درەو: راپۆرتی هاوبەشی دیوانی چاودێری عێراق و هەرێم 🔻 داهات و خه‌رجی نانه‌وتی هه‌رێم له‌ ژێر وردبینیدا: 🔹 بەڕێوەبەرایەتی گومرگی ئیبراهیم خلیل تا ئێستاش سەرقاڵی کۆکردنەوەی باج و پێشێلکاریی بڕیاری ژمارە (23527)ی ساڵی 2023ی ئەنجوومەنی وەزیرانە. 🔹 جیاوازی (19,838) پله‌ی وه‌زیفی لە ژمارەی کارمەندان هەیە لە نێوان ئەو خشتەیەی کە لە یاسای بودجەی ژمارە 13ی ساڵی 2023 دا هاتووە و ئەو بەیاننامەیەی کە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجەی هەرێمەوە پێمان دراوە. کاتێک پرسیارمان لە بەڕێوەبەرایەتییەکە کرد سەبارەت بە هۆکاری ئەو ناکۆکییانە، وەڵامێکی قبوڵکراوی پێنەداوین. 🔹 دوایین ئاماری بەردەست بەرێوەبەرایەتی گشتی بودجە لە 30/6/2024 ژمارەی موچه‌خۆرانی وەزارەتی پێشمەرگە (162,460) كه‌سی لەخۆگرتبوو. هەروەها ژمارەی ئەندامانی وەزارەتی پێشمەرگە بەپێی ڕاگەیەندراوی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم تا ڕۆژی 30/6/2024 دابینکراوە کە (184,729) كه‌س بووە واتە جیاوازی (22,269) كه‌س. بەشی دووم تیمی وردبینی هاوبەشی نێوان دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی دیوانی چاودێری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان بابەت/ دەرئەنجامی کاری چاودێری و وردبینی لەسەر داهات و خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بەدەست لە ماوەی (1/4 - 30/6/2024) 2. ڕێڕەوی پارەی نەختینەیی و داهات و خەرجییە نانەوتییەکان ‌أ.    ڕێڕەوی پارەی نەختینەیی هاتووچۆی نەختینەی چارەکی دووەمی کۆی گشتی داهاتە نانەوتییەکان و تەمویلکردنی وەزارەتی دارایی فیدراڵی، بە خستنەڕووی خەرجییەکانی چارەکی دووەم (خەرجیی و داهاتە شایستە وەرنەگیراوەکان هەروەها ئەو بڕە پارەیەی کە بۆ گەنجینەی گشتی فیدراڵی گواستراوەتەوە)، جیاوازیی نەختینەی بە بڕی (12,818,877) هەزار دینارە (دوانزە ملیار و هەشت سەد و هەژدە ملیۆن و هەشت) نیشانداوە سەد و حەفتا و حەوت هەزار دینار)، وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە. خشتەی ژمارە (1) لەم ڕووەوە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە: یەکەم: بڕی جیاوازی لە چارەکی یەکەمدا(743,757,599) هەزار دینارە (حەوت سەد و چل و سێ ملیار و حەوت سەد و پەنجا و حەوت ملیۆن و پێنج سەد و نەوەد و نۆ هەزار دینار). بۆیە جیاوازی تا 6/30/2024 دەبێتە کۆی گشتی بڕی (756,576,476) هەزار دینار (حەوت سەد و پەنجا و شەش ملیار و پێنج سەد و حەفتا و شەش ملیۆن و چوار سەد و حەفتا و شەش هەزار دینار). پرسیارەکانمان بە ژمارە (ف2/ 13) لە 8/28/2022 سەبارەت بە ڕێکارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری سەبارەت بەو جیاوازییەی سەرەوە وەڵام نەدراوەتەوە. دووەم: ئەو داهاتە شایستەی سەرەوە نوێنەرایەتی داهاتی ڕسوماتی کارەبای بەدەست هێنراو و وەرنەگیراو دەکات، کە لە حسابی داهاتی کۆتاییدا تۆمارکراوە بەپێی ئەو بەیاننامەیەی کە لەلایەن بەشی ژمێریاری لە هەرێمەوە پێشکەشی ئێمە کراوە، و مەحاڵە پشتڕاست بکرێنەوە بەهۆی مەحاڵبوونی سنووردارکردنی ئەو بڕە پارانە. ‌ب.    داهاتی نانەوتی یەکەم: داهاتی چارەکی دووەم بۆ مانگەکانی (نیسان، ئایار، حوزەیران) کۆی گشتی بڕی (1169405107) هەزار دینار (یەک ترلیۆن و سەد و شەست و نۆ ملیار و چوار سەد و پێنج ملیۆن و سەد و حەوت هەزار دینارە، دابەزینی بڕی (90904211) هەزار دینار، (نەوەد ملیار و نۆ سەد و چوار ملیۆن و دوو سەد و یازدە هەزار دینار، بەراورد بە کۆی داهاتی چارەکی یەکەم بۆ مانگەکانی (کانونی دووەم، شوبات، ئادار) بڕی (1260309319) هەزار دینار (یەک ترلیۆن و دوو سەد و شەست ملیار و سێ سەد و نۆ ملیۆن وسێ سەد و نۆزدە هەزار دینار)، دابەزینی (7%)، و لە خشتەی ژمارەت (2) دا وردەکاری ئەوە داهاتانە دەردەکەوێت. خشتەی ژمارە (2) ئێمە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: 1)    دابەزینی ئاستی داهاتی باجی سەر سامان بەڕێژەی (31%). بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم پاساویان بۆ هێناوە، لە وڵامی پرسیارەکەمان ژمارە (ف2/14) لە 8/28/2024، هۆکاری گواستنەوەی دانراوی باج لە بەڕێوەبەرایەتییەکانی گومرگەوە بۆ داهاتی کۆتایی لە ماوەی مانگی 1ی 2024، کە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2023. 2)    بەرێوەبەرایەتی لە یاداشتەکەی سەرەوە ئاماژەی بە کەمبوونەوەی 16%ی داهاتی ڕسومات کردووە، ئەمەش بەهۆی وەرگرتنی ڕسومات لە کۆمپانیاکان و نوێکردنەوەی گرێبەست و ڕەسمی ڕێگەپێدان لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2024. 3)    دابەزینی ئاستی داهاتی گواستنەوە (الايرادات التحويلية) بە ڕێژەی (66%). بەڕێوەبەرایەتییەکە لە یاداشتەکەی سەرەوەدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەمەش بەهۆی پێچەوانەبوونەوەی تۆمارکردنێک بووە لە بەشی کارەبا، بەو پێیەی ئەو بڕە پارەیە لە داهاتی گواستنەوەوە گواستراوەتەوە بۆ ڕسومات بۆ خزمەتگوزارییە جیاوازەکان، ئەمە جگە لەوەی سنووردارنەکردنی بەخشینەکانی حکومەت لە چوارچێوەی داهاتی گواستنەوەدا. لەبەر ڕۆشنایی ئەوانەی سەرەوە لە بڕگەی یەکەم و سێیەمدا پێشنیار دەکەین کە داهاتەکان لە ماوەی ئەو ساڵەدا تۆمار بکرێن کە تێیدا بەدەست هاتووە و بەپێی سیستەمی ژمێریاری گونجاو بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو لیژنانەی کە بۆ ئەم مەبەستە پێکهێنراون پۆلێن بکرێن. دووەم: ئەو داهاتانەی لە هەرێمەوە گواستراونەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی فیدراڵی بۆ داهاتە نانەوتییەکان لە ماوەی چارەکی دووەمی ساڵی 2024دا بڕی (15,533,884) هەزار دینار (سەد و پەنجا و پێنج ملیار و سێ سەد و سی ملیۆن و هەشت سەد و هەشتا و چوار هەزار دینار) لە داهاتە بەدیهاتووەکان کە بڕی (1,169,405,107) هەزار دینار (یەک ترلیۆن و سەد و شەست و نۆ ملیار و چوار سەد و پێنج ملیۆن و سەد و حەوت هەزار دینار) بووە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە بڕگەی (2-ب - چوارەم)دا هاتووە و وەک لە خشتەی ژمارە (3)دا خوارەوەدا هاتووە:- خشتەی ژمارە (3) پێشنیار دەکەین داهاتەکان بەپێی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ژمارە ١٣ی ساڵی ٢٠٢٣ ڕادەست بکرێن. سێیەم: داهاتی خاڵە گومرگییەکان داهاتی خاڵە گومرگییەکانی هەرێم تا 30/6/2024 بڕی (1,015,795,151,393) دینار بووە (یەک ترلیۆن و پانزە ملیار و حەوت سەد و نەوەد و پێنج ملیۆن و سەد و پەنجا و یەک هەزار و سێ سەد و نەوەد و سێ دینار) بووە، وەک لە خشتەی ژمارە (4)دا دیارە: خشتەی ژمارە (4) لە ئەنجامی ئەو سەردانە مەیدانییەی کە لە بەرواری (22/8 بۆ 26/8/2024) بۆ بەڕێوەبەرایەتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل و بەڕێوبەرایەتی مەرزی باشماخ ئەنجامدراوە، ئەم تێبینیانەی خوارەوە هەیە: 1) بەڕێوەبەرایەتی گومرگی ئیبراهیم خلیل تا ئێستاش سەرقاڵی کۆکردنەوەی باج و پێشێلکاریی بڕیاری ژمارە (23527)ی ساڵی 2023ی ئەنجوومەنی وەزیرانە، کە لە نوسراوی سکرتاریەتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران/ هۆبەی کاروباری ئەنجومەن و لیژنەکانی ژمارە (ش. ز. ل/ 10 / 1 / اعمام / 44651 لە 9/18/2023 و نوسراوی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەغدا ژمارە (ع. م 48968) لە 12/10/2023 بڕی پارەی دانراو بە بڕی (117,214,524) هەزار دینار (سەد و حەڤدە ملیار و دوو سەد و چواردە ملیۆن و پێنج سەد و بیست و چوار هەزار دینار) بووە. تا 6/30/2024. پێشنیاری پێویستی هەماهەنگی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم دەکەین بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. 2) سەرنجمان دا بە دامەزراندنی گۆڕەپانی ئاڵوگۆڕکردن لە دیوی ئێرانی لە دەروازەی سنووری باشماخ، کە بووە هۆی ئەوەی دەروازەکە بێبەش بکرێت لە داهاتی جۆراوجۆر (کرێی گۆڕەپان دامەزراندنی کرێکاران، باج و هتد)، بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگیش بە پشتبەستن بە یاداشتنامەی (بێ ژمارە) لە 9/19/2024 پاڵپشتی ئەمەی کرد. پێشنیار دەکەین کە پێویستە ناوچەی ئاڵوگۆڕکردن (ساحة للتبادل) لە لایەنی عێراقییەوە دابمەزرێنێت بۆ ئەوەی زۆرترین داهات دەستەبەر بکرێت. چوارەم: داهاتەکانی وەزارەتی کارەبا داهاتی کۆکراوە (لە وەزارەتی کارەبا وەرنەگیراوە) بڕی (86,921,668) هەزار دینار (هەشتا و شەش ملیار و نۆ سەد و بیست و یەک ملیۆن و شەش سەد و شەست و هەشت هەزار دینارە) بەپێی وەڵامی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری بۆ یاداشتی ژمارە (2)مان لە 19/8/2024. لەگەڵ سەردانی بەڕێوەبەرایەتی دابەشکردنی کارەبای ڕۆژهەڵاتی سلێمانی، دەرکەوت کە بەڕێوەبەرایەتیەکانی دابەشکردن داهاتەکانیان بەکۆی گشتی تۆمارکردووە بەهۆی گواستنەوەی باڵانسی تاقیکردنەوە لە سیستمی یەکگرتووەوە بۆ سیستمی حکومی لەبری ئەوەی وردەکارییان بۆ بخەنەڕوو وەک وەرگیراو و داهاتە کەڵەکەبووەکان وەرنەگیراون. پێشنیار دەکەین کە مامەڵەی ژمێریاری گونجاو بە هەماهەنگی لەگەڵ لیژنەی تایبەت بۆ یەکخستنی ڕێکارەکانی ژمێریاری ژمارە (2337197/3026) لە بەرواری 17/12/2023 ئەنجام بدرێت، کە پەیوەندی بە یەکخستنی ڕێکارە داراییەکانەوە هەیە. ‌ج.    خەرجییەکان یەکەم: خەرجییەکانی چارەکی دووەمی مانگەکانی (نیسان و ئایار و حوزەیران) کۆی گشتی بڕی (3,389,638,526) هەزار دینار (سێ ترلیۆن و سێ سەد و هەشتا و نۆ ملیار و شەش سەد و سی و هەشت ملیۆن و پێنج سەد و بیست و شەش هەزار دینار) بووە، کە زیادبوونی (1,705,909,062) هەزار دینار بووە. هەزار دینار (یەک ترلیۆن، حەوت سەد و پێنج ملیار، نۆ سەد و نۆ ملیۆن، شەست و دوو هەزار دینار) بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی ساڵی / 2024 کە بڕی (1,683,729,463) هەزار دینار، یەک ترلیۆن و شەش سەد و هەشتا و سێ ملیار و حەوت سەد و بیست و نۆ ملیۆن و چوار سەد و شەست و سێ هەزار دینار بووە، لە خشتەی ژمارە (5) خەرجییە یەکگرتووەکان (لامەرکەزی و ناوەند) بۆ چارەکی یەکەم و دووەم، ڕێژەی سەدی زیادبوون بۆ هەر حسابێک نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (5) ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: 1) به‌رزبوونه‌وه‌ی موچه‌ی فەرمانبەر و خەرجییەکانی چاودێری کۆمەڵایەتی (موچە و یارمەتی خانەنشینی)، بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە وەڵامی پرسیارەکەمان ژمارە (ف2 / 14) لە (28ی ئابی 2024) پاساوی بۆ ئەوە هێنایەوە و ڕایگەیاند، هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پێنەدانی مووچە بەشێوەیەکی ڕێک و پێک و بەپێی ئەوەی لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە دابین دەکرێت. 