆرێک کە ئاستی پابەندێتیی کۆمپانیاکان بە بەکارهێنانی پێوەرە ستانداردەکانی ژینگەیی لە پراکتیزەکردنی پڕۆسەکانی نەوتدا ڕوون بکاتەوە". هەڵکشانی نیگەرانییەکان لەبەرانبەر تێکچوونی بارودۆخی ژینگەیی لە ناوچە جیاجیاکانی هەرێمی کوردستاندا و لەڕووی کوالێتی هەوا و خاک و ئاوەوە، پاڵ بە حکومەتەوە دەنێت بۆ لەبەرگرتن و توندکردنی ڕێکارەکانی ژینگەپارێزیی وەک یەکێك لە ئەرکە لەپێشینەکان. بەگوتەی ئاسۆ کانەبی چالاکی بواری ژینگە، ئەو ڕێوشوێنانەی لەماوەی ڕابردوودا حکومەت بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە گرتوونیەتەبەر، ڕێوشوێنی سەرەتایین، لەناویاندا داخستنی چەند پاڵاوگەیەکی نایاسایی یان پاککردنەوەی پاشماوەکان، بەڵام لەهەمانکاتدا "پێویستی بە لەبەرگرتنی سیاسەتێکی تۆکمەی ژینگەیی دەبێت لەڕێگەی تەرخانکردنی دەرماڵەکانی تایبەت بە ژینگە کە لە یاسا و گرێبەستەکانی نەوتدا هاتوون، هەروەها پابەندکردنی کۆمپانیاکان بە قەرەبووکردنەوەی زیانە ژینگەییەکان و بەشداریکردنیان لە کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە، لە کاتێکدا کۆمپانیاکان ملیۆنان دۆلار لەو ناوچەیە بەدەستدەهێنن، پێویستە بەشداری جددیشیان هەبێت لە وەڵامدانەوە بەرانبەر بە پیسبوونی ژینگە و گۆڕانی کەشوهەوا لە ناوچەکەدا". -ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە.  

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئاینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك لە ساڵی 2011 ئەحمەد شەرع وەك زیندانییەكی ئازادكراوی رێكخراوی قاعیدە، بۆ درێژەدان بە چالاكی لە وڵاتی خۆی، كە تازە بەر شەپۆلی خۆپیشاندانەكانی “بەهاری عەرەبی” كەوتبوو، عێراقی بەرەو سوریا جێهێشت، بەڵام بڕیارە مایۆی 2025 وەك سەرۆك كۆماری راگوزەری سوریای دراوسێ، بێتەوە بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد؛ ئەمە شەقامی سیاسیی عێراقی بەسەر دوو بەرەدا دابەشكردووە: بەرەیەك لەگەڵ مامەڵەكردنی ئەرێنین لەگەڵ پێشهاتی نوێ و پێشوازیكردن لە شەرع، بەرەیەكی دژبەریش هەوڵی رێگری دەدەن. ئەمە بەغدادی خستووەتە بەردەم تاقیكردنەوەیەك كە ئایا دەتوانێت وەك دەوڵەت مامەڵە بكات، یان سیاسەتی گروپە شیعەكان بەسەریدا زاڵ دەبێت و  ناچار دەبێت ملكەچی خواستەكەیان بێت. ئەم شرۆڤەیە لەسەر لوتكەی عەرەبی بەغدادو رەهەندەكانی بەشداریكردنی ئەحمەد شەرع لە لوتكەكەداو لێكەوتەكانی ئەم پێشهاتە هەڵوێستە دەكات. لوتكەی عەرەبی لە بەغداد بڕیارە رۆژی 17ی ئایاری 2025 لوتكەی سەرانی وڵاتانی عەرەبی (خولی 34) لە بەغدادی پایتەختی عێراق گرێبدرێت. ئەم لوتكە دووەمین لوتكەیە لە پاش لوتكەی بەحرەین (مایۆی 2024) لە سایەی جەنگی غەززەدا بەڕێوەبچێت. بە دوای سێ لوتكەی دیكەی هاوشێوەدا دێت: لوتكەی عەرەبی - ئیسلامیی ناكاوی ریاز (نۆڤەمبەری 2023)و لوتكەی بەدواداچوونی ریاز (نۆڤەمبەری 2024)، لوتكەی ناكاوی قاهیرە (ئازاری 2025). وەزارەتی دەرەوەی عێراق، كە سەرپەرشتیی ئامادەكارییە لۆجستی و پرۆتۆكۆڵییەكانی ئەم لوتكەیە دەكات، پێیوایە سەركەوتنی لوتكەی عەرەبی بەغداد وێنەیەكی ئەرێنی دەربارەی عێراق پیشانی دنیای دەرەوە دەدات، هەروەها كاروانی كاری هاوبەشیی عەرەبی بەهێزتر دەكات[1]. لەسەر ئاستی عێراقیش ئەم لوتكەیە دووەمینە لە عێراقی نوێی پاش سەددام حسێن؛ یەكەمیان لە 2012 لە ویلایەتی دووەمی مالیكی گرێدرا، دووەمیش دەكەوێتە سەردەمی ویلایەتی سودانی؛ لەسەر داوای سەرۆك وەزیرانی عێراقیش دێتە عێراق. بەوەی بانگەشەی بۆ دەكات “بەغداد دەیەوێت ببێتە مینبەرێك بۆ بەهێزكردنی هاریكاریی عەرەبی و بەرەنگاربوونەوەی ئاڵنگارییەكان”[2]. لەسەر ئاستی نێوخۆی عێراق، دەشێت لوتكەی عەرەبی لە بەغداد خزمەت بە پرۆژەی هەڵبژاردن و سەركردایەتیی “محەمەد شیاع سودانی” بكات، بەوپێیەی لە سایەی سەركردایەتیی ئەودا ئەنجام دەدرێت. هەروەها ئەو كۆبوونەوە دیپلۆماسییە كە چاوی میدیایی زۆری لەسەرە، دەرفەتە بۆ دەركەوتنی سودانی وەك سەركردەیەكی سیاسیی دەوڵەتمەتدارو هاوئاستی سەرۆك و پاشا عەرەبییەكان، لەكاتێكدا ناوبراو بەو پێیەی لە سیاسییەكانی ناوخۆی عێراق بووە، لە تاراوگە نەژیاوە و پەیوەندییەكانی فراوان نین. لوتكەی عەرەبی لەكاتێكدا دێتەوە بەغداد، كه‌ عێراق لە ساڵی هەڵبژاردندایە. بەپێی ئەو ئامادەكارییانەشی تائێستا هەن، لیستە شیعەكانی “چوارچێوەی هاوئاهەنگی” بەپەرتەوازەیی و فرەلیستی دەچنە نێو پرۆسەكە. دوو لە جەمسەرە سەرەكییەكانی ئەو ململانێ سیاسییە سەختە لەنێو دەنگدەری شیعەدا، نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی پێشووترو سەرۆك وەزیرانی ئێستا، محەمەد شیاع سودانی دەبن. سودانی وەك گرەوێكی سیاسی تەماشای لوتكەكە دەكات. لە ئەزمونی زیاتر لە 33 لوتكەی پێشوودا ئەم بۆنەیە زیاتر پرۆتۆكۆڵی و بێ كاریگەریی ئەوتۆ بووەو زیاتر بۆ ناردنی پەیامی كاری پێكەوەییە، بەڵام سودانی زیاتر لە قەبارەی خۆی مانای پێدەدات. لەم نێوه‌نده‌دا لە دیمانەیەكی تەلەڤزیۆنیدا، باسی لەوە كرد كه‌ “عێراق تەنیا وڵاتێكی خانەخوێی لوتكەكە نییە، بەڵكو دەستپێشخەرەو چارەسەری جیاواز بۆ قەیرانەكانی ناوچەكە پێشكەشدەكات”[3]. لە سەرپەرشتیكردنی ئامادەكارییە ئەمنییەكانیشدا سودانی جەختی لەوە كردووەتەوە: سەركەوتنی گرێدانی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، “سەركەوتنێكی سیاسی و ئەمنییە”[4]. لەسەر ئاستە فەرمییەكەو لە دەرەوەی ململانێ سیاسییە نێوخۆییەكان، حكومەتی عێراق دەیەوێت لەڕێگه‌ی میوانداریكردنی لوتكەكەوە جەخت لە ڕۆڵی خۆی وەك دامەزرێنەرێكی “كۆمكاری عەرەبی” بكاتەوە؛ لەسەر ئەمەش زۆر لە هێزە شیعە سیاسییەكان هاوڕان، سەرباری ناكۆكییەكانیان لەبارەی وردەكارییەكان[5]. جگە لەوە حكومەت و هێزە شیعەكان دەیانەوێت وای پیشان بدەن، گرێدانی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد، بەتەنیا پیشاندانی توانای رێكخستن نییە، بەڵكو ئاماژەیە لەسەر گەیشتنی عێراق بە ئاستێكی باڵای ئاسایش و ئۆقرەیی و گێڕانەوەی پێگەكەی لە چوارچێوەی سیسته‌می عەرەبیدا. ئەمە بۆ هەندێك هێز كە بێزارن لە هەژمونی زۆری ئێرانی لە شیعە پراگماتیسته‌كان، گرنگی و بایەخی زیاتری هەیە، چونكە هەڵگری ئەو پەیامەیە كە عێراق جێگرەوەو بەدیلی دیكەی هەیە. بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرع مشتومڕی گەورەی بەر لە گرێدانی كۆنگرەی 17ی ئایار دەربارەی ئامادەبوون و دورخستنەوەی ئەحمەد شەرع لە بەشداریكردنی لوتكەكەی بەغداد. ناوبراو بۆ ماوەی هەشت ساڵ (2003_2011) لە عێراقدا لە ڕیزی قاعیدەدا بووە، لە گرتوخانەكانی ئەمریكادا لە عێراق دەستگیر كراوە، پاش گەڕانەوەشی بۆ سوریا بە “ئەبو محەمەدی جۆلانی” ناسراوەو بەیعەتی بە “ئەیمەن زەواهیری”داوە، لە سوریاش سەرۆكایەتیی “بەرەی نوسرە”ی كردووە، دواتر دەستەی “تەحریر شام”ی دامەزراندووە. سەرجەم ئەم كارنامەیە بە لای شیعەكانەوە دوژمنكاریی و تاوانە، چونكە “سەلەفیزمی جیهادی”، دژی جۆری (نه‌وعییه‌ت)ی شیعەكانن. لەهەوڵێكدا بۆ كۆتاییهێنان بە مشتومڕی ئامادەبوونی شەرع، سودانی لە ڕێگەی میدیایەكی ئەمریكییەوە جەختیكردەوە كە ئەحمەد شەرعی سەرۆكی قۆناغی راگوزەری سوریا، بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی عەرەبی بەغداد بانگهێشتكراوە. لە دیدارەكەدا سودانی بەوە پاساوی هێنایەوە كە عێراق تەنیا خانەخوێی لوتكەكە نییە، بەڵكە بەشدارو لایەنە لە دەستپێشخەرییەك كە چارەسەر پێشكەش بە قەیرانە جۆربەجۆرەكانی ناوچەكە بكات. لەبارەی بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرعی سەرۆكی راگوزەری سوریاشەوە، سودانی جەختی لەوە كردەوە: “ئامادەیی شەرع لە چوارچێوەی پرۆتۆكۆڵی سیسته‌می رێكخراوی كۆمكاری عەرەبیدایە. سەرۆك شەرع، ئێستا نوێنەرایەتیی دەوڵەتی سوریا دەكات؛ ئامادەیی ئەویش گرنگە بۆ ئەوەی دیدی خۆی بۆ سوریای نوێ ڕوونبكاتەوە. دۆسیەكانی ئاسایش و ئۆقرەیی بۆ عێراق و وڵاتانی دیكە پرسێكی جومگەییە؛ عێراقیش سورە لەسەر ئۆقرەیی سوریا”[6].  ئەم لێدوانانەی سودانی دوو هەفتە بەر لە گرێدانی كۆنگرەكە لە نێوه‌ندی هەڵمەتێكی گەرمی بەرهەڵستكاریدا بوو دژ بە ئامادەبوونی ئەحمەد شەرع لە بەغداد؛ بەو پێیەی پێشتر لە ڕیزەكانی رێكخراوی ئەلقاعیدەدا بووە كە كۆتایهێنان و بنەبڕكردنی شیعەی كردبووە ئامانجی خۆی. هەروەها بە دوای ئەوەدا هات عێراق بەفەرمی لە 27ی نیسانی 2025 لە ڕێگه‌ی وەزیری رۆشنبیری، ئەحمەد فەكاك (سوننەیە)، بانگهێشتی بەشداریكردن لە لوتكەكە، لە دیمەشق رادەستی ئەحمەد شەرع كرد[7]. نەیارانی ئامادەبوونی شەرع  ئەو لایەنە شیعانەی دژی هاتنی ئەحمەد شەرعن بۆ عێراق، لە چەند جەمسەرێكی جیا پێكدێن و ئامانجەكانیشیان جیاوازە. لەبەر ڕۆشنایی هەڵوێستەكانیان، دەشێت بەم جۆرە پۆلێن بكرێن: _ حزبی دەعوە بە سەرۆكایەتیی نوری مالیكی، لە بەیاننامەیەكدا پێداگری ده‌كات: دۆسیەی بەشدارانی لوتكەی عەرەبی بەغداد، دەبێت تۆمەت و تاوانكاریی تێدا نەبێت، “چونكە خوێنی عێراقییەكان هەروا هەرزان نییە تا بانگهێشتی ئەو كەسانە بكرێت كە حەڵاڵیان كردووە، یان دەستدرێژییان كردووەتە سەر پیرۆزییەكانیان”[8]. حزبی دەعوە هیچ بەڵگەیەكی نەخستوەتەڕوو لەسەر تێوەگلانی شەرع یان دۆسیەیەكی دیاریكراو، بەڵام بەهۆی بەریەككەوتنی ئەجێندای هەڵبژاردنی مالیكی و سودانییەوە، دەكرێت پاڵنەری ئەم هەڵوێستە بەوە لێكبدرێتەوە كە هەوڵی شكستهێنانە بە بانگهێشتكردنی سودانی بۆ شەرع و تێكدانی ئامادەكارییەكان. _  قەیس خەزعەلی، ئەمینداری عەسائیب، كە حزبەكەی لە هەڵبژاردن لیستی جیای دەبێت، باسی لەوە كردووە، ئەگەر شەرع بێتە عێراق، ئەوە لێكەوتەی باشی نابێت و دەشێت دەستگیر بكرێت[9]. ئەم بەرهەڵستكارییەی عەسائیب دژی هاتنی شەرع، دوو لایەنە: هەم بەشێكە لە گوتارو هەڵمەتی پێشوەختەی هەڵبژاردن، هەمیش بەدەر نییە لە میحوەرە ئێرانییەكە كە تائێستا لەگەڵ سوریای نوێدا دژو ناكۆكە. _   ئەبو عەلی عەسكەری، وتەبێژ بە ناوی كەتیبەكانی حزبوڵڵا، باسی لەوە كردووە كه‌، شەرع، هەر “ئەبو محەمەد جۆلانی”ی سەرۆكی “بەرەی نوسرەی تاوانبارە”؛ پێشتریش لوتكە عەرەبییەكان بەبێ ئامادەیی ئەسەدو عێراق و لیبیاش كراون[10]. _ چەند پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی شیعی سكاڵایان لەدژی ئەحمەد شەرع بەرزكردووەتەوەو بە كوشتن تۆمەتباری دەكەن. ئامانجی ئەم پەرلەمانتارانە ئەوەیە لەڕێگەی دادگا‌وه‌ ڕێگه‌ لە هاتنی ناوبراو بۆ بەغداد بگرن؛ یەكێك لەوانە، شەرعی بە تێوەگلان لە كوشتنی براو برازاكەی تۆمەتبار كردووە [11]. _ هەندێك لایەنی شیعە باسی ئەگەری كوژرانی شەرع دەكەن ئەگەر بێتە عێراق. لەم ڕێگه‌یەوە پەیامی ئەوە دەدەن كە ناتوانن ژیانی بپارێزن[12]. _ لە پشت هێزە شیعەكانیشەوە، ئێران دژو نەیاری ئاساییكردنەوەی كارەكتەری ئەحمەد شەرعە؛ ڕێگریكردن لە ئامادەبوونیشی لە لوتكەی عەرەبی، لە ڕێگه‌ی باڵەكانییەوە لە عێراق بەڕێوە دەبات. هەر پاش كەوتنی ئەسەد، خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێرانی، بانگەوازی بۆ گەنجانی سوریا كرد دژی دەسەڵاتی نوێی وڵاتەكەیان ڕاپەڕن. لەو كاتەوە گوتاری ئێران دژی دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع دوژمنكارانەیەو ئەمەیش لە گوتاری باڵەكانیدا ئامادەیی هەیە[13]. پاڵنەرەكانی ناڕەزایی بەگشتی لە گوتاری شیعیی لایەنگرو پاشكۆی جەمسەری ئێرانیدا، ئەحمەد شەرع دوو كێشەی سەرەكیی هەیە: یەكەمیان دژومنكارییەتی لەگەڵ شیعە لە پاش 2003، دووەمیش ڕێگرییەكانیەتی لەبەردەم چالاكیی گروپە شیعەكان لە سوریاو گوشارخستنە سەر كەمایەتیی شیعە لەو وڵاتە. جگە لەمە ئەوەیان لەبەرچاوە، شەرع هۆكار بووە بۆ روخاندنی رژێمی ئەسەدو پێیانوایە بەشێكە لە پرۆژەی توركیا لە ناوچەكە. لە دەرەوەی ئەم پاڵنەرانە هەندێك خوێندنەوەی دیكە بۆ دژایەتیی هاتنی شەرع بۆ بەغداد هەن، ئەمە گرنگترینیانە[14]: ـ پاش راگەیاندنی پرۆژەی هەڵبژاردنی سودانی و نزیكبوونەوەی لە هەندێك بلۆكی سوننە، هێزە شیعە بەرهەڵستكارەكان بەرەنگاری پرۆژەكەی دەبنەوە، بەتایبەت كە پێیانوایە ئەوان سودانییان بە پایە گەیاندووەو ئێستا بووەتە ركابەری لیستەكانیان لە هەڵبژاردن. _  دەنگۆیەك هەیە كە هێزە شیعە وەلائییە عێراقییەكان لەگەڵ ئەفسەرە سورییەكانی بەعس، كار دەكەن بۆ قڵپكردنەوەی رژێمی ئەحمەد شەرع. بۆ ئەم مەبەستەش لەگەڵ ماهیر ئەسەد هەماهەنگی دەكەن. _ هێزە شیعە ئێرانییەكان نیگەران و بێزارن لە بەرەوپێشچوونی پەیوەندییەكانی حكومەتی عێراق و ئەحمەد شەرع، بەتایبەت كە زانیاریی ئەوەیان هەیە سەردانەكانی سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی عێراق بۆ دیمەشق، بەرەوپێشچوونی تێدا بووەو دەشێت ببێتە بنەمای پەیوەندییەكی بەهێز. _ هەندێك لە شیعەكانی ناو چوارچێوەی شیعی ئەوەیان وروژاندووە كە سودانی بەشێكە لە میحوەری قەتەری _ توركی دژی میحوەری سعودی_ ئیماراتی_ ئوردنی و، بەم هۆیەوە لەگەڵ ئەحمەد شەرع پەیوەندیی ئاسایی كردووەتەوە؛ ئەمە لە بەرژەوەندیی عێراق نییە. ئەم دەنگانەی نێو چوارچێوەی شیعی باس لەوە دەكەن سودانی زیاتر موجامەلەی توركیا دەكات[15]. ئەمە زیاتر پاش ئەوە زەق كرایەوە كە سودانی بەنهێنی و بەبێ ئاگاداریی پێشوەختە، سەردانی “دەوحە”ی پایتەختی قەتەری كردو لەگەڵ ئەحمەد شەرع و میری قەتەردا دەركەوت. بەپێی هەندێك سەرچاوە لەسەر ئەمە چوارچێوەی شیعی بێزاریی خۆیان گەیاندوەتە سودانی[16]. هەڵوێستی شیعە پراگماتیستەكان بەرامبەر بە شیعە وەلائییە پەڕگیرەكان (توندڕه‌وه‌كان)، جەمسەرێكی دیكەی شیعی هەیە، كه‌ لارییان نییە لە ئامادەبوونی شەرع لە بەغداد؛ لەلایەك بۆ سەرخستنی لوتكەی سەرانی عەرەب، لەلاكەی تر بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو پشتیوانییە عەرەبییەی لەگەڵ دیمەشقی نوێ و ئەحمەد شەرعدا هەیە. لەم به‌ینه‌دا عەممار حەكیم، سەرۆكی رەوتی حیكمە دەڵێت: بانگهێشتكردنێكی ناچارییە؛ هەروەها ئەگەر سكاڵاش هەبێت ئەوە شەرع پارێزبەندیی هەیە. سەرباری ئەمە حەكیم بەگومانە فرمانی گرتن لە دژی شەرع هەبێت[17]. لە لای خۆیەوە سودانی كە بانگهێشتی ئەحمەد شەرعی كردووە، دەیەوێت شتەكە بخاتە چوارچێوەی پەیوەندیی عێراق و سوریا نەك بەرگریكردن لە كارەكتەری شەرع؛ لەبەر ئەمە پەیوەندییەكان لەگەڵ دیمەشق لە ڕێگه‌ی هەواڵگرییەوە بەڕێوە دەبات و دوو جار تائێستا سەرۆكی دەزگا‌ی هەواڵگریی، “حەمید شەتری”ی رەوانەی دیمەشق كردووە بۆ ئەوەی چوارچێوەی شیعی تۆمەتباری نەكەن بە ئاساییكردنەوەی دۆخەكە لەگەڵ شەرع، كە لە لای شیعە بێزراوە. ئەوانەشی بەبێدەنگی دۆخەكە بەڕێدەكەن و بەناڕاستەوخۆ ڕازین بە هاتنی شەرع بۆ بەغداد، جگە لە حەكیم، زیاتر حەیدەر عەبادی، سەرۆكی “هاوپەیمانیی نەسر”ە.[18] . هەروەها لایەنگرانی سودانی لەنێو هێزە شیعەكان دەڵێن: دەوڵەت لە گۆشەنیگای بەرژەوەندییەوە بەڕێوەدەبرێت نەك هەست و سۆز. ئەوەی سودانی دەیكات، بەرژەوەندیی عێراقی تێدایە چونكە دۆسییەكانی سنور، داعش، شیعەی سوریاو عەتەبە پیرۆزەكانی شیعە، پێویستیان بە هەماهەنگی لەگەڵ دیمەشق هەیە؛ ئەمە جگە لە پەیوەندیی ئابوریی و ئەگەری نۆژەنكردنەوەی بۆرییە نەوتەكانی عێراق- سوریاو زۆر پرسی دیكەی هاوبەش [19]. لە دەرەوەی ماڵی شیعی، هێزە سوننەكان بەگشتی بەرگری لە هاتنی شەرع دەكەن و كرانەوە بەڕووی سوریای نوێدا بە گرنگ دەبینن؛ لە لایەك لە سۆنگەی وابەستەیی هەندێك لە هێزەكانیان بە میحوەری توركیا، لە لاكەی تر، رژێمی شەرع وەك قوڵایی ستراتیژیی خۆیان دەبینن، بەو پێیەی سوننەی عەقیدەییەو پشتێنە ئێرانییەكەی “تاران- بەیروت”ی بچڕاندووە. ئەم هێزانە بەوە بەرگری لە شەرع دەكەن كه‌ ئەو كاتەی لە عێراق بووە (2003_2011)، دژی ئەمریكییەكان جەنگاوە؛ ئەمەش لە چوارچێوەی مقاوەمەدایە كە شیعەكانیش ئێستا شانازیی پێوە دەكەن. هەروەها بەوە بەرگری دەكەن، شەرع لەنێوان 2005_2011 لە گرتوخانە بووە، بەم هۆیەشەوە بەشداریی لە شەڕی تائیفی نەكردووە (2007_2008). هەشیانە باس لەوە دەكەن، شەرع ئەو كاتەشی ئەلقاعیدە بووە، زیاتر كاری میدیایی كردووە نەك چەكداریی[20]. كۆبەند بانگهێشتكردنی ئەحمەد شەرع بۆ لوتكەی سەرکردەکانی عەرەب لە بەغداد، ناڕەزایەتیی توندی لە لایەن هەندێك لە هێزە شیعەکانی عێراقی هێناوەتە ئاراوە، بەتایبەت ئەوانەی كە لە بازنەی ئێرانەوە نزیكن. پاڵنەرەكانی ئەم ناڕەزایه‌تییه‌ جۆراوجۆرن، گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن‌: _ ڕەتکردنەوەی پشتیوانیی لە رژێمی نوێی سوریاو هاوكاریكردنی: لایەنە شیعە ناڕازییەکان پێیانوایە بانگکردنی شەرع بۆ بەغداد، دژ بە هەڵوێستی ئەخلاقی و سیاسیی عێراقە كە حوكمڕانییەكەی بە زۆرینە شیعییە. _ هەندێک بەوە پاساو دەهێننەوە، بەشداریكردنی شەرع لە لوتكەی بەغداد، باڵانسی ململانێ هەرێمایەتییەكان تێكدەدات؛ بەو پێیەی ناوبراو سەر بە میحوەری توركی-قەتەرییە بەرامبەر وڵاتانی سعودیە _ ئیمارات، ئوردن. _ هەندێک لەم ناڕەزایەتییانە لەژێر کاریگەریی هەڵوێستەکانی ئێراندان، چونکە تاران پێیوایە ئاساییكردنەوەی كارەكتەری شەرع، بەرەی ئێرانی لاوازتر دەكات و شەرعییەت بە سوریای دوور لە ئێران دەدات. _ هەڵمەتی پێشوەختی هەڵبژاردن و هەوڵی شكستپێهێنانی سودانی، ئامادەییەكی بەهێزی لە ململانێ نێوخۆییەكانی شیعەدا هەیە دەربارەی ئەحمەد شەرع. بەرامبەر بەوانیش هێزە سوننەكان لارییان نییەو، لەگەڵ بەشداریكردنیدان. پەراوێزەكان: [1]  https://2h.ae/nBpe [2]  https://2h.ae/wFoz [3]  https://2h.ae/Cikq [4]  https://2h.ae/trqg [5]  https://2h.ae/kBTA [6]  https://2h.ae/UAXa [7]  https://2h.ae/PpuT [8]  https://2h.ae/HldL [9]  https://2h.ae/eWvC [10]  https://2h.ae/Ycsp [11]  https://2h.ae/Ycsp [12]  https://2h.ae/TIeV [13]  https://2h.ae/XxWu [14]  https://2h.ae/TIeV [15]  https://2h.ae/uqtE [16]   https://2h.ae/lvON [17]  https://2h.ae/EDYF [18]  https://2h.ae/kLRH [19]  https://2h.ae/KFsX [20]  https://2h.ae/ukZA ئەم بابەتە تایبەت بە (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