2) زیادبوونی خەرجییەکان بۆ پێداویستییەکانی خزمەتگوزاری، خەرجییەکانی پێداویستی خزمه‌تگوزاری (نفقات المستلزمات الخدمية)، خەرجییەکانی پێداویستی شمه‌ك (المستلزمات السلعية)، و خەرجی سەرمایەگوزاری. بەرێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە وەڵامەکەی سەرەوەدا پاساوی ئەوەی خستەڕوو کە هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ وەستانی خەرجییەکان لە مانگی یەکی سەرەتای ساڵدا، و پرۆسەی خەرجکردنەکە لە مانگی نیسانی 2024ەوە دەستیپێکرد.  3) زیادبوونی خەرجی بۆ بەخشین و پاڵپشتی و خزمەتگوزاری قەرز و خەرجییەکانی تر بە ڕێژەی (150%). بەرێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە وەڵامی یاداشتەکەی سەرەوەماندا ئاماژەی بەوەکردووە (هۆکاری زیادبوونی خەرجییەکان لەم بابەتەدا بەخشینەکانی حکومەتە بیانییەکانە کە لەلایەن وەزارەتی پێشمەرگەوە بەپێی بڕگەی بەخشین و یارمەتییەکان خەرجکراون بۆ کوژاندنەوەی قەرزەکان". پێشنیار دەکەین کە هەموو جۆرە خەرجییەکان کەم بکرێتەوە لە ژێر ڕۆشنایی بڕی تەرخانکراودا. دووەم: میلاكاتی وه‌زیفی: 1) جیاوازی (19,838) پله‌ی وه‌زیفی لە ژمارەی کارمەندان هەیە لە نێوان ئەو خشتەیەی کە لە یاسای بودجەی ژمارە 13ی ساڵی 2023 دا هاتووە و ئەو بەیاننامەیەی کە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجەی هەرێمەوە پێمان دراوە. کاتێک پرسیارمان لە بەڕێوەبەرایەتییەکە کرد سەبارەت بە هۆکاری ئەو ناکۆکییانە، وەڵامێکی قبوڵکراوی پێنەداوین، بەو پێیەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بودجە لە نوسراوەکەیدا بە (بێ ژماره‌) لە 19/9/2024 وەڵامی دایەوە کە جیاوازییەکە دەگەڕێتەوە بۆ وەرگرتنی خانەنشینانی پێشمەرگە و کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت لەگەڵ ستافی وەزارەتی پێشمەرگە، ئەمە جگە لە خستنەڕووی خانەنشینان لە ستافی وەزارەتی پێشمەرگە ناوخۆ، و زیادکردنی دیکە لە شێوەی گواستنەوەی خزمەتگوزارییەکانە لە نێوان وەزارەتەکاندا، بۆیە زیادبوون و کەمبوونەوەی ستافی هەندێک وەزارەت هەیە، و دامەزراندنیان بۆ دەکرێت. لێرەدا ئاماژە بەوە دەکەین کە بەڕێوەبەرایەتی گشتیی بودجە لە هەرێم ڕۆڵی خۆی نه‌بینی و ژمارەی ورد و ڕوونی بۆ تیمی وردبینی هاوبەش نەداوە، وەک زیاتر لە بەیاننامەیەکمان بۆ دابین کرابوو کە تیایدا ژمارەی کارمەندان جیاوازە لە ئامارێكه‌وه‌ بۆ ئامارێكی تر، وەک ئەوەی ئێستا هەیە، جگە لەوەی ئەو دامەزراندنانه‌ی دەکرێن بە بێ ئاگادارکردنەوەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی. خشتەی ژماره‌ (6) ئەم جیاوازیانە نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (6) پێشنیار دەکەین هۆکارەکانی ئەم جیاوازییانە لە سەرەوە دەستنیشان بکرێت و چارەسەر بکرێن، و دامەزراندن ڕابگیرێف بە پشتبەستن بە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی و یاسا کارپێکراوەکانی تر. 2) دوایین ئاماری بەردەست بەرێوەبەرایەتی گشتی بودجە لە 30/6/2024 ژمارەی موچه‌خۆرانی وەزارەتی پێشمەرگە (162,460) كه‌سی لەخۆگرتبوو. هەروەها ژمارەی ئەندامانی وەزارەتی پێشمەرگە بەپێی ڕاگەیەندراوی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم تا ڕۆژی 30/6/2024 دابینکراوە کە (184,729) كه‌س بووە واتە جیاوازی (22,269) كه‌س. وەزارەتی دارایی و ئابوری ئاماژەی بەوەداوە، بەپێی نوسراوی ژمارە (9424)ی لە 19/9/2024، کە جیاوازی لە ستافی وەزارەتی پێشمەرگە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی خانەنشینان، کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت، و پێشمەرگەی دێرین، بەپێی ماددەی 8 لە یاسای چاکسازی ژمارە (2)ی ساڵی 2020، کە ئاماژەی بەوە کردووە لە وەزارەتی پێشمەرگەوە دەگوازرێنەوە بۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری/ بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی. ئەم جیاوازییە لە پێناو دامەزراندندا نییە، بەڵکو واقیعی ستافەکەیە. لەمبارەیەوە ڕوونی دەکەینەوە کە هیچ ستافێک نییە کە لەلایەن وەزارەتی دارایی و ئابووری پەسەند نه‌كرابێت لە هەرێم. پێشنیار دەکەین ئەم جیاوازییە لەلایەن وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی دارایی و ئابوورییەوە دیراسە و چارەسەری بۆ بکرێت. سێیه‌م: موچه‌ی خانه‌نشینان: مووچەی خانەنشینی خەرجکراو لە چارەکی دووەم لە ماوەی (1-4 تا 30/6/2024) بەپێی خشتەی خەرجییەکان بۆ ساڵی / 2024 بڕی (391,230,308) هەزار دینار (سێ سەد و نەوەد و یەک ملیار و دوو سەد و سی ملیۆن و سێ سەد و هەشت هەزار دینار) بووە، وەک له‌ خشته‌ی ژماره‌ (7)ی خوارەوەدا دەردەکەوێت: خشتەی ژمارە (7) ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: 1) جیاوازی هەیە لە نێوان ئەو بڕە پارەیەی کە لە خشتەی خەرجییەکان و بەیاننامەی پوختەی مووچەی خانەنشینان بۆ مانگەکانی ئایار و حوزەیرانی 2024 نیشان دراوە، وەک له‌ خشته‌ی ژماره‌ (8)دا نیشان دراوە. خشتەی ژمارە (8) لەوبارەیەوە داوای ڕونكردنه‌وه‌یه‌ك به‌ ژماره‌ (خانەنشینی/3) له‌ 26/8/2024 ئاراستەی بەڕێوبەرایەتی كرا، وەڵامی پرسیارەکەمانی دایەوە (ناچونیه‌كی مووچەی خانەنشینان بۆ مانگەکان لە خشتەی خەرجییەکان دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازی خەرجکردنی مووچەی خانەنشینان بۆ ئەو کەسانەی ساڵانێکی زۆرە مووچەکانیان وەرنەگرتووە، و لەدوای ماوه‌یه‌كی زۆر مووچەی خانەنشینیان بۆ خەرج دەکرێت. 2) زیادبوونی مووچەی خانەنشینی لە مانگی نیساندا بەراورد بە مانگی ئازار. دوای ڕونكردنه‌وه‌مان بە ژمارە (خانەنشینی/3) له‌ (26/8/2024) ئاراستەی کردووه‌، بەرێوەبەرایەتی وەڵامی پرسیارەکەمانی داوەتەوە (جیاوازی مووچەی مانگی ئادار و نیسان ئەوەیە کە بەڕێوەبەرایەتی خانەنشینی پێشمەرگە لە سلێمانی مووچەی مانگی 3ی هه‌ژمار نه‌كردووه‌، بەڵکو لە مانگی نیساندا هه‌ژمار كراوه‌) وەک له‌ خشته‌ی ژماره‌ (9)دا نیشان دراوە. خشتەی ژمارە (9) پێشنیار دەکەین کە خەرجییەکان لەسەر بنەمای مانگ بە مانگ تۆمار بکرێن بۆ ئەوەی خەرجییەکان سەریەک نەخرێن. 3) جیاوازی هەیە بە بڕی (26,484,164) هەزار دینار (بیست و شەش ملیار و چوار سەد و هەشتا و چوار ملیۆن و سەد و شەست و چوار هەزار دینار) لەو بڕە پارەیەی بۆ مووچەی خانەنشینان خەرج دەکرێت لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی و بەشی ژمێریاری لە وەزارەتی دارایی بۆ مانگەکانی نیسان و ئایار و حوزەیرانی ساڵ 2024، وەک لە خشتەی ژماره‌ (10)دا دیارە. خشتەی ژمارە (10) پێشنیاری پێویستی هەماهەنگی نێوان هەردوو بەشەکەی سەرەوە دەکەین بۆ چارەسەرکردنی جیاوازی نێوان خشته‌كانیان. 4) پاش ئه‌وه‌ی سندوقی خانەنشینی لە هەرێمدا چالاک دەکرێت لێبڕینی خانەنشینی کە لە فەرمانبەرانی هەرێم دەبڕدرێت لە هەژماری سندوقەکەدا داده‌نرێت بۆ ئەوەی سوودمەند بن لێی لە دابینکردنی مووچەی خانەنشینی، هەرچەندە یاسای دامەزراندنی سندوقی سەرەوە ئاماژەی پێکراوە لە مادەی (18، دووەم)ی یاسای خانەنشینی ژمارە (27)ی ساڵی 2006 (هەموارکراوی) کە لە هەرێمدا کاری پێدەکرێت، سندوقەکە لە حکومەتی فیدراڵیدا لە 1/1/2008ەوە چالاک کرا. بەرێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی لە هەرێم لە نوسراوی ژمارە (12374) لە 20/8/2024 وەڵامی یاداشتمان ژمارە (خانەنشینی /1) لە 20/8/2024 دایەوە کە بەپێی فەرمانی وەزاری ژمارە (918) لە 23/1/2023 سندوقی خانەنشینی کارا کراوە، بەڵام تا بەرواری ئامادەکردنی ئه‌م ڕاپۆرته‌ هیچ بڕە پارەیەکی تێدا نیه‌. ‌د.    ئەمانەتەکان یەکەم – ڕه‌سیده‌ ئه‌ماناتی یەکگرتوو (لامەرکەزی و مه‌ركه‌زی) تا 30/6/2024 بڕی ڕه‌سیدی قه‌رزده‌ره‌كان (مه‌دین) پێچەوانەی سروشتی ژمێریاری بوو بە بڕی (69,535,675) هەزار دینار (شەست و نۆ ملیار و پێنج سەد و سی و پێنج ملیۆن و شەش سەد و حەفتا و پێنج هەزار دینار) بەهۆی نەبوونی یەکگرتوو تۆماری یەکخستنەوە، ئەمەش وا دەکات هۆکارەکانی دیاریکردنی ئەوە قورس بێت. خشتەی ژماره‌ (11) وردەکارییەکانی دانانی پارە بۆ چارەکی یەکەم و دووەم تا بەرواری 30/6/2024 نیشان دراوە. خشتەی ژمارە (11) پێشنیار دەکەین تۆمارێکی یەکگرتووی یەکخستنەوە و سوڕانەوەی ڕه‌سیده‌كان هەڵبگیرێت بۆ ئەوەی دوور بکەونەوە لە دەرکەوتنی ئه‌و ڕه‌سیدانه‌ی کە لەگەڵ سروشتی ژمێریاریدا ناگونجێت. دووەم: ڕه‌سیدی پارەی دانراوی سندوقی خانەنشینی فەرمانبەرانی دەوڵەت، وەک لە ته‌رازووی پێداچونه‌وه‌ی یەکگرتوودا تا 30/6/2024 (لامەرکەزی و ناوەندی) دەردەکەوێت، باڵانسی قەرز بووە بە بڕی (65,367,785) هەزار دینار (شەست و پێنج ملیار و سێ سەد و شەست و حەوت ملیۆن و حەوت سەد و هەشتا و پێنج هەزار دینار). لە خوارەوە ڕه‌سیدی پارە دانراوەکانی سندوقی خانەنشینی کارمەندانی دەوڵەت دەخەینەڕوو، وەک لە ته‌رازووی پێداچونه‌وه‌ی مانگانەدا تا 30/6/2024 نیشان دراوە: خشتەی ژمارە (12) پێشنیار دەکەین کە پێویستی هەماهەنگی لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری لە هەرێم و وەزارەتی دارایی فیدراڵی بكرێت له‌ ڕێی ئەو لیژنەیەی کە بەپێی فەرمانی دیوانی (24660) پێکهێنراوە بەپێی نوسراوی فەرمانگەی سەرۆکی حکومەت ژمارە (3065/2420763) لە 23/6/2023. سێیەم - ئەنجامی سەردانی مەیدانی بۆ گەنجینەی هەرێم دەریخست تۆمارەکانیان ئه‌وه‌ی ده‌رخستووه‌ كه‌ له‌ خشته‌ی ژماره‌ (13)دا هاتووه‌. خشتەی ژمارە (13)   لەم خشتەیەی سەرەوە ئەم تێبینیانەمان هەیە: 1)    ڕه‌سیده‌كان بەدرێژایی ساڵانی ڕابردوو هەڵنەگیرابوون، ئەمەش بووە هۆی دەرکەوتنی هەندێک ڕه‌سید کە پێچەوانەی سروشتی ژمێریاری خۆیان بوون. 2)    یەکلاکردنەوەی لێبڕینی خانەنشینی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری تەواو نەبووە. 3)    ڕه‌سیدی ساڵانی پێشوو نەگوازرابویه‌وه‌ بۆ تۆماری یەکگرتوو بۆ سەرجەم گەنجینەکان جگە لە گەنجینەی سلێمانی 1 و چەمچەمال، لەگەڵ پێشکەشکردنی ئەوەی کە تۆمارەکە لە ساڵی 2021ەوە هەڵگیراوە.  پێشنیاری خولانەوەی ڕه‌سیدی ئەمانەتەکان دەکات بۆ هەر ساڵێک، جێبەجێکردنی تۆمارکردنی یەکلاکردنەوە بۆ ئەمانەتەکانی ڕاگرتنی خانەنشینی، و خولانەوەی باڵانسی تۆماری یەکگرتوو.  