د. موئمین زەڵمی   هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە کۆتایی ٢٠٢٥ وەک خاڵێکی گرنگ و چارەنووسساز بۆ داهاتووی پرۆژەی سیاسی کوردستان دادەنرێت، لە هەمانکاتدا یاسای هەڵبژاردنەکە بەدەستهێنانی کورسی زەحمەت کردووە، بۆیەش حیزبەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتی هەوڵی دروستکردنی هاوپەیمانیەتییەکی یەکگرتوویان دەستپێکردووە بەرامبەر بەو دوو حزبە. ئەم هەوڵانە وێنەی هەوڵەکانی پێشووترن کە سەرکەوتوو نەبوون، بۆیەش دۆخەکە پرسیار دروست دەکات ئایا ئەمجارە دەرئەنجامی جیاواز دەبێت یان رووبەڕووی هەمان بەربەستەکان دەبێتەوە کە بەردەوام هۆکاری سەرنەکەوتنی یەکلیستیی بوون، بەڵام ئەگەری بەهێز ئەوەیە ئەمجارەش سەرکەوتوو نابن و دواجار بێهیوایی زیاتر بڵاودەکەنەوە کە کاریگەری راستەوخۆی لەسەر بەشداری هاوڵاتیان لە هەڵبژاردنەکەدا دەبێت. هەوڵی حزبەکان بۆ یەکلیستی   هێزە ئۆپۆزسیۆنەکانی هەرێمی کوردستان بە بەردەوامی هەوڵی پێکهێنانی هاوپەیمانێتی و یەکلیستییان داوە بەرامبەر دوو حیزبە باڵادەستەکەی هەرێم. کە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان بۆ چەندین ساڵە هێزی سەرەکین و لە هەولێر و سلێمانی زۆرینەی کورسییەکان دەبەن، جا  بەهۆی ئەو مێژوو و پێکهاتە و سەرچاوانەوەیە لەبەردەستیاندایە و یان هۆکارەکە لاوازی و پەرتەوازەیی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆنە. بۆ هەڵبژاردنەکانی پێشوو هەمان جموجوڵی پێش هەڵبژاردنی لە نێوان ڕەوت و کەسایەتییەکانی ئۆپۆزسیۆندا بینراون لە ئاستی جیاواز و فۆڕمی جیاواز، کە سەرەتا بە گەشبینیەوە دەست پێدەکات و پاشان بە لیستی هەڵبژاردنی سەربەخۆ کۆتاییان دێت. نمونەی ئەم جموجوڵانە دەرئەنجامێکی دووبارەیە. دەستپێدەکەن بە کۆبوونەوەی گەشبینانە و هەڵای میدیایی، بەڵام ناکۆکییە ناوخۆییەکان دەردەکەون و دەبنە دوا هەواڵی شکستی لیستەکە بە تایبەت کاتێک هەڵبژاردن نزیک دەبێتەوە. لە ساڵی ٢٠٠٩ەوە، دوای سەرهەڵدانی بزووتنەوەی گۆڕان، چەندین شێوازی هاوپەیمانێتی ئۆپۆزسیۆن هەوڵی بۆ دراوە. هەرچەندە هەندێکیان سەرکەوتنی سنوورداریان بەدەستهێنا، بەڵام هیچ کامێکیان بە شێوەیەکی بنەڕەتی باڵانسی هێزی نەگۆڕی. خولەکانی هەڵبژاردنی ٢٠١٨ و ٢٠٢١ بە هەمان شێوە گفتوگۆی سەرەتایی هاوپەیمانێتیان تێدا بوو کە دواجار هەڵوەشایەوە. جموجوڵەکانی ئێستای ئۆپۆزسیۆن هەوڵی ئەمڕۆی دروستکردنی هاوپەیمانێتی پێنج لایەنی سەرەکی ئۆپۆزسیۆن و کەسایەتیی و ڕەوتەکان لەخۆدەگرێت: یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان، کۆمەڵی دادگەری کوردستان، هەڵوێستی نیشتمانی، نەوەی نوێ، و بەرەی گەل، لەگەڵ ژمارەیەک کەسایەتی، کە هەریەکەیان هەڵوێستی جیاواز و بنکەی هەڵبژاردنی تایبەت بە خۆیان دەهێننە سەر مێزی گفتوگۆکان. یەکگرتوو و کۆمەڵ وەک دوو حزبی ئیسلامی، ژێرخانێکی رێکخراوەیی دیاریکراویان هەیە بەڵام قەبارەی دەنگیان لە داکشاندایە. هەڵوێستی نیشتمانی، کە هێزێکی نوێیە، خۆی وەک بژاردەیەکی نەتەوەیی چاکسازیخوازی عەقڵانی و جیددی پێناسە دەکات. نەوەی نوێ، بە سەرکردایەتی شاسوار عەبدولواحید، بە پەیامی دژە گەندەڵی سەرنجی دەنگدەرانی گەنج راکێشاوە. هەرچی بەرەی گەلە نوێنەرایەتی کۆمەڵێک کەس دەکات کە نەیانتوانی لەسەر سفرەکەی یەکێتی جێگای خۆیان بگرن.   مەودای هەڵوێست و متمانە لە نێوان ئەم حیزبانەدا لە راستیدا گەورەترە لە مەودای نێوان هەندێکیان لەگەڵ پارتی و یەکێتی. بۆ نموونە، دیدگای ئابووری نەوەی نوێ بە شێوەیەکی بنەڕەتی جیاوازە لە دیدگاکانی حیزبە ئیسلامییەکان، لە کاتێکدا هەردوو هەڵوێستی نیشتمانی و بەرەی گەل بۆچوونی ناسازیان هەیە سەبارەت بە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ بەغدا. لە لایەکیترەوە هەر حیزبێک پەیوەندی ئاڵۆزی لەگەڵ پارتی و یەکێتی هەیە. هەندێکیان پێشتر بەشداری کابینەکانی حکومەتیان کردووە، کە کێشەی متمانەی بەردەوامی دروست کردووە. هەندێکیتریان پەیوەندی پشت پەردەیان لەگەڵ حیزبە دەسەڵاتدارەکان پاراستووە لە کاتێکدا بە ئاشکرا خۆیان وەک هێزی ئۆپۆزسیۆن دەخەنەروو. رێگرە بنەڕەتییەکانی بەردەم یەکلیستی حزبەکانی ئۆپۆزسیۆن چەندین بەربەستی بنەڕەتی لە رێگای هاوپەیمانێتییەکی جیددی ئۆپۆزسیۆندا هەن. یەکەم، سەرچاوە داراییەکان بە شێوەیەکی چڕ لە دەستی حیزبە دەسەڵاتدارەکاندا کۆبووەتەوە، ئەمەش پەیوەستبوونی ناڕاستەوخۆی تەنانەت لەنێو ئەو گروپە ئۆپۆزسیۆنانەشدا دروست دەکات کە بە رواڵەت سەربەخۆن، جا لە ئاستی حزب و یان مەکتەبی سیاسی حزبەکاندا کە پەیوەندییەکی قووڵیان لەگەڵ دامەزراوەی دارایی پارتی و یەکێتی بۆ دروستکردوون. دووەم، ناکۆکی شەخسی و خواستەکانی سەرۆکایەتی هەوڵەکانی یەکگرتن لاواز دەکەن. سەرەڕای پابەندبوونی گشتی بۆ دروستکردنی هاوپەیمانێتی، گفتوگۆی ناوخۆیی لەسەر بنەمای ئەو مەرجانە دەوەستێت کاتێک پۆستەکانی سەرکردایەتی لیستەکان و ریزبەندی کاندیدەکان دیاری دەکرێت. پرسی ئەوەی کە کێ سەرکردایەتی لیستێکی هاوبەش بکات بەتایبەتی دۆخەکەی ئاڵۆز کردووە. هەندێک لە حزبە ئۆپۆزسیۆنەکان بەشداریکردن لەم هەوڵانەدا زیاتر وەک کارتی فشار بەکاردەهێنن نەک بژاردەیەکی راستەقینە بۆ سیستمی دەسەڵاتدار. هەڵای میدیایی گەورەی لەسەر دروستدەکەن و لە کۆتاییدا شکست بە هەوڵەکان دەهێنن. سێیەم، پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان ئاڵۆزی زیاتر دروست دەکەن. حزبە ئۆپۆزسیۆنەکان پەیوەندییان لەگەڵ کارەکتەرە دەرەکییە جیاوازەکان پاراستووە، لەوانە تورکیا، ئێران، بەغدا و وڵاتانی رۆژئاوا. ئەم پەیوەندییە دەرەکیانە زۆرجار لەگەڵ یەکتردا ناکۆکن، کە هەماهەنگی بەردەوامی نێوانیان دژوار دەکات. پێشبینی داهاتوو و کاریگەرییەکانی هەڵبژاردن هەوڵەکانی ئۆپۆزسیۆن رووبەڕووی وێستگەیەکیتری داخراو دەبنەوە کاتێک دوا وادەی تۆمارکردنی کاندیدەکان نزیک دەبێتەوە. بە پێی دۆخی ئێستا، وا دەردەکەوێت کە زۆرینەی حیزبەکانی ئۆپۆزسیۆن، ئەگەر نەڵێین هەموویان، دواجار لیستی هەڵبژاردنی سەربەخۆ پێشکەش دەکەن، سەرەڕای لێدوانە گشتییە بەردەوامەکان کە پشتگیری یەکلیستی دەکەن. ئەم پەرتەوازەبوونە بە ئەگەری زۆر پارسەنگی هێز بەردەوامی پێدەدات، کە پارتی و یەکێتی باڵادەستی خۆیان لە زۆنی جوگرافی خۆیاندا دەپارێزن. دەرئەنجامەکانی ئەم هەوڵانە دەریدەخەن کە هێزە دابەشبووەکانی ئۆپۆزسیۆن ئەستەمە بتوانن لە ئاستی چاوەڕوانیی خۆیاندا نوێنەرەکانیان بنێرنە پەرلەمانی عێراق. ئاستەنگی بنەڕەتی بۆ هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن تەنها هەماهەنگی هەڵبژاردن نییە بەڵکو گەشەپێدانی دیدگایەکی جێگرەوەیە بۆ بەڕێوەبردنی کوردستان و عێراق. بەبێ چارەسەرکردنی کێشەکانی سیستەمی حوکمڕانی وەک کۆنترۆڵی حیزبی بۆ سەرچاوە ئابوورییەکان و دابەشبوونی هێزە ئەمنییەکان، ستراتیژی هەڵبژاردن بە ناتەواوی دەمێنێتەوە. لە کۆتاییدا، لەگەڵ نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنەکە، دەنگدەرانی کورد بە گومانێکی پێشوەختەوە سەیری هەواڵەکانی ئۆپۆزسیۆن دەکەن کە سەردانی یەکتری دەکەن و بەیاننامە دەردەکەن دەربارەی لیستی هاوبەش. بەڵام ئایا ئەم خولەی هەڵبژاردن هەماهەنگی ئۆپۆزسیۆن بەرهەم دەهێنێت یان خولێکیتری کێبڕکێی پەرتەوازە، کە ئەمەش کاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر بەشداریکردنی هاوڵاتیان لە هەڵبژاردنەکەدا و چاوەڕوان ناکرێت رێژەی بەشداری هەڵبژاردن لە ئاستی پێشبینیکراودا بێت.  

درەو: راپۆرتی هاوبەشی دیوانی چاودێری عێراق و هەرێم 🔻 داهات و خه‌رجی نانه‌وتی هه‌رێم له‌ ژێر وردبینیدا: 🔹 بەڕێوەبەرایەتی گومرگی ئیبراهیم خلیل تا ئێستاش سەرقاڵی کۆکردنەوەی باج و پێشێلکاریی بڕیاری ژمارە (23527)ی ساڵی 2023ی ئەنجوومەنی وەزیرانە. 🔹 جیاوازی (19,838) پله‌ی وه‌زیفی لە ژمارەی کارمەندان هەیە لە نێوان ئەو خشتەیەی کە لە یاسای بودجەی ژمارە 13ی ساڵی 2023 دا هاتووە و ئەو بەیاننامەیەی کە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجەی هەرێمەوە پێمان دراوە. کاتێک پرسیارمان لە بەڕێوەبەرایەتییەکە کرد سەبارەت بە هۆکاری ئەو ناکۆکییانە، وەڵامێکی قبوڵکراوی پێنەداوین. 🔹 دوایین ئاماری بەردەست بەرێوەبەرایەتی گشتی بودجە لە 30/6/2024 ژمارەی موچه‌خۆرانی وەزارەتی پێشمەرگە (162,460) كه‌سی لەخۆگرتبوو. هەروەها ژمارەی ئەندامانی وەزارەتی پێشمەرگە بەپێی ڕاگەیەندراوی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم تا ڕۆژی 30/6/2024 دابینکراوە کە (184,729) كه‌س بووە واتە جیاوازی (22,269) كه‌س. بەشی دووم تیمی وردبینی هاوبەشی نێوان دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی دیوانی چاودێری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان بابەت/ دەرئەنجامی کاری چاودێری و وردبینی لەسەر داهات و خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بەدەست لە ماوەی (1/4 - 30/6/2024) 2. ڕێڕەوی پارەی نەختینەیی و داهات و خەرجییە نانەوتییەکان ‌أ.    ڕێڕەوی پارەی نەختینەیی هاتووچۆی نەختینەی چارەکی دووەمی کۆی گشتی داهاتە نانەوتییەکان و تەمویلکردنی وەزارەتی دارایی فیدراڵی، بە خستنەڕووی خەرجییەکانی چارەکی دووەم (خەرجیی و داهاتە شایستە وەرنەگیراوەکان هەروەها ئەو بڕە پارەیەی کە بۆ گەنجینەی گشتی فیدراڵی گواستراوەتەوە)، جیاوازیی نەختینەی بە بڕی (12,818,877) هەزار دینارە (دوانزە ملیار و هەشت سەد و هەژدە ملیۆن و هەشت) نیشانداوە سەد و حەفتا و حەوت هەزار دینار)، وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە. خشتەی ژمارە (1) لەم ڕووەوە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە: یەکەم: بڕی جیاوازی لە چارەکی یەکەمدا(743,757,599) هەزار دینارە (حەوت سەد و چل و سێ ملیار و حەوت سەد و پەنجا و حەوت ملیۆن و پێنج سەد و نەوەد و نۆ هەزار دینار). بۆیە جیاوازی تا 6/30/2024 دەبێتە کۆی گشتی بڕی (756,576,476) هەزار دینار (حەوت سەد و پەنجا و شەش ملیار و پێنج سەد و حەفتا و شەش ملیۆن و چوار سەد و حەفتا و شەش هەزار دینار). پرسیارەکانمان بە ژمارە (ف2/ 13) لە 8/28/2022 سەبارەت بە ڕێکارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری سەبارەت بەو جیاوازییەی سەرەوە وەڵام نەدراوەتەوە. دووەم: ئەو داهاتە شایستەی سەرەوە نوێنەرایەتی داهاتی ڕسوماتی کارەبای بەدەست هێنراو و وەرنەگیراو دەکات، کە لە حسابی داهاتی کۆتاییدا تۆمارکراوە بەپێی ئەو بەیاننامەیەی کە لەلایەن بەشی ژمێریاری لە هەرێمەوە پێشکەشی ئێمە کراوە، و مەحاڵە پشتڕاست بکرێنەوە بەهۆی مەحاڵبوونی سنووردارکردنی ئەو بڕە پارانە. ‌ب.    داهاتی نانەوتی یەکەم: داهاتی چارەکی دووەم بۆ مانگەکانی (نیسان، ئایار، حوزەیران) کۆی گشتی بڕی (1169405107) هەزار دینار (یەک ترلیۆن و سەد و شەست و نۆ ملیار و چوار سەد و پێنج ملیۆن و سەد و حەوت هەزار دینارە، دابەزینی بڕی (90904211) هەزار دینار، (نەوەد ملیار و نۆ سەد و چوار ملیۆن و دوو سەد و یازدە هەزار دینار، بەراورد بە کۆی داهاتی چارەکی یەکەم بۆ مانگەکانی (کانونی دووەم، شوبات، ئادار) بڕی (1260309319) هەزار دینار (یەک ترلیۆن و دوو سەد و شەست ملیار و سێ سەد و نۆ ملیۆن وسێ سەد و نۆزدە هەزار دینار)، دابەزینی (7%)، و لە خشتەی ژمارەت (2) دا وردەکاری ئەوە داهاتانە دەردەکەوێت. خشتەی ژمارە (2) ئێمە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: 1)    دابەزینی ئاستی داهاتی باجی سەر سامان بەڕێژەی (31%). بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم پاساویان بۆ هێناوە، لە وڵامی پرسیارەکەمان ژمارە (ف2/14) لە 8/28/2024، هۆکاری گواستنەوەی دانراوی باج لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی گومرگەوە بۆ داهاتی کۆتایی لە ماوەی مانگی 1ی 2024، کە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2023. 2)    بەرێوەبەرایەتی لە یاداشتەکەی سەرەوە ئاماژەی بە کەمبوونەوەی 16%ی داهاتی ڕسومات کردووە، ئەمەش بەهۆی وەرگرتنی ڕسومات لە کۆمپانیاکان و نوێکردنەوەی گرێبەست و ڕەسمی ڕێگەپێدان لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2024. 3)    دابەزینی ئاستی داهاتی گواستنەوە (الايرادات التحويلية) بە ڕێژەی (66%). بەڕێوەبەرایەتییەکە لە یاداشتەکەی سەرەوەدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەمەش بەهۆی پێچەوانەبوونەوەی تۆمارکردنێک بووە لە بەشی کارەبا، بەو پێیەی ئەو بڕە پارەیە لە داهاتی گواستنەوەوە گواستراوەتەوە بۆ ڕسومات بۆ خزمەتگوزارییە جیاوازەکان، ئەمە جگە لەوەی سنووردارنەکردنی بەخشینەکانی حکومەت لە چوارچێوەی داهاتی گواستنەوەدا. لەبەر ڕۆشنایی ئەوانەی سەرەوە لە بڕگەی یەکەم و سێیەمدا پێشنیار دەکەین کە داهاتەکان لە ماوەی ئەو ساڵەدا تۆمار بکرێن کە تێیدا بەدەست هاتووە و بەپێی سیستەمی ژمێریاری گونجاو بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو لیژنانەی کە بۆ ئەم مەبەستە پێکهێنراون پۆلێن بکرێن. دووەم: ئەو داهاتانەی لە هەرێمەوە گواستراونەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی فیدراڵی بۆ داهاتە نانەوتییەکان لە ماوەی چارەکی دووەمی ساڵی 2024دا بڕی (15,533,884) هەزار دینار (سەد و پەنجا و پێنج ملیار و سێ سەد و سی ملیۆن و هەشت سەد و هەشتا و چوار هەزار دینار) لە داهاتە بەدیهاتووەکان کە بڕی (1,169,405,107) هەزار دینار (یەک ترلیۆن و سەد و شەست و نۆ ملیار و چوار سەد و پێنج ملیۆن و سەد و حەوت هەزار دینار) بووە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە بڕگەی (2-ب - چوارەم)دا هاتووە و وەک لە خشتەی ژمارە (3)دا خوارەوەدا هاتووە:- خشتەی ژمارە (3) پێشنیار دەکەین داهاتەکان بەپێی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ژمارە ١٣ی ساڵی ٢٠٢٣ ڕادەست بکرێن. سێیەم: داهاتی خاڵە گومرگییەکان داهاتی خاڵە گومرگییەکانی هەرێم تا 30/6/2024 بڕی (1,015,795,151,393) دینار بووە (یەک ترلیۆن و پانزە ملیار و حەوت سەد و نەوەد و پێنج ملیۆن و سەد و پەنجا و یەک هەزار و سێ سەد و نەوەد و سێ دینار) بووە، وەک لە خشتەی ژمارە (4)دا دیارە: خشتەی ژمارە (4) لە ئەنجامی ئەو سەردانە مەیدانییەی کە لە بەرواری (22/8 بۆ 26/8/2024) بۆ بەڕێوەبەرایەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل و بەڕێوبەرایەتی مەرزی باشماخ ئەنجامدراوە، ئەم تێبینیانەی خوارەوە هەیە: 1) بەڕێوەبەرایەتی گومرگی ئیبراهیم خلیل تا ئێستاش سەرقاڵی کۆکردنەوەی باج و پێشێلکاریی بڕیاری ژمارە (23527)ی ساڵی 2023ی ئەنجوومەنی وەزیرانە، کە لە نوسراوی سکرتاریەتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران/ هۆبەی کاروباری ئەنجومەن و لیژنەکانی ژمارە (ش. ز. ل/ 10 / 1 / اعمام / 44651 لە 9/18/2023 و نوسراوی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا ژمارە (ع. م 48968) لە 12/10/2023 بڕی پارەی دانراو بە بڕی (117,214,524) هەزار دینار (سەد و حەڤدە ملیار و دوو سەد و چواردە ملیۆن و پێنج سەد و بیست و چوار هەزار دینار) بووە. تا 6/30/2024. پێشنیاری پێویستی هەماهەنگی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم دەکەین بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. 2) سەرنجمان دا بە دامەزراندنی گۆڕەپانی ئاڵوگۆڕکردن لە دیوی ئێرانی لە دەروازەی سنووری باشماخ، کە بووە هۆی ئەوەی دەروازەکە بێبەش بکرێت لە داهاتی جۆراوجۆر (کرێی گۆڕەپان دامەزراندنی کرێکاران، باج و هتد)، بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگیش بە پشتبەستن بە یاداشتنامەی (بێ ژمارە) لە 9/19/2024 پاڵپشتی ئەمەی کرد. پێشنیار دەکەین کە پێویستە ناوچەی ئاڵوگۆڕکردن (ساحة للتبادل) لە لایەنی عێراقییەوە دابمەزرێنێت بۆ ئەوەی زۆرترین داهات دەستەبەر بکرێت. چوارەم: داهاتەکانی وەزارەتی کارەبا داهاتی کۆکراوە (لە وەزارەتی کارەبا وەرنەگیراوە) بڕی (86,921,668) هەزار دینار (هەشتا و شەش ملیار و نۆ سەد و بیست و یەک ملیۆن و شەش سەد و شەست و هەشت هەزار دینارە) بەپێی وەڵامی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری بۆ یاداشتی ژمارە (2)مان لە 19/8/2024. لەگەڵ سەردانی بەڕێوەبەرایەتی دابەشکردنی کارەبای ڕۆژهەڵاتی سلێمانی، دەرکەوت کە بەڕێوەبەرایەتیەکانی دابەشکردن داهاتەکانیان بەکۆی گشتی تۆمارکردووە بەهۆی گواستنەوەی باڵانسی تاقیکردنەوە لە سیستمی یەکگرتووەوە بۆ سیستمی حکومی لەبری ئەوەی وردەکارییان بۆ بخەنەڕوو وەک وەرگیراو و داهاتە کەڵەکەبووەکان وەرنەگیراون. پێشنیار دەکەین کە مامەڵەی ژمێریاری گونجاو بە هەماهەنگی لەگەڵ لیژنەی تایبەت بۆ یەکخستنی ڕێکارەکانی ژمێریاری ژمارە (2337197/3026) لە بەرواری 17/12/2023 ئەنجام بدرێت، کە پەیوەندی بە یەکخستنی ڕێکارە داراییەکانەوە هەیە. ‌ج.    خەرجییەکان یەکەم: خەرجییەکانی چارەکی دووەمی مانگەکانی (نیسان و ئایار و حوزەیران) کۆی گشتی بڕی (3,389,638,526) هەزار دینار (سێ ترلیۆن و سێ سەد و هەشتا و نۆ ملیار و شەش سەد و سی و هەشت ملیۆن و پێنج سەد و بیست و شەش هەزار دینار) بووە، کە زیادبوونی (1,705,909,062) هەزار دینار بووە. هەزار دینار (یەک ترلیۆن، حەوت سەد و پێنج ملیار، نۆ سەد و نۆ ملیۆن، شەست و دوو هەزار دینار) بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی ساڵی / 2024 کە بڕی (1,683,729,463) هەزار دینار، یەک ترلیۆن و شەش سەد و هەشتا و سێ ملیار و حەوت سەد و بیست و نۆ ملیۆن و چوار سەد و شەست و سێ هەزار دینار بووە، لە خشتەی ژمارە (5) خەرجییە یەکگرتووەکان (لامەرکەزی و ناوەند) بۆ چارەکی یەکەم و دووەم، ڕێژەی سەدی زیادبوون بۆ هەر حسابێک نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (5) ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: 1) به‌رزبوونه‌وه‌ی موچه‌ی فەرمانبەر و خەرجییەکانی چاودێری کۆمەڵایەتی (موچە و یارمەتی خانەنشینی)، بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە وەڵامی پرسیارەکەمان ژمارە (ف2 / 14) لە (28ی ئابی 2024) پاساوی بۆ ئەوە هێنایەوە و ڕایگەیاند، هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پێنەدانی مووچە بەشێوەیەکی ڕێک و پێک و بەپێی ئەوەی لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە دابین دەکرێت. 2) زیادبوونی خەرجییەکان بۆ پێداویستییەکانی خزمەتگوزاری، خەرجییەکانی پێداویستی خزمه‌تگوزاری (نفقات المستلزمات الخدمية)، خەرجییەکانی پێداویستی شمه‌ك (المستلزمات السلعية)، و خەرجی سەرمایەگوزاری. بەرێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە وەڵامەکەی سەرەوەدا پاساوی ئەوەی خستەڕوو کە هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ وەستانی خەرجییەکان لە مانگی یەکی سەرەتای ساڵدا، و پرۆسەی خەرجکردنەکە لە مانگی نیسانی 2024ەوە دەستیپێکرد.  