(درەو): "توشی سەرسوڕمان بووین بە زیادكردنی مەرجەكانی هەناردەكردنەوەی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە" ئەمە دواین قسەی وەزیری نەوتی عێراقە لەبارەی پرسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە.  حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاند، عێراق رۆژانە 300 هەزار بەرمیل زیانی بەردەكەوێت بەهۆی ئەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردە ناكرێتەوە، ئەمە بەگوێرەی پابەندییەكانی عێراق لە رێكخراوی (ئۆپێك)؛ چونكە سەرباری ئەوەی عێراق سودی لێ نابینێت، نەوتی كوردستان لەچوارچێوەی پشكی عێراقدا ئەژمار دەكرێت.  وەزیری نەوتی عێراق ئەم قسانەی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا كرد لە پەراوێزی سەردانێكیدا بۆ پارێزگای بەسرە، تێیدا باسی لەوەكرد" حكومەتی فیدراڵی لەگەڵ حكومەتی هەرێم لەسەر هەمواری یاسای بودجە رێككەوتنی كرد بۆ ئەوەی ئاسانكاری بۆ رادەستكردنی نەوتی كوردستان و هەناردەكردنی بكرێت لەرێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە، لەكاتی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكەدا توشی سەرسوڕمان بووین بە زیادكردنی مەرجەكانی هەناردەكردن، كە خۆی دەبینێتەوە لە میكانیزمی پێدانی شایستە داراییەكان بەو كۆمپانیایانەی كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن".  وەزیری نەوت وتی:" هەموارێكمان لە یاسای بودجەدا كردووە كە دانانی كۆمپانیایەكی راوێژكاریی لەخۆدەگرێت بەمەبەستی دیاریكردنی میكانیزمی ئەژماركردنی تێچووی بەرهەمهێنانی یەك بەرمیل نەوت لە هەر كێڵگەیەك لە كێڵگەكانی هەرێم، بەڵام حكومەتی كوردستان رەزامەندی لەسەر ئەم هەموارەش نەداوە"   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە یەکێک لە نووسینەکانیدا، فەیلەسوفی فەرەنسی، ڤۆلتێر دەڵێت «پەڕگیریی لە بێدینیی، ئیلحاد، ترسناکترە».  پێدەچێت هیچ شوێنێکی سەر ئەم هەسارەیە وەک دۆخی ئەمڕۆکەی دروز و عەلەوییەکان لە سوریادا ئەم بۆچوونە نەسەلمێنێت. دروز و عەلەویی وەک دوو کەمینەی دینیی گەمارۆدراو بە سوپایەک لە دیندار و موجاهیدی پەرگیر. هەمووان دەزانن سوریا گیردۆەی دەیان و سەدان کێشەی گەورەی  ئابوریی و سیاسیی و ئەمنییە، دەوڵەتی سوریا دەچێتە خانەی «دەوڵەتی فاشیل»ەوە کە توانای پیادەکردنی بەشی هەرزۆری ئەرکەکانی دەوڵەتی نییە، لە پێش هەمووانیشەوە مۆنۆپۆڵکردنی توانا و ئامرازەکانی توندوتیژیی. سوریای ئێستا بریتییە لە کۆمەڵێک سنوور و ناوچەی جیاواز، بەبێ دەوڵەت. کەچی ئەوانەی بەناوی ئەو دەوڵەتەوە هەڵسوکەوت و قسەدەکەن، لە هەر شوێنەکدا بۆیان گونجابێت، پەلاماری ئەو مرۆڤ و گروپ و گوتارانەیان داوە کە ئەوان  بە لادەر لە «یەکێتی نیشتیمان» و «یەکێتی دەوڵەت » ناویانبردوە، ئەمە جگە  بە لادەر لە دین و کافر و دژ بە خودا ناونانی کەمینە دینییەکانی وڵاتەکە. پێکهاتەکانی دەوڵەت لە سوریادا لەچەندان گروپی جیاواز دروستبوون کە بەشێکی بەرچاویان تەواو توندڕەو و پەڕگیرن. پەرگیر بەو مانایەی لەسەرەوە نیشانماندا. ئەم هێزە پەڕگیرانە، کە بەشێکی بەرچاوی میلیشیا چەکدارەکانی دەوڵەتن، کەمینە دینییەکان وەک «مرۆڤی هەڵە» وێنادەکەن، کوشتنیان وەک تۆڵەسەندنەوە بۆ خودا و وەک پاراستنی دین، ناودەبەن.   ئەم میلیشیا دینییە پەڕگیرانە میلیشيای سنووربەزێنن و تایبەت نین بە ناوچەیەکي دیاریکراوەشع. ئەوەتا هەوادارە پەرگیرەکانیان لە شارێکی وەک سلێمانیدا تاوانی کوشتنی دروزییەکان لەلایەن میلیشیا دینییەکانەوە بە دەستەواژەی «تۆپاندن» باسدەکەن، تەرمەکانیشیان بە «لاک» بە دەمی «سەگ»ەوە ناودەبەن. خودی دروزییەکان خۆیشیان بە «دوژمن» و «پیس» و «گڵاو» و «سەرەتان» ناودەبەن جا یان ئەوەیە ئەو «سەرەتان»ە تۆ «دەکوژێت» یان تۆ دەبێت ئەو «بکوژیت». ئەم زمانە ترسناکە  تەنها زمانی لە مرۆڤخستنی مرۆڤ و ناوزەدکردنی مرۆڤ نییە وەک شتێکی گڵاو و پیس، وەک دوژمنێک کە پێویستە بکوژرێن و لەناوببرێن، تەنها زمانی تەعبیرکردن لە ڕا و بۆچوونێکی دینیی تایبەتیش نییە، بەڵکو زمانی رێگەخۆشکردنە بۆ تاوانە گەورەکانی کۆمەڵکوژیی و جیۆساید. ئاشکرایە ئەوەی عەقڵیەت و سایکۆلۆژیای ئەم کەس و گروپە  پەڕگیرانە ئاراستە دەکات ئیرادەی پێکەوە ژیان و قبووڵکردنی کەسانی جیاواز نییە، بەڵکو ئیرادەی کۆنترڵ و چاودێری و سنووردانان و هەڵاوێردن و کوشتنی هەموو ئەوانەن، کە لەو کەس و گروپە پەڕگیرانە ناچن و هەڵگری هەمان عەقڵیەت و تێگەیشتنەکانی ئەوان نین. هەموو ئەم شتانەش بەناوی نوێنەرایەتی خودا و بەرگریی لە دینەوە دەکەن. لە ڕاستیدا ئەم جۆرە هێز و کەسانە خاوەنی هیچ پرۆژیەک نین جگە لە پرۆژەی نوێنەرایەتیکردن بۆ خودا خۆی. هەرکەسێکیش ئەم دیدگا توندڕەوەی قبووڵ نەبێت مردن لێرە و لە ئێستادا، لەسەر زەوی، ئەو سزاییەیە کە ئەمانە پێیانوایە دەبێت بسەپێنرێت. ئەو خودایەی ئەوان نوێنەرایەتی دەکەن خودایەکە لەسەر کەلەپوری رق و قبووڵنەکردنی جیاوازییەکانی مرۆڤ دەژیی و کاردەکات. خۆیشیان وەک بکەر سەرقالی دروستکردنی ئەو کەلوەپوری رقەن کە خوداکەی ناو خەیاڵ و عەقڵیەتیان پێویستی پێیەتی. چەندە ژمارەی ئەو کەس و هێز و گروپانەش زیادبێت کە ئەوان رەفزیان دەکەن و بەگژیاندا دەچنەوە، هێندە بڕ و ڕادەی ڕق و بوغزی ئەم گروپانە لەناو خۆیاندا گەورەتر و هەمەجۆرتر دەبێت و لە کۆمەڵگاکەشدا بڵاوتر و بەهێزتر. لە راستیدا رق بەشەێکی گەورەی شوناسی ئەم جۆرە کەس و هێزە پەڕگیرانەیە.   لەپشتی هەرجۆرە پەڕگیرییەکەوە جۆرێک لە باوکسالاری توندڕەو هەیە و کاردەکات، توندڕەوەیی لەم دۆخەدا جۆرێکە لە باوکسالاریی، بەڵام ئەم جارەیان باوکسالارییەکی دینیی. توندڕەوان خۆیان بە باوک و لەوێشەوە بە خاوەنی کۆمەڵگا و خاوەنی دین و ئەخلاق و ژیانی گشتی ئەو خەڵکانە دەزانن کە لەگەڵیاندا دەژین. باوکێک نا لەپاڵ کۆمەڵێک باوکی دیکەدا، بەڵکو تاقە باوکێک کە دەخوازێت، نەک منداڵە لە ڕێ دەرچوەکانی خۆی بکوژێت، بەڵکو سەرجەمی باوکەکانی تریش تا ئەو شوێنەی خۆی بەتەنها وەک باوک دەمێنێتەوە. ئەم جۆرە کەس و گروپە پەڕگیرانە خۆیان بە تاقە باوکێکی ئەخلاقیی و دینیی کۆمەڵگا دەزانن. ئەخلاقێکیش کە لە خەیاڵی ئەم پەڕگیرانەدا نەک تەنها بەناوی دینەوە قسەدەکات، بەڵکو وەک وتمان بەناوی خودا خۆیشیەوە دەدوێت. هاوکات ئەم دۆخەش نەک تەنها هێما بۆ توندڕەوی ئەوان دەکات، بەڵکو هێماش بۆ دەسەڵاتێکی پێوانەیی، معیاری، دەکات کە جگە لە گروپە توندڕەوەکە خۆی کەسیتر نە تەحەمولی دەکات و نەدەشیەوێت تەحەمولی بکات. «دەسەڵاتی پێوانەیی» ئەو جۆرە دەسەڵاتەیە کە پێوەرەکانی جیاکردنەوەی باش لە خراپ و دەشێت لە ناشێت و جوان و ناشیرین و دیندار و بێدین لە کۆمەڵگاکەدا دادەنێت. لێرەوە ئەوەی لە خەیاڵ و عەقڵی ئەم هێزە توندرەوانەدا ئامادەیە سەپاندنی ئەو دەسەڵاتە پێوانەییەیە بەسەر یەک بە یەکی ئەندامانی کۆمەڵگادا و نمایشکردنی دەرچون لێیان وەک دەرچوون لە خواست و ئیرادەی خودا.  ئاشکرایە دەسەڵاتی باوکانە هەرگیز بە تەنها دەسەڵاتی باوک نییە، بەڵکو بەردەوام بەشێکە لە تۆرێکی گەورەتر لە دەسەڵات کە لەپاڵ باوکدا دەسەڵاتدار و خودایشی تێدایە.  بە حوکمی ئەوەی  بەشێکی گەورە لە پەرگیرە دینییەکانی دونیای ئێمە توانای قسەکردنیان بەناوی دەسەڵاتدارەوە نییە و ناتوانن بچنە شوێنی بنەماڵە سوڵتانییەکان،  بۆیە ئەوەی بۆیان ماوەتەوە قسەکردنە بەناو و نوێنەرایەتیکردنی دەسەڵاتی باوک و دەسەڵاتی خوداوە. قسەکردن بەناوی باوکەوە هێما بۆ دەسەڵاتێکی ئەخلاقیی خۆسەپێن دەکات کە ماندووکەر و سنووردارکەر و بێماناکەری ژیانە، بەڵام قسەکردن بەناوی خوداوە وێرانکەرە، چونکە خودا هەڵگری دەسەڵاێکە کە توانای کوشتن و سەندنەوەی ژیانی لە مرۆڤەکان هەیە. پەڕگیرەکان، لە هەر شوێنێکدابن و هەر شتێکی بیانکات بە پەڕگیر، دین یان غەیری دین، هەڵگری شاشەیەکی ئەخلاقین. هەرکەسێک لەناو ئەو شاشە ئەخلاقییەدا نەکەوێتە ژێر رکێفی سیانەی دەسەڵاتی باوکانە و  دەسەڵاتی دەسەڵاتگەرەکان و دەسەڵاتی خودایانەی ئەوانەوە، نەک تەنها لە هیچ قوژبنێکی کۆمەڵگاکەدا شوێنی نابێتەوە و بەڵکو ئەو شتەیش کە زۆر بە ئاسانی لێی دەسێندرێتەوە، خودی ژیان خۆیەتی.  لە هەر سێ فۆرمەکەی دەسەڵاتدا، پەڕگیرەکان بەناوی موقەدەسێکەوە قسەدەکەن، بەناوی باوکەوە وەک موقەدەس، بەناوی دەسەڵاتدارەوە وەک موقەدەس و بەناوی خوداشەوە وەک موقەدەس. ئەوانەیش بەرگریی لەو موقەدەساتانە دەکەن شتێک لە قەداسەت بەخۆیشیان دەبەخشن. بەمجۆرە کۆی ژیانی کۆمەڵایەتیی و گشتیی کۆمەلگاکە لەناو ئەو بازنانەی موقەدەستدا نیشتەجێدەکەن و ئەوەیشی دەستنیشانی ئەوە دەکات کێ کام جۆر لە موقەدەسی پێشێل کردوە، خۆیانن. ئەم بوونەوەرە پەڕگیرانە بۆ هەر شوێنێک بڕوانن و بەهەر ئاراستەیەکدا تەماشا بکەن، دەتوان تەنها دووشت ببینن. یەکەمیان خۆیان و وێنەی ئەو کەسانەی لە خۆیان دەچن. بەمەش دەبنە هەوادار و هاوکاریان. دووهەمیان، ئەوانەی لەخۆیان ناچن. پەڕگیرەکان بە ئەرکی خۆیانی دەزانن ئەوانەی لەوان ناچن وا لێبکەن یان وەک ئەوانیان لێبێت و لەخۆیان بچن، یان بیانسڕنەوە و لەناویان ببەن. هەموو دانوسانێکیش لەگەڵ بوونەوەری توندڕەودا جگە لە قبووڵکردنی ئەو فۆرمی گوێرایەڵی و ئیتاعەتەی کە ئەوان بەناوی خوداوە دایدەنێن، ناتوانێت شتێکی دیکە بێت. هەموو ئەمانەیە وا دەکەن میلیشیا چەکدارەکان لە سوریادا دروزیەکان بکوژن، کەچی لە سلێمانییەوە داکۆکیان لێبکرێت و چەپڵەیان بۆ لێبدرێت.      

درەو: پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان دانوستانیان بۆ پێكهێنانی حكومەت راگرتووەو سەرقاڵی گفتوگۆن بۆ پێكهێنانی لیستی هاوبەش لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، هێزەكانی دەرەوەی پارتی و یەكێتیش سەرقاڵی گفتوگۆن بۆ پێكهێنانی بەرەو هاوپەیمانێتی بۆ پەرلەمانی عێراق. لەدوای كۆبوونەوەكەی دووكانی نێوان وەفدی باڵای پارتی و یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی و مەسرور بارزانی كە لە 28ی نیسان بەڕێوەچوو ، كۆبوونەوەی تر بۆ پرسی پێكهێنانی حكومەت لەنێوان هەردولادا نەكراوەو هیچ وادەیەكیش دیارینەكراوە بۆ كۆبوونەوەی نێوانیان لەسەر پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت. سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند: كۆبوونەوەكەی دووكان هیچ ئەنجامێكی نەبوو ئەو كۆبوونەوەیە لەبری كردنەوەی دەرگاكان، بەتەواوی دەرگاكانی داخست، هەرچەندە هەوڵ هەیە بۆ كۆبوونەوەی وەفدی دانوستانكاری نێوان هەردولا، بەڵام بەهۆی چوونی بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی بۆ ئەمریكا كە پێدەچێت 15 بۆ 20 رۆژی پێبچێت، رەنگە كۆبوونەوەی پێكهێنانی حكومەت جارێ نەكرێت، هەردوولا گەرم و گوڕ نین بۆ زوو پێكهێنانی حكومەت و چاوەڕێی پێشهات و گۆڕانكاریییەكانن لە ناوچەكەدا رووبدات، هەندێك پێیان وایە ئەگەر گفتوگۆكان بەمشێوەیە بەڕێوەبچن رەنگە پێكهێنانی حكومەت بكەوێتە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق. بەڵام وەفدی پارتی و یەكێتی بۆ پێكهێنانی لیستی هاوبەش بۆ پەرلەمانی عێراق كۆدەبنەوە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆبوونەوەكە لەسەر ئاستی دامەزراوەی هەڵبژاردنی هەردوولا دەبێت، گفتوگۆ و كۆبوونەوەی یەكێتی و پارتی تایبەت دەبێت لەسەر پێكهێنانی لیستی هاوبەش لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان (نەینەوا، كەركوك، سەڵاحەدین، دیالە). بڕیارە هەڵژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق لە 11/11/2025 بەڕێوەبچێت، كۆمسیۆن ماوەی تۆماركردنی هاوپەیمانی كردووەتەوە. لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی هەرێمی كوردستانیش لەلایەكی ترەوە سەرقاڵی گفتوگۆی پێكهێنانی بەرەو هاوپەیمانین بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق ، (درەو) زانیویەتی كۆبوونەوەو گفتوگۆ و كۆبوونەوەی جیاجیا لە نێوان (نەوەی نوێ، كۆمەڵ، یەكگرتوو، هەڵوێست،بەرەی گەل، د. یوسف و گروپێك لە پەرلەمانتاران) كراووەو هەموولایەنەكان ئامادەییان دەربڕیوە بۆ پێكهێنانی ئەوبەرەیە.    