3) زیادبوونی خەرجی بۆ بەخشین و پاڵپشتی و خزمەتگوزاری قەرز و خەرجییەکانی تر بە ڕێژەی (150%). بەرێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە وەڵامی یاداشتەکەی سەرەوەماندا ئاماژەی بەوەکردووە (هۆکاری زیادبوونی خەرجییەکان لەم بابەتەدا بەخشینەکانی حکومەتە بیانییەکانە کە لەلایەن وەزارەتی پێشمەرگەوە بەپێی بڕگەی بەخشین و یارمەتییەکان خەرجکراون بۆ کوژاندنەوەی قەرزەکان". پێشنیار دەکەین کە هەموو جۆرە خەرجییەکان کەم بکرێتەوە لە ژێر ڕۆشنایی بڕی تەرخانکراودا. دووەم: میلاكاتی وه‌زیفی: 1) جیاوازی (19,838) پله‌ی وه‌زیفی لە ژمارەی کارمەندان هەیە لە نێوان ئەو خشتەیەی کە لە یاسای بودجەی ژمارە 13ی ساڵی 2023 دا هاتووە و ئەو بەیاننامەیەی کە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجەی هەرێمەوە پێمان دراوە. کاتێک پرسیارمان لە بەڕێوەبەرایەتییەکە کرد سەبارەت بە هۆکاری ئەو ناکۆکییانە، وەڵامێکی قبوڵکراوی پێنەداوین، بەو پێیەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجە لە نوسراوەکەیدا بە (بێ ژماره‌) لە 19/9/2024 وەڵامی دایەوە کە جیاوازییەکە دەگەڕێتەوە بۆ وەرگرتنی خانەنشینانی پێشمەرگە و کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت لەگەڵ ستافی وەزارەتی پێشمەرگە، ئەمە جگە لە خستنەڕووی خانەنشینان لە ستافی وەزارەتی پێشمەرگە ناوخۆ، و زیادکردنی دیکە لە شێوەی گواستنەوەی خزمەتگوزارییەکانە لە نێوان وەزارەتەکاندا، بۆیە زیادبوون و کەمبوونەوەی ستافی هەندێک وەزارەت هەیە، و دامەزراندنیان بۆ دەکرێت. لێرەدا ئاماژە بەوە دەکەین کە بەڕێوەبەرایەتی گشتیی بودجە لە هەرێم ڕۆڵی خۆی نه‌بینی و ژمارەی ورد و ڕوونی بۆ تیمی وردبینی هاوبەش نەداوە، وەک زیاتر لە بەیاننامەیەکمان بۆ دابین کرابوو کە تیایدا ژمارەی کارمەندان جیاوازە لە ئامارێكه‌وه‌ بۆ ئامارێكی تر، وەک ئەوەی ئێستا هەیە، جگە لەوەی ئەو دامەزراندنانه‌ی دەکرێن بە بێ ئاگادارکردنەوەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی. خشتەی ژماره‌ (6) ئەم جیاوازیانە نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (6) پێشنیار دەکەین هۆکارەکانی ئەم جیاوازییانە لە سەرەوە دەستنیشان بکرێت و چارەسەر بکرێن، و دامەزراندن ڕابگیرێف بە پشتبەستن بە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی و یاسا کارپێکراوەکانی تر. 2) دوایین ئاماری بەردەست بەرێوەبەرایەتی گشتی بودجە لە 30/6/2024 ژمارەی موچه‌خۆرانی وەزارەتی پێشمەرگە (162,460) كه‌سی لەخۆگرتبوو. هەروەها ژمارەی ئەندامانی وەزارەتی پێشمەرگە بەپێی ڕاگەیەندراوی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم تا ڕۆژی 30/6/2024 دابینکراوە کە (184,729) كه‌س بووە واتە جیاوازی (22,269) كه‌س. وەزارەتی دارایی و ئابوری ئاماژەی بەوەداوە، بەپێی نوسراوی ژمارە (9424)ی لە 19/9/2024، کە جیاوازی لە ستافی وەزارەتی پێشمەرگە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی خانەنشینان، کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت، و پێشمەرگەی دێرین، بەپێی ماددەی 8 لە یاسای چاکسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020، کە ئاماژەی بەوە کردووە لە وەزارەتی پێشمەرگەوە دەگوازرێنەوە بۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری/ بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی. ئەم جیاوازییە لە پێناو دامەزراندندا نییە، بەڵکو واقیعی ستافەکەیە. لەمبارەیەوە ڕوونی دەکەینەوە کە هیچ ستافێک نییە کە لەلایەن وەزارەتی دارایی و ئابووری پەسەند نه‌كرابێت لە هەرێم. پێشنیار دەکەین ئەم جیاوازییە لەلایەن وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی دارایی و ئابوورییەوە دیراسە و چارەسەری بۆ بکرێت. سێیه‌م: موچه‌ی خانه‌نشینان: مووچەی خانەنشینی خەرجکراو لە چارەکی دووەم لە ماوەی (1-4 تا 30/6/2024) بەپێی خشتەی خەرجییەکان بۆ ساڵی / 2024 بڕی (391,230,308) هەزار دینار (سێ سەد و نەوەد و یەک ملیار و دوو سەد و سی ملیۆن و سێ سەد و هەشت هەزار دینار) بووە، وەک له‌ خشته‌ی ژماره‌ (7)ی خوارەوەدا دەردەکەوێت: خشتەی ژمارە (7) ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: 1) جیاوازی هەیە لە نێوان ئەو بڕە پارەیەی کە لە خشتەی خەرجییەکان و بەیاننامەی پوختەی مووچەی خانەنشینان بۆ مانگەکانی ئایار و حوزەیرانی 2024 نیشان دراوە، وەک له‌ خشته‌ی ژماره‌ (8)دا نیشان دراوە. خشتەی ژمارە (8) لەوبارەیەوە داوای ڕونكردنه‌وه‌یه‌ك به‌ ژماره‌ (خانەنشینی/3) له‌ 26/8/2024 ئاراستەی بەڕێوبەرایەتی كرا، وەڵامی پرسیارەکەمانی دایەوە (ناچونیه‌كی مووچەی خانەنشینان بۆ مانگەکان لە خشتەی خەرجییەکان دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازی خەرجکردنی مووچەی خانەنشینان بۆ ئەو کەسانەی ساڵانێکی زۆرە مووچەکانیان وەرنەگرتووە، و لەدوای ماوه‌یه‌كی زۆر مووچەی خانەنشینیان بۆ خەرج دەکرێت. 2) زیادبوونی مووچەی خانەنشینی لە مانگی نیساندا بەراورد بە مانگی ئازار. دوای ڕونكردنه‌وه‌مان بە ژمارە (خانەنشینی/3) له‌ (26/8/2024) ئاراستەی کردووه‌، بەرێوەبەرایەتی وەڵامی پرسیارەکەمانی داوەتەوە (جیاوازی مووچەی مانگی ئادار و نیسان ئەوەیە کە بەڕێوەبەرایەتی خانەنشینی پێشمەرگە لە سلێمانی مووچەی مانگی 3ی هه‌ژمار نه‌كردووه‌، بەڵکو لە مانگی نیساندا هه‌ژمار كراوه‌) وەک له‌ خشته‌ی ژماره‌ (9)دا نیشان دراوە. خشتەی ژمارە (9) پێشنیار دەکەین کە خەرجییەکان لەسەر بنەمای مانگ بە مانگ تۆمار بکرێن بۆ ئەوەی خەرجییەکان سەریەک نەخرێن. 3) جیاوازی هەیە بە بڕی (26,484,164) هەزار دینار (بیست و شەش ملیار و چوار سەد و هەشتا و چوار ملیۆن و سەد و شەست و چوار هەزار دینار) لەو بڕە پارەیەی بۆ مووچەی خانەنشینان خەرج دەکرێت لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی و بەشی ژمێریاری لە وەزارەتی دارایی بۆ مانگەکانی نیسان و ئایار و حوزەیرانی ساڵ 2024، وەک لە خشتەی ژماره‌ (10)دا دیارە. خشتەی ژمارە (10) پێشنیاری پێویستی هەماهەنگی نێوان هەردوو بەشەکەی سەرەوە دەکەین بۆ چارەسەرکردنی جیاوازی نێوان خشته‌كانیان. 4) پاش ئه‌وه‌ی سندوقی خانەنشینی لە هەرێمدا چالاک دەکرێت لێبڕینی خانەنشینی کە لە فەرمانبەرانی هەرێم دەبڕدرێت لە هەژماری سندوقەکەدا داده‌نرێت بۆ ئەوەی سوودمەند بن لێی لە دابینکردنی مووچەی خانەنشینی، هەرچەندە یاسای دامەزراندنی سندوقی سەرەوە ئاماژەی پێکراوە لە مادەی (18، دووەم)ی یاسای خانەنشینی ژمارە (27)ی ساڵی 2006 (هەموارکراوی) کە لە هەرێمدا کاری پێدەکرێت، سندوقەکە لە حکومەتی فیدراڵیدا لە 1/1/2008ەوە چالاک کرا. بەرێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی لە هەرێم لە نوسراوی ژمارە (12374) لە 20/8/2024 وەڵامی یاداشتمان ژمارە (خانەنشینی /1) لە 20/8/2024 دایەوە کە بەپێی فەرمانی وەزاری ژمارە (918) لە 23/1/2023 سندوقی خانەنشینی کارا کراوە، بەڵام تا بەرواری ئامادەکردنی ئه‌م ڕاپۆرته‌ هیچ بڕە پارەیەکی تێدا نیه‌. ‌د.    ئەمانەتەکان یەکەم – ڕه‌سیده‌ ئه‌ماناتی یەکگرتوو (لامەرکەزی و مه‌ركه‌زی) تا 30/6/2024 بڕی ڕه‌سیدی قه‌رزده‌ره‌كان (مه‌دین) پێچەوانەی سروشتی ژمێریاری بوو بە بڕی (69,535,675) هەزار دینار (شەست و نۆ ملیار و پێنج سەد و سی و پێنج ملیۆن و شەش سەد و حەفتا و پێنج هەزار دینار) بەهۆی نەبوونی یەکگرتوو تۆماری یەکخستنەوە، ئەمەش وا دەکات هۆکارەکانی دیاریکردنی ئەوە قورس بێت. خشتەی ژماره‌ (11) وردەکارییەکانی دانانی پارە بۆ چارەکی یەکەم و دووەم تا بەرواری 30/6/2024 نیشان دراوە. خشتەی ژمارە (11) پێشنیار دەکەین تۆمارێکی یەکگرتووی یەکخستنەوە و سوڕانەوەی ڕه‌سیده‌كان هەڵبگیرێت بۆ ئەوەی دوور بکەونەوە لە دەرکەوتنی ئه‌و ڕه‌سیدانه‌ی کە لەگەڵ سروشتی ژمێریاریدا ناگونجێت. دووەم: ڕه‌سیدی پارەی دانراوی سندوقی خانەنشینی فەرمانبەرانی دەوڵەت، وەک لە ته‌رازووی پێداچونه‌وه‌ی یەکگرتوودا تا 30/6/2024 (لامەرکەزی و ناوەندی) دەردەکەوێت، باڵانسی قەرز بووە بە بڕی (65,367,785) هەزار دینار (شەست و پێنج ملیار و سێ سەد و شەست و حەوت ملیۆن و حەوت سەد و هەشتا و پێنج هەزار دینار). لە خوارەوە ڕه‌سیدی پارە دانراوەکانی سندوقی خانەنشینی کارمەندانی دەوڵەت دەخەینەڕوو، وەک لە ته‌رازووی پێداچونه‌وه‌ی مانگانەدا تا 30/6/2024 نیشان دراوە: خشتەی ژمارە (12) پێشنیار دەکەین کە پێویستی هەماهەنگی لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم و وەزارەتی دارایی فیدراڵی بكرێت له‌ ڕێی ئەو لیژنەیەی کە بەپێی فەرمانی دیوانی (24660) پێکهێنراوە بەپێی نوسراوی فەرمانگەی سەرۆکی حکومەت ژمارە (3065/2420763) لە 23/6/2023. سێیەم - ئەنجامی سەردانی مەیدانی بۆ گەنجینەی هەرێم دەریخست تۆمارەکانیان ئه‌وه‌ی ده‌رخستووه‌ كه‌ له‌ خشته‌ی ژماره‌ (13)دا هاتووه‌. خشتەی ژمارە (13)   لەم خشتەیەی سەرەوە ئەم تێبینیانەمان هەیە: 1)    ڕه‌سیده‌كان بەدرێژایی ساڵانی ڕابردوو هەڵنەگیرابوون، ئەمەش بووە هۆی دەرکەوتنی هەندێک ڕه‌سید کە پێچەوانەی سروشتی ژمێریاری خۆیان بوون. 2)    یەکلاکردنەوەی لێبڕینی خانەنشینی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری تەواو نەبووە. 3)    ڕه‌سیدی ساڵانی پێشوو نەگوازرابویه‌وه‌ بۆ تۆماری یەکگرتوو بۆ سەرجەم گەنجینەکان جگە لە گەنجینەی سلێمانی 1 و چەمچەمال، لەگەڵ پێشکەشکردنی ئەوەی کە تۆمارەکە لە ساڵی 2021ەوە هەڵگیراوە.  پێشنیاری خولانەوەی ڕه‌سیدی ئەمانەتەکان دەکات بۆ هەر ساڵێک، جێبەجێکردنی تۆمارکردنی یەکلاکردنەوە بۆ ئەمانەتەکانی ڕاگرتنی خانەنشینی، و خولانەوەی باڵانسی تۆماری یەکگرتوو.  

درەو: ڕاپۆرتی بنکۆڵکاری: عالەم ئەلجەدید  ئامادەکرانی: كاروان نجيب محمد 🔹 ئەحمەد (27 ساڵ)، کرێکاری بیناسازی خەڵکی پارێزگای دهۆک، بەیانییەکی مانگی ئەیلولی ساڵی 2024 سەرقاڵی سەقفی کۆنکرێتی نهۆمی حەڤدەهەمی باڵەخانەیەک لە جەرگەی شار، کاتێک لەناکاو سەقفەکەی داڕما، بەهۆیەوە گیانی لەدەست دا، لەژێر تۆنێک کۆنکرێتدا نێژرا. 🔹 بە پەشیمانیەوە دەڵێت: "کارەکەم لەدەستدا، کە تاکە سەرچاوەی داهاتم بوو، من و خێزانەکەم کە 11 کەس بوون، بێ داهات و بێ پشتیوانی و بێ هیوا ماینەوە". 🔹 بەپێی ئامارێکی یەکێتی سەندیکاکانی کوردستان - لقی دهۆک، ژمارەی کرێکارانی پارێزگاکە لە کەرتی تایبەتدا دەگاتە (120) هەزار کەس کە (11 هەزار) کرێکاری بیانین (90%)یان لە سوریاوە هاتوون. تەنها (20%)ی کۆی هێزی کار دەستەبەری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە. 🔹 ئەندامێتی کرێکارێک لە یەکێتی سەندیکاکانی کرێکاران "مەرج نییە بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان". 🔹 کرێکار مافی ئەوەی هەیە سکاڵای تاوانکاری لەسەر خاوەنکار تۆمار بکات "ئەگەر لێکۆڵینەوەکان کەمتەرخەمی بەرامبەر کرێکارەکە بسەلمێنن"، جگە لە داوای قەرەبووکردنەوە، "چ بۆ زیانی ماددی یان ئەخلاقی"، 🔹 یاسا خاوەنکار پابەند دەکات بە نووسراو کرێکاران لە مەترسییەکانی پیشەیی و ئامرازەکانی خۆپاراستن ئاگادار بکاتەوە، ئەمە جگە لە دانانی ڕێنمایی ڕوون و دیار لە شوێنی کار. 🔹 یەکلاکردنەوەی کەیسەکان لە ڕێگەی سوڵحی عەشایەرییەوە، کە پێی وایە نایاساییە و ڕێگری لە هەوڵەکانی پاراستنی مافی کرێکاران دەکات. 🔹 فەرمانێک لە ساڵی 2019 لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووە و تیایدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە هیچ خاوەنکارێک لە هیچ کەرتێکدا، بەتایبەتی کۆمپانیاکان، نابێت هیچ مامەڵەیەک تەواو بکات، ڕەزامەندی لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران وەرنەگرتبێت. 🔹 ئەگەر کرێکارێک بیمە نەیگرێتەوە و تووشی برینێک یان گیانلەدەستدانی ببێت، "ئەمە مانای ئەوە نییە کە لە دادگا بێبەش دەبن. لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئامارەکانی برینداربوون لە شوێنی کاردا، ئەو کرێکارانەی توشی گیانلەدەستدان و برینداربوون دەبەنەوە خێزانەکانیان ڕووبەڕووی چەندین کێشە دەبنەوە لە دەستەبەرکردنی مافەکانیان. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ خۆدزینەوەی خاوەنکارەکان لە بەرپرسیارێتی خۆیان لە تۆمارکردنی کرێکارەکانیان لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی، بۆ دوورکەوتنەوە لە پێدانی بەشداری مانگانە، پشتبەستن بە سوڵحی عەشایەری لە دەرەوەی دادگاکان و نەبوونی یاسایەک کە ئەم مافانە زامن بکات، جگە لەوەی ڕێوشوێنی سەلامەتی پیشەیی لە شوێنی کاردا هێشتا لاوازە. "بە موعجیزە ڕزگارم بوو"، ئەمە دەستەواژەی وەستایەکی میکانیکی یونس موسا (ناوێکی خوازراوە، تەمەنی ٦٢ ساڵ) زۆرجار دووبارەی دەکاتەوە، پێش ئەوەی ئەو برینە سەختەی لە هاوینی ٢٠١٣ لەکاتی چاککردنەوەی بارهەڵگرێکی گواستنەوەدا لە وەرشەی ناوچەی کانی ماسی پارێزگای دهۆک لە هەرێمی کوردستان تووشی بووە. ڕووداوەکەی بەبیر دەکەوێتەوەو دەڵێت: "تازە جەگەکەم دانابوو و تەواو بووم لە شلکردنەوەی برغوی تایەی پێشەوەی بارهەڵگرەکە و لە چاوتروکانێکدا بەشێک لە ئۆتۆمبێلەکە بەسەرم داڕما." بە چرپە دەڵێت: "ئەو هەموو قورساییە کەوتە سەر جەستەم" و دەموچاوی بەهۆی یادەوەری و ئازاری ئەو کاتەوە دەپێچێت. لە درێژەی قسەکانیدا وتی: نەمتوانی هەناسە بدەم، یان تەنانەت هاوار بکەم بەهۆی توندی ئازارەکەوە، دواتر هۆشم لەدەستدا، بە ڕێکەوت دوو گەنج بینییان چی ڕوویداوە و توانیان دەرمبهێنن. بە ئۆتۆمبێلێکی جۆری پیکاب بردیانە گوندی براشی، لە ناحیەی چەمانکێ سەر بە قەزای ئامێدی، لەوێشەوە بە ئامبولانس بۆ نەخۆشخانەی فریاکەوتنی دهۆک گواسترایەوە. لێوی خوارەوەی دەلەرزێت کاتێک بە دڵتەنگی سەری دەهەژێنێت. "پشکنیینەکان دەریانخست کە بڕبڕەی پێنجەم و شەشەمی پشتم پارچە پارچە بووە، زیانەکانیش گەیشتوونەتە حەبلی شەوکیم" یونس بۆ ماوەی حەوت مانگ لە جێگادا بووە پێش ئەوەی بتوانێت بە بەکارهێنانی دارشەق بڕوات، هەوڵدەدات خۆی لەگەڵ کەمئەندامییەکی هەمیشەیی بگونجێنێت کە پێویستە بۆرییەکی لاستیکی بەکاربهێنێت بۆ میزکردن.   وێنەی تیشکی بڕبڕەکانی پشتی (یونس)ی کرێکار یونس بۆ ماوەی ٣١ ساڵ لەو وەرشەیو بە مووچەی مانگانە کار دەکات، جگە لە هەزار دۆلار کە لەلایەن خاوەن کارەکەوە دابینکرابوو، هیچ قەرەبوویەکی دیکەی بۆ برینەکەی وەرنەگرتووە، کە بە وتەی خۆی تەنانەت بەشی کەمی خەرجییە پزیشکییە زیادەڕەوەکانیشی دابین نەکردووە. بە لێوەکانیەوە دەشڵێت، "دەوڵەت بە هیچ شێوەیەک هیچی بۆ دابین نەکردووم." ئەو هەست بە نائومێدییەکی قووڵ دەکات لەم بارەیەوە، بە تایبەت کە لە ساڵی ١٩٩٤ەوە پارەی سەندیکای کرێکاران دەدات و کاتێک هەوڵیداوە خانەنشین بێت، ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە، سەرەڕای ئەوەی لە ڕێگەی پارێزەرێکەوە هەوڵی داوە نەیتوانیوە ڕێگەیەک بۆ چارەسەرکردن بدۆزێتەوە. بۆی دەرکەوتووە کە خاوەن وەرشەکە ناوی لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمار نەکردووە، ئەمەش ناچاری کردووە لە ساڵی ٢٠١٧دا لە دادگای کاری دهۆک سکاڵا تۆمار بکات. ڕێکارەکان بۆ ئەو ئاڵۆز بوون و کاتێکی زۆری دەویست بۆ چارەسەرکردن. پاشان لە ڕێگەی فشاری کۆمەڵایەتی ناچارکراوە دەست لە  دۆسییەکەی هەڵبگرێت، لە کۆتاییدا خۆی لەو مافانە بێبەش کردووە کە چاوەڕێی دەکرد دەستەبەر بکرێت. دوای ئەوەی یونس نەیتوانیوە مووچەی خانەنشینی وەربگرێت، هەوڵیداوە خانەنشینی کەمئەندامی وەربگرێت، بەڵام داواکارییەکەی ڕەتکراتەوە، چونکە لیژنەی پزیشکی ئاستی کەمئەندامییەکەی 50% دیاریکردووە، کە ئەمەش لە خوار ئاستی یاساییەوەیە بۆ وەرگرتنی خانەنشینی. بە پەشیمانیەوە دەڵێت: "کارەکەم لەدەستدا، کە تاکە سەرچاوەی داهاتم بوو، من و خێزانەکەم کە 11 کەس بوون، بێ داهات و بێ پشتیوانی و بێ هیوا ماینەوە". دەیان کرێکار لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا بەهۆی ڕووداوەکانی پەیوەست بە کارەوە تووشی کەمئەندامی بوون بەبێ ئەوەی قەرەبوو یان هاوکاری لە لایەنە پەیوەندیدارەکان وەربگرن، جا چ لە شێوەی خانەنشینی یان یارمەتیی دەستەبەری کۆمەڵایەتی. هەندێکیان گیانیان لەدەستداوە، بەبێ ئەوەی خێزانەکانیان هیچ قەرەبوویەک وەربگرن. چاوەڕوانی کاراکردنی یاسای پابەندکەر مادەکانی (54-55) لە یاسای خانەنشینی و دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران ژمارە 39ی ساڵی 1971 داوا لە ئیدارە و خاوەنکارەکان دەکەن کە ئاگاداری کرێکارێک بن کە لە شوێنی کار، لە کاتی کارکردن یان لە ئەنجامی کاردا بریندار دەبێت. چاودێری واتە "هەموو ئەو کەل و پەلانەی کە کرێکار پێویستی پێیەتی ڕاستەوخۆ دوای برینداربوون، لەوانە فریاگوزاری سەرەتایی، بەستنی فریاگوزاری، ئامێری بوژانەوە و شتی دیکەی لەو جۆرە." ئیدارەکان و خاوەنکارەکان بەرپرسیارن لە گواستنەوەی کرێکاری بریندار بۆ نزیکترین ناوەندی پزیشکی کە لەلایەن دامەزراوەکەوە پەسەند کراوە. هەروەها پابەندە بە پێدانی مووچەی تەواوی تا کۆتایی ئەو ڕۆژەی کە برینەکەی تێدا ڕوویداوە. هەردوو لایەن لە ڕووی مەدەنی و سزاییەوە بەرپرسیار دەبن، ئەگەر پێویست بکات، لە هەر ئاڵۆزییەک کە لە ئەنجامی دواکەوتنی گەیشتن بە ناوەندی پزیشکی یان کەمتەرخەمی لە دابینکردنی فریاگوزاری سەرەتایی ڕاستەوخۆ دوای برینداربوونی کرێکاری بریندار ڕووبدات. بەڵام واقیعەکە ئەوەیە کە ئەم مافانە دەستەبەر ناکرێن، یان لەبەر ئەوەی بەڕێوەبردن و خاوەنکارەکان پشتگوێی دەخەن بۆ ئەوەی خۆیان لەو پابەندبوونانە بەدوور بگرن کە لە ئەنجامیدا دروست دەبن، یان لەبەر ئەوەی کرێکارەکە زانیاری نیە و داوای ناکات. کرێکارانی بێ بیمەی تەندروستی! بەپێی ئامارێکی یەکێتی سەندیکاکانی کوردستان - لقی دهۆک، ژمارەی کرێکارانی پارێزگاکە لە کەرتی تایبەتدا دەگاتە (120) هەزار کەس کە (11 هەزار) کرێکاری بیانین (90%)یان لە سوریاوە هاتوون. تەنها (20%)ی کۆی هێزی کار دەستەبەری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە. لە پارێزگای دهۆک نزیکەی (١٠٠ هەزار) پڕۆژە هەن کە تەنها (١٤ هەزار) یان دەستەبەری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە. لانی کەم (30%)ی ئەم پڕۆژانە بەبێ مۆڵەتی کارکردن کاردەکەن، ئەمەش بەو مانایەیە کە ژمارەیەکی زۆر لە کرێکارانی شاری دهۆک دەستبەری تەندروستی نایانگرێتەوە و ئەگەر تووشی برینێکی پەیوەست بە کارەوە ببن، چاودێری تەندروستی پێویست وەرناگرن. بەرپرسی یەکێتی سەندیکای کرێکارانی کوردستان، لقی دهۆک، وەلات ئەمین ئوزمانی دەڵێت، یاساکە هەموو مافەکانی کرێکاران دەستەبەر دەکات، "بەڵام هێشتا بیمەی تەندروستی بۆ کرێکاران نییە". ڕوونیشیکردەوە، "وەزارەتی کار کار لەسەر ئەم پرسە دەکات، بەو پێیەی بڕیارە بەشی بیمەی تەندروستی تایبەت دابمەزرێنێت ئەو کرێکارانە لەخۆبگرێت کە بریندارن یان تووشی هەندێک نەخۆشی دەبن" بەبێ دیاریکردنی وادەیەک بۆ دامەزراندنی ئەو بەڕێوەبەرایەتییە. نەبوونی بیمەی تەندروستی و بەمەش بنکە تەندروستییەکانی بێبەرامبەر کە چاودێری تەندروستی بۆ کرێکارانی بریندار یان توشی نەخۆشی پیشەیی دابین دەبن، کێشەیەکە لە کوردستان، بە وتەی سەردار عەبدولمەجید، سەرۆکی بەشی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی لە بەشی کار لە دهۆک. ئاماژە بەوەش دەکات، نەبوونی بنکەیەکی تەندروستی تایبەت بە کرێکاران لە سەرتاسەری کوردستان "چاودێری تەندروستی سنووردار کردووە بۆ لقەکانی ناو فەرمانگەکانی کار". ئاماژەی بەوەشکرد، لەگەڵ ئەوەشدا بنکەی تەندروستی لە بەغدا و باقی پارێزگاکانی عێراق هەیە، کە ئەو ناوەندانە وەک بەشی سەربەخۆ کاردەکەن و لقەکانیان ناوچە جیاجیاکان دەگرێتەوە. جەختیشی لەوە کردەوە کە وەزارەتەکەی بە هاوکاری لەگەڵ دەزگاکانی دیکەی حکومەت هەوڵدەدات بنکەی تەندروستی تایبەتمەند دابمەزرێنێت بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی کرێکاران لەڕێگەی "پێشکەشکردنی چارەسەری پێویست بۆ برینداربوون، ئەنجامدانی پشکنینی وەرزی، و دابینکردنی چاودێری بۆ ئەو کەسانەی بەدەست نەخۆشییە پیشەییەکانەوە دەناڵێنن، بەتایبەتی لە کەرتە مەترسیدارەکانی وەک کارگەکانی پاشماوە، نەوت و پلاستیک، کە پێویستیان بە بەدواداچوونی پزیشکی بەردەوام هەیە". دان بەوەدا دەنێت کە ئەو کرێکارانەی تووشی برینداری یان نەخۆشیی پیشەیی دەبن، ناچارن تێچووی چارەسەری خۆیان لە ئەستۆ بگرن، بەتایبەتی کە لە زۆربەی حاڵەتەکانی برینداربووندا "خاوەنکاران بەرپرسیار نین لە دابینکردنی تێچووی چارەسەرکردن". لای خۆیەوە بەڕێوەبەری گشتی بەشی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی لەهەڕێمی کوردستان، مەییوان بکوک عەزیز، ڕایگەیاند، بەڕێوەبەڕایەتییەکەی لەسەڕەتای ساڵی 2025ەوە کار بۆ دامەزراندنی بەڕێوەبەڕایەتییەکی تایبەت بەتەندروستی و سەلامەتی پیشەیی لەکوردستان دەکات، بەڵام "کۆت و کێشە داراییەکان" بوونەتەڕێگر لەجێبەجێکردن و تەواوکردنی. ڕوونیکردەوە، "دەبێت کارمەند و پێداویستی و ئامێری پێویست دابین بکەین". ئەگەر نەتوانرێت ئەو بەڕێوەبەرایەتییە دابمەزرێت، مەریوان دەڵێت، بەڕێوەبەرایەتییەکەی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی، بنکەیەکی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی دادەمەزرێنێت "کە هەموو کرێکارانی بریندار لەخۆدەگرێت نەک تەنها ئەوانەی بیمەیان هەیە"، وەک ئەوەی لە ناوچەکانی دیکەی عێراقدا هەیە، کە ناوی "سەنتەری نیشتمانی بۆ تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی"یە. سەرۆکی بەشی یاسایی فەرمانگەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی، پارێزەری مافەکانی مرۆڤ، نذدەظان ئەسعەد، پێی وایە یاساکە ڕێگە بە کرێکارانی بیمەکراو دەدات سوودمەند بن لە باڵانسی نەکێشراویان، بەتایبەتی ئەو بەشەی کە بۆ بیمەی تەندروستی تەرخانکراوە، "لە ئەگەری ئەوەی تووشی برینداربوون و بێتوانایی کارکردنیان بە ڕاپۆرتێکی پزیشکی بسەلمێنرێت". دەشڵێت، "بەڵام واقیعەکە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەم بەشەی یاساکە جێبەجێ ناکرێت". دەشڵێت، تا ئێستا هیچ کرێکارێک داوای کشاندنەوەی یارمەتییەکانی بیمەی تەندروستی نەکردووە، ئەمەش بەهۆی "نەبوونی هۆشیاری لە مافەکانیان و نەزانینی ڕێوشوێنە یاساییەکان". بەڵام تەنانەت ئەگەر ئەم کرێکارانە داوای کشاندنەوەی باڵانسەکانیان بکەن، ئەوا بودجە لە ئیدارەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بەردەست نیە بۆ ئەوەی بیانگرێتەوە، بە گوتەی نذدەظان کە جەخت لەوە دەکاتەوە ئەمە پێچەوانەی یاسایە. یارمەتی یاسایی بۆ بریندارەکان بە گوتەی نذدەظان ئەسعەد، ئەندامێتی کرێکارێک لە یەکێتی سەندیکاکانی کرێکاران "مەرج نییە بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان". ئاماژە بەوەش دەکات، ئەو کرێکارە بریندارانەی کە لە دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمارکراون دەتوانن داواکارییەکی فەرمی پێشکەش بە لیژنەی پزیشکی پەیوەندیدار بکەن. ئەگەر ڕێژەی کەمئەندامی لە 35% زیاتر بوو، ئەوا مووچەی خانەنشینی دەدرێت بە کرێکارەکە کە لە بەرواری برینداربوون یان نەخۆشییەوە حیسابی بۆ دەکرێت و بەردەوام دەبێت تا چاکبوونەوەی تەواوەتی. هەروەها ئەو کرێکارە شەش مانگ جارێک پشکنینی پزیشکی وەرزی بۆ دەکرێت. ئەگەر برینەکە ببێتە هۆی کەمئەندامی هەمیشەیی، ئەوا خانەنشینییەکی جێگیر و بەردەوامی پێدەدرێت. لە ئەگەری مردنیدا، خانەنشینی دەگوازرێتەوە بۆ میراتگرانی بەپێی دابەشکردنی یاسایی. ئەگەر ڕێژەی کەمئەندامی لە 35% کەمتر بێت، نذدەظان ئەسعەد دەڵێت، کرێکاری بیمەکراو پاداشتی قەرەبووی یەکجارەکی پێدەدرێت، لەبری مووچەی خانەنشینی. باسی لە سوودێکی یاسایی گرنگ کرد کە وتی "ڕێگە بە کرێکار دەدات ڕێژەی کەمئەندامی کۆبکاتەوە ئەگەر لە کاتی دامەزراندنەکەیدا تووشی برینداربوون یان نەخۆشییەکی تر بوو، جا چ لە هەمان شوێنی کاردا بێت یان لە شوێنێکی تر، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی کەمئەندامی کۆی گشتی و زیادبوونی یارمەتییەکان".     هەروەها کرێکار مافی ئەوەی هەیە سکاڵای تاوانکاری لەسەر خاوەنکار تۆمار بکات "ئەگەر لێکۆڵینەوەکان کەمتەرخەمی بەرامبەر کرێکارەکە بسەلمێنن"، جگە لە داوای قەرەبووکردنەوە، "چ بۆ زیانی ماددی یان ئەخلاقی"، بەرپرسی بەشی یاسایی دەڵێت. ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە پەنا بردنی کرێکاری بیمەکراو بۆ دادگاکان بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی کاریگەری لەسەر شایستەییەکانی لەگەڵ بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتیدا نییە، جا پەیوەندی بە خانەنشینییەوە هەبێت یان قەرەبووکردنەوە. هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە "بەڕێوەبردنی خاوەنکارێک لە پڕۆژەیەکی بێ مۆڵەتدا، لە بەرپرسیارێتی تاوانکاری یان مەدەنی بێبەری ناکات ئەگەر کەمتەرخەمییەکەی بسەلمێنرێت". بەگوێرەی ئامارەکانی دەستەبەری کۆمەڵایەتی لە دهۆک، لە ساڵی 2022 خانەنشینی بۆ دوو کرێکار تەرخان کراوە کە ڕێژەی کەمئەندامییان لە 35% تێپەڕاندووە، لە ساڵی ٢٠٢٣ خانەنشینی تەنها بۆ یەک کرێکار تەرخان کرا کە ڕێژەی کەمئەندامی لە ٣٥% زیاتر بوو. لە ساڵی ٢٠٢٤دا دوو حاڵەت تۆمارکراوە کە قەرەبووی ئەو بریندارانە دراوە کە ڕێژەی کەمئەندامییان لە ٣٥% کەمترە، ئەمە جگە لە حاڵەتێک کە خانەنشینی بۆ کرێکارێک دەرچووە کە ڕێژەی کەمئەندامی لە ٣٥% زیاترە.   ئەم ژمارە کەمانە کەمیی کرێکاران نیشان دەدەن کە قەرەبوو وەردەگرن، چونکە زۆرینەی ڕەهایان تۆمارنەکراون یان لە کۆمپانیا بێ مۆڵەتەکاندا کاردەکەن و هەربۆیە دەستیان بە یارمەتی تەندروستی یان خانەنشینی ناگات. ڕێکارەکانی سەلامەتی کارکردن ئەو سەردانە مەیدانییانەی لێکۆڵەر بۆ پڕۆژە جیاوازەکانی ناو پارێزگای دهۆک ئەنجامی داوە دەرکەوت کە زۆرێکیان پابەند نین بە ڕێکارەکانی سەلامەتی و کرێکاران بە گشتی بەبێ پاراستنی جەستەیی وەک کڵاو، جلوبەرگی گونجاو، پێڵاو، یان چاویلکەی پارێزەر کاردەکەن. نەبوونی مەرجەکانی سەلامەتی پرسیار لەسەر ئەو لایەنە دەوروژێنێت کە بەرپرسیارە لە چاودێریکردنی پابەندبوون بە ڕێکارەکانی سەلامەتی و ئایا یاسا و ڕێساکان ئەو مەرجانە بەسەر پڕۆژەکان و کرێکاراندا دەسەپێنن. سەردار عەبدولمەجید، سەرۆکی بەشی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی لە بەشی کاری دهۆک ڕایدەگەیەنێت، پێویستە خاوەن پرۆژەکان پێش دەستپێکردنی کارەکان لە بەڕێوەبەرایەتییەکە بپرسن بۆ پێداچوونەوە بە پێداویستییە تەندروستی و سەلامەتییە پیشەییەکان کە پێویستن بۆ جۆری پڕۆژەکە. ئاماژە بە ڕێنماییەکانی پەیوەست بە مادەکانی (١٠٨-١٥٢) ژمارە (٢٢)ی یاسای کار ژمارە ٧١ی ساڵی ١٩٨٧ دەکات، کە خاوەنکار پابەند دەکات بە نووسراوی کرێکاران لە مەترسییەکانی پیشەیی و ئامرازەکانی خۆپاراستن ئاگادار بکاتەوە، ئەمە جگە لە دانانی ڕێنمایی ڕوون و دیار لە شوێنی کار. هەروەها جەختی لەوە کردەوە کە جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی خۆپارێزی سەلامەتی پیشەیی کە لە ڕووی یاساییەوە فەرمانی پێکراوە، وەک دابینکردنی فریاگوزاری سەرەتایی، ئامێری ئاگرکوژێنەوە، هەڵبژاردنی جلوبەرگی گونجاو، دروستکردنی بەربەستی پاراستنی کرێکار، "لە ئەرکە سەرەتاییەکانی خاوەنکارن" ئاماژەی بەوەشکرد کە لیژنەکانی پشکنین سەردان ئەنجام دەدەن بۆ چاودێریکردنی پابەندبوون بەم مەرجانە، "و لیژنەکە بەرپرسیارێتی دیسپلینیی لە ئەستۆدایە ئەگەر کەمتەرخەم بێت لە هەڵسەنگاندنی جددی ڕێوشوێنی خۆپارێزی سەلامەتی پیشەیی." سەردار ئاماژەی بەوەشکرد، پابەندنەبوونی خاوەنکارەکان بە مەرجەکانی سەلامەتی، دەتوانێت ببێتە هۆی سزای کارگێڕی، لەوانە "داخستنی شوێنی کار یان داخستنی هەندێک ئامێر تا ئەو کاتەی سەرپێچییەکە لادەبرێت"، هاوکات دڵنیابوون لەوەی کە کرێی کرێکاران بەردەوام دەبێت لە پێدانی لە ماوەی داخستنی کارەکەدا. لە ئەگەری برینداربوون یان گیانلەدەستدانی کرێکارێک، "لە ڕێگەی لیژنەکانی بەدواداچوون، لە ڕێگەی ئەو سکاڵایانەی کە لە ڕێگەی هێڵی گەرمی (5500)ەوە وەرگیراون، یان بە هەر ڕێگەیەکی دیکە، لایەنە پەیوەندیدارەکان ئاگادار دەکرێنەوە." سەردار ئاماژە بەوە دەکات کە لیژنەی لێکۆڵینەوە بە چاوپێکەوتن لەگەڵ خاوەنکارەکان، شایەتحاڵەکان، کرێکاران، یان خێزانەکانیان بۆ دیاریکردنی بەرپرسیارێتی ڕووداوەکە دەکۆڵێتەوە. ئەگەر سەلمێندرا کە خاوەنکار ئەرکەکانی سەلامەتی خۆی پشتگوێ خستووە، ئەوا دۆسیەکە ڕەوانەی دادگا دەکرێت، و سزای زیندانی دەکرێت بۆ ماوەی مانگێک کەمتر نەبێت و لە شەش مانگ زیاتر نەبێت، ئەمە جگە لە غەرامەیەک کە دادگا بە پشتبەستن بە مادەی (١١٣)ی یاسای کار ژمارە (٧١)ی ساڵی ١٩٨٧ دیاری کردووە. سەردار ئاماژەی بەوەشکرد، بەڕێوەبەرایەتیەکەی سکاڵاکانی پەیوەست بە برینداربوونی کرێکاران و هەروەها بابەتەکانی پەیوەست بە حەقدەست، کۆتاییهێنان، یان نەدانی کرێ وەردەگرێت. ئەو ڕوونی دەکاتەوە کە مردنەکان "لە کەرتی وەبەرهێناندا تۆمار دەکرێن" و وێڕای پشتڕاستکردنەوەی ئەوەی کە هەندێک لە خاوەنکارەکان کەمتەرخەمن لە جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی سەلامەتی پیشەیی، ئەو کەمتەرخەمییە دەگەڕێنێتەوە بۆ خودی کرێکاران "بەهۆی پابەندنەبوونیان بە ڕێسا و ڕێنماییە پێویستەکانی سەلامەتی". ئەو پێی وایە تەحەددایەک لەبەردەم هەوڵەکانی وەزارەتەکەیدایە بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی کرێکاران، لەوانەش هەماهەنگی خراپی نێوان بەشە پەیوەندیدارەکان لە پارێزگای دهۆک، وەک پارێزگار، شارەوانی، تەندروستی، گەشتوگوزار، ژینگە. ئەو پێی وایە هەماهەنگی لە نێوانیاندا پێویستە "بۆ زامنکردنی مافەکانی کرێکاران و ڕێگریکردن لە ڕووداوەکان پێش ئەوەی ڕوو بدەن". هەروەها باسی لە تەحەددایەکی دیکە کرد: یەکلاکردنەوەی کەیسەکان لە ڕێگەی سوڵحی عەشایەرییەوە، کە پێی وایە نایاساییە و ڕێگری لە هەوڵەکانی پاراستنی مافی کرێکاران دەکات. خاوەنکارەکان خۆیان لە دەستەبەرکردنی کۆمەڵایەتی دەدزنەوە   دوای تەواوکردنی خوێندنی لە پەیمانگای گەشتوگوزاری دهۆک لە ساڵی ٢٠١٣، هەڵەز کەمال (ناوێکی خوازراوە، تەمەنی ٣٣ ساڵ) بۆ ماوەی پێنج ساڵ وەک فرۆشیار لە فرۆشگایەکی گەورەی کەلوپەلی ناوماڵ لە شارەکەدا کاری کردووە، مووچەی مانگانەی ٥٠٠ هەزار دیناری بۆ ماوەی هەشت کاتژمێری کارکردنی دەستکەوتووە. ئەو دەڵێت ناڕازی بووە، نەک تەنها بەهۆی کەمی مووچەکەی بەڵکو لەبەر ئەوەی هیچ مافێکی یاسایی نەبووە. ئەو هۆکارەکەی ڕوون دەکاتەوە: "خاوەنی فرۆشگاکە من و باقی کارمەندەکانی لە دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمار نەکرد، سەرەڕای سەردانی چەندین جار لەلایەن لیژنەکانی پشکنینەوە." بۆ ساتێک بیری کردەوە پێش ئەوەی بڵێت، "ئێمە بەبێ هیچ پارێزگارییەکی یاسایی کارمان دەکرد، مانگانە تەنها دوو ڕۆژ پشووم هەبوو، ئەگەر داوای زیاترم بکردایە، هەڕەشەیان لێدەکردم لە مووچەکەم دەبڕن." ڕۆژێک لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٨ لەناکاو گوێی لە لێدانێکی بەهێز بوو کە تووشی شۆک بوو. چەند ساتێک دواتر بۆی دەرکەوت کە ئاسانسەر (مەسعەد)ی فرۆشگاکە بە زەبری هێز کەوتۆتە سەر زەوی و سێ هاوکارەکەی نێو فرۆشگاکەی تێدا بوون. ئەوان بە شێوەیەکی موعجیزە ئامێز لە مردنێکی دڵنیا ڕزگاریان بووبوو، بەڵام بە چەندین شکاوی دەرچوون و ڕەوانەی نەخۆشخانە کران. ئەو لە دۆخێکی شۆکدا بوو کە هەرگیز جێی نەهێشتووە، چونکە بینی هاوکارە بریندارەکانی لە ئاسانسەرە داڕماوەکە دەرهێنراون و باری تەندروستییان ناجێگیرە، دەیزانی هیچ هاوکارییەک وەرناگرن چونکە بە شێوەیەکی یاسایی تۆمار نەکراون. پاشان بڕیاریدا کارەکەی بەجێبهێڵێت و وتی "هیچ شتێک شایەنی ئەوە نەبوو بەردەوام بێت لەسەری". تۆمارنەکردن بۆ دەستەبەری کۆمەڵایەتی ڕووداوێکی باو و ئاساییە لە زۆربەی بازرگانی پیشەیی و فرۆشگاکانی تاکەکەسی لە پارێزگای دهۆک، بە وتەی کرێکارانی ئەوێ. ئەوان ڕایانگەیاندووە کە ئاگاداری زیانەکانی نەپارێزراون، بەتایبەتی ئەگەر تووشی ڕووداوێک بوون یان بەبێ مووچە لە کارەکانیان دووربخرێنەوە. کرێکاران بە لێکۆڵەرەکەیان ڕاگەیاندووە، زۆرێک لە خاوەنکارەکان داتای ورد لەسەر ژمارەی ئەو کرێکارانەی لە پرۆژەکانیاندا دامەزراون، یان بۆ خۆپاراستن لە پێدانی ئابونەی دەستبەری کۆمەڵایەتی و کرێی تۆمارکردن بۆ ئەو کرێکارانە، یان بۆ شاردنەوەی ژمارەی ڕاستەقینەی کرێکاری بیانی کە نابێت لە 25%ی کۆی هێزی کار زیاتر بێت. بەپێی بڕگەکانی بەشی پێنجەمی یاسای خانەنشینی و دەستەبەری کۆمەڵایەتی کرێکاران، خاوەنکارەکان پێویستە مانگانە بەشدارییەکانی ئاسایشی کۆمەڵایەتی بە ڕێژەی 17% بدەن، کە بە شێوەیەکی سەربەخۆ بۆ هەر کرێکارێک بە پشتبەستن بە مووچەی ڕاستەقینەی خۆیان حیسابی بۆ دەکرێت.   ئەمە قسەی نێچیرڤان ساڵح، جێگری بەڕێوەبەری بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران لە دهۆک، جەختی لەوە کردەوە کە خاوەنکارەکان پێویستە زانیاری لەسەر کرێکارەکە بدەن پێش ئەوەی دەست بە کارەکەی بکات، لەوانە ناوەکەی و سروشتی کارەکەی و جۆری ئەو مووچەیەی کە وەریدەگرن. ئەگەر کرێکاران خۆبەخشانە ناویان تۆمار نەکەن، لیژنەکانی پشکنین ئەم ئەرکە لە ئەستۆ دەگرن. ئەم لیژنانە لە سێ ئەندام پێکهاتوون، لەوانە سەرۆکی لیژنەکە کە بەزۆری پشکنەرێکە لە بەڕێوەبەرایەتییەکە، ئەندامێکی دیکە نوێنەرایەتی سەندیکای کرێکاران دەکات، ئەندامی سێیەمیش نوێنەرایەتی ژووری بازرگانی دەکات. ئاماژە بەوەش دەکات، تۆمارکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی تەنها بۆ ئەو کرێکارانە سنووردارە کە بە بەردەوامی کار بۆ خاوەنکارەکانیان دەکەن، هەروەها ئەو کەسانە ناگرێتەوە کە خۆبەخشن، وەک شۆفێری تاکسی. دەشڵێت، "ئەم پۆلە لە ڕەشنووسی نوێی یاسای دەستەبەری کۆمەڵایەتیشدا دەخرێتەڕوو کە ئامادە دەکرێت". نێچیرڤان دان بەوەدا دەنێت کە هەندێک لە خاوەنکارەکان خۆیان لە پێدانی بەشدارییەکان دەدزنەوە، وە بەڕێوەبەرایەتییەکەی دەسەڵاتی ئەوەی نییە ڕاستەوخۆ سزا بەسەر خاوەنکارەکانی سەرپێچیکاردا بسەپێنێت: "بەڵام دەتوانێت دۆسیەکانیان ئاراستەی دادگا بکات بۆ ڕێکاری یاسایی". ئەگەر دواکەوتن لە پێدانی ئەم بەشداریانە، ئەوا بۆ هەر مانگێک دواکەوتنیان 2% کرێی دواکەوتنیان لەسەرە. ئاماژە بە فەرمانێک دەکات کە لە ساڵی 2019 لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووە و تیایدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە هیچ خاوەنکارێک لە هیچ کەرتێکدا، بەتایبەتی کۆمپانیاکان، نابێت هیچ مامەڵەیەک تەواو بکات، مەگەر ڕەزامەندی لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران وەرنەگرتبێت. ئاڵنگارییەکانی بەردەم سەندیکاکان لە بەدواداچوونی پرسی کرێکاران هۆگر ڕەزوان میرزا، لێپرسراوی سەندیکای کرێکاران لە کوردستان- لقی زاخۆ، دووپاتی دەکاتەوە، کە زۆرینەی ئەو کرێکارانەی لە زاخۆ برینداربوون یان گیانیان لەدەستداوە، ئەندامی سەندیکا بوون. ئاماژە بەوەش دەکات، لە ساڵی ٢٠٢٣دا یەک حاڵەتی مردن و یەک بریندار تۆمارکراوە، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠٢٤دا ژمارەکە گەیشتووەتە پێنج حاڵەتی مردن و یەک برینداری پەیوەست بە کارەوە. سەبارەت بە تۆمارکردنی سکاڵا لەسەر ئەو ڕووداوانە، ڕەزوان ڕوونی دەکاتەوە کە زۆربەی کەیسەکان لە ڕێگەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانەوە یەکلایی دەکرێنەوە، بە لەبەرچاوگرتنی سروشتی عەشایەریی هەرێم. دەشڵێت، سەندیکاکە هاوکاری یاسایی پێشکەش بە کەسوکاری کرێکارانی کۆچکردوو دەکات بۆ ئەوەی لە دادگا داوای یاسایی تۆمار بکەن، "بەڵام زۆرینەی خێزانەکان وەڵام نادەنەوە". وەلات ئەمین عوزمانی سەرۆکی یەکێتی سەندیکاکانی کرێکارانی کوردستان لە دهۆک هاوڕایە کە 99%ی کەیسەکانی برینداربوون و مردن لە ڕێگەی یەکلاکردنەوەی کۆمەڵایەتییەوە "بە ڕەزامەندی ئەو کرێکارە یەکلایی دەکرێنەوە، کە زۆرجار ڕەتیدەکاتەوە کەیسەکەیان لە دادگا تۆمار بکات". ئاماژەی بەوەشکرد، ئەو یەکلاییکردنەوانە ئەو حاڵەتانە دەگرێتەوە کە خاوەنکار هۆکارە یان کەمتەرخەم بێت لە ڕووداوەکەدا، ئاماژەی بەوەشکرد، "سەندیکا هانی ئەو چارەسەرانە نادات، بەڵکو ناچارە ئەو کارە بکات".   خۆلادان لە تۆمارکردنی سکاڵا لە دادگا داتاکانی بەشی ئاماری دادگای تێهەڵچوونەوەی قەزای دهۆک دەریدەخەن، سەرجەم ئەو دۆسیانەی لە دادگای کاری دهۆک تۆمارکراون لە ساڵی 2020 تا دوو مانگی کۆتایی ساڵی 2025 هیچ برینداربوون و مردنێکی تێدا نەبووە، جگە لە دۆسیەیەک کە پەیوەندی بە مردنێکەوە هەبووە. زۆربەی حاڵەتەکان پەیوەندییان بە کرێ و بەشدارییەکانی کار و یارمەتییەکانی دیکەوە هەبوو. سادق عەبدولڕەحمان، پارێزەر و شارەزای یاسایی لە دادگاییکردنی کار و مامۆستای یاسای کار لە فاکەڵتیی یاسا لە زانکۆی نەورۆز، ئەمە بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێنێتەوە، لەوانە "نەبوونی هۆشیاری یاسایی کرێکاران، بێتوانایی داراییان لە هەڵگرتنی کرێی دادگاییکردن، و یەکلاییکردنەوەکان کە لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دەدرێن". سەبارەت بە پۆلێنکردنی یاسایی، ئاماژە بەوە دەکات کە دادگاکانی لێکۆڵینەوە "هەندێکجار مەیلیان هەیە بە کوشتنی هەڵە (قتل خطأ) پۆلێنیان بکەن یان بە ڕووداوی چارەنووسیان دەزانن." دەشڵێت، ئەو کرێکارەی تووشی برینێک یان کەمئەندامییەک بوو، چ بەشەکی بێت یان کۆی گشتی، یان برینداربوونی دەبێتە هۆی مردن، جگە لە ماف و شایستە داراییەکانی پەیوەست بە چاودێری و چارەسەری تەندروستی، بەپێی بڕگەکانی یاسای خانەنشینی و دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران لە مادەکانی (45-57-56)دا، مافی خانەنشینی، پاداشتی نەختینەیی، یان قەرەبووی هەیە. هەروەها یاساکە نەخۆشییە پیشەییەکانیش دەگرێتەوە، هەروەها نموونەی داوایەکی یاسایی دەخاتە ڕوو کە کرێکارێک لە ئەنجامی بەرکەوتنی بە دەردانی نەوت تووشی شێرپەنجە بووە، کە تێیدا دادگا بڕیاریدا کە مافی وەرگرتنی یارمەتی خانەنشینی هەبێت. ئاماژە بە حاڵەتەکانی دیکەی مردن دەکات کە دادگا فەرمانی بە خاوەنکار کردووە، بەشدارییەکانی دابینکردنی کۆمەڵایەتی بۆ ماوەی دامەزراندنی کرێکارە مردووەکە بدات. سادق پسپۆڕی دادوەری ئاماژە بەوە دەکات، ئەگەر کرێکارێک بیمە نەیگرێتەوە و تووشی برینێک یان گیانلەدەستدانی ببێت، "ئەمە مانای ئەوە نییە کە لە دادگا بێبەش دەبن لە بەدواداچوونی مافەکانیان، ئەگەر دەسەڵاتی لێکۆڵینەوە، چ سەر بە بنکەی پۆلیس بێت یان لیژنەکانی سەر بە دامەزراوەکانی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی، بیسەلمێنن کە خاوەنکارەکە کەمتەرخەم بووە و پێشێلکردنی مەرجەکانی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی کردووە، ئەوا ئەو کارە دەکرێت هەروەها لە ئەگەری مردندا، کرێکار یان میراتگرەکانیان مافی ئەوەیان هەیە داوای قەرەبوو بکەنەوە". ئاماژەی بەوەشکرد: هەروەها بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی مافی ئەوەی هەیە داوای یاسایی لەسەر خاوەنکار تۆمار بکات بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەرامبەر بە کرێکاری بریندار، بێ بیمە، بە پێدانی قەرەبوو بە پشتبەستن بە مادەی (١١٢)ی یاسای کار. بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەکان بە دەگمەن لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکانی برینداربوون و گیانلەدەستدانی کرێکاران دەکەن، بە هۆکاری نەبوونی ئاگادارکردنەوە. سادق ڕوونی دەکاتەوە کە ماددەی (62) لە یاسای کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی خاوەنکار پابەند دەکات کە لەکاتی ڕوودانی برینداربوونی کارەکەی خۆی ڕابگەیەنێتە بنکەی پۆلیس یان بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی. هەروەها جەختی لە پێویستی لیژنەکانی پشکنینی بەشی دەستبەری کۆمەڵایەتی کردەوە بۆ لێکۆڵینەوە لە شوێنی ڕووداوەکە بۆ دیاریکردنی بەرپرسیارێتی، هەروەها هەنگاوی سەندیکای کرێکارانی پشتڕاست کردەوە بۆ ناردنی نووسراوێکی فەرمی بۆ بەشی دەستبەری کۆمەڵایەتی بۆ دەستپێکردنی داوای یاسایی بە ناوی ئەو کرێکارە. سەرەڕای ئەم گەرەنتییە یاساییانە، شارەزایانی یاسایی بە پێویستی دەزانن یاسای تایبەت بە کرێکاران کە پەیوەندی هەمیشەیییان لەگەڵ خاوەنکارەکەیان نییە، هەموار بکرێتەوە، ئاماژە بەوە دەکەن کە دوورخستنەوەی ئەو کرێکارانە لە مافەکان بۆشاییەکی یاسایی پێکدەهێنێت کە دەبێت چارەسەر بکرێت. جوتیار موراد، فەرمانبەری یاسایی، نوێنەری بەشی یاسایی بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی لە دهۆک، پابەندبوونی بەڕێوەبەرایەتییەکەی بە دەستوەردان لە داوای یاسایی کرێکاران دووپاتدەکاتەوە و دەڵێت: "زۆرجار وەک لایەنی سێیەم پەیوەندی بە سکاڵاکارەوە دەکەین بۆ بەرگریکردن لە مافەکانی". ڕوونیشیکردەوە، ئەگەر کرێکاران بریندار ببن، لیژنەکانی پشکنینی بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بەدواداچوون بۆ شوێنی ڕووداوەکە دەکەن و لێدوان لە کرێکار و خاوەن پرۆژەکە کۆدەکەنەوە. ئەگەر ئەو کرێکارە دەستبەری کۆمەڵایەتی نەیگرێتەوە، "سکاڵای یاسایی لەبەردەم دادگای کار تۆمار دەکرێت. ئەگەر کرێکارەکە تۆمار بکرێت، ڕێکارەکان بۆ بەدەستهێنانی ماف و شایستەییەکانی بەپێی یاسا تەواو دەکرێن". جوتیار ڕەخنە لە دادگای کار دەگرێت و دەڵێت: "پاڵپشتی پێویست لە کەیسەکانی پەیوەست بە کرێکارانەوە نادات. پێشێلکاری هەیە کە لەلایەن خاوەنکارەکانەوە ئەنجام دەدرێت کە پێویستە دادگا دەستوەردان بکات و بڕیار بدات". هەرچەندە دادگای کار دەسەڵاتی دادوەری بەسەر هەردوو دۆسیەی تاوانکاری و مەدەنیدا هەیە، بەڵام بە گوتەی جوتیار، "سنووردارە بە گوێگرتن لە دۆسیە مەدەنییەکانی پەیوەست بە بەشداریکردن و غەرامە نەک دۆسیەی تاوانکاری." لە ئەنجامدا بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی ناچارە "لە ڕێگەی داواکاری گشتیەوە دۆسیەی تاوانکاری تۆمار بکات، ئەمەش پێویستی بە کۆمەڵێک ڕێکار هەیە لەوانە نووسینی یاداشتێک بۆ داواکاری گشتی، دواتر بۆ بنکەی پۆلیس و دواتر بۆ دادگای تاوان." هەموو ئەم ڕێکارانە "دەکرا لەلایەن دادگای کارەوە ئەنجام بدرایە." هەروەها ئاماژە بە دواکەوتنی دادگای کار لە یەکلاییکردنەوەی دۆسیەکان دەکات: "دۆسیە هەیە کە زیاتر لە دە جار دواخراوە بەبێ ئەوەی پاساوی باوەڕپێکەر هەبێت. ئەمە جگە لە خاوبوونەوەی خێرایی تۆمارکردنی دۆسیەکان". ئەو نموونەیەک دەهێنێتەوە: "هێشتا هیچ وادەیەک و ئاگادارکردنەوەیەک بۆ ئەو داوایانە دانەنراوە کە لە مانگی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٤ تۆمارکراون، ئاماژە بەوە دەکات کە داواکارییەکانی کار داوای یاسایی بەپەلەن." کەمتەرخەمی کۆمپانیاکان مردنی کرێکاران زیاد دەکات ئەحمەد (27 ساڵ)، کرێکاری بیناسازی خەڵکی پارێزگای دهۆک، بەیانییەکی مانگی ئەیلولی ساڵی 2024 سەرقاڵی سەقفی کۆنکرێتی نهۆمی حەڤدەهەمی باڵەخانەیەک لە جەرگەی شار، کاتێک لەناکاو سەقفەکەی داڕما، بەهۆیەوە گیانی لەدەست دا، لەژێر تۆنێک کۆنکرێتدا نێژرا. برا گەورەکەی کە داوای کرد بە سەرەتای ناوەکەی (م.