  درەو: بەشی یەكەم راپۆرتی ووردبینی دیوانی چاودێری هەرێم و عێراق 🔻 ڕاپۆرتەکە دەیان کەموکورتی ئاماژە پێداوە و چەندین پێشنیاری وردی تێدا کراوە؛  کۆپی ئەو گرێبەستانەمان بۆ دابین نەکرا کە لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو کۆمپانیایانەدا کە لە بواری گەڕان و پەرەپێدان و بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی کاردەکەن.  تەرازووی پێداچوونەوە بۆ داهات و خەرجییە نەوتی و نانەوتییەکان، کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ وەزارەتی دارایی ئیتحادی نێردراوە بەپێی ڕاپۆرتەکە کورتهێنانی تێدا دەرکەوتووە.  ئەو بڕە داهاتانەی لە فرۆشتنی نەوتی خاو بۆ چارەکی دووەمی ساڵی 2024 بەدەست هاتوون، نەخراونەتە ئەو هەژمارە بانکییەی ژمارە (300900) کە لە بانکی ناوەندی کراوەتەوە، بەپێچەوانەی مادەی (13- یەکەم – أ)ی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵی 2023.  لیستی بڕی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و کۆندێنسات بۆ ئەو ماوەیەی کە پەیوەستە بە ڕاپۆرتەکەوە دەریخستووە کە کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی، بەڕێوەبەری کێڵگەی کۆرمۆر، ڕاستەوخۆ بە بڕی (1,314,295) بەرمیل کۆندێنساتی فرۆشتووە، و لە ڕەسیدی حسابی داهاتی بەدەست هاتوو لەو فرۆشتنە تۆمار نەکراوە.  ئەو گرێبەستەی لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و کۆمپانیای Black WOLF کراوە، کە ماوەی گرێبەستەکە لە 1/2/2022 تا 31/12/2024 ە، لە کاتێکدا بەرواری واژۆکردنی گرێبەستەکە بە 8/6/2022 لەلایەن لایەنی یەکەمەوە دیاریکراوە، کە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە نوێنەرایەتی دەکرێت، بەرواری 8/6/2024 لەلایەن لایەنی دووەمەوە دیاریکراوە. بەشی یەکەم تیمی وردبینی هاوبەشی نێوان دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی دیوانی چاودێری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان ب/ دەرئەنجامی کاری چاودێری و وردبینی لەسەر داهات و خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بەدەست لە ماوەی (1/4 - 30/6/2024) ئێمە کاری چاودێری و وردبینیمان لەسەر یەکەکانی خەرجکردن لە هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە بۆ ئەو داهات و خەرجیانەی بەدەست هاتوون لە ماوەی (1/4 تا 30/6/2024) لە جێبەجێکردنی بڕگەکانی مادەکانی (12- دووەم- أ، د، هـ) و (13 دووەم)ی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ژمارە (13)ی ساڵی 2023، و بە پشتبەستن بە ڕێو شوێن و میکانیزمەکانی هەماهەنگی هاوبەشی نێوان دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی و دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی کوردستان و بڕگەکانی یاسای دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی ژمارە (31)ی ساڵی 2011 (هەموارکراو) و یاسای دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی کوردستانی عێراق ژمارە (2)ی ساڵی 2008، و بەپێی ئەو پەیڕەو و ئادابانەی کە لەم بوارەدا پەسەندکراون، ئەمانەی خوارەوەمان هەیە لەم بارەیەوە: - ڕوونکردنەوەکان: 1-    بەپێی فەرمانی دیوانی ژمارە (21787/1/1/1) لە 12/8/2024 کە لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی دەرچووە و فەرمانی دیوانی ژمارە (113/1/1) لە 18/8/2024 لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی هەرێمی کوردستان دەرچووە، تیمێکی چاودێری هاوبەش پێکهێنرا. تیمی کاری هاوبەش لە 19/8/2024 دەستی بە کارەکانی کرد. 2-    پشت بەستراوە بە تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) دۆزینەوەکان و شیکاری و ئەو زانیاریانەی کە لەلایەن وەزارەتی دارایی ئیتحادی فەرمانگەی ژمێریاری پێشکەشمان کردوون، بە نوسراوی ژمارە (20698) لە 8/14/2024. 3-    تەرازووی پێداچوونەوە بۆ داهات و خەرجییە نەوتی و نانەوتییەکان، کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ وەزارەتی دارایی ئیتحادی نێردراوە بۆ ماوەی ناوبراو بەپێی ڕاپۆرتەکە کورتهێنانی تێدا دەرکەوتووە، وەک لە خشتەی (1)دا دیارە: خشتەی (1) 4-    تەمویلی چارەکی دووەم، بەپێی نووسراوەکانی وەزارەتی دارایی ئیتحادی، بۆ ماوەی لە 1/4/2024 تا 30/6/2024، بڕی (2,475,304,847) دینار دوو ترلیۆن و چوار سەد و حەفتا و پێنج ملیار و سێ سەد و چوار ملیۆن و هەشت سەد و چل و حەوت هەزار دینار بووە. 5-    یاداشتی ژمارە (ف 6/2) لە (21ی ئابی 2024) ئاراستەی وەزارەتی دارایی و ئابووری - بەڕێوەبەرایەتی گشتی ژمێریاری کرا سەبارەت بە ڕێکارەکانیان بۆ چارەسەرکردنی تێبینییەکان لەسەر ڕاپۆرتەکانی تیمی هاوبەش، کە پێویستی بە چارەسەرکردنی ئەو سەرپێچییانە هەیە کە تێیدا دەرکەوتوون، بەم شێوەیەی لە خشەتی (2)دا هاتووە: خشتەی (2) 1-    داهات و خەرجییەکانی نەوت ‌أ.    یاسای بودجە و گرێبەستەکان یەکەم: کۆپی ئەو گرێبەستانەمان بۆ دابین نەکرا کە لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئەو کۆمپانیایانەدا کە لە بواری گەڕان و پەرەپێدان و بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی کاردەکەن. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بەرێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابووری و گرێبەستەکان، لە نوسراوی ژمارە (2548 ت) لە ڕێکەوتی 21/8/2024 ئاماژەی بەوە کردووە، بەهۆی ڕەتکردنەوەی کۆمپانیا بیانییەکان بۆ پێشکەشکردنی ئەو گرێبەستانە نەتوانرا ئەو گرێبەستانە پێشکەش بکەن. ئەمەش لە میانەی ئەو کۆبوونەوەیەدا ڕوونکرایەوە کە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و کۆمپانیاکانی گرێبەست لەگەڵ وەزارەتی نەوت ئەنجامیاندا و پێشنیازەکەیان بۆ خستنەڕووی ئەو گرێبەستانە بۆ کۆمپانیاکانی ڕاوێژکاری وەک لایەنی سێیەمی بێلایەن. هێشتا بابەتەکە تا بەرواری ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە هەڵپەسێردراوە، ئەمەش وایکرد کە نەتوانین پشتڕاستکردنەوەی پابەندبوونە دارایی و گرێبەستییەکانی لایەنە گرێبەستکارەکان و ڕادەی پابەندبوون بە جێبەجێکردن و بنەما پەسەندکراوەکان بۆ جێگیرکردنی خەرجییەکان، داهات، تێچووی بەرهەمهێنان، دابەشکردنی قازانج و بڕی بەرهەمی بازرگانی. پێشنیار دەکەین کۆپی ئەم گرێبەستانە پێشکەش بکرێت بۆ دڵنیابوون لەوەی هەردوو لایەن پابەندن بەو پابەندبوونانەی کە لە کاتی پرۆسەکەدا جێبەجێ بکرێن و ڕێوشوێنی پێویست بگرنەبەر. دووەم: بەردەوامبوون لە پێنەدانی بەڵگەنامە و تۆمار و تەرازووی پێداچوونەوە و مەرج و پێویستییەکانی وردبینی بۆ ساڵانی (2004) تاکو (2022)، بەپێچەوانەی مادەی (12/یەکەم) لە یاسای بودجەی گشتی ئیحادی ژمارە (13)ی ساڵی 2023، سەرەڕای چەند نوسراوێکی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و هاوپێچەکانی نوسراوی ژمارە (32301/3/1/1) لە بەرواری 12/4/2023 بۆ ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی وەزیران/نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لە بەغدا. پێشنیار دەکەین پابەندبن بە دەقی ئەو مادەیەی سەرەوەی یاسای بودجەی گشتی ئیتحادی. ‌ب.    سیستەمی ژمێریاری یەکەم: وەزارەتی سامانە سروشتییەکان/بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابووری و گرێبەستە پەیوەندیدارەکان بە مامەڵە داراییەکان لەسەر داهات و خەرجییەکانی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکان و کارەکانی بەردەوامە بەبێ بوونی بەڵگەنامە و نواسراوی تەواو بەپێی سیستمێکی ژمێریاری پەسەندکراو، بەو پێیەی ڕێکارەکانی بۆ تۆمارکردنی کارە داراییەکانی سنووردار بوو بە بەرنامەی EXCEL  و پێشکەشکردنی تەزازووی پێداچوونەوە کە یەکەکی ژمێریاری ڕەسیدەکان و پیشان دەدا بەپێی سیستەمی ژمێریاری یەکگرتوو و لامەرکەزی حکومی ئامادەکراون، بە پێچەوانەی سیستەمی ژمێریاری پەسەندکراو کە پێویستی بە پەسەندکردنی سیستەمێکی ژمێریاری تایبەت و کۆمەڵە بەڵگەنامە و تیانووسی سەرەکی و لاوەکی هەیە لە هەموو یەکە ژمێریارییەکان بە ئامانجی ئاسانکاری بۆ شێوازی بەکارهێنانیان و دابینکردنی داتای یەکگرتوو لەسەر ئەنجامی مامەڵە داراییەکان. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان/بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابوری و گرێبەستەکان لە نوسراوی ژمارە (2567 ت لە 22/8/2024 لەسەر یاداشتەکەمان ژمارە (1/ف2) لە 20/8/2024 ئاماژەی بەوە کردووە، کە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵەوە، ئەم سیستەمە لەگەڵ سەرجەم پرۆسەکان و هاوپێچەکانی پەیوەست بەوەوە بەکاردەهێنرێت، بەو پێیەی ئەم داتایانە ناتوانرێت متمانەیان پێ بکرێت. دووەم: بەپێی ئەوەی لە بڕگەی سەرەوەدا هاتووە، بەڵگەنامەکانی خەرجکردن و کۆکردنەوە و تۆمارکردن بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە هەرێمی کوردستان بۆ چارەکی یەکەم و دووەمی ساڵی 2024 ڕێکنەخرابوو، پاڵپشتی بەرارییەکانی پشتیوانیکردن لە ڕەوایی و دروستی ڕێکارەکانیان، سەرەڕای داواکارییەکەمان بۆ ئەوە بە پێی یاداشتەکەمان بە ژمارە (1/ف2 بڕگەی 1 لە 20/8/2024)، کە وایکرد نەتوانین پشتڕاستکردنەوەو ڕەوایی و دروستی کارە داراییەکان بۆ ماوەی سەرەوە بدەین. سەبارەت بە بڕگەکانی (یەکەم، دووەم)ی سەرەوە، پێشنیار دەکەین سیستەمێکی تایبەت و کۆمەڵە بەڵگەنامە و تۆمارێکی یەکگرتوو و تەندروست پەسەند بکرێت، کە بەهێزتر بکرێت بەو شتانەی کە پشتگیری لە ڕەوایی و یەکپارچەیی کارەکانی خەرجکردن و تۆمارکردن دەکەن. سێیەم: ڕاپۆرتی کۆمپانیای وردبینی نێودەوڵەتی (دیلۆیت) بۆ ساڵی 2023 و ڕاپۆرتی وەرزی تا ڕۆژی 30/6/2024 پێمان نەدرا، کە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان/بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابووری و گرێبەستەکان لە نوسراوی ژمارە (2516 ت)ی خۆیدا لە 21/8/2024 لەسەر یاداشتەکەی ژمارە (1/ف2) مان ئاشکرا کردبوو کە ئەنجومەنی هەرێم بۆ کاروباری نەوت و غازی حکومەتی هەرێمی کوردستان لایەنی بەڵێندەرە لەگەڵ کۆمپانیای (دیلۆیت) لەسەری. نەمانتوانی دەرئەنجامی پێداچوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوت، هەناردەکردن، بەکاربردن و داهاتەکانی پەسەندکراوی چاودێر نێودەوڵەتی ببینین. پێشنیار دەکەین هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجومەنی نەوت و غازی هەرێم بکرێت و ڕاپۆرتی کۆمپانیای وردبینی نێودەوڵەتی کە پێشتر باسمان کرد پێشکەش بە ئێمە بکرێت. چوارەم: ئەو ڕاپۆرتانەی بەشی وردبینی نەوت و گاز کە پێشکەشی کارگێڕی باڵا کرابوون بۆ دەستنیشانکردنی ئەو تێبینیانەی لە کاتی کاری وردبینیدا دۆزرایەوە، ئەوەمان پێنەدرا، بە پێی یاداشتەکەمان بە ژمارە (1/ف2) لە 20/8/2024، بەو پێیەی تەنها ئەو ڕێکارانەمان بۆ دابینکرا کە لەلایەن بەشی وردبینی نەوت و گازەوە ئەنجامدرا بەپێی وەڵامەکەی کە ژمارەی (2517 ت)یان لەسەرە  لە 21/8/2024. پێشنیار دەکەین ڕاپۆرتی بەشی ئاماژەپێکراو و ئەنجامەکانی وردبینی پێشکەش بکرێت. ‌ج.    