ک) بناسرێتەوە، وتی خێزانەکە چەند هەفتەیەک پێش ڕووداوەکە سەرقاڵی ئامادەکردنی ئەحمەد بوون بۆ هاوسەرگیری: "کەس چاوەڕێی ئەوە نەدەکرد ژیانمان پێچەوانە بێتەوە". ئەحمەد لەگەڵ دوو برای و سێ هاوڕێی لە کۆمپانیایەکی بەڵێندەرایەتی بیناسازیدا کاریان کردووە و ڕۆژانە ٢٥ هەزار دیناری دەستکەوتووە. خێزانە خەمبارەکە هیچ بژاردەیەکی دیکەیان نەبوو جگە لە پەنابردنە بەر دادگاکان بۆ داوای مافەکانی، بەتایبەتی کە ناوی لە دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمار نەبووە. یەکەم هەنگاو بە گوتەی برا گەورەکە لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤دا سکاڵا تۆمارکردن بوو، بڕیارێکی دادگا دەرچوو بۆ ئەوەی ئەویش بخرێتە ناو دەستبەرییەوە، هەرچەندە هێشتا بڕیارەکە نەبووەتە کۆتایی. ئاماژەی بەوەشکرد، "بەم شێوەیە ئەو کۆمپانیایە بەڵێندەرەی کە ئەحمەد تێیدا کاری کردووە، دەتوانێت بەشداری مانگانەی خۆی بدات بۆ ئەوەی هاوسەرەکەی بتوانێت شایستەییەکانی وەربگرێت، کە مووچەی مانگانەیە". برا گەورەکە بیری کردەوە پێش ئەوەی بە دڵتەنگییەوە بڵێت “ئەگەر ئەحمەد جۆرێک لە دەستبەری هەبوایە: کڵاوێک، پشتێنێک، یان ڕەنگە پەتێک یان لانیکەم بەربەستێکی سەلامەتی هەبوایە، دەکرا ئەم کارەساتە دوور بخرێتەوە.” پاشان پرسیاری ئەوەی لێکرد، “چۆن کۆمپانیایەکی گەورەی بەڵێندەر کەمتەرخەم بێت لە دابینکردنی ڕێوشوێنی سەلامەتی بۆ کرێکارەکانی؟” لێکۆڵینەوەکە لە ژێر چاودێری تۆڕی NERIJ ئەنجامدراوە وەک بەشێک لە پڕۆژەیەکی نزیک کە لەلایەن CFI پشتگیری دەکرێت. https://shorturl.at/cU0sZ    

  راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) له‌م كاته‌دا گورزێكی گه‌وره‌یه‌ و زه‌حمه‌تی و ئاسته‌نگی بۆ پڕۆسه‌ی ئاشتی دروست ده‌كات. به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌كانیش مكوڕبن له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری سیاسیانه‌ی كێشه‌ی كورد، ئه‌وه‌ دۆزینه‌وه‌ی پڕۆفیلێك بۆ ئه‌وه‌ی جێگای ئۆنده‌ر بگرێته‌وه‌، پێویستی به‌ كاتێكی درێژ هه‌یه‌ تا ده‌وڵه‌ت و كورد له‌باره‌یه‌وه‌ سازش بكه‌ن. سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا و ئه‌ندامی شاندی ئیمڕالی له‌ شه‌وی 15 ئه‌م مانگه‌ (نیسانی 2025) تووشی جه‌ڵته‌ی دڵ بوو، له‌دوای ره‌وانه‌كردنی بۆ نه‌خۆشخانه‌ له‌ ئیستانبۆڵ نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ ئه‌نجامدرا كه‌ (8) كاتژمێری خایاند، سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش هێشتا ژیانی ناوبراو له‌ مه‌ترسی دایه‌. نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا به‌م شێوه‌یه‌، له‌م كاته‌دا پڕۆسه‌ی گفتوگۆی نێوان (ئیمرالی – ده‌وڵه‌ت) رووبه‌ڕوی كێشه‌ی و زه‌حمه‌تی هێجگار زۆر ده‌كاته‌وه‌. چونكه‌ كه‌سیه‌تی سازشكار و متمانه‌ی پێكراوی ئۆنده‌ر، بۆ هه‌ردوولا زوو به‌ زوو قه‌ره‌بوو ناكرێته‌وه‌. ئۆنده‌ر خاوه‌ن زمانێكی سازشكارانه‌یه‌، توانای نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نه‌ ناكۆكه‌كانی هه‌یه‌، ده‌وڵه‌ت و بزوتنه‌وه‌ی كورد باش ده‌ناسێت، له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد و تورك كه‌سێكی خۆشه‌ویسته‌ و به‌ كه‌سێكی خۆنه‌ویست ناسراوه‌. له‌ژیانیدا به‌دوای په‌یداكردن و كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌رمایه‌ و پاره‌ نه‌كه‌وتووه، خاوه‌ن بزنس و به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت نیه‌‌، كه‌ ئه‌مه‌ش گومانكردن له‌ هه‌وڵه‌كانی بۆ ئاشتی و چاره‌سه‌ری ده‌ڕه‌وێنێته‌وه‌. (وه‌هاب جۆشكون) مامۆستای زانستی سیاسی له‌ زانكۆی (دیجله‌) له‌ ئامه‌د له‌ لێدوانێكیدا له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێـت:" كاك سری له‌ناو پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری له‌ ساڵانی 2012 تا 2015 رۆڵێكی سه‌ره‌كی هه‌بووه‌. له‌ پڕۆسه‌ی ئه‌مڕۆشدا ئاكته‌رێكی سه‌ره‌كیه‌. جێ په‌نجه‌ی دیاره‌ له‌ رازیكردنی خه‌ڵك به‌م پڕۆسه‌یه‌. له‌ ئێستادا تووشی نه‌خۆشیه‌كی ترسناك بووه‌، نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ كراوه‌. ئاماده‌نه‌بوونی به‌ڕێز (سری) له‌م ساته‌وه‌خته‌دا دره‌نگخستن و زه‌حمه‌تی بۆ پڕۆسه‌كه‌ دروست ده‌كات". ئه‌و مامۆستایه‌ی زانكۆی دیجله‌ باسی ئه‌و زه‌حمه‌تیانه‌ ده‌كات كه‌ له‌ ئه‌نجامی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر رووبه‌ڕووی پڕۆسه‌ی دیالۆگی نێوان هه‌ردوولا ده‌بنه‌وه‌:" ئه‌گه‌ر به‌ڕێز ئۆنده‌ر نه‌خۆش نه‌ده‌بوو، شاندی ئیمرالی له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد كۆده‌بوونه‌وه‌ و له‌باره‌ی هه‌نگاوه‌ یاسایه‌كانی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ گفتوگۆیان ده‌كرد. به‌ڵام نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ی دواخست. هه‌روه‌ها نه‌خۆشكه‌وتنی پڕۆسه‌كه‌ دره‌نگ ده‌خات". سری سوره‌یا ئۆنده‌ر كێیه‌؟ ئۆندەر لە ساڵی 1962 لە شاری ئەدیەمان لەدایکبووە، باوكی یه‌كێك بووه‌ له‌ سیاسیه‌ دیاره‌ سۆسیالیسته‌كانی ئه‌م شاره‌، ئه‌مه‌ش ئۆنده‌ری له‌ ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كاریه‌وه‌ په‌لكێشی ناو دونیای سیاسه‌ت و چه‌پڕه‌وی كردووه‌. ئۆنده‌ر، سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌یه‌كی توركه‌، به‌ڵام له‌ شارێك چاوی به‌دونیا هه‌ڵێناوه‌ كه‌ زۆربه‌ی دانیشتووانه‌كه‌ی كورد بوون. له‌ ژیانیدا سری سوره‌یا ئۆنده‌ر به‌هۆی رێچكه‌ سیاسیه‌كانی كه‌ پێچه‌وانه‌ و دژ به‌ سیسته‌می ده‌وڵه‌ت بووه‌، چه‌ندین جار ده‌ستگیركراوه‌ و سزادراوه‌. له‌ ساڵی 1978 كاتێك خه‌ڵكی (مه‌ڕه‌ش) كۆمه‌ڵكوژی ده‌كرێت، ئۆنده‌ر دژ به‌ تاوانه‌كانی ده‌وڵه‌ت به‌شداری له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیه‌كان ده‌كات، له‌ ئه‌نجامدا په‌لكێشی زیندان ده‌كرێت. بۆ خوێندنی زانستی سیاسی له‌ ساڵی 1980 رووده‌كاته‌ زانكۆی ئه‌نقه‌ره‌، له‌وێدا مه‌یلی سیاسه‌تكردن له‌ كه‌سیه‌تی ئۆنده‌ر زیاتر چه‌كه‌ره‌ ده‌كات. دوای به‌سه‌ربردنی حه‌وت ساڵ له‌ زینداندا رووده‌كاته‌ ئیستانبۆڵ و ده‌چێته‌ ناو دونیای سینه‌ما و نووسینی سیناریۆی هونه‌ری. تا ساڵی 2010 له‌ بواری هونه‌ردا به‌رده‌وام ده‌بێت و له‌ چه‌ندین فیستیڤاڵدا خه‌ڵات ده‌كرێت و ناوبانگ په‌یدا ده‌كات. له‌دوای سالی 2010 ئۆنده‌ر، له‌ رۆژنامه‌ چه‌پگر و ره‌خنه‌گره‌كانی ناو توركیا ده‌نووسێت، نووسینه‌كانی ره‌نگدانه‌وه‌ی دونیابینی و ره‌وتی چه‌پگری نوێ و سه‌رده‌میانه‌ی‌ ده‌بێت، له‌ بواری دیالۆگكردن له‌گه‌ڵ توێژی ئیسلامی موحافه‌زه‌كار و راستڕه‌و جیاواز ده‌بێت له‌ چه‌پی تورك. ساڵی 2011 له‌ ژیانی سیاسی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، گۆڕانێكی ریشه‌یی رووده‌دات، كاتێك ناوبراو وه‌كو كاندیدی سه‌ربه‌خۆ له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی ده‌بێته‌ په‌رله‌مانتار. ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی ئۆنده‌ر له‌ سیاسه‌تی كوردی ده‌ئافرێنێت. به‌م شێوه‌یه‌ له‌ ساڵی 2013 ئۆنده‌ر سه‌نگه‌ر ده‌گوازێته‌وه‌ ناو پارتی ئاشتی و دیموكراتی (به‌ده‌په‌) كه‌ سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش و گولته‌ن كیشاناك هاوسه‌رۆكایه‌تی ده‌كه‌ن. هه‌ر له‌و كاته‌شدا ئۆنده‌ر ده‌بێته‌ ئه‌ندامێكی شاندی لایه‌نی كورد له‌ پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ریدا. به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌ردانی ئیمرالی، قه‌ندیل، هه‌ولێر و شوێنی دیكه‌ ده‌كات و وه‌كو سیاسیه‌كی دانوستانكار ده‌ناسرێت. له‌ گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن و ئاماده‌كردنی ده‌قی رێككه‌وتنه‌كه‌ له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكوومه‌تی ئاكپارتی له‌ 18 شوباتی 2015، كه‌ دواتر نیگه‌رانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌و كاته‌ی توركیای لێكه‌وته‌وه‌ و رێككه‌وتنه‌كه‌ جێبه‌جێنه‌كرا، ئۆنده‌ر رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت له‌ داڕشتن و نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نی كوردی و ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی. به‌ڵام له‌دوای تێكچوونی پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی شه‌ڕ له‌ نێوان سوپای توركیا و گه‌ریلاكاندا، هه‌وڵه‌كانی ری سوره‌یا ئۆنده‌ر و هاوڕێكانی بێ ئه‌نجام ده‌بن. له‌ ئۆپاراسیۆنی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی دژ به‌ ئه‌كته‌ره‌ سیاسیه‌ یاساییه‌ كورده‌كاندا له‌ 6 كانوونی یه‌كه‌می 2018، ئۆنده‌ر، هاوشانی سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش، گولته‌ن كیشاناك، فیگان یوكسه‌كداغ و ئیدریس بالوكه‌ن، به‌تۆمه‌تی (كاری نایاسایی و پروپاگه‌نده‌ بۆ تیرۆر) ده‌ستگیر ده‌كرێت تا له‌ تشرینی یه‌كه‌می 2019 ئازاد ده‌كرێت. له‌ هه‌ڵبژاردنی ئایاری ساڵی 2023 دا جارێكی دیكه‌ ئۆنده‌ر به‌ په‌رله‌مانتاری (پارتی ده‌م) هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه‌ و ئه‌مجاره‌ پۆستی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا وه‌رده‌گرێت. گومان له‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر ده‌كرێت! له‌ مێژووی نزیكی توركیادا، له‌و كاتانه‌ی هه‌وڵی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد یان كێشه‌ی توركیا له‌گه‌ڵ وڵاتانی ده‌وروبه‌ر دراوه‌، رووداوی گومانلێكراو هاتوونه‌ته‌ ئاراوه‌ و دواتریش په‌رده‌پۆشكراون و پڕۆسه‌ی دۆزینه‌وه‌ی پاڵنه‌ر و بكه‌ر بێ ئه‌نجام بووه‌. له‌ ساڵی 1993، كاتێك بۆ یه‌كه‌م جار زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد هاته‌ ئاراوه‌ و دانوستانی ناڕاسته‌وخۆ و نامه‌ گۆڕینه‌وه‌ له‌ نێوان (تۆرگوت ئۆزال) هه‌شته‌مین سه‌ركۆماری توركیا و (عه‌بدولڵا ئۆجالان) رێبه‌ری پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌) دروست بوو، له‌ رۆژی 17 نیسانی هه‌مان ساڵ به‌ شێوه‌یه‌كی گوماناوی (تورگوت ئۆزال) ژیانی له‌ ده‌ستدا. ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت به‌شێك له‌ رای گشتی توركیا و كورد پێیانوایه‌ له‌ پای هه‌وڵه‌كانی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ئۆزال ژه‌هر خوارد كراوه‌. هه‌روه‌ها له‌ 19 كانوونی دووه‌می ساڵی 2007 رۆژنامه‌نووسی ئه‌رمه‌نی (هیراند دینك) و سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی (ئه‌گۆس) له‌و كاته‌ی ناوبژیوانی له‌ نێوان حكوومه‌تی توركیا و ئه‌رمه‌نستان ده‌كرێت بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێوانیان له‌ كرده‌وه‌یه‌كی بكه‌ر نادیار، له‌ گه‌ڕه‌كێكی قه‌ره‌باڵغی ئیستانبۆڵ كوژرا. هه‌رچه‌نده‌ ده‌سه‌ڵاتی ئاكه‌په‌ خاوه‌ن له‌ رۆژنامه‌نووسی ناوبراو ده‌ركه‌وت و به‌ڵێنیدا پاڵنه‌ر و ده‌ستی پشت تاوانه‌كه‌ ئاشكرا بكات، به‌ڵام ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت ورده‌كاریه‌كانی ئه‌م تاوانه‌ ئاشكرا نه‌كران و بكوژ ده‌ستگیرنه‌كرا. ئه‌و دوو رووداوه‌ و چه‌ند رووداوی دیكه‌ی له‌م شێوه‌یه‌ هۆكاره‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ رای گشتی توركیا له‌ناویاندا كوردیش گومان له‌ نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) بكات. له‌ لای خۆی كۆما جڤاكێن كوردستانێ (كه‌جه‌كه‌) گومانه‌كانی ناشارێته‌وه‌ داوا ده‌كات لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ چۆنیه‌تی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر بكرێت. له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا له‌ رۆژی هه‌ینی رابردوو (18 نیسانی 2025) كه‌جه‌كه‌ هه‌وڵیداوه‌ نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، به‌ رۆژه‌ڤبوونی پرسی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ببه‌ستێته‌وه‌. دوورنیه‌ گومانی كه‌جه‌كه‌ له‌و ده‌نگۆیانه‌ سه‌رچاوه‌ بگرێت كه‌ سه‌باره‌ت به‌ دۆخی سوریا و رۆژئاوای كوردستان بڵاوده‌كرێنه‌وه‌. به‌ گوێره‌ی ئه‌م ده‌نگۆیانه‌ له‌ ئێستادا ئه‌مریكیه‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن سه‌رباره‌ت به‌ سوریا ناكۆكیه‌كانی ئیسرائیل و توركیا خاو بكه‌نه‌وه‌. باس له‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ ئه‌مریكیه‌كان پێشنیاریان كردووه،‌ باشووری سوریا له‌ژێر هه‌ژموونی ئیسرائیل بێت و باكووره‌كه‌شی بۆ توركیا بێت. به‌و پێیه‌ی سیسته‌م و دونیابینی (په‌كه‌كه‌ و كه‌جه‌كه‌) له‌سه‌ر گومان كردن بونیادنراوه‌، دوورنیه‌ قه‌ندیل پێیوابێ كه‌ ده‌وڵه‌تی توركیا زه‌مینه‌ی په‌شیمانبوونه‌وه‌ له‌ پڕۆسه‌كه‌ خۆش ده‌كات و به‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، بخوازێت پڕۆسه‌كه‌ تێكبدات. چڕ كردنه‌وه‌ی هێرشه‌كانی سوپای توركیا له‌م رۆژانه‌ی دوای بۆ سه‌ر قه‌ندیل و بادینان، هه‌روه‌ها بڵاوكراوه‌كانی سوپای توركیا له‌ رێگای فڕۆكه‌ له‌ چیای ئاسۆس كه‌ داوا له‌ گه‌ریلاكان ده‌كات خۆیان راده‌ستی ده‌وڵه‌تی توركیا بكه‌ن، تا راده‌یه‌ك پاڵپشته‌ بۆ گومانه‌كانی كه‌جه‌كه‌. كێ جێگای (ئۆنده‌ر) ده‌گرێته‌وه‌ له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ راپۆرته‌ پزیشكیه‌كان ده‌رباره‌ی دۆخی ته‌ندروستی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر هیوابه‌خش نین. ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا پرسیاری كێ جێگای ئۆنده‌ر ده‌گرێته‌وه‌، له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ دێنێته‌ گۆڕێ. كه‌ناڵه‌ جۆراوجۆره‌كانی میدیای تورك، گفتوگۆ له‌سه‌ر چه‌ند ناوێك ده‌كه‌ن كه‌ گوایه‌ یه‌كێكیان جێگای ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمرالی ده‌گرێته‌وه‌. به‌ڵام پارتی یه‌كسانی و دیموكراتی گه‌لان (پارتی ده‌م) به‌ توندی ئه‌م ده‌نگۆیانه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌ و له‌ به‌یاننامه‌یه‌كیدا رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ (20 نیسانی 2025) له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت:" ده‌نگۆی كه‌سێكی دیكه‌ شوێنی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمڕالی ده‌گرێته‌وه‌ دووره‌ له‌ راستی. پارتیمان له‌مباره‌یه‌وه‌ گفتوگۆی ناوخۆیی كردووه‌، ئه‌وله‌ویه‌تمان له‌ ئێستادا باشبوونی ته‌ندروستی هاوڕێمان سری سوره‌یا ئۆنده‌ره‌. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیشی هه‌یه‌ به‌ كۆبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد، به‌هۆی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر و گیرسانه‌وه‌ی په‌روین بۆڵدان له‌ نه‌خۆشخانه‌ له‌گه‌ڵ هاوڕێمان ئۆنده‌ر، هه‌ردوو هاوسه‌رۆكی گرووپی په‌رله‌مان گولستان كلچ و سه‌زایی ته‌مه‌لی ئه‌م ئه‌ركه‌ له‌ ئه‌ستۆ ده‌گرن". له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ ئێستادا له‌ناو رای گشتی توركیا و میدیاكانیدا ناوی هه‌ریه‌ك له‌ تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی (پارتی ده‌م)، جه‌نگیز چاندار رۆژنامه‌وان و په‌رله‌مانتاری ئه‌م پارته‌ و چه‌ند ناوێكی دیكه‌ش ده‌كرێت كه‌ له‌وانه‌یه‌ شوێنی ئۆنده‌ر بگرنه‌وه‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ مامۆستای زانكۆی وه‌هاب جۆشكون ده‌ڵێت:" پێموایه‌ نه‌خۆشكه‌وتنی به‌ڕێز ئۆنده‌ر، نابێته‌ هۆی راگرتنی پڕۆسه‌كه‌، به‌ڵكو به‌رده‌وام ده‌بێت. به‌رپرسانی پارتی ده‌م و ئاكه‌په‌ جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ئیراده‌یه‌كی سیاسی له‌ پشته‌ و به‌ند نیه‌ به‌ هه‌بوون و نه‌بوونی كه‌سه‌كانه‌وه‌". له‌باره‌ی ئه‌م ناوانه‌ی گفتوگۆشیان له‌سه‌ر ده‌كرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سوره‌یا ئۆنده‌ر، ئه‌م مامۆستایه‌ی زانكۆ ده‌ڵێت:" ئه‌گه‌رێكی زۆره‌ ئه‌و رۆڵه‌ی به‌ڕێز سری له‌ ئه‌ستۆی گرتبوو، به‌ ئه‌كته‌رێكی دیكه‌ی سیاسی بسپـ‍ێردرێت. له‌باره‌ی كێ جێگای ده‌گرێته‌وه‌ له‌ناو رای گشتی پێشبینی چه‌ند كه‌سێك ده‌كرێت. بۆ نموونه‌ ناوی تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی پارتی ده‌م له‌سه‌ر زمانه‌. بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سری تونجار نزیكترین و به‌رچاوترینیانه‌". هه‌ر له‌مباره‌یه‌وه‌ وه‌هاب جۆشكون به‌م شێوه‌یه‌ درێژه‌ به‌ قسه‌كانی ده‌دات:" باسی ئه‌حمه‌د تورك ده‌كرێت به‌ڵام دۆخی ته‌ندروستی رێگای نادات. ناو جه‌نگیز چاندار ده‌هێندرێت بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ كه‌ له‌ ئێستادا په‌رله‌مانتاری دیاربه‌كره‌، كه‌ له‌ ئاستی توركیادا باشترین رۆژنامه‌نووسه‌ به‌ كێشه‌ی كورد ئاشنا بێت. له‌ كاتی خۆیدا دۆستێكی زۆر نزیكی جه‌لال تاڵه‌بانی بووه‌. به‌ر له‌ 10 ساڵ راپۆرتێكی ئاماده‌ كردووه‌ به‌ ناونیشانی (په‌كه‌كه‌ له‌ شاخه‌كان چۆن دێته‌ خواره‌وه‌)، له‌باره‌ی چۆن چاره‌سه‌ری به‌دیدێت زانا و به‌ توانایه‌". جگه‌ له‌م سێ ناوه‌ش، ناوی هه‌ریه‌ك له‌ ئولوچ سارۆهان په‌له‌مانتاری پارتی ده‌م و سه‌زایی ته‌مه‌لی هاوسه‌رۆكی پێشتری (هاداپ) ده‌هێندرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی ئۆنده‌ر. به‌ڵام دانانی كه‌سێك له‌ شوێنی ئۆنده‌ر، پێویستی به‌ سازشی كورد و ده‌وڵه‌ت هه‌یه‌! كه‌ ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ كات و ئه‌رگومێنتی جیاواز هه‌یه‌ تا له‌سه‌ر یه‌كێك له‌م ناوانه‌ یان ناوێكی دیكه‌ رێكده‌كه‌ون.  