بەرهەمهێنان و داهات یەکەم: هاوکێشەی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو: هاوکێشەی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکانی دەرهاویشتوو بۆ ئێمە دابین نەکرا بۆ ئەوەی بتوانین وردبینی لە بڕی بەرهەمە نەوتییەکان بکەین، وەک وەزارەتی سامانە سروشتییەکان/بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابووری و گرێبەستەکان لە نوسراوی ژمارە (2525 ت)ی خۆیدا لە 21/8/2024 لەسەر یاداشتنامەی ژمارە (9/ف2ی بەرواری 20/8/2024)مان ئاماژەی پێکردووە، هیچ هاوکێشەیەکی بەرهەمهێنانی جێگیر نییە کە لە ڕێگەیەوە بەرهەمە نەوتییەکان بە وردی دیاری بکرێت بەهۆی گۆڕانکاری لە کوالیتی نەوتی خاو کە دەگوازرێتەوە بۆ پاڵاوگەکان، پلەی گەرمی و هۆکارەکانی کارکردنی پاڵاوگەکە، و پشت بە بڕی ڕاستەقینەی بەرهەم هێنراو بۆ هەر مانگێک دەبەسترێت، وەک چۆن بڕی نەوتی خاومان بۆ دابینکرا کە دەگەیەنرێتە پاڵاوگەکانی (لاناز و کار) و پاڵاوگەکان ئەو بڕە کە بە وردەکاری بەرهەمە نەوتییەکان لە دەرەوەی پاڵاوگەکە بە مەتر سێجا پاڵاوتراون و بە بەرمیل نەبوون، هاوکێشەی بەرهەمهێنانیان تێدا نییە، بەپێی وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ژمارە (4290 لە 9/3/2024). پێشنیار دەکەین هاوکێشەی بەرهەمهێنانی ستاندارد بۆ پاڵاوگەکان بە نەوتی خاو و بەراوردکردنی لەگەڵ بڕی ڕاستەقینەی بەرهەمهێنان پشتی پێ ببەسترێت بۆ مەبەستی چاودێری و کۆنترۆڵکردن و دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی لادانەکان. دووەم: بڕی غازی هاوەڵ: بڕی غازی هاوەڵ پەیوەست بە پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو بۆ ئەو ماوەیەی لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، (17 هەزار و 557) مەتر سێجا بووە و بەم شێوەیەی لە خشتەی ژمارە (3)دا هاتووە سوودیان لێوەرگیراوە: خشتەی ژمارە (3) بەم شێوەیە، ڕێژەی سەدی غازی سووتاو بۆ کۆی بڕی غازی هاوەڵ (34%) پێکدەهێنێت بۆ ئەو ماوەیەی کە کەوتۆتە ژێر وردبینی ڕاپۆرتەکەوە، بەپێی وەڵامی وەزارەتی سامانەکان لە نوسراوی ژمارە (2586 ت لە 25/8/2024) بۆ یاداشتەکەمان ژمارە (15/ف2 لە 24/8/2024). پێشنیار دەکەین لێکۆڵینەوە لە دەرفەتەکانی قۆستنەوەی غازی سووتاو لە پیشەسازی نەوتدا بکرێت. سێیەم: داهاتەکان: خشتەی ژمارە (4)ی خوارەوە داهاتی نەوتی خاو، غاز، بەرهەمە نەوتییەکان و داهاتی کارپێکردنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەردەخات بۆ ئەو ماوەیەی کە ڕاپۆرتەکە دەیگرێتەوە: خشتەی ژمارە (4) لەم ڕووەوە ئەم  پێشنیارانەی خوارەوەمان هەیە: 1)    داهاتی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو کۆی گشتی بڕی نەوتی خاو و کۆندێنسێتی بەرهەم هێنراو بۆ ماوەی 1/4/2024 تا 30/6/2024 لە کێڵگەکانی هەڵکەوتوو لە هەرێمی کوردستان بڕی (27,694,529) بەرمیل بووە، بەگوێرەی وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە نوسراوی ژمارە (2555 ت لە 21/8/2024) بۆ یاداشتەکەمان ژمارە (6/ف 2 لە 20/8/2024، و وەک لەم خشتەی ژمارە (5)ی خوارەوەدا دیارە. خشتەی ژمارە (5) سەبارەت بەم بابەتە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە: ‌أ.    لیستی بڕی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و کۆندێنسێت بۆ ئەو ماوەیەی کە لەم ڕاپۆرتەدا وردبینی کراوە ڕەسیدی بەرهەمهێنانی لە سەرەتای ئەو ماوەیەدا نیشان نەداوە کە بڕی (585,124) بەرمیل لە ساڵی پێشووەوە گواستراوەتەوە بەپێی ئەو ڕاپۆرتەی هاوپێچ کراوە لە نوسراوی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ژمارە (2554 ت لە بەرواری 21/8/2024) لەسەر یاداشتەکەمان ژمارە (7/ف2 لە ڕێكەوتی 20/8/2024) پێشنیار دەکەین کە ڕەسیدی سەرەتایی تۆمار بکرێت بۆ تۆمارکردنی گۆڕانکاری لە کۆگاکانی بەرهەمهێنان لە کۆتایی ئەو ماوەیەدا لە 31/12/2024. ‌ب.    جیاوازی نێوان کۆی بڕی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و ئەوانەی فرۆشراون و گواستراونەتەوە بۆ پاڵاوگەکان بڕی (233,830) بەرمیل بووە. وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لە هەرێم لە نوسراوی ژمارە (2578 ت لە ڕێکەوتی 25/8/2024) لەسەر یاداشتەکەمان (18/ف2 لە ڕێکەوتی 24/8/2024)، پاساوی بۆ ئەوە هێنایەوە، هۆکارەکانی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ (ئەو بڕە بەکارهێنراوانەی لەناو کێڵگەکەدا بۆ بەرهەمهێنانی وزەی کارپێکردن و گۆڕانکاری لە عەمبارکردن لە چارەکی دووەم و بڕی زیانەکان کە نوێنەرایەتی دەکەن بەڕێژەی 0.02% لە کۆی بڕی بەرهەمهێنان و ئەوەش لەنێو جیاوازییەکان بڕی (58,951) بەرمیل کە نوێنەرایەتی بەکارهێنانی ناوخۆیی کێڵگەکە دەکات بۆ ئەو ماوەیەی کە کەوتۆتە ژێر ڕاپۆرتەکەوە و کە کۆمپانیای کارپێکردن مافی فڕێدانی نەوتی خاوی هەیە بۆ بەڕێوەبردنی کێڵگەکە بەپێی بڕگەی (16/4) لە مەرجەکانی گرێبەستی بەشداریکردن بەبێ ئەوەی زۆرترین سەقف بۆ فڕێدانی بڕی نەوتی خاو دیاری بکات بۆ مەبەستی کارکردن بۆ ئەوەی بە پێی بنەماو پێوەر و چاودێرییەوە حسابی بۆ بکرێت. ‌ج.    ڕاپۆرتی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو کە لە وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکاندا لە نوسراوی ژمارە (2519 ت لە 21/8/2024) بۆ یاداشتی ژمارە (1/ ف2 مان لە 20/8/2024) پێی داوین، دەریخستووە کە هیچ بڕی بەرهەمهێنانێک بۆ کێڵگەکانی Harirbejil - Sarta -Baeshiqa Chiasurkh-Taqtaq بەدەست نەهاتووە، کە لەلایەن کۆمپانیاکانی Rosnefit, Genel Dno Petoil, Ttopco بەڕێوە دەبرێن. وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لە وەڵامەکەیدا لە نوسراوی ژمارە (2558 ت لە 22/8/2024) بۆ یاداشتی ژمارە (11)مان لە 22/8/2024 ئاماژەی بەوەکردووە، ئەو کێڵگانەی پێشتر ئاماژەیان پێکراوە بەرلەوەی هەناردەکردنیان لە ڕێگەی بۆری کوردستان-جەیهانەوە ڕابگیرێت، بەرهەمهێنانیان بە ڕێژەیەکی کەم بووە، بۆیە دوای ڕاگرتنی هەناردەکردن، جەدوای ئابوری نەبووە بۆ ئەم کۆمپانیایانە تا دەست بە بەرهەمهێنان بکەنەوە بڕێکی کەم. پێشنیار دەکەین هۆکارەکانی ئەمە دەستنیشان بکرێت و چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە لە ژێر ڕۆشنایی ئەو گرێبەستانەی کە ئەنجام دراون. ‌د.    (د) کۆی داهاتی بەدەست هاتوو لە فرۆشتنی بڕی نەوتی خاو (22,000,312) بەرمیل بە پاڵاوگە ناوخۆییەکان و کەرتی تایبەت، بڕی (709,115,901) دۆلار (حەوت سەد و نۆ ملیۆن و سەد و پانزە هەزار و نۆ سەد و یەک دۆلار) بووە، کە یەکسانە بە (921,850,671) هەزار دینار، نۆ سەد و بیست و یەک ملیارو هەشت سەد و پەنجا ملیۆن و شەش سەد و حەفتا و یەک هەزار دینار بۆ ئەو ماوەیەی کە پابەندە بە ڕاپۆرتی هەموارکراوەوە. نرخی فرۆشتنی (32) دۆلارە بە دابەشکردنی کۆی داهاتی ئەو ماوەیە بەسەر کۆی بڕی فرۆشراوەکان، بەپێی وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم لە نوسراوی ژمارە (2555 ت لە 21/8/2024) بۆ یاداشتەکەمان ژمارە (6/ ف 2 لە 21/8/2024)، و ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەوەی: (یەکەم) نرخی فرۆشتنی ڕاستەقینەمان بۆ دابین نەکرا کە لەلایەن وەزارەتی سامانەوە. (دووەم) وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لە هەرێم حیسابی ئەو داهاتانەی کە دەبێ و وەرنەگیراون پاک کردووەتەوە (مەقاسە) بە کەمکردنەوەی ڕەسیدی ئەو حیسابەی سەرەوە لەگەڵ چارەسەرە ژمێریارییەکانی دواتر و نیشاندانی ئەو حیساباتانەی کە لە خشتەی ژمارە (6) ئاماژەیان پێکراوە لە لایەنی خەرجیی ئەو چارەسەرانە بەبێ دانانی سنووردارکردنی پابەندبوونەکان یان کۆکردنەوە و پارەدان کە بەسەریاندا هاتووە، بەپێچەوانەی ئەو بنەما ژمێریارییانەی کە پێویستە نیشاندانی مامەڵە داراییەکان وەک خۆیان بەبێ پاکتاوکردنیان، و وەزارەت پشتگیری لەوە کردووە بە نوسراوی ژمارە (2555 ت لە 21/8/2024 لەسەر یاداشتەکەمان ژمارە (6/ ف2 لە 20/8/2024) خشتەی ژمارە (6) پێشنیار دەکەین کە حیساباتی مەقاسەی دارایی نەکرێت بۆ ئەوەی ڕەنگداوەی دەرکەوتنی ڕاستییە داراییەکان. (سێیەم) بەپێی ئەوەی لە بڕگەی (ب)ی سەرەوەدا هاتووە، ئەو بڕە داهاتانەی لە فرۆشتنی نەوتی خاو بۆ چارەکی دووەمی ساڵی 2024 بەدەست هاتوون، نەخراونەتە ئەو هەژمارە بانکییەی ژمارە (300900) کە لە بانکی ناوەندی کراوەتەوە، بەپێچەوانەی مادەی (13- یەکەم – أ)ی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵی 2023، کە تێیدا هاتووە کە کۆی گشتیی داهاتی ئەو نەوتە هەناردەکراو و فرۆشراوانەی کە لە ناوخۆدا بەرهەم دەهێنرێن لەو کێڵگانەی کە لە هەرێمدان، دەخرێنە یەک هەژماری بانکی کە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە بانکی ناوەندی عێراق دەکرێتەوە، کە تێیدا سەرجەم داهاتەکانی دەرئەنجامی هەناردەکردن یان فرۆشتنی نەوتی خاو و وەرگیراوەکانی بەبێ هیچ لێبڕینێک دەخرێنە بازاڕەوە، هەروەها سەرجەم هەژمارە هاوشێوەکانی دیکە دادەخرێن. پێشنیار دەکەین پابەندبن بە دەقی مادەی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٣ کە لە سەرەوە ئاماژەی پێکراوە. (چوارەم) لیستی بڕی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و کۆندێنسات بۆ ئەو ماوەیەی کە پەیوەستە بە ڕاپۆرتەکەوە دەریخستووە کە کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی، بەڕێوەبەری کێڵگەی کۆرمۆر، ڕاستەوخۆ بە بڕی (1,314,295) بەرمیل کۆندێنساتی فرۆشتووە، و لە ڕەسیدی حسابی داهاتی بەدەست هاتوو لەو فرۆشتنە تۆمار نەکراوە. وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان، لە وەڵامەکەیدا لە نوسراوی ژمارە (2581 ت لە 25/8/2024) بۆ یاداشتەکەمان ژمارە (17/ف2  لە 24/8/2024)، ئاماژەی بەوەکردووە، کە ئەو کارە بەپێی گرێبەستەکە ئەنجامدراوە، و مافیان هەیە ڕاستەوخۆ کۆندێنسات بە حکومەت یان لایەنی سێیەم بفرۆشن بەبێ ئەوەی بەڵگەی ئەوەمان بۆ دابین بکەن. پێشنیار دەکەین بڕگەی گرێبەست پێشکەش بکرێت کە پشتگیری لە وەڵامی وەزارەت دەکات و هۆکارەکانی نیشان نەدانیان لە حسابی داهاتدا بخرێتەڕوو. (پێنجەم) حساباتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان هێشتا پشکی حکومەتی هەرێم لە داهات نیشان نادات لەسەر گرێبەستەکان کە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان کردوویەتی لەو کێڵگە نەوتییانەی بەڕێوەی دەبەن، بەپێی وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە نوسراوە ژمارە (816 ت لە 10/3/2024) بۆ یاداشتنامەکەمان ژمارە (1/ ف2 لە 20/8/2024)، کە پێشتر لە ڕاپۆرتەکانی پێشووماندا ئاماژەمان پێکرد، دوایینیان ڕاپۆرتی ژمارە (18323/3/1/1)مان بوو لە بەرواری 14/7/2024 سەبارەت بە ئەنجامی کاری چاودێری و وردبینی لەسەر داهات و خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ ماوەی  (1/1/2024 تا 31/3/2024)، کە لە ئەنجامدا داهاتەکان وەک خۆیان نیشان نەدران. پێشنیار دەکەین ئەم داهاتانە تۆمار و جێگیر بکرێت و هۆکارەکانی نیشان نەدانی لە ئەکاونتەکاندا بخرێتەڕوو. (شەشەم) ڕادەستکردنی بڕی نەوتی خاو کە لە (400 هەزار) بەرمیل کەمتر نەبێت لە ڕۆژێکدا بۆ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی ڕاگیرا، دوای ئەوەی هەرێمی کوردستان نەیتوانی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە هەناردە بکات، ئەمەش بەپێچەوانەی مادەی (12 - دووەم ب) لە یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2023، کە مەرجی ئەوە بوو لە ئەگەری هەناردەکردنی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە یان هەر بەندەرێکی تری فەرمی دیاریکراو لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵیەوە مومکین نییە، حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندە بە ڕادەستکردنی ئەو بڕە نەوتەی کە لە بڕگەی (دووەم/أ)ی ئەم مادەیە ئاماژەی پێکراوە بۆ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بەمەبەستی بەکارهێنانی لە ناوخۆ و بەپێی ئەو پێویستییەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دیارییکردووە، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان/بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابوری و گرێبەستەکان کە لە نوسراوی ژمارە (25 ت)ی خۆیدا ئاماژەی پێکراوە 19/1/2024 ئاڕاستەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی کرد کە پێشتر پاڵاوگەی کار (11,816,280) بەرمیل نەوتی خاوی پێدراوە لەسەر بنەمای داواکاری وەزارەتی نەوتی فیدراڵی، هەروەها باجی کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنەری ئەو بڕە پارەیە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە خەرج نەکراوە. لەبەر ڕۆشنایی ئەمەش ئامادەکارییەکە تا ئەم بەروارە ڕاگیرا. پێشنیار دەکەین هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی سەبارەت بە گەیاندن و خەرجکردنی ئەو بڕە پارانە بکرێت بۆ جێبەجێکردنی ئەوەی لە بابەتەکەی سەرەوەدا هاتووە. 2)    داهاتی فرۆشتنی بەرهەمە نەوتییەکان داهاتی بەرهەمە نەوتییەکان بۆ چارەکی دووەمی ساڵی 2024 بڕی (86920220) دۆلار (هەشتا و شەش ملیۆن و نۆ سەد و بیست هەزار و دوو سەد و بیست دۆلار) هاوتای (112996286) هەزار دینار (سەد و دوانزە ملیار نۆ سەد و نەوەد و شەش ملیۆن و دوو سەد و هەشتا و شەش هەزار) دینار بووە، بۆ ئەو بەرهەمانەی لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە. خشتەی ژمارە (7) لە ڕێگەی کاری وردبینییەوە، ئەو بەیاننامانەی کە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابووری و گرێبەستەکانەوە، لە نوسراوەکەیاندا بە ژمارە (2522 ت لە 21/8/2024)، لە یاداشتەکەمان بە ژمارە (6/ ف2 لە 20/8/2024)، پێشکەشی ئێمە کرا، دەرکەوت کە وەزارەتی کارەبا لە هەرێم لە پاڵاوگەی (کار و لاناز) بە (نەوتی سووتەمەنی و گازۆیل و غازی سروشتی) بێ بەرامبەر بەبێ ئەنجامدانی چارەسەری ژمێریاری بە نیشاندانی لە حسابی داهاتی غاز و بەرهەمەکان بەکاردەبات بەپێی وەڵامەکەی بە ژمارە (2568/ ت لە 22/8/2024) لەسەر یاداشتەکەمان بە ژمارە (12/ ف2 لە 22/8/2024)، وەک لە خشتەی ژمارە (8)ی خوارەوەدا هاتووە: خشتەی ژمارە (8) وەزارەتى سامانە سرووشتییەکان لە وەڵامى سەرەوەدا پشتگیرى ئەوەى کرد و ڕایگەیاند، وەزارەتى کارەبا لە مانگى ئابەوە تۆمار نرخى ئەو سووتەمەنییە دەکات کە گواستراوەتەوە بۆ وێستگەکانى کارەبا. پێشنیار دەکەین کە ڕێکارەکانی ژمێریاری ئەنجام بدرێت بۆ دامەزراندنی بەهاکانی ئەم ڕێژانە بۆ ماوەی ڕاپۆرتکردن و ماوەی پێشوو. 3)    داهاتی کارکردن: خشتەی ژمارە (9) داهاتی کارکردن بۆ ئەو ماوەیەی کە کەوتووەتە ژێر وردبینی ڕاپۆرتەکەوە، بە ڕەسیدی (483,253) دۆلار (چوار سەد و هەشتا و سێ هەزار و دوو سەد و پەنجا و سێ دۆلار، بەرامبەر بە (628,228) هەزار دینار (شەش سەد و بیست و هەشت ملیۆن، دوو سەد و بیست و هەشت هەزار) دەخەمڵێنێت. خشتەی ژمارە (9)     لەم ڕووەوە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە: ‌أ.    ئەو گرێبەستە ئەولەویەتدارانەمان بۆ دابین نەکرا کە بۆ بەکرێدانی وێستگەکان ئەنجامدرابوون، کە داهاتەکانی لە ماوەی ڕاپۆرتەکەدا بڕی (231,462) دۆلار بووە (دوو هەزار و سی و یەک هەزار و چوار سەد و شەست و دوو هەزار دۆلار)، کە بەرامبەرە بە (300,900) هەزار دینار (سێ سەد ملیۆن و نۆ سەد هەزار دینار)، سەرەڕای داواکارییەکەمان بۆ ئەوە، بە پێی یاداشتەکەمان بە ژمارە (16/ف2 لە 24/8/2024). ‌ب.    داهاتی کرێی PORTAL کە لە خشتەی ژمارەی (9)ی سەرەوەدا نیشان دراوە، بڕی (23,712) دۆلار (دوو و سی و حەوت هەزار و دوانزە دۆلارە کە بەرامبەرە بە (30,825) هەزار دینار (سی ملیۆن و هەشت سەد و بیست و پێنج هەزار دینار) بۆ کۆمپانیای DNO بۆ ئەو پارەیەی لە کۆمپانیاکانی کارپێکردن PSC  وەرگیراوە بۆ بەرهەمهێنان ساڵانە گرێبەستە هاوبەشەکان بۆ بەدەستهێنانی خزمەتگوزارییەکانی چالاکیی بازرگانی کە نوێنەرایەتی دەکرێن لە بەشداریکردن لە تەندەر و گرێبەستەکان و بەدەستهێنانی ڤیزەی چوونە ژوورەوە. پێشنیار دەکەین بەردەوام بن لە کۆکردنەوەی ئەم کرێیانە لە کۆمپانیاکانی ماوەتەوە کە بەپێی ڕێکەوتنەکانی هاوبەشی بەرهەمهێنان گرێبەستیان لەگەڵ کراوە. ‌د.    خەرجییەکان کۆی خەرجییەکانی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و گاز و بەرهەمە نەوتییەکان و خەرجییەکانی کارکردن لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بڕی (846,454,652) دۆلار بووە (هەشت سەد و چل و شەش ملیۆن و چوار سەد و پەنجا و چوار هەزار و شەش سەد و پەنجا و دوو دۆلار بەرامبەر بە (1,100,391,047) هەزار ( تریلیۆنێک و سەد ملیار و سێ سەد و نەوەد و یەک ملیۆن و چل و حەوت هەزار) دینار بۆ ئەو ماوەیەی کە پابەندە بەو ڕاپۆرتەی لە خشتەی ژمارە (10) دا هاتووە. خشتەی ژمارە (10) ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بە: یەکەم: وەزارەت بەردەوامە لە پێنەدانی فاکتورە یان بەیاننامەی تایبەت بە حیسابکردنی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و غاز، سەرەڕای ئەوەی یاداشتی ژمارە (6/ ف2 مان لە 20/8/2024) ئاڕاستە کردبوو، ئەمەش وایکرد کە نەتوانین دڵنیابین لە دروستی حیسابکردنی تێچووی وەرگیراو یان قازانجی نەوت. پێشنیار دەکەین فاکتورە و بەیاننامەی پەیوەست بە حیسابکردنی تێچوون و قازانجەکان پێشکەش بکرێت بۆ دڵنیابوون لە وردی حیسابکردنیان. دووەم: خەرجییەکانی کۆمپانیای بۆری کوردستان خەرجییەکانی کۆمپانیای KPC بۆ دروستکردنی بۆری نەوتی خاو بەم شێوەیەن: 1) لە چوارچێوەی خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز بۆ ئەو ماوەیەی کە پەیوەستە بە ڕاپۆرتەکە، بڕی (176,918,256) دۆلار (سەد و حەفتا و شەش ملیۆن و نۆ سەد و هەژدە هەزار و دوو سەد و پەنجا و شەش) دۆلار بەرامبەر بە (229,993,732) هەزار دینار (دوو سەد و بیست و نۆ ملیار و نۆ سەد و نەوەد و سێ ملیۆن و حەوت سەد و سی و دوو هەزار) دینار بۆ خەرجی خەرجییەکان کۆمپانیای KPC، کە لەو بڕە (165) ملیۆن دۆلار، سەد و شەست و پێنج ملیۆن دۆلار بەرامبەر بە (214,500,000) هەزار دینار (دوو سەد و چواردە ملیار و پێنج سەد ملیۆن دینار) خەرجی سەرمایەن، بەپێی وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە نوسراوەکەی ژمارە (2515/ ت لە 21/8/2024) بۆ یاداشتمان ژمارە (4/ف 2 لە 20/8/2024). 2) لەبەر ڕۆشنایی بڕگەی (1)ی سەرەوە، پێویستە خەرجییە سەرمایەییەکان لەناو حیسابی خەرجی نەوت و گازدا بە بڕی (3,630) ملیۆن دۆلار (سێ ملیار و شەش سەد و سی ملیۆن) دۆلار لە کانوونی یەکەمی 2018 تا 30ی حوزەیرانی 2024) لە تۆمارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان تۆمار بکرێت، هەروەها لە خشتەی ژمارە (11)ی خوارەوەدا ئەمانەی خوارەوە نیشان دەدرێت:  خشتەی ژمارە (11)   بۆ هەموو ئەو شتانەی لە بڕگەی (1 و 2)ی سەرەوەدا هاتووە، کە دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوتی خاو بۆ ساڵانی پێشوو و ئەو شەش ساڵەی کە کەوتۆتە ژێر وردبینییەوە، پێشنیار دەکەین خەرجییەکانی کارکردن لە خەرجییە سەرمایەییەکان جیابکرێنەوە بۆ ئەوەی تێچووی بەرمیلێک وەک ئەوەی بەڕاستی هەیە و بەپێی گەڕانەوەی ساڵانەی خۆی نیشان بدرێت. 3) کۆپییەکی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ کۆمپانیای KPC ئەنجامدراوە و میکانیزمی حیسابکردنی خەرجییەکانی کارکردن بە بڕی (11,918,256) دۆلار و یازدە ملیۆن و نۆ سەد و هەژدە هەزار و دوو سەد و پەنجا و شەش دۆلارە بەرامبەر بە (15,493,732) هەزار دینار (پانزە ملیار و چوار سەد و نەوەد و سێ ملیۆن و حەوت سەد و سی و دوو هەزار) دینار )مان بۆ دابین نەکرا و لیستی خەرجییەکانی ئەو ماوەیەی کە پەیوەستە بە ڕاپۆرتەکەوە، سەرەڕای داواکارییەکەمان بۆ ئەوە بەپێی یاداشتەکەمان بە ژمارە (2/ ف2 لە 20/8/2024). پێشنیار دەکەین کە کۆپییەکی لیستی گرێبەستەکە و خەرجییەکانی کارکردن پێشکەش بکرێت. 4) وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان، لە نوسراوی ژمارە (2731/ ت لە 3/9/2024)، ئاماژەی بەوەکردووە، کە کۆمپانیای KPC پابەندە بە بیمەکردنی بۆرییەکە بەپێی بڕگەی (37- بیمە)ی ئەو گرێبەستەی کە لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و کۆمپانیای ئاماژەپێکراودا ئەنجامدراوە، بەبێ ئەوەی بەڵگەنامەی بیمە و تەواوی گرێبەستەکەمان بۆ دابین بکات کە ئەنجامدراوە بۆ ئەوەی بتوانین پشتڕاستی بکەینەوە ڕەوایەتی ئەو بڕگەیەی کە لە گرێبەستەکەدا هاتووە. پێشنیار دەکەین کە بەڵگەنامە پەیوەندیدارەکانی بیمە پێشکەش بکرێت. سێیەم: خەرجی بەرهەمی نەوت خشتەی ژمارە (12)ی خوارەوە کۆی خەرجییەکانی بەرهەمە نەوتییەکان بۆ ئەو ماوەیەی کە لە ژێر پێداچوونەوەدایە نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (12) سەبارەت بە خشتەی ژمارە (12)، ئەمانەی خوارەوەمان هەیە: 1) ئەو گرێبەستانەمان بۆ دابین نەکرا کە لەگەڵ کۆمپانیاکانی پاڵاوتن، کۆمپانیاکانی دابینکردنی بەرهەمە نەوتییەکان، سەرەڕای داواکاریمان بۆ ئەوە لە یاداشتەکەمان ژمارە (22/ ف2 لە 24/8/2024. پێشنیار دەکەین هەموو ئەو گرێبەستانە پێشکەش بکرێت کە لەگەڵ کۆمپانیاکانی سەرەوە ئەنجام دراون. 2) لەناو ئەو خەرجییانەی سەرەوەدا بڕی (39,949,103) دۆلار (سی و نۆ ملیۆن دۆلار و نۆ سەد و چل و نۆ هەزار و سەد و سێ دۆلار) هەیە، کە بەرامبەرە بە (51,933) ملیۆن دینار (پەنجا و یەک ملیار و نۆ سەد و سی و سێ ملیۆن دینار)، کە نوێنەرایەتی خەرجی سەرمایە دەکات بۆ دامەزراندنی کۆگاکان کە نەبوون لە خەرجییە سەرمایەییەکاندا نیشان دەدرێت، کە کاریگەری لەسەر واقیعی خەرجییەکانی بەرهەمی نەوت هەیە. وەزارەتی سامانە سروشتیەکان لە نوسراوی ژمارە (2607 ت لە 27/8/2024) لەسەر یاداشتەکەمان ژمارە (26/ف2 لە 24/8/2024) (کە ئەو بڕە پارەیەی پێشتر ئاماژەی پێکراوە نوێنەرایەتی مافی ئەو کۆمپانیایە دەکات کە گرێبەست لەگەڵ وەزارەت دەکات وەک پابەندبوونێکی پەیوەست بەو خەرجیانەی کە لە پەرەپێدانی ئەو ئیمکاناتانەی دیاریکراون بۆ هەڵگرتنی نەوت و بەرهەمەکان، لەوانەش ستراتیژی تانکی و کۆگاکان، بەپێی ئەو گرێبەستەی کە لە نێوان هەردوو لایەنەکەدا کراوە). بەبێ ئەوەی ناوی کۆمپانیای بەڵێندەرمان بۆ دابین بکات، گرێبەستەکە کۆتایی هات، و بازنەی کارەکە تەواو بوو. پێشنیار دەکەین خەرجییە سەرمایەییەکان لە خەرجییەکانی بەرهەمی نەوت جیا بکرێتەوە و خەرجییە پێویستەکان لە پێشینەدا دابنێن. چوارەم: تێچووی کارکردن: کۆی خەرجییەکانی کارکردن بڕی (5023566) دۆلار (پێنج ملیۆن و بیست و سێ هەزار و پێنج سەد و شەست و شەش دۆلار)، کە بەرامبەرە بە (6530635) هەزار دینار (شەش ملیار و پێنج سەد و سی ملیۆن و شەش سەد و سی و پێنج هەزار دینار)، وەک لە خوارەوەو خشتەی ژمارە (13)دا وردەکارییەکانی هاتووە: خشتەی ژمارە (13) ئێمە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: 1) تێچووی پشکنینی تاقیگەیی بە بڕی (291,509) دۆلار (دوو سەد و نەوەد و یەک هەزار و پێنج سەد و نۆ دۆلار) هاوتای (378,961) هەزار دینار (سێ سەد و حەفتا و هەشت ملیۆن نۆ سەد و شەست و یەک هەزار دینار)ە کە دراوە بە کۆمپانیای Saybolt ، پشکنەری سێیەم، بۆ پشکنینی هەناردەکراوی نەوتی خاو بۆ مانگەکانی شوبات و ئاداری 2023، بەپێی وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان/بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابوری و گرێبەستەکان لە نوسراوی ژمارە (2556/ ت لە 22/8/2024) بۆ یاداشتی ژمارە (10)مان لە 2024/8/21، کە ئاماژەیە بۆ ئەوەی خەرجیەکانی تۆمارنەکردووە کە لەساڵی خۆیدا دەبوو بیدات و ساڵەکەی لێوەرگیراوە 2024 بەم خەرجییانە. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە نوسراوی ژمارە (2575/ت لە 2024/8/25 بۆ یاداشتەکەمان ژمارە (19/ ف2 لە 24/8/2024)، خەرجکردنەکە بەپێی ئەو گرێبەستەی لە نێوان خۆی و فەرمانگەکەدا کراوە، و گرێبەستە واژۆکراوەکە نەخراوەتە بەردەم ئێمە سەرەڕای داواکارییەکەمان بۆ ئەوە لە یاداشتەکەمان ژمارە (28/ ف2 لە 27/8/2024، بۆ ئەوەی بتوانین وردبینی ئەو بڕە پارانەی کە خەرجکراون پشتڕاست بکەینەوە. پێشنیار دەکەین ئەو گرێبەستە پێشکەش بکرێت کە لەگەڵ کۆمپانیاکە کراوە. 2) لە چوارچێوەی خەرجی کارکردندا بڕی (2,632,204) دۆلار (دوو ملیۆن و شەش سەد و سی و دوو هەزار و دوو سەد و چوار دۆلار) هەیە، کە بەرامبەرە بە (3,421,865) هەزار دینار (سێ ملیار و چوار سەد و بیست و یەک ملیۆن و هەشت سەد و شەست و پێنج هەزار دینار) بۆ جیاوازی ئاڵوگۆڕی دراو لە ماوەی پەیوەست بە ڕاپۆرتەکە. وەزارەت لە وەڵامەکەیدا بە ژمارە (2556/ت لە 22/8/2024 بۆ یاداشتەکەمان بە ژمارە (10/ ف2 لە 21/8/2024)، واتە جیاوازی نرخی ئاڵوگۆڕی فەرمی بە بڕی (1300) دینار بۆ هەر دۆلارێک، کە پەسەندکراوە لە جێگیرکردنی ئەو بڕە پارانەی بە دینار لە تەرازووی پێداچوونەوە تا 30/6/2024 پێشکەشمان کراوە، و وەرگرتنی نرخی دۆلار بەپێی بازاڕ لە پێدانی باج لە کاتی گواستنەوەیان لە بانکی پەیوەندیدار، کە لە نێوان (1470 - 1518) دیناردا بووە بۆ هەر دۆلارێک بۆ ئەو ماوەیەی کە ڕاپۆرتەکە پێوەی پابەندە. پێشنیار دەکرێت ئەو نرخە فەرمیانەی ئاڵوگۆڕکردن کە لەلایەن بانکی ناوەندییەوە ڕاگەیەندراوە پەسەند بکرێت. 