  درەو: بەرپرسێکی باڵای کورد، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە، کوردانی سوریا بڕیارە داوای سیستمێکی فیدراڵی بکەن لە سوریای دوای ئەسەد، کە ڕێگە بە دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی و سەرپەرشتیكردنی هێزە ئەمنییەکانی ناوچەکە بدات، وەك جەختكردنەوە لەسەر دیدگای نا ناوەندێتی، کە سەرۆکی کاتی سوریا دژایەتی دەکات. داواکاریی بۆ حوکمڕانی فیدراڵی، گوڕوتنێكی گەورەی پەیداكرد دوای بڵاوبونەوەی  نیگەرانی لەناو کەمینەکانی سوریا،  لەبەرامبەر کوشتنی بە کۆمەڵی عەلەوییەکان لە مانگی رابردودا، ئەوە لەكاتێكدا، گروپە کوردییەکان ئەحمەد شەرع، سەرۆک کۆماری کاتی و گروپە ئیسلامییەکەی تۆمەتبار دەکەن بە پیادەكردنی رێڕەوێكی هەڵە بۆ سوریای نوێ و قۆرخکردنی دەسەڵات. سەرچاوە کوردییەکان رایانگەیاندووە، پارتە کوردییەكانی سوریا، لەنێویاندا هێزی  باڵادەست لە باکوری رۆژهەڵاتی وڵاتەكە، کە لەلایەن کوردەکانەوە بەڕێوەدەبرێت، مانگی رابردوو لەسەر دیدێکی سیاسی هاوبەش - لەنێویاندا فیدراڵیزم – رێککەوتوون، كە تا ئێستا بە فەرمی رایاننەگەیاندووە. بەدران چیا کورد، بەرپرسی باڵای ئیدارەی خۆسەر، بە ئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاند، سەرجەم گروپە کوردستانییەکان لەسەر "دیدێکی سیاسی هاوبەش" رێککەوتوون، کە جەخت لەسەر پێویستی "سیستەمێکی پەرلەمانی فیدراڵی، فرەیی، دیموکراسی" دەکاتەوە. لێدوانە نوسراوەکانی چیا کورد لە وەڵامی پرسیارەکانی رۆیتەرزدا، بە یەکەمجار دادەنرێت كە بەرپرسێکی ئیدارەی خۆسە بە رابەرایەتی کورد جەخت لە ئامانجی فیدرالیزم بکاتەوە، دوای ئەوەی لە مانگی رابردودا لایەنە کوردییەکان لەسەری رێککەوتن. ئیدارەی خۆسەری کوردی، بەردەوام خۆی لە وەسفکردنی وشەی "فیدراڵیزم" وەك ئامانج بەدوورگرتووە، لەبری ئەوە داوای نا ناوەندێتی كردووە. شەرع دژایەتی خۆی بۆ سیستمی فیدراڵی راگەیاندووەو، لە مانگی كانونی دووەمدا بە رۆژنامەی ئیکۆنۆمیستی راگەیاندبوو، ئەو سیستەمە لەلایەن جەماوەرەوە پەسەندكراونییەو لە بەرژەوەندی سوریادا نییە. چیا کورد ئاماژەی بەوەکردووە، پرسی بنەڕەتی بۆ سوریا، پاراستنی تایبەتمەندی ئیداری و سیاسی و کلتوری هەر ناوچەیەكە، کە پێویستی بە ئەنجومەنی یاسادانانی ناوخۆیی لەناو ناوچەكە، لەگەڵ دەستە جێبەجێکارەکان بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری ناوچەکەو هێزە ئەمنییەکانی ناوخۆش سەر بەوان دەبێت، پێویستە ئەمە لە چوارچێوەی دەستوری سوریادا دابنرێت. مانگی رابردوو، پەیەدە لەگەڵ ئەنجومەنی نیشتمانی کورد (ENKS)  کۆبووەوە، کە گروپێکی رکابەری کوردی سوریایە و بە پشتیوانی یەکێک لە پارتە کوردییە سەرەکییەکانی عێراق، پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرۆکایەتی بنەماڵەی بارزانی دامەزراوە، پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ تورکیا هەیە. سلێمان ئۆسۆ، سەرۆکی ENKS رایگەیاند، پێشبینی دەکات تا کۆتایی مانگی نیسان دیدگای هاوبەشی کورد لە کۆنگرەیەكدا رابگەیەندرێت. وتیشی، پێشهاتەکانی سوریا لەدوای روخانی ئەسەدەوە وایکردووە، زۆرێک لە سورییەکان سیستەمی فیدراڵی وەک "چارەسەرێکی گونجاو" ببینن. ناوبراو ئاماژەی بۆ هێرشکردنە سەر عەلەوییەکان و بەرەنگاربونەوەی دەسەڵاتی ناوەندی لەناو کەمینەی دروزەکان و راگەیاندنی دەستوری حکومەتی نوێ كردووە، کە ئیدارەی کوردی دەڵێت، ناکۆکە لەگەڵ فرەچەشنی سوریا. جاڕنامەی دەستوری دەسەڵاتی فراوانی بەشەرع بەخشیوە و شەریعەی ئیسلامی وەک سەرچاوەی سەرەکی یاسادانان چەسپاندووە، زمانی عەرەبیشی وەک زمانی فەرمی سوریا ناساند، هیچ ئاماژەیەک بە زمانی کوردی نەکراوە. ئۆسۆ وتی: پێمان وایە  چارەسەری گونجاو بۆ پاراستنی یەکگرتویی سوریا سیستمێکی فیدراڵییە، بەوپێیەی سوریا وڵاتێکە چەندین نەتەوە و ئایین و مەزهەبی تێدایە. "کاتێک دەچینە دیمەشق، بە دڵنیاییەوە بۆچوون و داواکارییەکانمان دەخەینەڕوو".

تۆڕی هاوپەیمانی  ١٩، سلێمانی: لە مانگی ئاداردا، ناڕەزایی جەماوەریی بەرفراوان، وەک مانگرتنی مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازی، نەبوو. گردبوونەوەی ناڕەزایی بەرامبەر نەدانی مووچە بە رێژەی ٩١٪ کەمی کردووە و هیچ گردبوونەوەیەک لەگەڵ یان دژی پرۆسەی بەبانکیکردن ئەنجام نەدراوە. دیارترین خۆپیشاندان لە سلێمانی بۆ مافی ژنان رێکخراوە و لە هەولێر دوو چالاک دەستگیر کراوون. بەپێی پێوەرەکانی مافەکانی مرۆڤ، پێویستە هەموو کەس بەبێ ترس لە تۆڵەسەندنەوە و دوور لە سانسۆر، بتوانن گوزارشت لە بیروڕای خۆیان بکەن و رێز لە مافی ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتیانە و ئازادیی رادەربڕین بگیرێت. ئەمەش نیشاندەری ئاستی پابەندبوونی ئەو کۆمەڵگایەیە بە مافەکانی مرۆڤ بە گشتی. مانگی ئادار کە بە مانگی بۆنەکان لە باشووری کوردستان هەژمار دەکرێت، وەک یادی راپەڕین، رۆژی جیهانیی ژنان، جەژنی نەورۆز، تێیدا (١٢) گردبوونەوە و خۆپیشاندان ئەنجام دراون.  ناڕەزاییەکان بەراورد بە مانگی شوبات کە (٥٤) چالاکی بوون، بە رێژەی (٧٨٪) کەمیان کردووە. بەپێی بەدواداچوونی تۆڕەکە، لە شارەکانی هەڵەبجە و دهۆک هیچ چالاکییەکی ناڕەزایی رێکخراو تۆمار نەکراوە. هەر (١٢) چالاکییەکە لە شارەکانی هەولێر و سلێمانی بوون؛ (٧) چالاکی لە سلێمانی و (٥) چالاکی لە هەولێر بوون. داخوازییەکان بەم شێوەیە بوون: (٤) بۆ مافەکانی ژنان، (٣) بۆ خزمەتگوزاری، (٢) بۆ مووچە. ئەو (٣) چالاکییەی دیکە دژ بە سیستمی تەندروستی، بۆ مافی خاوەن پێداویستیی تایبەت، و ئازادیی رۆژنامەگەری بوون. بەپێچەوانەی مانگی رابردوو (شوبات) کە زۆرینەی چالاکیی و ناڕەزاییەکان بۆ مووچە رێکخرابوون و ژمارەیان (٢٢) چالاکی بوو، ئەم مانگە (ئادار) تەنها دوو گردبوونەوەی ناڕەزایی بۆ مووچە رێکخراوە، بەمەش ناڕەزاییەکان لەسەر مووچە بە رێژەی (٩١٪) کەمیان کردووە. هیچ گردبوونەوەیەک (لەگەڵ) یان (دژ) بە پرسی بەبانکیکردن ( هەژماری من) ئەنجام نەدراوە. گەورەترین و فراوانترین خۆپیشاندانی مانگی ئادار لە شاری سلێمانی بەڕێوە چوو، کە لەلایەن رێکخراوەکانی ژنانەوە رێکخرا بوو. بەشداربووان لە سەرەتای شەقامی سالم (باخی گشتی) تا (سەهۆڵەکە) بە رێپێوان دروشمیان بۆ یەکسانی بەرز کردبووەوە و هوتافیان ده‌گوته‌وه‌، بەبێ روودانی هیچ بەرکەوتنێک لە نێوان بەشداربووان و هێزی ئەمنی. ئێوارەی ٢٠ی ئاداری ٢٠٢٥، ئاسایشی هەولێر چالاکوان (هاوڕێ عەبدوڵا سابیر) ناسراو بە (هاوڕێ کوردی) و پاشان (زیوەر محەمەد) ناسراو بە (زیوەر گەردی) لە گەڕەکی نەورۆز دەستگیر کرد، بەبێ ئەوەی هیچ دەزگایەکی رەسمی روونکردنەوەیەک لەسەر هۆکاری دەستگیرکردنیان بدات. تۆڕی هاوپەیمانی ١٩، بەدواداچوونی بۆ کەیسی دەستگیرکراوان کرد. بەپێی زانیارییەکانی ئێمە، "تۆمەتەکەیان پەیوەندیی بە بانگهێشتکردنی هاونیشتیمانیانەوە بووە لەڕێی تۆڕی کۆمەڵایەتییەوە بە مەبەستی بەشداری لە ئاهەنگی نەورۆز کە ساڵانە لە ٢٠ی ئازار لە چیای قەندیل رێکدەخرێت". هاوڕێ کوردی، وێنەی بانگهێشتنامەی "کۆمیتەی ئامادەکاریی نەورۆزی قەندیل"ی لە لاپەڕەی خۆی لە فەیسبووک بڵاوکردبووەوە و لەسەری نووسیبووی: "خۆشەویستانم لە شاری هەولێر". تێیدا دەڵێت: "بۆ نەورۆزی ئەمساڵ لە شاری هەولێر ئۆتۆمبێلی گواستنەوە (پاس) دابین کراوە بە خۆڕایی، هەر کەسێک دەیەوێت بەشدار بێت لە ئاهەنگی نەورۆز دەتوانێت پەیوەندیم پێوە بکات." تۆڕی هاوپەیمانی ١٩ بۆ بەرەوپێشبردن و پاراستن و چاودێریکردنی مافی ئازادیی ڕادەربڕین لە هەرێمی کوردستانی عێراق بەردەوام دەبێت، جەخت دەکاتەوە لە دەستەبەرکردنی رێزگرتن لەو مافە وەک لە ماددەی ١٩ی جاڕنامەی گەردوونیی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتووە.      

(درەو):  بەراورد بە شوباتی ئەمساڵ، لەدوای بانگەوازی ئاشتییەوە، هێرشەكانی توركیا بۆسەر هێزەكانی پارتی كرێكاران لە هەرێمی كوردستان لە مانگی ئازاردا بەرێژەی 21% كەمیكردووە، بەڵام توركیا سوپاكەی لە خاكی هەرێم نەكشاندوەتەوە، ئەمە بەگوێرەی راپۆرتی (تیمەکانی دروستکەری ئاشتی کۆمەڵگە CPT هەرێمی کوردستانی عێراق).                                                                                     دەقی راپۆرتەكە: بەردەوامی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان لەدوای ڕاگەیاندنی ئاگربەستی تاکلایەنەی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە ١ی ئاداری ٢٠٢٥دا، لە وەڵامی بانگەوازی ئاشتی ڕێبەری دەستگیرکراوی پەکەکە عەبدوڵڵا ئۆجەلان و لەدوای دەستپێشخەری ئاشتی، دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی مەهەپەو پشتیوانی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان، سەرۆک کۆماری تورکیا بۆ پڕۆسەی چارەسەری ئاشتییانە، پارتی کرێکارانی کوردستان ئاگربەستی تاکلایەنەی بەرامبەر بە سوپای تورکیا ڕاگەیاندو ئامادەیی حزبەکەی بۆ خۆهەڵوەشاندنەوە دەربڕی بەمەرجی ئامادەیی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لەکۆنگرەی حزبەکەدا بۆ دروستکردنی بڕیار لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە. لە ڕۆژی ڕاگەیاندنی ئاگربەستی تاکلایەنەی پەکەکەو بەدرێژایی مانگی ئادار، سوپای تورکیا ١١٨ بۆردوومان و هێرشی بۆسەر هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە. لەم ژمارەیە، ٨٦ هێرشیان، هێرشی ئاسمانی بوون. ٢١ هێرش لە ڕێگەی تۆپباران و ١٠ هێرش لە ڕێگەی هەلیکۆپتەرەوە بووە. هەر لە مانگی ئاداردا، سوپای تورکیا هێرشێکی بە بەکارهێنانی تی ئێن تی ئەنجامداوە. لەبەرامبەر هێرشەکانی تورکیا لە مانگی ئاداردا، پارتی کرێکارانی کوردستان ٩ جار وەڵامی هێرشەکانی داوەتەوە. لە وەڵامی یەکێک لە هێرشەکاندا، چەکدارانی پەکەکە لە ڕۆژی ١٦ی ئادارادا، فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی تورکیان لە جۆری "ئاکنجی"، لە گوندی سۆفیانی سەر بە ناحیەی بنگرد، لە قەزای دوکان لە پارێزگای سلێمانی خستە خوارەوە. داتاو ژمارەی هێرشەکانی سوپای تورکیا لە مانگی ئاداردا، ئەوە نیشاندەدەن کە سوپای تورکیا لە هێرش و بۆردوومانەکانی بۆسەر هەرێمی کوردستان بەردەوام بووەو ڕێژەی هێرشەکان بڕێک کەمی کردووە. هێرشەکانی سوپای تورکیا لە مانگی ئاداردا، بەراورد بە مانگی کانوونی دووەم بە ڕێژەی ١٢٪ کەمی کردوووە. هەروەها بەراورد بە مانگی شوبات، ٢١٪ کەمی کردووە. چاوەڕواندەکرا لەدوای خوێندنەوەی بانگەوازی ئاشتی عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ڕێژەی هێرش و بۆردوومانەکانی سوپای تورکیا بەڕێژەیەکی بەرچاو کەمببێتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە، هەفتەی یەکەمی دوای ڕاگەیاندنی بانگەوازەکە، ژمارەی هێرش و بۆردوومانەکانی سوپای تورکیا بەراورد بە دواین هەفتەی پێش ڕاگەیاندنی بانگەوازەکە، بە ڕێژەی ١٤٥٪ زیادیکرد. بەگشتی هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆک لە مانگی ئاداردا زۆرترین جار بە ئامانجگیراون. سوپای تورکیا ٥٥ هێرشی بۆ سەر سنوری پارێزگای هەولێرو ٥١ هێرشی تری بۆ سەر سنوری پارێزگای دهۆک ئەنجامداوە. سنوری پارێزگای سلێمانیش لە مانگی ئاداردا، ١٢ هێرش و بۆردوومانی کراوەتە سەر. ئەمە لەکاتێکدا لە مانگی ئاداردا، هیچ هێرش و بۆردوومانێک بۆسەر سنوری پارێزگای موسڵ ئەنجامنەدراوە. لە مانگی ئاداردا، ڕێژەی بۆردوومانەکان بۆ سنوری سەرجەم پارێزگاکان بێجگە لە سنوری پارێزگای هەولێر کەمیکردووە. ژمارەی هێرش و بۆردوومانەکان بۆسەر سنوری پارێزگای هەولێر لە مانگی ئاداردا بەراورد بە مانگی شوبات، بە ڕێژەی ١٢٠٪ زیادیکردووە. هەروەها لەگەڵ کەمبوونی ژمارەی هێرش و بۆردوومانەکانیشدا، ڕێژەی بەکارهێنانی هەلیکۆپتەر لە هێرشەکاندا زیادیکردووە بە شێوەیەک لە مانگی ئاداردا، سوپای تورکیا ١٠ جار هەلیکۆپتەری لە هێرشەکانیدا بەکارهێناوە، ئەمە لە کاتێکدا لە مانگی شوباتدا، سوپای تورکیا تەنیا ١ جار هەلیکۆپتەری بەکارهێناوە. سەرباری ئەمانە، سوپای تورکیا لە ساڵی ٢٠٢٥دا، لەڕیگەی بەکارهێنانی ماددەی تەقەمەنی وەکو تی ئێن تی، هەروەها بۆردوومانی ڕاستەوخۆوە ئەشکەوتە سروشتییەکانی نزیک بارەگا سەربازییەکانی لە هەرێمی کوردستاندا بە ئامانجدەگرێت و خاپوریان دەکات، لەکاتێکدا ئەو ئەشکەوتانە لە ژێر دەسەڵات و کۆنتڕۆڵی چەکدارانی پەکەکەدا نین. بۆ نموونە، لە ٢٥ی ئاداردا، سوپای تورکیا، لەڕێگەی بەکارهێنانی تی ئێن تییەوە ٥ ئەشکەوتی لە گوندی سگیرێ لە قەزای ئامێدی تەقاندەوە. ئەو ئەشکەوتانە، سروشتی بوون و تونێلی دەستکردو دروستکراوی چەکدارانی پەکەکە نەبوون، بەڵام بەهۆی مەترسی بەکارهێنانیان لەلایەن پەکەکەوە، سوپای تورکیا هەر پێنج ئەشکەوتە سروشتییەکەی تەقاندەوە. هەر لەم ساڵیشدا و لە ٢٢ی شوباتدا، سوپای تورکیا بۆردوومانی ئەشکەوتی شێخی کرد لە گوندی بەلاڤەی سەر بە قەزای ئامێدی، کە یەکێکە لە شوێنەوارە گرنگەکانی ناوچەکەو وەکو شوێنێکی دێرینی سەردەمی شۆڕشی یەکێک لە سەرکردە دیارەکانی کورد سەیرکراوە. لە ڕۆژی ٢٦ی ئاداردا، هەواڵی کشانەوەی سەربازانی تورکیا لە بنکە سەربازییەکانی گەلی رەشاڤە لە ناحیەی دێرەلوک بڵاوبۆوە. بەڵام ئەمە تەنیا دەنگۆ بوو. سوپای تورکیا لە ڕێگەی ٢٥ کامیۆنی سەربازییەوە ئاڵوگۆڕی سەربازەکانی ئەنجامدابوو و، ئەمەش لەلایەن بەشێک لە میدیاکانەوە وەکو کشانەوەی سەربازانی تورکیا بڵاوکراویەوە، لە کاتێکدا تەنیا ئاڵوگۆڕ بە سەربازەکان کرابوو و سوپای تورکیا لە هیچ بنکەو بارەگایەکی لە هەرێمی کوردستاندا نەکشاوەتەوە.  لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ەوە تاوەکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٥، سوپای تورکیا بەلایەنی کەمەوە ٤٠٤ هێرش و بۆردوومانی لە هەرێمی کوردستاندا ئەنجامداوە. لە ئەنجامی ئەو هێرش و بۆردوومانانەدا، ٤ هاوڵاتی مەدەنی شەهیدبوون و ٢ هاوڵاتی تری مەدەنیش برینداربوون. بەردەوامی هێرش و ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان ژیانی هاووڵاتییانی مەدەنی ناوچەی کاریگەر بە شەڕو بۆردوومانەکانی خستۆتە مەترسییەوە. بەتایبەت ژیانی ئەو هاوڵاتی و گوندنشینانەی کە بژێوی ژیانیان لەسەر کشتوکاڵکردنە و لە وەرزی بەهاراندا بۆ کۆکردنەوەی گژو گیای خۆڕسک ڕوودەکەنە چیاکان بەردەوام لەمەترسیدایە.  تیمی کوردستانی عێراقی ڕێکخراوی CPT، داوای ڕاگرتنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی دەوڵەتی تورکیا لە هەرێمی کوردستاندا دەکات و بانگەواز لە هەردوولای ئەو شەڕ و ململانێیانە دەکات کە لەڕێگەی بەشداری چالاکانە لە پڕۆسەی ئاشتیدا کێشەو ململانێکانیان کۆتایی پێبهێنن و چیتر ژیان و ئاسایشی هاوڵاتیانی مەدەنی و گوندنشینان، لە هەرێمی کوردستاندا نەخەنە مەترسییەوە. تیمەکانی دروستکەری ئاشتی کۆمەڵگە CPT هەرێمی کوردستانی عێراق ٣ی نیسانی ٢٠٢٥

م. عیرفان عەلی عەبدولعەزیز- رابەری گشتی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان سەرزەمینی دیجلەو فورات، ئەو سەرزەمینەیە كە بەدرێژایی میژووی مرۆڤایەتیی گرنگی خۆی هەبووە، لەم سەرزەمینەدا (كە یۆنانییەكان بە میزۆپۆتامیا ناویان بردووە)، بۆیەكەم جار مرۆڤ 6000 ساڵ لەمەوبەر دركی بە پێكەوە ژیان كردو یەكەمین كانتۆنی مرۆیی پێكهێنا كە تیایدا جۆرێك لە ڕێكخستنی كۆمەڵایەتی سەرەتایی پێوەدیاربوو.  هەر لەم سەرزەمینەدا بۆ یەكەمجار مرۆڤ بیری لەوە كردەوە كە لەسەر دیواری ئەشكەوتەكان و بەردی شاخەكان یاداشتەكانی خۆی تۆماربكات و زمانی نووسین دابهێنێت، كە ئەمڕۆ گرنگترین و تاكە سەرچاوەی باوەڕپێكراوە بۆ تێگەشتن لە مێژووی كۆن. بازنەی ژیارو ژیواری دیجلەو فورات وایلێهات لە ئێرانی گەورە تا ڕووباری جەیحون، شامی گەورە تا فەلەستین و میسر، ئەنازۆڵی گەورە تا یۆنان، دورگەی عەرەب تا یەمەن بگرێتەوە، دواتریش بازنەكە هێندە فراوان بوو كە هەموو سەر زەوی داپۆشی. 4000 ساڵ لەمەوبەر دانیشتوانی ئەم سەرزەمینە بیریان لەوەكردەوە كە چۆن كات ڕێكبخەن، بۆ ئەم مەبەستەش سودیان لە مانگ و خۆرو كاتژمێری ئاوی و ئوسترلاب وەرگرتووە. گەلانی ئەم سەرزەمینە چەندین ڕۆژ ژمێری تایبەت بە خۆیان داهێنا لەوانە ڕۆژ ژمێری ئێرانی، ڕۆمی، چینی و دواتریش زاینی.  ڕۆژە گرنگە چارەنووسسازەكان لەمێژووی هەر گەلێكدا بونەتە سەرەتای مێژوو و سەری ساڵی تازەی ئەو گەلە كە لەو ڕۆژەدا دڵخۆشیی و جەژن و شادییان گێڕاوە. لە سەردەمی ئیسلامیشدا پێشەوای موسوڵمانان (عومەر كوڕی خەتاب) ڕەزای خوای لێبێت بۆ یەكەم جار دوای راوێژكردن بە زانایانی صەحابە (رەزای خوایان لێبێت) ڕێكەوتن لەسەر ئەوەی كە كۆچ و هیجرەتی پێغەمبەر "علیە الصلاە والسلام" لە مەككەوە بۆ مەدینە بكرێتە سەرەتای مێژووی ئیسلامیی،  بەڵام لە ڕۆژ و مانگدا دەستكاری نەكرد هەر ئەو مانگ و ڕۆژەی سەردەمی جاهیلی بەكاربرد واتە  مانگی موحەڕەم بووبە مانگی یەكەمی ساڵی هیجریی، ئەمەیش دەرسێكی گرنگ بوو لە دەرسەكانی زانستی (مقاصدی شەرعی) كە حەزرەتی عومەر خوا لێی ڕازیبێت خۆی دامەزرێنەرییەتی.  400 ساڵ دواتر و لەسەردەمی جەلالەدین مەلەكشای سەلجوقی، زانا پایە بەرزەكانی بیركاری و گەردوونناسی كۆكرانەوەو بیر لە دانانی ڕۆژ ژمێرێكی تری ئیسلامی كرایەوە كە بە پێوانەی خۆر بێت نەك مانگ چونكە بۆ پێوانەو ژیانی ڕۆژانەی خەڵك خۆر زۆر ورد ترە لە مانگ. ڕۆژ ژمێری "هیجری شەمسی" بە وتەی گەردوونناسان وردترین و دەقیقترین ڕۆژمێری سەر گۆی زەوییە بە بەراورد بەڕۆژ ژمێری زایینی ئێستاش نەك كۆن.! ڕۆژ ژمێری هیجری شەمسی هەر 3.800000 ملیۆن ساڵ یەك ساڵ پێش و پاش ئەكات، بەڵام ساڵی زاینی 3.300 ساڵ ساڵێك پاش و پێش دەكات، لەكاتی خۆیدا ڕۆژ ژمێری زاینی زۆر دواكەتوو بوو بۆیە زانایانی گەردونناسی 500 ساڵ دوای ئەم شاكارەی گەردوونناسانی ئیسلامی لە ڕۆما دووبارە رۆژ ژمێری گریگۆریان ڕێكخستەوە لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانی وەك زانا مسوڵمانەكان ورد ڕێكی بخەنەوە...! وەك جیهانی ئیسلامی دوو رۆژ ژمێرمان هەیە یەكەمیان هیجری قەمەرییە، یەكەم ساڵی هیجری كردۆتە مێژوو و مانگی عەرەبیشی كردۆتە ڕۆژ ژمێری، هەروەها هیجری شەمسیمان هەیە كە هەمان ساڵی هیجری كردۆتە ساڵی یەكەمی مێژوو بەڵام ڕۆژ ژمێری ئێرانی و بەهاری كردۆتە سەری ساڵ و هەزار ساڵە لە ئەفغانستان و ئێران كاری پێدەكرێت. بەندە لێرەدا پرسیارێك لە ناسیۆنالیزمی كوردی و هەندێك ڕۆشنبیری ناتێگەشتوو دەكەم كە بۆ دەبێت ڕۆژ ژمێرێك كە ئیمپریالیزم 80 ساڵ لەمەوبەر سەپاندوویەتی بەسەر عێراقداو هیچ پەیوەندییەكی نییە بە ژیاری هەزاران ساڵەی دیجلەو فورات كە ئەویش رۆژ ژمێری (گریگۆری زاینیە) تائیستاش كاری پێدەكرێت لە كاتێكدا ڕۆژ ژمێرێكی شەمسی بەهێز و ورد هەیە كاری پێناكرێت كە لەگەڵ ژیار و نەتەوە و ئاینماندا دەگونجێت!؟ بۆیە لێرەدا داوا لە سەرۆكایەتی هەرێم دەكەم بیر لەوە بكاتەوە ڕۆژ ژمێری هیجری شەمسی كە سەرەتای بەهار دەكاتە سەری ساڵی خۆی و مانگی نەورۆز دەبێتە یەكەم مانگی ساڵ، ببێتە ڕۆژ ژمێری فەرمیی هەرێمی كوردستان لە بری ڕۆژ ژمێری زاینی گریگۆری. ئێمە نەك هەركێشەمان نییە لەگەڵ نەورۆز وەك سەری ساڵی تازەو ڕۆژ ژمێر بەڵكو ئەوە زانایانی موسوڵمانن كە هەزار ساڵ لەمەوبەر نەوزرۆزیان كردۆتە سەری ساڵی خیلافەتی ئیسلامی سەلجوقی، كە بەداخەو ە ئێستا ناسۆنالیزمی كوردی فەراموشیان كردووە و خۆیانی لێ‌ بەدوور دەگرن. نەورۆز وەك ئەفسانە ئەوەی لێرەدا جێگای خۆیەتی ئاماژەی پێبدەین ئەوەیە كە نەورۆز تێكەڵ كراوە بە كۆمەڵێك ئەفسانە كە هیچ بنەمایەكی زانستی نییەو خەڵكێكی تر بۆ پشتیوانی ئایدیاو بیری ناسیۆنالیستی خۆیان بەكاریان هێناوە، لە ئێرانی تازەدا وەك ڕەزا شاو كوڕەكەی كە ئەویش تێكەڵكردنی داستانی كاوەی ئاسنگەرە لەگەڵ نەورۆز. پێش ئەوەی باسی داستانی كاوەی ئاسنگەر بكەم پێم باشە بگەرێمەوە بۆ مێژووی ئێرانی كۆن كە كوردیش وەك بەشێكی سەرەكی و لەیەكجیانەبوەوەی ئەو مێژووەیە لە رووی زمان و فەرهەنگ و رەگەز و جوگرافیا. سەرەتای مێژووی گەلانی ئیران لە ئیلامیەكانەوە دەست پێدەكات دواتر ئێرانی گەورە دەبێتە سێ ناوچەی جوگرافیایی، مادەكان لە دەماوەندەوە بۆ زاگرۆس و ئازەرباینجان نیشتەجێ بوون، پارتەكان لە مرو خراسان تا تاجیك و روباری جیحون، پارسەكانیش لە شیرازەوە تا خلیجی فارسی. بۆ یەكەم جار لە مێژووی ئێرانی گەورەدا ماددەكان لەسەردەمی پادشا بەهێزەكانی خۆیاندا نمونەی دیاگۆ (هۆخشتر) توانی تەواوی سەرزەمینی ئێران بكات بە یەك پارچەو كۆتایی بهێنێت بە پارسەكان و پارتەكان. هۆخشتر نەك هەر سەزەمینی ئیرانی كردە یەك ئیمپراتوریەتی بەهێز كە لە ئازرباینجان هەتا رووباری جیحون و هەتا كەناری دەریای فارسی بەڵكو بە هاوكاری بابلیەكان توانی دوژمنی دێرینی ئێرانیەكان كە لەوكاتەدا ئاشوریەكان بوو شكستیان پێ بهێنێت و پایتەختی دەوڵەتی ئاشور كە نەینەوا بوو داگیری بكات. هۆخشتر ئیمپراتۆریی بەهێزی ماد توانی بۆ یەكەم جار دەوڵەتێكی سەراسەری رێكخراوەیی لە ڕووی كارگێڕیی و سەربازییەوە بۆ ئێران پێكبهێنێت كە هەتا 550 ساڵ پێش زاین بەردەوام بوو، بەڵام دوا پادشای ماددەكان كە ئیژدیهاك (ئیشتوویگو) بوو ستەم و زوڵمی گەشتە ئەوەی كە خەڵك نەتوانن چی تر قەبوڵی بكەن. بۆیە لەناو خەڵكەكەدا كەسێك پەیدا بوو بەناوی كاوەی ئاسنگەر كە توانی رابەرایەتی ناڕەزایەتیی خەڵكیی بكات و ئیژدهاك بكوژێت. لێرەدا ئەوەی كە زۆر گرنگەو پێویستە بیزانین ئەو تێكەڵكردنەیە كە لە نێوان ئەم داستانەو نەورۆز دا دروست كراوە، كە هیچ بەڵگەیەكی ئاشكراو باوەڕپێكراو نیە كە پەیوەندی ئاگركردنەوەو نەورۆزو كاوەی ئاسنگەر پێكەوە گرێ بدات! بەڵام بۆ تێكەڵ دەكرێت و كێ سودمەندە لەو تێكەڵ كردنە، ئەوە  قسەكەیە! دیارە داستانی كاوەی ئاسنگەرو ئیژدیهاك ئیمامی تەبەری باسی كردووە و فیردەوسیش لە شانامەدا تیشكی خستۆتەسەر. بەڵام ئەوەی كە جێگەی سەرنجە بۆ ئێمەی كورد كە خۆمان بە بەشێك لە لەهجەی شمالی ئێران دەزانین و ماددەكان بە باوەگەورەی خۆمان دەزانین ئەوەیە كە ئایا ئەم داستانە بۆ ئێمە نەتەوەییە یان ئەخلاقی!؟ بێگومان ئەم داستانە بۆ ئێمە ئەخلاقیە بە مانای ئەوەی كە بەگژاچونەوەی زوڵم و ستەم بوو چونكە هەردوولا هەر یەك رەگەز بوون، كە ئەویش رەگەزی ماد بوو،  بەڵام ئایا بە كوشتنی ئیژدهاك، كاوە توانی خۆی حوكمی ماد بكات، ئایا توانی ئیمپراتۆری ماد بپارێزێت؟ بەدڵنیاییەوە نەخێر، بەكوشتنی ئیژدهاك مادەكان بۆ هەتاهەتایە كۆتاییان پێهات، وە حەخامەنشیەكان كە لەهجەی جنوبی ئێرانە ئەو هەلەیان قۆستەوەو لەژێر ركێفی مادەكان دەرچوون. لە ساڵی 550ی پێش زاینەوە مادەكان كۆتاییان پێهات و حەخامەنشینەكان هاتنە سەر دەورو پایتەختی مادەكان كە هەم دەماوەند بووە هەم هەگمەتانا داگیركران و بە تاراج بران و تۆڵەی دەیان ساڵەیان لە مادەكان كردەوە، كۆرشی گەورە بویە یەكەم پادشای بەهێزی دەوڵەتی حەخامەنشیەكان، حەقی خۆیەتی كە حەخامەنشیەكان و پاشماوەكانیان كە پارسەكانن جەژن و ئاهەنگ بگێڕن و ئاگر بكەنەوە، چونكە دوای چەندین سەدە توانیان بگەنە ئاواتی خۆیان و كۆتایی بەمادەكان بهێنن. هەرلەم سۆنگەیەوە بوو كە رەزا شاو كورەكەی زۆر گرنگیان دەدا بەو تێكەڵكردنە وە بەو مەبەستەش هانی هونەرمەندان و نوسەرانیان دەدا كە ئەو ڕۆژە بەرز ڕابگرن.  ئەوەی جێی سەرسوڕمانە ئەوەیە كە ناسیۆنالیزمی كوردیی و هەندێك خەڵك و موسوڵمانی كەمهزر گۆرانیەكی حەسەن زیرەك دەكەنە شاهنامەی فیردەوسی!! و لەو رۆژەدا چەندین جار لێی دەدەن بێ ئاگا لەوەی كە دێڕێكی لێ سانسۆر كراوە كە ئەویش ئەوەیە:  (بەفەرمانی شاهنشاە ئاریامیهر ئەمرۆژە ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە)، كەوابێت بەفەرمانی حمە رەزا شاه گۆرانیەكەی وتووە!! نەورۆز وەك ئەوەی كە رۆژێكی نوێ یە لە سەری ساڵی گەلانی ئێران و دیجلەو فورات بە درێژایی هەزاران ساڵ یاد كراوەتەوەو باس كراوە تا بۆتە بەشێك لە فەرهەنگی گەلانی ئێران. بەڵام وەك ئەوەی كە تێكەڵ بكرێت لەگەڵ ئاگرو كاوەی ئاسنگەر، هیچ بنەمایەكی زانستی و ڕاستینەی مێژوویی نییە، كە دەبێت پێش هەموو كەس گەلی كورد خۆی دوور لێبگرێت، چونكە هیچ گەلێك نییە لە دونیا ئەوەندە سادە بێت بۆ نەمانی باوەگەورەی خۆی، دڵخۆشیی دەرببڕێت و هەلهەلە لێبدات. بەڵام دواجار دڵخۆشیی ئێمە ئەوەیە كە گەلی هۆشیارو مسوڵمانان و خەڵكی هزرمەندی كورد لە تیشكی ڕاستینەی ڕووداو و بۆنەو سەربوردەكانی مێژوو حاڵی دەبن و كاریگەر نابن بە شەپۆلی جەهل و وابەستەگیی بە ئەفسانە و فاكتە بۆماوەكان.  