3) موچە و خەرجی ڕاوێژکاران بۆ ماوەی پابەندی ڕاپۆرتەکە بڕی (251420) دۆلار (دووسەدو و پەنجا و یەک هەزار و چوار سەد و بیست) دۆلار بووە، کە بەرامبەرە بە (326846) دینار (سێ سەد و بیست و شەش ملیۆن و هەشت سەد و چل و شەش هەزار دینار). گرێبەستەکانی ڕاوێژکارانمان بۆ دابین نەکرا سەرەڕای داواکاریمان بۆ ئەوە بەپێی یاداشتەکەمان بە ژمارە (10/ ف2 لە 21/8/2024). 4) لە چوارچێوەی خەرجی کارکردن (1,579,200) دۆلار (یەک ملیۆن و پێنج سەد و حەفتا و نۆ هەزار و دوو سەد دۆلار) بۆ کرێی پاراستنی دامەزراوە نەوتییەکان کە نوێنەرایەتی دەکرێت بە گرێبەست لەگەڵ ئەو دوو کۆمپانیایەی لە خشتەی ژمارە (14)ی خوارەوە ئاماژەیان پێکراوە: خشتەی ژمارە (14) لەم ڕووەوە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە: ‌أ.    ئەو گرێبەستەی لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و کۆمپانیای Black WOLF کراوە، کە ماوەی گرێبەستەکە لە 1/2/2022 تا 31/12/2024 ە، لە کاتێکدا بەرواری واژۆکردنی گرێبەستەکە بە 8/6/2022 لەلایەن لایەنی یەکەمەوە دیاریکراوە، کە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە نوێنەرایەتی دەکرێت، و بەرواری 8/6/2024 لەلایەن لایەنی دووەمەوە دیاریکراوە، واتە دوای ئەوەی گرێبەستەکە هەبووە بەسەرچووە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ فۆرماڵیزمی گرێبەستەکە و ناتەبایی لە بەرواری واژۆکردنی نێوان هەردوو لایەنەکەدا. ‌ب.    ئەو گرێبەستەی لەگەڵ کۆمپانیای Black WOLF ئەنجامدراوە ژمارەی کارمەندانی پاسەران کە گرێبەستەکە دەیگرێتەوە و ژمارەی ئەو شوێنە مەیدانیانەی کە پاراستن دەیگرێتەوە دیاری نەکردووە، لەکاتێکدا لیستەکانی ئەو داواکاریانەی کە لەلایەن کۆمپانیای Black WOLF دەرکراون، بەپێی نووسراوی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ژمارە (2588/ت لە 25/8/2024، لەسەر یاداشتنامەی ژمارە (21/ف2)مان بۆ دابینکراوە. لە بەرواری 24/8/2024، بۆ مانگەکانی (کانونی دووەم، شوبات، ئازار)، ژمارەی (372) کارمەندی پاسەوان بۆ سێ شوێن لە کێڵگەکەدا دیاریکرد. ‌ج.    گرێبەستەکە بڕگەیەکی تێدا نەبووە کە لایەنی دووەم نامەی گەرەنتی بۆ بڕی گرێبەستەکە پێشکەش بکات وەک گەرەنتییەک بۆ ئەو مافە مەیدانیانەی کە کۆمپانیاکە دەیپارێزێت. ‌د.    وەڵامێکی قەناعەت پێکەرتان نەداینەوە سەبارەت بە هۆکارەکانی گرێبەستکردن لەگەڵ کۆمپانیاکانی پاراستن کە پێشتر ئاماژەیان پێکراوە بەبێ پەنابردن بۆ پاراستنی دامەزراوە نەوتییەکانی سەر بە وەزارەتی ناوخۆ، بەپێی یاداشتەکەمان ژمارە (21/ف2  لە 24/8/2024، بەو پێیەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ئاماژەی بەوە کردووە کە ئەمە لە چوارچێوەی دەسەڵاتی خۆیدا بووە بەبێ ئەوەی ئەمە لە وەڵامەکەیدا بەڵگە بکات، بەڵکو زیاتر پەنای بردە بەر بڕگەیەکی گرێبەستی تایبەت بە خولی پێنجەمی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی، بەپێی نووسراوی ژمارە (2757/ ف2 لە 3/9/2024). پێشنیار دەکەین هۆکارەکانی ئەوەی لە بڕگەکانی سەرەوەدا هاتووە بخرێتەڕوو، لەگەڵ پێشکەشکردنی بەرایی باوەڕپێکراو. ‌ه.    قەرزداران (مەدینیون) یەکەم:  کۆی ڕەسیدی حیسابی بانکی قەرزدار (171,488,027) دۆلار (سەد و حەفتا و یەک ملیۆن و چوار سەد و هەشتا و هەشت هەزار و بیست و حەوت دۆلار) بووە، کە دەکاتە (222,934,431) هەزار دینار و (دوو سەد و بیست و دوو ملیار و نۆ سەد و سی و چوار ملیۆن و چوار سەد و سی و یەک هەزار) دینار، تا 30/6/2024، لە خشتەی ژمارە (15) نیشان دراوە، پێگەی ئەو ڕەسیدانە تا بەرواری ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە لەسەر بنەمای وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتیەکانە لە نوسراوی ژمارە (2566/ ت لە 22/8/2024 بۆ یاداشتی ژمارە (13/ ف 2)مان لە 22/8/2024؛ خشتەی ژمارە (15) پێشنیار دەکەین بەردەوام بن لە کۆکردنەوەی ئەو ڕەسیدانە کە ماونەتەوە. دووەم: ڕەسیدی حیسابی ئێستای نێوەندگیری (مەدین) بە بڕی (9,109,282,012) دۆلار (نۆ ملیار و سەد و نۆ ملیۆن دوو سەد و هەشتا و دوو هەزار و دوانزە) دۆلاری گواستراوەتەوە لە ساڵی پێشووەوە کە تێیدا سەرجەم ڕەسیدی داهات و خەرجییەکان و حیسابی ئێستای وەزارەتی کارەبا و وەزارەتی دارایی داخراوە و باڵانسی نەختینەی سەرمایەگوزاری بەسەردا کراوە بۆ ساڵی/2023، کە پێشتر ئاماژەمان پێدا لە ڕاپۆرتی وردبینیمان ژمارە (18323/3/1/1) لە 14/7/2024 سەبارەت بە ئەنجامی وردبینی و کاری کۆنتڕۆڵ لەسەر داهات و خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ ماوەی لە (1/1/2024 تا 1/3/2024)، کە دەریدەخات ئەو حسابە بۆ ئەنجامدانی هاوسەنگی تەرازووی پێداچوونەوە بەکارهاتووە بە هۆکار لە جێبەجێنەکردنی سیستەمی ژمێریاری. پێشنیار دەکەین چارەسەری ژمێریاری بکرێت بۆ ئەوەی ڕەسید کردنەوە وەک خۆی ڕەنگ بداتەوە. سێیەم: ڕەسیدی پێشوەختە بە بڕی (209,322,466) دۆلار (دوو سەد و نۆ ملیۆن و سێ سەد و بیست و دوو هەزار و چوار سەد و شەست و شەش دۆلار) هاوتای (دوو سەد و حەفتا و دوو ملیار و سەد و نۆزدە ملیۆن دینار)ە، کە لە حیساباتی خەرجییەکان بۆ داهاتی بەرهەمەکانی نەوت دەردەکەوێت. گواستراوەتەوە و لە هەژماری پێشوەختەدا تۆمار کراوە بۆ سوودی کۆمپانیای کار. وەزارەتی سامانە سروسشتییەکان لە نوسراوی ژمارە (2570/ ت لە 28/8/2024 لەسەر یاداشتەکەمان ژمارە (23/ف 2 لە 24/8/2024) ئاماژەی بەوەکردووە، گرێبەستێک لەگەڵ کۆمپانیای کار واژۆ کراوە بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەیەک بۆ دروستکردنی بۆری غاز کە لە پارێزگای هەولێرەوە درێژدەبێتەوە بۆ پارێزگای دهۆک بە ئامانجی دەستەبەرکردنی پێداویستی غاز بۆ وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە ساڵی 2024 لە پارێزگای دۆهوک. بۆ مەبەستی دابینکردنی دارایی ئەم پڕۆژەیە، حکومەت بڕیاریدا ئەو داهاتانەی کە لە ئەنجامی بەرهەمە پاڵاوتراوەکانی پاڵاوگەی کارەوە دێتە ئاراوە بۆ ئەم مەبەستە تەرخان بکات. گرێبەستی ئەنجامدراومان بۆ دابین نەکرا بۆ ئەوەی بتوانین بەردەوامین لە جێبەجێکردنی قۆناغەکانی تەواوکردن سەرەڕای داواکاریمان بۆ ئەوە لە یاداشتنامەی ژمارە (28/ف 2 لە 27/8/2024. پێشنیار دەکەین ئەو گرێبەستە پێشکەش بکرێت کە بۆ دروستکردنی پڕۆژەی بۆرییەکەی پێشوو و قۆناغەکانی جێبەجێکردنی ئەنجامدراوە. ‌و.    قەرزدەرەکان (دائنون) یەکەم: کۆی ڕەسیدی حیسابی قەرزدەرەکان (پارەی کۆمپانیاکان کە بە قەرزەکانی بەرھەمھێنان و گواستنەوەی نەوتی خاو و غاز نوێنەرایەتی دەکرێت و ئەو قەرزانەی کە بۆ کشانەوەی کۆمپانیای KNOC ی کۆری و پارەی نەختینەی پێشوەختە وەرگیراون) تا 30/6/2024 و بەپێی ئەوەی لە نوسراوی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان هاتووە ژمارە (2590/ ت لە 25/8/2024 لە وەڵامی یاداشتەکەمان بە ژمارە (25 / ف2 لە 24/8/2024 بڕی (9250827110) دۆلار، نۆ ملیار دوو سەد و پەنجا ملیۆن و هەشت سەد و بیست و حەوت هەزار و سەد و دە دۆلارە بەرامبەر بە (12,026,075) ملیۆن دینار (دوانزە ترلیۆن وبیست و شەش ملیار و حەفتا و پێنج ملیۆن) دینار، لەوانەش باڵانسی گواستراو لە ساڵانی ڕابردوو بە بڕی (5,735,860,490) دۆلار ( پێنج ملیار و حەوت سەد و سی و پێنج ملیۆن و هەشت سەد و شەست هەزار و چوار سەد و نەوەد دۆلار، بەرامبەر بە (7,456,619) ملیۆن دینار (حەوت ترلیۆن و چوار سەد و پەنجا و شەش ملیار و شەش سەد و نۆزدە ملیۆن دینار)، وەک لە خشتەی ژمارە (16)دا دیارە. خشتەی ژمارە (16) پێشنیار دەکرێت بەدواداچوون بۆ پێدانی ئەم شایستانە بکرێت بۆ ئەوەی سوودی دواکەوتنی پارەدان نەبێت ئەگەر بڕگەی گرێبەستی هەبێت کە ئەمە دیاری بکات. دووەم: ڕەسیدی حسابی وەبەرهێنراوی وەرگیراو بە بڕی (20,563,625) دۆلار (بیست ملیۆن و پێنج سەد و شەست و سێ هەزار و شەش سەد و بیست و پێنج دۆلار) یەکلایی کرایەوە، کە دەکاتە (2,683) ملیۆن دینار (دوو ملیار و شەش سەد و هەشتا و سێ ملیۆن) دینار بۆ نیوەی دووەمی ساڵ / 2024). وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە نوسراوی ژمارە (2606/ ت) لە 27/8/2024 لەسەر یاداشتمان ژمارە (23 / ف2 لە 24/8/2024) ئاماژەی بەوەکردووە، باڵانسی وەبەرهێنان بۆ ئەو بڕە پارانەیە کە لە بریکاری فرۆشتنەوە وەرگیراوە کە نەوتی سپی بەسەر هاووڵاتیاندا دابەش دەکەن و دواتر بڕە پارەکانیان دەگوازرێتەوە بۆ کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت، لەوانەش کۆمپانیای ساوث کوردستان، کە بە دابینکردنی پێداویستییەکان نەوتی سپی هەڵدەستێت، و هیچ شتێکمان بۆ دابین نەکرا بۆ پشتگیریکردن لە یەکلاکردنەوەی ڕەسیدی وەبەرهێنانەکان بە شایستەی ئەم کۆمپانیایانە پێشنیار دەکەین کە بەراییەکانی بەرزکراوە، گرێبەستی واژۆکراو و بەڵگەی یەکلاکردنەوەی ڕەسیادی حیسابی ئەمانات لەگەڵ ئەم کۆمپانیایانە پێشکەش بکرێت. ‌ز.    پارەی کاش لە بانکەکان: وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لە هەرێم خاوەنی 5 هەژماری بانکییە وەک لە خشتەی ژمارە (17) خوارەوە دیارە: خشتەی ژمارە (17) ئێمە ئەمانەی خوارەوەمان هەیە سەبارەت بەم بابەتە: وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بەڕێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابووری و گرێبەستەکان- ژمێریاری نەوت و گاز بەردەوامە لە تۆمارکردنی ڕۆیشتنی پارە لە بانکەکاندا لە بەیاننامەکانی هاوپێچکراو بە تەرازووی پێداچوونەوە، پشتبەستن بە بەیاننامەی بانکی مانگانەی بۆ ئەو ژمێریارانەی سەرەوە، بەبێ ئامادەکردنی لە ژێر ڕۆشنایی ئەو تۆمارەی لە تۆمارە داراییە یەکگرتووەکاندا، لە ژێر ڕۆشنایی ئەو مامەڵە داراییانەی لەسەری بەدەست هاتووە. ڕەسیدەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە بەپێی بەیاننامەی بانکی و پشتڕاستکردنەوەی ڕەسیدەکان تا 30/6/2024 ڕاپۆرتکراون. پێشنیار دەکەین کە جووڵەی پارە لە تۆمارە داراییەکاندا تۆمار بکرێت، کە پشتگیری بکرێت بە یەکەمایەتیدان، بۆ دڵنیابوون لە وردی و هاوتایی مانگانەی بانکی. ‌ح.    باج یەکەم: وەزارەتی سامانە سروشتیەکان ڕوونی کردەوە کە ئەو کۆمپانیا نەوتیانەی گرێبەست دەکەن لە گرێبەستی بەشداریکردن و کرێکارانی بیانی بە پێی بڕگەی (31 – 4 و 5 لە بڕگەکانی ئەو گرێبەستانە لە باجی داهات بەخشراون و بە پێی وەڵامی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان/ بەرێوەبەرایەتی گشتی کاروباری ئابووری و گرێبەستەکانی ژمارە (2539 ت) لە ڕۆژی  (21/8/2024) بۆ یاداشتنامەکەمان ژمارە (8/ ف2 لە 20/8/2024 بەبێ بوونی بنەمایەکی یاسایی بۆ لێخۆشبوونی ئەو کۆمپانیایانە بەپێچەوانەی یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستانی عێراق ژمارە (22)ی ساڵی 2007 مادەی چل - دووەم) کە تێیدا هاتووە (دەکرێت بەڵێندەر لە باج لە گرێبەستی نەوت بە پێی یاسا بەخشرابێت). پێشنیار دەکەین پابەندبن بەو یاسایەی پێشتر باسمان کرد. دووەم: هیچ شتێکمان بۆ دابین نەکرا بۆ پشتگیریکردن لە ملکەچکردنی ڕاوێژکارە گرێبەستکراوەکان بۆ باجی ڕاگرتنی ڕاستەوخۆ بە پێشێلکردنی یاسای باجی داهات ژمارە (113)ی ساڵی ١٩٨٢ (هەموارکراو). وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بەپێی وەڵامەکەی کە لە سەرەوە ئاماژەی پێکراوە سەبارەت بەو گرێبەستانەی لە نێوان وەزارەت و ڕاوێژکارەکاندا ئەنجامدراون، ڕایگەیاندووە (ڕاوێژکار تەنها بەرپرسیار دەبێت لە پێدانی باجی پێویست لە هەر وڵاتێکدا لەسەر ئەو بڕە پارانەی کە ڕاوێژکار بەپێی ئەم گرێبەستە وەریدەگرێت. وەزارەت هیچ بەرپرسیارێتییەک لە ئەستۆ ناگرێت بەهیچ شێوەیەک لە پێدانی باجەکان و هیچ پابەندبوونێکی قەرەبووکردنەوە یان زیادکردنی کۆی گشتی لەم بارەیەوە نابێت، لەگەڵ ئەو پێشکەشکردنەی کە کۆپی ئەم گرێبەستانەمان بۆ دابین نەکرا سەرەڕای داواکاریمان بۆ ئەوە بەپێی یاداشتنامەی ژمارە (10/ ف 2 لە 21/8/2024). پێشنیاری پابەندبوون بە یاسای باجی داهاتی سەرەوە دەکەین.  