راپۆرتی: درەو " ئەو بەرپرسانەی بە گەشبینیەوە باس لەوە دەكەن بەمزووانە حكومەت پێكدێت، ئاگایان لەهیچ نیە" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای یەكێتیە، " یەكێتی لەگەڵ پارتی كات دەكوژێت دانوستانی ئامادەكردنی وەرقەی حوكمڕانی چوار مانگی پێویست بوو دابەشكردنی پۆستەكانیش دوو مانگ زیاتری دەوێت بۆیە بەمزووانە حكومەت پێكنایات" بەرپرسێكی پارتی وای وت. پارتی پۆستی سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەتی بۆ نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی یەكلاكردووەتەوە، یەكێتی پۆستەباڵاكانی چۆن پڕدەكاتەوە؟ جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ جەعفەر شێخ مستەفا دەبێت یان دەرباز كۆسرەت رەسوڵ؟ قوباد تاڵەبانی بەجێگری دەمێنێتەوە یان پۆستەكەی رادەستی عیماد ئەحمەد دەكات؟ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ وەری دەگرێت یان دكتۆر میران؟  بافڵ تاڵەبانی چۆن كاندیدی پۆستەكان یەكلا دەكاتەوە؟ مەسرور بارزانی وەزیرەكانی لەسەر چی بنەمایەك دادەنێت؟ زانیاری وورد لەم راپۆرتەدایە..... گەشبینی بەرپرسان "ئەو بەرپرسانەی یەكێتی كە زوو زوو لێدوان دەدەن و بە گەشبینیەوە دەڵێن بەمزووانە كابینەی نوێی حكومەت پێكدێت، ئاگایان لە هیچ نیە هەر لەخۆیانەوە قسە دەكەن" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای یەكێتییە.  ئەو بەرپرسە باڵایەی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: كۆبوونەوەو دانوستانی پارتی و یەكێتی بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی پرۆژەی حوكمڕانی چوار مانگی پێویستی بوو لە (30/11/2024 یەكەم كۆبوونەوەكراو دوا كۆبوونەوەش 18/3/2025) بۆیە بۆ  پرسی یەكلاكردنەوەی پۆستەكانیش زیاتر لە دوو مانگ پێوستە لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوە هەیە پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێ لەدوای مانگی شەش و حەوتەوە بێت.   " دەزانین یەكێتی خۆی قورس دەكات و كات دەكوژێت و دەیەوێت پارتی ناچار بكات تەنازول بكات، بۆیە ئەوەی یەكێتی لەرێگای بەرپرسانیەوە دەیڵێت كە بەمزووانە حكومەت پێكدێت راست نیەو كات بەڕێ دەكات" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای پارتیە. ئەو بەرپرسە باڵایەی پارتی ئەوەشی بە (درەو) وت: ئێستا یەكێتی تاكە بەدیلی پارتیە بۆ رێككەوتن و دەشبێت لەگەڵی رێكبكەوێت، پارتیش گەیشتووەتە ئەو باوەڕەی كە بەبێ هاوبەشی راستەقینەی یەكێتی مەسرور بارانی ناتوانێت حكومەتێكی بەهێز درووست بكات، بۆیە پارتی بەناچاری چووەتە پێش لە یەكێتی، یەكێتیش ناچارە بێتە پێش چونكە خاڵی لاوازی یەكێتی لە ئێستادا لاوازی بەرەی مقاوەمەو ئەگەری گۆڕانكارییە لە عێراق،  ئێستا یەكێتی و پارتی لەسەر تەواوی پرسەكان رێككەوتوون تاكە مەرجێك پارتی قبوڵی نیە ئەوەیە سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی بەیەكەوە رابسپێردرێن  و لەهەمانكات ئەگەر یەكێكیان بكشێتەوە ئەوە حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە لەقەڵەم دەدرێت  پارتی ئەوەی قبوڵ نیە، لە دونیادا شتی وانیە سەرۆك و جێگر پێكەوە رابسپێردرێن و بەیەكەوە سوێند بخۆن و بەیەكەوە . بەڵام پارتی رازی بووە بە چەند داواكاری و خاڵێكی یەكێتی لەوانە دەسەڵاتی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كەمكراوەتەوە، دەسەڵاتی وەزیرەكان زیاتر كراوە، دەستوەردانی نوسینگەی سەرۆكی حكومەت كەمكراوەتەوە بەسەر وەزیرەكانەوە، ئەمجارە وەزیرەكان هەموو دەسەڵاتیێكیان دەبێت كە لە رابردوودا بەبێ گەڕانەوە بۆ سەرۆكی دیوان و نوسینگەی ئەنجومەنی وەزیران نەیاندەتوانی بڕیار بدەن. شێوازی دابەشكردنی پۆستەكان بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) تا ئێستا بەشێوەی رەسمی باس لە دابەشكردنی پۆستەكان نەكراوە لە نێوان یەكێتی و پارتی، بەڵام گفتوگۆی یەكێتی و پارتی لەناو خۆیان و لەگەڵ یەكدی هەبووە لەسەر پۆستەكان. لای یەكێتی چەند بژاردەیەك لەبەردەستدایە بۆ دابەشكردنی پۆستەكان لەوانە: -    دابەشكردنی پۆستەكان بەشێوەی خاڵ واتا پۆستی سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و جێگری سەرۆك وەزیران چەند خاڵێك و وەزیرەكانیش هەریەكەو خاڵ بەخاڵ دیاری دەگرێت -    دابەشكردنی پۆستەكان بە پێی ستونی دیاریكراوە واتا سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك لە ستونێك و جێگری سەرۆك وەزیران و چەند وەزیرێك و پۆستەكانی دیكە لە ستونێكی تر . -    پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی لیستی (A,B,C) لای پارتی دیموكراتی كوردستان: -    پۆلێنكردنی پۆستەكان بەپێی (A,B,C) واتا گروپێك لە وەزارەتەكان لە (A) دەبن: وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی دارایی، وەزارەتی سامانەسروشتیەكان، وەزارەتی پێشمەرگە، وەزارەتی داد،،، گروپێك لە وەزارەتەكان لە (B) دەبن بەو شێوەیە، ئەوەی یەكلا بووەتەوە و موناقەشەی لەسەر ناكرێت: -    پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ پارتی دەبیت -    پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ پارتی دەبێت -    جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ یەكێتی دەبێت -    جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ یەكێتی دەبێت -    سەرۆكی پەرلەمان بۆ یەكێتی دەبێت -    جێگری سەرۆكی پەرلەمان بۆ پارتی دەبێت . -    وەزیری ناوخۆ   دابەشكردنی پۆستەكان لای پارتی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای پارتی كردووە، دابەشكردنی پۆستەكان ئەوەی یەكلا بووەتەوە: -    پۆستی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ مەسرور بارزانیەو یەكلابووەتەوە -    پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت و یەكلا بووەتەوە سەبارەت بە پۆستەكانی حكومەت، دەسەڵاتی یەكلاكردنەوەو دیاریكردنی وەزیرەكان دراوەتە دەست خودی مەسرور بارزانییەكان واتا كاندیدی وەزیرەكان لەلایەن مەسرور بارزانیەوە یەكلا دەكرێتەوە، سەرچاوەیەك لە پارتی بە (درەو)ی راگەیاند نەك تەنیا بۆ پۆستەكانی پارتی تەنانەت بۆ پۆستەكانی یەكێتیش دەبێت مەسرور بارزانی یەكلای بكاتەوە بڕیارە داوا لە یەكێتی بكرێت بۆ هەر پۆستێكی وزاری (3) كاندید پێشكەش بكەن و مەسرور بارزانی خۆی یەكێكیان یەكلا دەكاتەوە، بەڵام دەكرێت یەكێتی لە سێ كاندیدەكەی پێشكەشی دەكات خۆی یەكێكیان دەستنیشان بكات كە مەبەستیەتی. لە پۆستە وزارییەكان پارتی هێڵی سوری لەسەر هیچ وەزارەتێك نیە بۆ یەكێتی تەنیا (وەزارەتی ناوخۆ) نادات بە یەكێتی تەنانەت ئامادەن وەزیری سامانەشروشتیەكانیش بدەن بە یەكێتی. ئەو سەرچاوەیەی پارتی ئاماژەی بەوەشكرد، مەسرور بارزانی لە هەندێك وەزیرەكانی كابینەی نۆیەم رازی نەبووە بۆیە رەنگە زۆرینەیان بگۆڕدرێن و یەك بۆ دوو كەسیان دابنرێنەوە لەوانە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ، لە شوێنی خۆی دەمێنێتەوە. یەكێتی و پارتی وا رێككەوتوون كە پۆستی وەزیرەكان 100% لە نێوان پارتی و یەكێتی دابەش دەكرێن، هەرلایەكیان ئازادن چۆن لە پشكی خۆیان دەدەن بە هێزو لایەنەكانی تر، پارتی لە پشكی خۆی كە زیاتر لە (10) وەزارەتی بەردەكەوێت یەك وەزیر دەداتە توركمان و وەزیرێكیش دەداتە پێكهاتەی مەسیحی. بۆ پشكەكانی پەرلەمانیش پارتی وای دانا بوو ئەگەر سەرۆكی پەرلەمانی لابێت ئەوا د. ڤالا فەرید كاندیدی بەهێزەو دەبێتە سەرۆكی پەرلەمان، ئەگەر سەرۆكی پەرلەمانیش لای یەكێتی بێت ئەوا كاندیدی بەهێز بەهجەت عەلیە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت بەهجەت عەلی لە پشكی پارتی ببێتە جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان. پۆستەكانی یەكێتی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی كردووە، دابەشكردنی پۆستەكان ئەوەی یەكلاییە: -    پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان -    پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان   -    پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان ئێستا جموجوڵ و گفتوگۆی دابەشكردنی پۆستەكان لەناو یەكێتی گەرمە، یەكێتی لە ئێستادا لەلایەك سەرقاڵی دیاریكردنی پۆستەكانی پۆستەكانی حكومەتەو لەلایەكیش سەرقاڵی دیداری یەكێتیەو بەشێك لە پۆستە حزبیەكانیشی دەگۆڕێت، بۆیە یەكێتی دەیەوێت دڵی بەشی زۆری كادرانی رازی بكات ئەوەی پۆستی حكومی دەوێت كاندیدی پۆستە حكوییەكانەو ئەوەشی پۆستە حزبیەكانیشی دەوێت كاندیدی پۆستە حزبییەكانە. پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت گفتوگۆ زۆر دەكرێت لە ناو یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆكی حكومەت ئەویش بەهۆی ئەوەی قوباد تاڵەبانی چەند جارێك رای گەیاندووە جارێكی تر ئەو پۆستە وەرناگرێتەوە تەنانەت لە كۆبوونەوەی رۆژی 22ی شوباتی 2025 لە مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی قوباد تاڵەبانی بەرەسمی بە هۆشیار زێباری سەرۆكی وەفدی پارتی راگەیاندووە كە چاوەڕێی من نەكەن جارێكی تر پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم وەربگرمەوە، بەڵام سەرچاوەیەك لە پارتی بە (درەو)ی راگەیاند ئێمە دڵنیاین كە قوباد تاڵەبانی ئەو پۆستە وەردەگرێتەوە لەبەر ئەوەی بەپێی رێككەوتنی نێوانمان دسەڵاتەكانی جێگری سەرۆكی حكومەت زیادكراوەو جیاوازە لە رابردوو جێگری سەرۆكی حكومەت دەسەڵاتی زۆری دەبێت و وەك سەرۆكی حكومەتی ناوچەی سلێمانی دەبێت و هەموو دەسەڵاتێكیشی دەبێت، پارتی دەیەوێت پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت كە وەك سەرۆكی حكومەتی ناوچەی سلێمانی دەبێت لای كارەكتەرێكی بنەماڵەی تاڵەبانی دەبێت.    لە حاڵەتی وەرنەگرتنی پۆستەكە لەلایەن قوباد تاڵەبانی ناوی هەریەك لە عیماد ئەحمەد و هاوڕێ دارا شێخ نوری دێت، بەڵام ئەگەری زۆرە ئەگەر قوباد تاڵەبانی ئەو پۆستە وەرنەگرێت عیماد ئەحمەد ئەو پۆستە وەربگرێت. پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم لە رێككەوتنی یەكێتی و پارتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان یەك جێگری هەبێت ئەویش بۆ یەكێتی بێت، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كاندیدی بەهێز بۆ پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەرباز كۆسرەت رەسوڵە، هەرچەندە پڕكردنەوەی ئەو پۆستە پەیوەندی بە چەند پۆستێكی ناو یەكێتیەوە هەیە. ئەوەی (درەو) دەستی كەوتووە، جەعفەر شێخ مستەفا هەوڵی جدی دەدات پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم وەربگرێت، لەماوەكانی رابردوودا و لە چەند شوێنێكی جیا نیگەرانی خۆی دەربڕیوە لە سیاسەتی یەكێتی ئەویش لە پێناو ئەوەی پۆستەكە وەربگرێتەوە، بەڵام دواجار بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی بە هاوڕێیەتی دلێر سەید مەجید رۆژی 16ی ئازاری 2025 سەردانی شێخ جەعفەر شێخ مستەفا، لێپرسراوی ئەنجوومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکانی یەکێتیی یانكرد بۆ رەواندنەوەی نیگەرانییەكانی لەوێش پێان راگەیاند كە ئەنجومەنەكەی بۆ ئەكتیڤ دەكەن و دەسەڵاتەكانی بۆ دیاری دەكەن و دەبێت خۆی بۆ ئەنجومەنەكە یەكلا بكاتەوەو دەستبەرداری پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم بێت. زانیارییەكانی ناو یەكێتی باس لەوەش دەكەن لە دیداری یەكێتی كۆمەڵێك گۆڕانكاری دەكرێت و جێگرێك بۆ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی دادەنرێت و ئەو پۆستە باڵایەش دەدرێتە كەركوكیەكان و رەفعەت عەبدوڵا كاندیدی ئەو پۆستەیە. بۆیە پۆستە باڵاكان بەم شێوەیە دەبێت -    جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ ماڵی كۆسرەت رەسوڵ و دەرباز كۆسرەت رەسوڵ كاندید دەبێت -    جێگری سەرۆكی یەكێتی بۆ باڵی كەركوكیەكان دەبێت و رەفعەت عەبدوڵا كاندیدی ئەو پۆستە دەبێت -    لێپرسراوی ئەنجوومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاکانی یەکێتیی بۆ جەعفەر شێخ مستەفا ئەكتیڤ دەكرێت و ئەندامانی دیاری دەكرێت و دەسەڵاتەكانی پێدەدرێت . پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان هەرچەندە باس لەوە دەكرا كە یەكێتی پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی ناوێت، بەڵام یەكێتی لە پۆستی سەرۆكایەتی هەرێم تەنیا پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی دەبێت و ئەویش پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانە، سەرچاوەیەكی باڵای یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند یەكێتی  نایەوێت پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەك پێشوو وەربگرێت كە لە پەرلەمان سەرۆكایەتیەو لە حكومەت سەرۆكە یەكێتی دەیەوێت هاوشێوەی سەرۆكی حكومەت سەرۆكی پەرلەمانی هەبێت نەك سەرۆكایەتی پەرلەمان كە بەبێ جێگر و سكرتێری پەرلەمان نەتوانێت بڕیار بدات، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەدەستكارییەوە وەربگرێت. كاندیدی بەهێز بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان شاڵاو كۆسرەت رەسوڵە كە لەناو ئەندامانی فراكسیۆنی سەوز ئەندامی مەكتەبی سیاسیە، بەڵام ئەگەر دەرباز كۆسرەت رەسوڵ پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم وەربگرێت ئەوا پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بەر شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ ناكەوێت و ناكرێت لە ماڵێكدا دوو پۆستی باڵا هەبێت، لەو حاڵەتەدا كاندیدی بەهێز بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان د. میران محەمەد دەبێت. لە كاتی تۆماركردنی ناوی كاندیدان بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان فراكسیۆنی یەكێتی هەریەك لە شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ و میران محەمەدی بۆ ئەو پۆستە كاندید كردووە. سەبارەت بە پۆستەكانی دیكەش لە ئێستاوە هەوڵەكان بۆ دەستخستنی كاندیدی پۆستەكان دەستیپێكردووەو بافڵ تاڵەبانی رۆژانە چەندین كادری باڵای یەكێتی دەبینێت، لەوێ پێیان رادەیەگەیەنێت، پۆستی حزبیت دەوێت یان حكومی و خۆتان یەكلا بكەنەوە، چونكە ئەوەی پۆستی حزبی بوێت بافڵ تاڵەبانی خۆی یەكلای دەكاتەوەو پۆستە حكومییەكانیش تیمی قوباد تاڵەبانی یەكلای دەكەنەوە.   كۆبوونەوەكانی مەسرور بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لە ماوەی رابردوودا دوجار بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی سەردانی مەسرور بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی كرد لە پیرمام ( 16ی كانونی دووەمی 2025 و   16ی ئازاری 2025) سەرچاوەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبوونەوەی دووەمدا بافڵ تاڵەبانی زۆر بەجدی هاتووەتە پێشەوەو وتوویەتی با یەك تیم و یەك سیاسیەت بین بەرامبەر بە رسەكانی بەغداد و من ئامادەم بۆ هەموو هاوكاریی و پشتیوانیەك و ئامادەم هەرچی پەیوەندی و دەسەڵاتێكی خۆمە بیخەمە گەڕ بۆ پشتیوانیتان لە بەغداد. سەبارەت بە پێكهێنانی حكومەتیش بافڵ تاڵەبانی بە مەسرور بارزانی راگەیاندووە: پێویست بە كۆبوونەوەو دانوستاندن ناكات با پێكەوە هەردوكمان هەموو پرسەكان یەكلا بكەینەوە، (لە كۆبوونەوەی سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسی یەكێتی دەسەڵاتی تەواو دراوە بە بافڵ تاڵەبانی لە رێككەوتنی حكومەت بەبێ گەڕانەوە بۆ سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسی)، ئەو سەرچاوەیە وتی دوای كۆبوونەوەكەش لەسەر داوای بافڵ تاڵەبانی خۆی داوای كردووە لێدوان بدات لەسەر باشی كۆبوونەوەكە.  ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد: لەبارەی "هەژماری من" ئێستا هیچ كێشەیەك لەوبارەیەوە نەماوە چونكە دوای ئەوەی لە كۆبوونەوەی یەكەمی نێوان بافڵ تاڵەبانی و مەسرور بارزانی بافڵ تاڵەبانی باسی "هەژماری من"ی كردووە، مەسرور بارزانی بڕیاریدا تیمێكی "هەژماری من" سەردانی بافڵ تاڵەبانی بكەن و بۆی روونبكەنەوە"  دواتر تیمێكی هەژماری من بەسەرۆكایەتی ( عەزیز ئەحمەد سەرۆكی تیمی هەژماری من ) سەردانی بافڵ تاڵەبانیان كردووە و بافڵ تاڵەبانی زۆر دەستخۆشی لێكردوون  بۆیە ئێستا كێشەی هەژماری منیش نەماوە و دەیانەوێت بیكەنە پرۆژەی هەردوولا، یەكێتی هەوڵی داوە ناوەكە بگۆڕێت بەڵام پارتی رازی نەبووە. پۆستەكان: •    سەرۆكی هەرێمی كوردستان -    جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان •    سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان -    جێگری سەرۆكی پەرلەمان -    سكرتێری پەرلەمانی كوردستان •    سەرۆكی حكومەتی هەرێم •    جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم -    وەزیری ناوخۆ -    وەزیری پێشمەرگە -    وەزیری داد -    وەزیری سامانەسروشتییەكان -    وەزیری دارایی -    وەزیری تەندروستی -    وەزیری پەروەردە -    وەزیری ئاوەدانكردنەوە -    وەزیری شارەوانی -    وەزیری خوێندنی باڵا -    وەزیری پلاندانان -    وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی -    وەزیری رۆشنبیری -    وەزیری شەهیدان -    وەزیری كشتوكاڵ -    وەزیری بازڕگانی -    وەزیری گوستنەوە -    وەزیری ئەوقاف -    وەزیری هەرێم بۆكاروباری پێكهاتەكان -    وەزیری هەرێم بۆكاروباری پەرلەمان -    وەزیری هەرێم بۆ كاروباری دانوستان لەگەڵ حكومتی فیدراڵ -    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران -    سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران    