راپۆرتی شیكاری: هێمن خۆشناو له پرۆسه‌ی خۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و ده‌ستبه‌رداربوونی (په‌،كه‌،كه‌) له‌ چه‌ك، هیچ لایه‌نێك له‌مه‌ڕ دواڕۆژو چاره‌نوسی (پژاك) به‌تایبه‌تی توركیا قسه‌ ناكات! سه‌ره‌ڕای بێده‌نگیش پێناچێت پژاك له‌ ئه‌جنداو ماتماتیكی ده‌وڵه‌تی توركیا، ئێران و ئه‌كته‌ره‌ ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا نه‌بێت. پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) كه‌ وه‌كو باڵی پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌،كه‌،كه‌)ش له‌ ئـ‍ێران و رۆژهه‌ڵاتی كوردستان ده‌ناسرێت له‌ 4 نیسانی ساڵی 2004 دامه‌زراوه‌. ئه‌م حزبه‌ باڵی سه‌ربازیی تایبه‌تی به‌خۆی هه‌یه‌و له‌ژێر ناوی یه‌كینه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان (یه‌ره‌كه‌) له‌ چه‌ندین ناوچه‌ی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان (كوردستانی ئێران) و قه‌ندیل جموجۆڵی هه‌یه‌.  له‌دوای ساڵی 2004 چه‌ندین جار هێزه‌كانی ئێران و گه‌ریلاكانی پژاك روبه‌ڕووی یه‌كتربوونه‌ته‌وه‌، تیایدا هه‌ردوولا زیانی گیانیان به‌ركه‌وت. له‌ هاوینی ساڵی 2011 سوپای ئێران هێزێكی زۆری به‌ پاڵپشتی تۆپخانه‌و هه‌لیكۆپته‌ری سه‌ربازیی ئۆپاراسیۆنێكی به‌رفراوانی بۆ سه‌ر قه‌ندیل ده‌ستپێكرد، چه‌ندین گوندو ناوچه‌ی هه‌رێمی كوردستان بۆمبارانكران و سوتێندران. ئۆپراسیۆنه‌كه‌ درێژه‌ی كێشا تا هه‌ردوولا له‌به‌رواری (29 ئه‌یلولی 2011) گه‌یشته‌ رێككه‌وتن و ئاگربه‌ست راگه‌یه‌ندرا. له‌دوای ئه‌م به‌رواره‌ش جار جار هێزه‌كانی پژاك و ئێران به‌ره‌نگاری یه‌كتر بوونه‌ته‌وه‌، به‌ڵام به‌ قه‌باره‌ی بچووك و شه‌ڕی له‌ناكاو. پژاك كه‌ له‌ ئێستادا له‌لایه‌ن هاوسه‌رۆكان (ئەمیر کەریمی – پەیمان ڤیان) سه‌ركردایه‌تی ده‌كرێت، یه‌كێكه‌ له‌ ئه‌ندامانی كۆما جڤاكێن كوردستان (كه،‌ جه‌، كه‌) كه‌ جگه‌ له‌م پارته‌ چه‌ندین پارت و رێكخراوی دیكه‌ی كوردستانیش تیایدا ئه‌ندامن و (عه‌بدولڵا ئۆجالان) رێبه‌ری (په،‌ كه،‌ كه‌) وه‌كو مه‌رجه‌عی فیكری و سیاسی خۆیان ده‌بینن.  له‌دوای تێكچوونی پرۆسه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد له‌ توركیا له‌ 22 ته‌مموزی 2015، سوپای توركیا تا ئاستێكی زۆر رێگای له‌ په‌یوه‌ندیكردنی گه‌نجانی كورد له‌ باكوری كوردستان به‌ (په‌، كه‌، كه‌)ﻩوه‌ گرت. ئه‌مه‌ش وایكرد رێژه‌و ژماره‌ی گه‌ریلاكانی كوردی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له‌ناو ریزه‌كانی (په‌، كه‌، كه‌) به‌ره‌و هه‌ڵكشان بچێت. پێشبینی ده‌كرێت له‌ئێستادا رێژه‌ی گه‌نجانی رۆژهه‌ڵات له‌ناو كۆی سیسته‌می سه‌ربازیی (كه‌، جه‌، كه‌) 35٪ بێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ پژاك بۆته‌ به‌شێكی گرنگ له‌ سه‌رمایه‌ی سه‌ربازیی، سیاسیی، ئابوریی، كۆمه‌ڵایه‌تیی، رێكخراوه‌یی و دیپلۆماسیی (كه‌، جه‌، كه‌)و هه‌موو لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ناچارن حیسابی بۆ بكه‌ن و حسابی له‌سه‌ر بكه‌ن. ئه‌گه‌ر چی پرۆسه‌ی دیالۆگی چاره‌سه‌ری پرسی كورد له‌نێوان ئیمرالی و توركیا، كه‌ له‌ تشرینی یه‌كه‌می 2024 دا ده‌ستپێكراوه‌، خۆهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و چه‌كی دانانی (په،‌ كه‌، كه‌) له‌خۆ ده‌گرێـت. به‌ڵام په‌یڕه‌وكردنی تاكتیكی سه‌رداپۆشین و دزه‌نه‌كردنی زانیارییه‌كان له‌مه‌ڕ پرۆسه‌كه‌، به‌تایبه‌تی ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته‌ به‌ پژاك، ناچارمان ده‌كات له‌ سۆنگه‌ی لێدوانه‌كانی پێشتری ئۆجالان خوێنده‌وه‌ بۆ رۆڵی داهاتووی پژاك بكه‌ین. (عه‌بدولڵا ئۆجالان) له‌ ساڵی 2008 په‌یوه‌ست به‌ نیگه‌رانی ئێران له‌ كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی (په‌، كه‌، كه)‌ له‌ناو توركیا بۆ هه‌رێمی كوردستان له‌ رێگای پارێزه‌رانی ئاگاداری قه‌ندیل ده‌كاته‌وه‌ تا رێوشوێنی پێویست بگرنه‌به‌ر له‌به‌رامبه‌ر ئه‌گه‌ری هه‌وڵی تێكدانی پڕۆسه‌كه‌ له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه‌. له‌ ساڵی 2013شدا له‌ساته‌وه‌ختی پرۆسه‌ی چاره‌سه‌ری ئۆجالان ئه‌مجاره‌ش به‌ڵام به‌ راشكاوانه‌تر له‌باره‌ی ئێران قسه‌ ده‌كات و پێیوایه‌ ئێران هه‌موو كاتێك ده‌توانێ كرده‌وه‌ی چه‌كداریی دژ به‌ توركیا ئه‌نجامبدات و دواتریش بیخاته‌ ئه‌ستۆی (په‌، كه‌، كه)و به‌مشێوه‌یه‌ پرۆسه‌كه‌ له‌بار ببات. بۆ ئه‌وه‌ی قه‌ندیل بتوانێ رێوشوێنی خۆی بگرێته‌به‌ر له‌به‌رامبه‌ر ئه‌گه‌رێكی له‌مشێوه‌یه‌ش ئۆجالان‌ داوا ده‌كات:" تاكه‌ رێگا بۆ ئه‌وه‌ی ئێران ئاسته‌نگ بكرێت، پێویسته‌ پژاك ژماره‌ی هێزه‌كانی خۆی بگه‌ینێته‌ 40 هه‌زار كه‌س". گرنگی ئه‌م قسه‌ی ئۆجالان رووه‌ سیاسیه‌كه‌یه‌تی تا رووه‌ ته‌كنیكیه‌كه‌ی. له‌هه‌مان كاتدا ئه‌م قسه‌یه‌ بۆ دۆخی شاراوه‌ی ئه‌مڕۆ به‌رچاوروونیه‌كی هێجگار گرنگه‌.  فاكتێكی دیكه‌ كه‌ ده‌كرێت له‌ رێگایه‌وه‌ بزانین، ده‌وڵه‌ت و ئۆجالان به‌یه‌كه‌وه‌ له‌باره‌ی پژاك چۆن بیر ده‌كه‌نه‌وه‌، ئه‌م دۆخه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌یه‌ كه‌ پێیدا تێپه‌ڕده‌بین. شه‌ڕی ئۆكرانیا، رووداوه‌كانی ناوچه‌كه‌ له‌ سوریاو لوبنان، رۆڵی ئیسرائیل له‌م پرسانه‌دا، قه‌یرانی هیندستان له‌گه‌ڵ پاكستان و رۆڵ و پلانی ئیداره‌ی ئه‌مریكا كاریگه‌ریان له‌سه‌ر یه‌كلاكردنه‌وه‌ی چاره‌نوس و ئه‌جنداكان هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ پژاك. ئه‌م دۆخه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌ی له‌ ئارادایه‌ ده‌رفه‌ت بۆ توركیا ده‌ڕه‌خسێنێت تا پێگه‌و رۆڵی خۆی زیاتر بكات له‌ناوچه‌كه‌دا، له‌ هه‌مان كاتیشدا روبه‌ڕووی كۆمه‌ڵێك دژه‌ ده‌رفه‌تیشی ده‌كاته‌وه‌، ئه‌گه‌ر به‌چاوی به‌راوردكاریی سه‌یریان بكه‌ین دژه‌ ده‌رفه‌ت له‌ ده‌رفه‌ت بۆ توركیا زیاتره‌. چونكه‌ دژه‌ ده‌رفه‌ته‌كان له‌ چه‌ندین لاوه‌ توركیای خسۆته‌ ناو به‌ره‌ی دژه‌ هاوپه‌یمانه‌كانی له‌ ناتۆدا. له‌ گفتوگۆی نێوان ئۆجالان و ده‌وڵه‌تدا، له‌سه‌ر ئه‌و هێزو توانایه‌ رێككه‌وتن ده‌كرێت كه‌ په‌كه‌كه‌ له‌ناو هاوسه‌نگیه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌ده‌ستیهێناوه‌. ئێران ركابه‌ره‌ مێژوویی و ناوچه‌ییه‌كه‌ی توركیا، یه‌كێكه‌ له‌و پانتایه‌ جوگرافیایه‌ی كه‌ (په‌، كه‌، كه‌ - پژاك) تیایدا خاوه‌ن توانای سیاسیی، سه‌ربازیی، كۆمه‌ڵایه‌تیی و دیپلۆماسییه‌. له‌ ساڵانی رابردوودا له‌ باشوری قه‌فقاسیا به‌رژه‌وه‌ندی ئێران و توركیا به‌ره‌نگاری یه‌كتربوونه‌وه‌، به‌ تایبه‌تی له‌ پرسی ئازه‌به‌یجان – ئه‌رمه‌نستاندا. له‌ ئێستاشدا ئه‌م بارودۆخه‌ ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تییه‌ی ئێران تێیكه‌وتووه‌ ده‌رفه‌تێكه‌ بۆ توركیا بۆ ئه‌وه‌ی له‌ گه‌ڕێكی دیكه‌ی ململانێی ناوچه‌ییدا پێگه‌ی خۆی له‌سه‌ر حسابی ئێران به‌هێزترو به‌رفراوانتر بكات. له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه‌ رێككه‌وتنی ئۆجالان – توركیا ره‌هه‌ندێكی ئێرانیانه‌ی هه‌یه‌. له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌م ره‌هه‌نده‌ هۆكارێكیشه‌ كه‌ توركیا په‌لكێشی ناو پڕۆسه‌ی دانوستان و گفتوگۆ ده‌كات له‌گه‌ڵ (په‌، كه‌، كه)‌و ئۆجالاندا. له‌ قه‌یرانه‌ ناوچه‌یه‌كاندا له‌ ساڵی 2011 تا 2025، ئه‌كته‌ره‌كانی ناو قه‌یرانی سوریا هه‌وڵیاندا به‌سودوه‌رگرتن له‌ دۆخی لیبیا ئه‌جنداكانیان له‌ سوریا رێكبخه‌نه‌وه‌. له‌و ماوه‌یه‌دا هه‌ر گۆڕانكارییه‌ك له‌ لیبیا هه‌بووبێت، ره‌نگدانه‌وه‌ی بۆ سه‌ر سوریا دروستده‌كرد. له‌ ئێستاشدا دیار ده‌بێت كه‌ توركیا ده‌خوازێت له‌ مه‌سه‌له‌ی ئێراندا سود له‌ ئه‌زمونی چه‌ند ساڵه‌ی له‌ سوریا وه‌ربگرێت و هه‌وڵده‌دات هه‌ڵه‌كانی سه‌رده‌می قه‌یرانی سوریا له‌ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ دۆسیه‌ی ئێراندا دووباره‌ نه‌كاته‌وه‌.  له‌ ساڵانی رابردوو له‌ناو ئاڵۆزییه‌كانی سوریا، كورد بووه‌ فاكته‌ره‌ی یه‌كلاكردنه‌وه‌ی هاوسه‌نگی هێز له‌م وڵاته‌دا. ده‌ستێوه‌ردانی به‌رده‌وامی توركیا له‌ كاروباری ناوخۆیی سوریاو دوژمنایه‌تیكردنی كورد، بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی كورد له‌ سوریا به‌هیچ جۆرێك نه‌كه‌وێته‌ ناو بازنه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی توركیا. هه‌روه‌ها پێشتریش له‌ سه‌رده‌می ده‌ستێوه‌ردانی ئه‌مریكا له‌ عێراقدا، له‌ ده‌ره‌وه‌ی ویستی توركیا كورد پێگه‌یه‌كی به‌هێزی به‌ده‌ستهێنا كه‌ توركیا چاوه‌ڕوانی نه‌بوو. له‌ هه‌مان كاتدا مكوڕبوونی حكومه‌تی (بنیامین نه‌تانیاهۆ) له‌سه‌ر ئه‌نجامدانی گۆڕانكاری له‌ ئێراندا، توركیا ناچار ده‌كات تا له‌ گۆڕانكاریه‌كانی ئێران بێ به‌رنامه‌و پلان نه‌بێت. ئه‌م هۆكارو فاكتانه‌ی سه‌ره‌وه‌ پاڵ به‌ توركیاوه‌ ده‌نێت تا ئه‌جنداو به‌رنامه‌ی خۆی له‌مه‌ڕ ئێران به‌ په‌له‌ ئاماده‌ بكات. له‌وانه‌شه‌ هه‌ڵسوكه‌وتی به‌ په‌له‌ی سه‌رانی توركیا بۆ ئه‌وه‌ی (په‌، كه‌، كه)‌ كۆنگره‌ی خۆی ببه‌ستێت و بڕیاری خۆهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ و دانانی چه‌ك بدات له‌مه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ بگرێت. توركیا گه‌یشتووەته‌ ئه‌و باوه‌ڕیه‌ی كه‌ به‌بێ هاوكاری و هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ پژاك ناتوانێ له‌ ئێراندا بگاته‌ مه‌رامه‌كانی.  بۆچی توركیا پێویستی به‌ پژاك هه‌یه‌؟ له‌ ساڵی 2015 حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران (حدكا)و حزبه‌ كوردییه‌كانی دیكه‌ له‌ رێگای هه‌ڵمه‌تی (راسان) ویستیان رۆڵ و پێگه‌ی جارانیان له‌ناو رۆژهه‌لاتی كوردستان به‌ده‌ستبێنه‌وه‌، رێگا بگرن له‌ په‌لهاویشتنی زیاتری پژاك له‌ڕووی سه‌ربازیی و جه‌ماوه‌رییه‌وه‌. رووداوی كوێستانه‌كانی (كێله‌شین) له‌ ساڵی 2015و نه‌خشه‌سازی شاراوه‌ی هه‌ڵمه‌تی (راسان) ده‌وڵه‌تی توركیا بوو. میدیای سێبه‌ری (حدكا)و تاراده‌یه‌كیش (كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تكێشان) پشتڕاستیانكرده‌وه‌ كه‌ توركیا له‌ پشت ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌یان وه‌ستاوه‌. به‌ڵام شكستی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌و بێتوانایی حزبه‌ كوردییه‌كانی رۆژهه‌ڵات، توركیا ناچار ده‌كات تا به‌دوای ئه‌لته‌رناتیفێكی باشتر بگه‌ڕێت كه‌ پژاكه‌. به‌تایبه‌تی له‌وكاته‌دا، ئیسرائیل به‌ ناڕاسته‌وخۆ په‌یامی به‌ حزبه‌ كوردییه‌كانی ئێران ناردووه‌ كه‌ له‌ هاوینی ئه‌مساڵدا گۆڕانكاری به‌رفراوان له‌ ئێراندا رووده‌دات و رۆڵی كوردیش له‌م گۆڕانكاریانه‌دا كاریگه‌رو یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ ده‌بێت. توركیا چی له‌ پژاك ده‌وێت؟ بێگومان هێشتا (په‌، كه‌، كه) كۆنگره‌ی خۆهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و چه‌كدانانی ساز نه‌كردووه‌، ئه‌وه‌ی دیاره‌ له‌ ئێستادا ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ گه‌یشتووەته‌ دۆخێكی بنه‌بستبوون، كه‌ هۆكاره‌كه‌ی ته‌واو دیارنیه‌، ئه‌گه‌رچی قه‌ندیل مكوڕه‌ تا ده‌رفه‌ت به‌ ئۆجالان نه‌درێت سه‌رپه‌رشتی كۆنگره‌ی ناوبراو بكات ئه‌وان هیچ هه‌نگاوێك نانێن. له‌ ئه‌گه‌ری به‌ستنی كۆنگره‌و بڕیاری وازهێنان له‌ خه‌باتی چه‌كداریدا، هه‌موو گه‌ریلاكان چه‌ك دانانێن، به‌لانی كه‌م تا پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری به‌ ته‌واوه‌تی ده‌گاته‌ ئه‌نجام. زه‌حمه‌تیشه‌ كه‌س بتوانێ هه‌مووان ناچاری چه‌كدانان و ئاوێته‌بوون له‌گه‌ڵ كاری یاساییدا بكات. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ پێویسته‌ شوێنێك هه‌بێت ئه‌م كه‌سانه‌ له‌خۆبگرێت، باشترین شوێنیش پلاتفۆرمی پژاك ده‌بێت تا ئه‌و كه‌سانه‌ له‌ژێر سێبه‌ریدا بحه‌وێنه‌وه‌. ئه‌مه‌ش هه‌ر له‌خۆوه‌ به‌دینایه‌ت، پێویسته‌ رێككه‌وتنی نێوان ئۆجالان – توركیا گشتگیر بكرێت، پێویسته‌ ئه‌و هێزه‌ی له‌ناو پژاك ده‌گیرسێته‌وه‌ وه‌كو هێزێكی دژ به‌ توركیا رۆڵ نه‌گێڕێت. تورك ئه‌م حسابه‌ له‌سه‌ر پژاك ده‌كات. هه‌روه‌ها هه‌نگاوێكی به‌م شێوه‌یه‌ رێگری له‌ كورد ده‌كات تا نه‌چێته‌ ناو خانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ئیسرائیل له‌ ئه‌گه‌ری روودانی گۆڕانكاری له‌ ئێراندا. توركیا به‌م پلانه‌ ده‌خوازێت كارتی كورد له‌ ئێراندا بخاته‌ ده‌ستی خۆی. ئه‌مه‌ش به‌ شێوه‌یه‌ك مه‌یسه‌ر ده‌بێت كه‌ پژاك ئێنتیگره‌ی رێككه‌وتنی ئۆجالان - توركیا بكرێت. پێده‌چێت توركیا هه‌ستی به‌ په‌یامی ئیسرائیلیه‌كان بۆ پارته‌ كوردییه‌كانی رۆژهه‌لاتی كوردستان كردبێت، بۆیه‌ ناخوازێ له‌ ئێران ئه‌زموونی سوریا دووباره‌ بكاته