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق دەسپێك لە ساڵی هەڵبژاردن و لەنێو پێشهاتی گوشارو هەڕەشەكانی ئیدارەی ترەمپدا، ململانێی هێزە شیعەكان لەبارەی یاسایەكی تایبەت بە هێزەكانی “حەشدی شەعبی” توند بووەتەوە. ئامانجی راگەیەنراوی یاساكە رێكخستنی خزمەت و خانەنشینی و مافە دارایییەكانی حەشدی شەعبییە، بەڵام لە ناواخندا لێكەوتەو كاریگەریی لەسەر شوناس (ناسنامە)و سروشت و داڕشتنەوەی ئەم قەوارە ئەمنییە دەبێت، كە رۆڵی دامەزراوەیەكی سێبەرو هاوئاستی سوپاو هێزە ئەمنییەكانی دیكە دەبینێت. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی وردەكاریی ناكۆكییەكان و سیماكانی یاسا پێشنیاركراوەكە هەڵوێستە دەكات، لەگەڵ هەڵوێستەكردن لەسەر ئەو دۆخەی، كە مشتومڕەكانی پەیوەست بە یاساكەی تێدا دەگوزەرێت. یاسای حەشدو یاسای خزمەت و خانەنشینی ئەگەرچی بەشێك لە هێزەكانی حەشدی شەعبی پێش 2014 وەك گروپ یان باڵی چەكداری هێزە سیاسییەكانی شیعە لە عێراقدا چالاك بوون، بەڵام فەتوای مەرجەعی باڵای شیعە، عەلی سیستانی، لە 13ی حوزەیرانی 2014 بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش و بانگەوازكردن بۆ هاوكاریكردنی هێزە ئەمنییەكان لەلایەن “خۆبەخشان”ەوە (الكفائی)، زەمینەی شەرعییەتپێدانی ئەم هێزەی رەخساند، لەكاتێكدا كە موسڵ و سەڵاحەددین لە كۆنترۆڵی دەوڵەت دەرچوبوو[1]. لەپاش ئەم فەتوایەی مەرجەعییەت كە دەنگدانەوەو بەدەمەوەچوونی زۆر بوو، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات، بەفەرمانێكی دیوانی (47ی 2014) شەرعییەتی یاسایی بەم هێزە بەخشی و لەوكاتەدا بەڕێوەبەرایەتییەك بە ناوی “بەڕێوەبەرایەتیی حەشدی شەعبی” كرایەوەو پەیوەست كرا بە “فالح فەیاز”ی راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراقەوە[2]؛ دواتر فەیاز بوو بە سەرۆكی “دەستەی حەشدی شەعبی” كە وەك دەستەیەكی سەربەخۆ ناسێنراو تائێستاش لەم پۆستەدایە. لە ساڵانی جەنگی داعشدا (2014-2018) كە حەشد پەلی هاوێشت و گەورەتر بوو، پێویستی بە كەڤەری یاسایی زیاتر هەبوو؛ بۆ پڕكردنەوەی ئەمەش لە ساڵی 2016دا یاسایەكی لە پەرلەمان بۆ دەركرا كە كورت و گشتییە. ئەمەش لەگەڵ پەلهاوێشتنی ئێستای حەشددا ناگونجێت، چونكە پاش ئەوەی لە دەمی دامەزراندندا لە 2014دا ژمارەی میلاكی 60 هەزار كەس بووە، لە 2021دا هەڵكشاوە بۆ 100 هەزار كەس. بەپێی زانیاریی پەرلەمانتارانیش، ئێستا ژمارەیان لە سەروو 200 هەزار كەسەوەیەو باس لە 236 هەزار كەسیش هەیە بە بودجەی ساڵانەی سێ ترلیۆن دینار[3]. ئەمەش راستییەك دەردەخات كە ئەركی حەشد تەنیا بەرەنگاربوونەوەی داعش نییەو رۆڵی دامەزراوەیەكی هاوئاست دەبینێت لەگەڵ هێزە ئەمنییە فەرمییەكان؛ جیاوازیشی ئەوەیە ئەم، هێزێكی عەقیدەییەو زیاتر جێگە متمانەی شیعە دەسەڵاتدارەكانە تا هێزە ئەمنییە ئاساییەكان كە تێكەڵن و زیاتر وەك موچەخۆر تەماشا دەكرێن. لە یاسای حەشدی شەعبیدا (40ی 2016) ئەم دامەزراوەیە بە خاوەن “كەسایەتیی مەعنەوی” ناسێنراوە كە “بەشێكە لە هێزە سەربازییەكانی عێراق”. جەخت لەوەش كراوەتەوە، پەیوەستە بە “فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان” كە دەكاتە سەرۆك وەزیران. هەروەها ئەوەشی تێدا هاتووە كە حەشد لە سەركردایەتی و هەیئەی ئەركان و لیوا شەڕكەرەكان پێكدێت، ملكەچی سیاقە سەربازییەكانە، موچەو دەرماڵەو ئەرك و فەرمانیشی بە هەمان شێوە، هاوشێوەی تەشكیلە سەربازییەكانە. ئەوەشی جێگەی هەڵوێستەیە یاساكە جەخت لەوە دەكاتەوە، دەبێت حەشد داماڵراو بێت لە چوارچێوە سیاسی و حزبی و كۆمەڵایەتییەكان؛ بەو مانایەی پاشكۆو باڵی هێزە سیاسییەكان نەبێت، رێگەش بە كاری سیاسی لە ریزەكانیدا نەدات، هەروەها لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق پێكبێت، پشتئەستور بە ماددەی 9ی دەستور كە باس لە هاوسەنگیی هێزە سەربازییەكان دەكات و بەجۆرێك لە پێكهاتەكانی گەلی عێراق پێكبێت و رەچاوی هاوسەنگییان بكات بەبێ جیاكاری و هەڵاواردن و ملكەچی دەسەڵاتی مەدەنی بێت، بەرگری لە عێراق بكات و ئامرازێك نەبێت بۆ سەركوتكاریی گەلی عێراق و، دەستوەردانیش لە كاروباری سیاسی و دەستاودەستیی دەسەڵات نەكات[4]. لەبارەی هۆكاری دەرچواندنی یاساكەی حەشدیشەوە وتراوە: بۆ رێزگرتنە لە “خۆبەخشانی رۆڵەكانی گەلی عێراق” كە بەرگرییان لە دەوڵەت كردووە بەرامبەر هێرشی داعش و “ئەوانەی دژی سیستەمی نوێی عێراقن”.[5] لەمەشدا رێگە بە بەردەوامبوونی دراوە، وەك دەزگایەكی سەربازیی. لە ساڵی 2024دا حكومەتی سودانی و هێزە شیعەكان كاریان لەسەر گەڵاڵەكردنی یاسایەك كرد بە ناوی “خزمەت و خانەنشینیی حەشد”. ئەم پرۆژەیاسایە لە 78 ماددە پێكدێت و هەندێ نوسخەیشی زیاترە لە 80 ماددە. ئەوەی جێگەی سەرنجە پرۆژەكە كارمەندی حەشد بە “موجاهید” دەناسێنێت؛ ئیتر چ چەكدار بێت یان ئەفسەر، یان فەرمانبەرانی مەدەنی و پیاوە ئایینییەكانی نێو حەشد كە كاریان رێنوێنی و بانگخوازییەو، ئەمەش جگە لەوەی مۆركێكی ئایینی و مەزهەبییە، جیاكارییە لە سەربازانی سوپا. پرۆژەكە بەگشتی موچە و دەرماڵەی حەشد رێكدەخات و مافی بریندارو بێسەروشوێنان و خانەنشینەكانی دیاریدەكات، لەگەڵ مینحەو پلەبەرزكردنەوەو مۆڵەت و بیمەی تەندروستی. بۆ تەمەنی كاركردنیش لەنێو حەشدی شەعبی پرۆژەكە ئەوپەڕی بە 63 ساڵ دیاریی كردووە بۆ فەریق ئەوەل و 50 ساڵیش بۆ پلەی نەقیب؛ لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتی درێژكردنەوەی پێنج ساڵی داوە بەوانەی بەر لە دەرچوونی ئەم یاسایە چوونەتە ریزەكانی حەشدی شەعبی[6]. یاسا پێشنیاركراوە نوێیەكە جگە لە مافی خانەنشینی، پەیكەری هێزەكە جارێكی دیكە دادەڕێژێتەوە؛ جگە لەوەش دامەزراندنی ئەكادیمیایەكی سەربازی لەخۆدەگرێت كە دیسان حەشدو چۆنێتیی بەخشینی پلە سەربازییەكانی رێكدەخاتەوە[7]. بە قسەی فالح فەیازی سەرۆكی دەستەكەش، یەكێك لە هۆكارەكانی هەوڵدان بۆ دەرچوواندنی ئەوەیە دەزگاكانی دەوڵەت گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی ئەو یاسایەی پێشوو (40ی 2016) كرچوكاڵ و كەمەو دۆخی حەشدی شەعبی پڕناكاتەوە، بەتایبەت مەسەلەی خزمەت و خانەنشینی و ماف و شایستە داراییەكانی؛ بەو پێیەی تەنیا سێ ماددەیەو دەرفەتی ئەوەی نییە هەموار بكرێتەوە[8]. لە دەرەوەی لایەنە یاساییەكەی، ئەم یاسا پێشنیاركراوە نوێیەش لەكاتێكدایە، هێشتا هەندێك بڕگەی یاساكەی پێشوو جێبەجێ نەكراوە، وەك: ئینتیمای سیاسیی گروپە چەكدارەكانی ناو حەشدو بابەتی باڵانسی پێكهاتەیی لە ریزەكانیدا، هێشتا لیواكانی حەشد سەر بە هێزە سیاسییەكان و مۆركی زاڵ و باوی سەر دەزگاكەش شیعییەو فرەچەشنییەكەی (حەشدی مەسیحی و عەشایەری و پێكهاتەكانی دی) زیاتر رووكەشە. ئەم پرۆژەیاسایەش لە دۆخێكدا خراوەتەڕوو كە دوو كارتێكەریی گەورە سێبەریان بەسەر رەوشی عێراقەوە كردووە: یەكەمیان گوشارەكانی ئیدارەی ترەمپە لەسەر عێراق و باڵە چەكدارە شیعەكان، بە حەشدی شەعبیشەوە. دووەمیشیان نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنی گشتیی چاوەڕوانكراوی عێراقە لە مانگی تشرینی یەكەمی 2025 كە لیست و جەمسەرە شیعەكانی بەسەر ئاڕاستەی جیاجیادا دابەشكردووە. ئەم دوو كارتێكەرە دەشێت بەم جۆرە كاریگەرییان لەسەر ناكۆكییەكانی پەیوەست بە یاساكەوە هەبێت: كاریگەریی گوشارە ئەمریكییەكان پێش ئەوەی ئیدارەی بایدن كۆشكی سپی جێبهێڵێت، هەواڵی ئەوە بڵاوبووەوە كە لەڕێگەی “بلینكن”ی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە پاش كەوتنی ئەسەد، بە “محەمەد شیاع سودانی” راگەیاندووە ئێران ئێستا لە لاوازترین دۆخی خۆیدایە؛ عێراقیش چانسی هەیە لەڕێگەی گرتنەبەری رێوشوێنی توند بەرامبەر گروپە شیعە عێراقییەكان، دەستڕۆیشتوویی (نفوز)و هەژمونی تاران لەنێوخۆی خۆیدا كەمتر بكاتەوە[9]. دوای دەستبەكاربوونی ئیدارەی نوێی “ترەمپ”یش لە سەرەتای 2025 هەندێك زانیاری دزەیان كرد كە تیمی نوێی ترەمپ پەیامی ئەوەیان گەیاندووەتە حكومەتی سودانی، كە دەبێت پەیكەری هێزەكانی حەشدی شەعبی رێكبخاتەوە. هەندێكیش زیاتر دەڕۆن و باس لە پلانی ئیدارەی ترەمپ بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەم هێزە عەقیدەییە مەزهەبییە هاوئاستەی سوپای عێراق دەكەن[10]. هەندێك بەرپرسی تری باڵای شیعە نایشارنەوە، داوا كراوە هێزی حەشدی شەعبی بەسەر دامەزراوە ئەمنییەكانی دیكەدا دابەش بكرێت و وەك قەوارەی ئێستا نەمێنێتەوە[11]، بەڵام تێكڕای بەرپرسە شیعەكان ئەوە رەتدەكەنەوە پابەندی ئەم داوایە بن؛ هەر لە سەرۆك وەزیرانەوە تا سەركردەی هێزە سەرەكییەكانی چوارچێوەی شیعی لە عێراق. لەدەرەوەی وڵاتیش ئەوە پێداگری و جەختكردنەوەی عەلی خامنەیی، رێبەری شۆڕشی ئێران بوو لە دیدار لەگەڵ سودانی كە پارێزگاری لە حەشد بكرێت[12]. ئەو خواست و گوشارانەی لە ئێستادا لەبارەی چارەنوسی حەشدی شەعبییەوە هەن، دەشێت بەم جۆرە پۆلێن بكرێن: هەڵوەشاندنەوەی تەواوەتیی حەشدی شەعبی. ئەمەش گێڕانەوەو باسوخواستی نێو میدیا راستڕەوە ئیسرائیلییەكانە؛ گوایە ئیدارەی ترەمپ داوای ئەوەی لە عێراق كردووە[13]، بەتایبەت هەندێك لە پێكهاتەكانی نێو حەشد لە لیستی سزاكانی ئەمریكا یان تیرۆردان و لەپاش 7ی ئۆكتۆبەری 2023 بەشدارییان لە هێرشەكانی سەر ئیسرائیل كردووەو، دەبێت هاوشێوەی حزبوڵڵای لوبنان و كۆمەڵی ئەنساروڵڵای یەمەنی باج بدەن. ئاوێتەكردنی هێزەكانی حەشد لەگەڵ سوپای عێراق و دانانی ئەفسەرێكی باڵا لە سەروو هەیكەلی حەشدەوە (عەبدولئەمیر یارەڵڵا بە نموونە). گوایە ئەمەش پێشنیاری فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران “ئیسماعیل قائانی” بووە لە 7ی كانوونی دووەمی 2025 بۆ گروپەكانی حەشد. ئامانج لەمەش شاردنەوەی حەشدو پاراستنییەتی لە بەئامانجگرتنی دەرەكی لەڕێگەی پۆشینی جلی سەربازیی سوپای عێراق لەلایەن هێزەكانی حەشدەوە[14]. زانیارییەكیش هەیە كە لەنێوخۆی هێزە شیعەكاندا بۆچونێك هەیە پشتیوانی لە ئاوێتەكردنی حەشدو دەزگا ئەمنییە نیزامییەكانی دیكە دەكەن، لە پێناو ئەوەی نەبنە ئامانجی سزاو بلۆككردن و هێرشی ئەمریكا[15]؛ بەڵام ئەم بۆچوونە هی ئەو لایەنانەیە كە كاریگەریی كەمیان لەسەر بڕیارەكانی حەشد هەیە. دەركردنی یاسایەكی نوێ بۆ حەشد لە پەرلەمان. ئەم بەیاساییكردنەش ببێتە لەمپەر لە بەردەم بەئامانجكردنیدا. ئەمەش ئەو بژاردەیە شیعەكان كاری لەسەر دەكەن و رەشنوسێكیان بۆ ئامادە كردووە (یاسای خزمەت و خانەنشینی). بەپێی ئاماژەكانیش سیاسەتی ترەمپ بەرامبەر عێراق هانی زیاتری شیعەكان بۆ كاركردن لەسەر یاساكە دەدات، بەئامانجی وەرگرتنی شەرعییەتی زیاترو چەسپاندنی دەزگاكە لەنێو پەیكەری یاسایی عێراقدا و دیاریكردنی رێوشوێنەكانی خانەنشینبوون و پلەبەرزكردنەوەی چەكدارو كارمەندانی كە مافەكانیان دەستەبەر دەكات. ناكۆكییە ناوخۆیییەكانی شیعە بژاردەی لایەنە شیعەكان بۆ پاراستن و پەرەپێدانی حەشدی شەعبی، دەركردنی یاسایەكی نوێیە بۆ رێكخستنەوەی. لە یاساكەشدا ئاڵۆزترین پرس دیاریكردنی تەمەنی خانەنشینییە. ئەمەش ئەگەر تێپەڕێت شوناسی حەشد دەگۆڕێت، چونكە جگە لەوەی سەرۆكی ئێستای دەستەكە “فالح فەیاز” خانەنشین دەبێت (68 ساڵ)، زۆر لە فەرماندەكانی ریزی یەكەمیش بە هەمان شێوە دەگرێتەوە. لەم نێوەندەشدا باس لە چوار هەزار فەرماندە و كادیری پێشكەوتوو هەیە كە بەر خانەنشیبوون دەكەون؛ ئەمەش لەناوخۆی چوارچێوەی شیعیدا ناكۆكییەكی زۆری دروستكردووە چونكە كاریگەری لەسەر چۆنێتیی داڕشتنەوەی حەشدی شەعبی دروستدەكات. دەكرێت گرنگترین ناكۆكییە شیعییەكان لەمبارەیەوە بەمجۆرە بخرێنەڕوو: نوری مالیكی سەرۆكی دەوڵەتی یاسا، كە خۆی بە دامەزرێنەری حەشد دەزانێت، سورە لەسەر رەتكردنەوەی گوشاری دەرەکی بۆ هەڵوەشانەوەی حەشدی شەعبی و تەنانەت تێكەڵكردنیشی لەگەڵ دامەزراوە ئەمنییەکانی دیکەدا، چونكە بە بۆچوونی ئەو “ئەگەر تێکەڵ بە دەزگا ئەمنییەکانی دیکە بکرێت، واتە “کۆتایهاتنی حەشد”. لەگەڵ ئەوەشدا مالیكی مشتومڕێكی گەورەی دروستكرد كاتێك بەئاشكرا دانی بەوە دانا كە لەنێو حەشد “بندیوار” هەن و بەپێویستی دەزانێت حەشدی شەعبی لە کەسانی بندیوارو ئەوانەی دەرەوەی دامەزراوەکەن پاکبکرێتەوە[16]. بەم پێیەش مالیكی پشتیوانی لە دەرچواندنی یاساكە دەكات بە هەر نرخێك بووە. بزوتنەوەی عەسائیب، پێداگرە لەسەر پارێزگاریكردن لە حەشدو دەركردنی یاسا نوێیەكەو گۆڕینی سەرۆكەكەی، فالح فەیاز[17]. لەمەشدا لەگەڵ نوری مالیكی بەرژەوەندییان یەكدەگرێتەوە؛ هەروەها زۆر دەگوترێت عەسائیب بەدیلیان بۆ “فالح فەیاز” هەیەو چاویان لەسەر پۆستەكەیەتی. رێكخراوی بەدری هادی عامری و رەوتی حیكمەی حەكیم و حەیدەر عەبادی، لەگەڵ ئەوە نین سەرۆكی حەشد، فالح فەیاز، بگۆڕدرێت، كە یاساكە بقۆزرێتەوە بۆ گۆڕانكاریكردن لە سەركردایەتیی ئێستای حەشد[18]. ئەم لایەنانە ترسی ئەوەیان هەیە حەشد بكەوێتە دەست توندڕەوەكان. ئەمەش زیاتر عێراق دەكاتە ئامانج[19]. هەندێك لە هێزە شیعەكان دەستی ئێرانیان هێناوەتە نێو ململانێكانی پەیوەست بە حەشد، بەتایبەت كە بەرژەوەندیی ئێران ئەوەیە كەسایەتییەكانی نزیك لە تاران لە سەركردایەتیی حەشددا بمێننەوە. ئەگەر ئەوانە لەم یاسا نوێیەدا بەر خانەنشینی بكەون، گرفت بۆ پەلكێشانی نفوزی ئێران دروستدەكات. بۆ چارەسەری ئەمەش قسە لەسەر درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینی هەیە[20]، لە كاتێكدا ئەمە بۆ دەزگا ئەمنییەكانی دیكە وا نییەو لە كات و ساتی خۆیاندا خانەنشین دەبن و لە یاساكەی پێشووشدا (40ی 2016) جەخت لەوە كراوەتەوە حەشد پابەندی رێوشوێنە سەربازییەكان بێت. هەر لەم بەینەشدا فالح فەیاز، سەرۆكی حەشدی شەعبی، سەردانی تارانی كردو بەپێی سەرچاوەكان ویستویەتی لە ڕێگەی تارانەوە گەرەنتیی مانەوەی لە پۆستەكەی بكات[21]. سەرۆكی دەستەی حەشد كە شەڕ لەسەر مانەوەی لە پۆستەكەی دەكات، پێیوایە هێزە سیاسییەكان خۆیان ئاڵاندوەتە یاسای حەشدی شەعبی و دەیانەوێت بەقازانجی خۆیان دایڕێژنەوە. فەیاز پێیوایە حەشد پارێزەری سیستەمی سیاسی بووە بەرامبەر ئەوانەی ویستویانە لە دەرەوەی سندوقەكانی دەنگدان بیگۆڕن (تشرینییەكان بۆ نموونە)؛ هەروەها شەڕیش بۆ یەكڕیزیی دەوڵەتی عێراق دەكات و دژی دابەشكردنی دەبێت[22]. ئەمەش شوناسێكی نوێیە كە فەیاز لە دەرەوەی یاسای 40ی 2016 بە حەشدی دەدات كە زیاتر جەخت لە بەرەنگاربوونەوەی داعش دەكاتەوە. محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران، كە جەمسەرێكی سەرەكیی پەیوەندیدارە بە حەشدو لەگەڵ سەرۆكەكەی بەنیازی هاوپەیمانیی سیاسییە بۆ هەڵبژاردن، یاساكەی حەشدی لە پەرلەمان كشاندەوە. بەمەش لەئێستادا گرەوی لە مالیكی و قەیس خەزعەلی بردەوە كە دەیانویست لە پەرلەمان بە جۆرێك تێپەڕێت لە بەرژەوەندیی ئەواندا بێت. سودانی لەگەڵ درێژكردنەوەی تەمەنی خانەنشینییە بۆ چەكداران و كارمەندانی حەشد[23]. ناكۆكییەكانی پەیوەست بە یاسای حەشدی شەعبی، هاوپەیمانێتیی هێزە شیعەكانی هەڵوەشاندوەتەوە. هەر چەشنە گۆڕانكارییەكەیش لە سەرۆكایەتیی ئەم دەستەیە، كاریگەریی لەسەر پۆستی سەرۆك وەزیران، یان چانسی سەرۆك وەزیرانی ئێستا، محەمەد شیاع سودانی دەبێت؛ بەتایبەت دەنگۆیەك هەیە سەرانی چوارچێوەی شیعی هاوڕا بن لەسەر خانەنشینكردن و لادانی[24]. پاساویش بۆ ئەمە بەردەستە چونكە ناوبراو جگە لەوەی تەمەنی تێپەڕیوە، لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا لیستی هەبووە بۆ هەڵبژاردن و، ئەمەش پێچەوانەی یاسای حەشدە. ئەگەرێكی بەهێز هەیە لە پرۆژەیاساكەدا دەسەڵات بە سودانی بدرێت تەمەنی فەرماندەكانی حەشد درێژبكاتەوە؛ ئەمەش مشتومڕەكانی ئێستا بۆ پاش هەڵبژاردنەكان دوادەخات. بۆ تێپەڕاندنی بێكێشەی یاساكەی حەشدی شەعبیش، پێویستە لایەنە سوننی و كوردییەكان هاوكار بن. بۆ چارەسەری ئەمەش باس لە ئامادەكردنی سەبەتەیەكی یاسایی هەیە كە لە پەنا یاسای حەشدی شەعبیدا یاسای “لێپرسینەوەو دادگەریی” لەخۆ بگرێت كە تایبەتە بە بەعسییەكان و زیاتر سوننەن، لەگەڵ یاسای بەپارێزگاكردنی هەڵەبجە كە لە بەرژەوەندیی لایەنە كوردییەكانە [25]. كۆبەند لەكاتێكدا كە عێراق لەژێر گوشاری ئیدارەی نوێی ترەمپدایە، بەتایبەت لەبارەی گروپە شیعەكان و حەشدی شەعبی، هەروەها بە ساڵی هەڵبژاردنیشدا تێپەڕ دەبێت، دەركردنی یاسایەك بۆ چەسپاندنی پێگەی حەشدی شەعبی، “چوارچێوەی هەماهەنگی”ی شیعەی پەرتكردووە. ئەم یاسا نوێیەی كە بەدەستەوەیە، رۆڵی دەبێت لە گۆڕینی شوناسی حەشدو داڕشتنەوەی پایەكانی و، ئەمەش لەنێوان هێزە توندڕەوەكانی حەشد لە لایەك و محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیران و لە پشت ئەویشەوە هێزە شیعەكانی دیكەی وەك رەوتی حیكمەو عەبادی و رێكخراوی بەدر، جێگەی مشتومڕو ململانێیە. یاسا پێشنیاركراوەكە لێكەوتەی زۆری هەیەو پێویستیی بە رەزامەندیی سوننەو كورد هەیە بۆ ئەوەی مۆركێكی نیشتمانی وەرگرێت و بەئاسانیش لە پەرلەمان تێپەڕێت. ئەمەش دەرچەیەكە، دەكرێت هێزەكانی دەرەوەی شیعە كەڵكی لێوەرگرن بۆ جێكردنەوەی داواكارییەكانیان یان تێپەڕاندنی ئەو یاسایانەی لە بەرژەوەندییانە. بۆ هەرێمی كوردستان، دەشێت بەپارێزگاكردنی هەڵەبجە، یان یاسای نەوت و گاز، یان ماف و شایستەییەكانی پێشمەرگە، بكرێنە كارتی گوشار؛ بەوپێیەی یاسای حەشد جێگەی بایەخ و گرنگیدانی زۆری هێزە شیعەكانەو، ئامادەن بۆ ئەو سەبەتەی ئامادە دەكرێت گفتوگۆی لەبارەیەوە بكەن. سەرچاوەكان [1]  https://2h.ae/Dhld [2]  https://2h.ae/ZpwS [3]  https://2h.ae/HBdR [4]  https://2h.ae/IswR [5]  https://2h.ae/zWxD [6]  https://2h.ae/tfJr [7]  https://2h.ae/Fdtn [8]  https://2h.ae/Fdtn [9]  https://2h.ae/JwYU [10]  https://2h.ae/esJV [11]  https://2h.ae/shcm [12]  https://2h.ae/tmmh [13]  https://bit.ly/3QpZds0 [14]  https://2h.ae/frYl [15]  https://2h.ae/vXgc [16]  https://2h.ae/shcm [17]  https://2h.ae/vXgc [18]  https://2h.ae/vXgc [19]  https://2h.ae/TuNz [20]  https://2h.ae/SzvJ [21]  https://2h.ae/TuNz [22]  https://2h.ae/Fdtn [23]  https://2h.ae/HPQy [24]  https://2h.ae/FcZp [25]  https://2h.ae/OKwP ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە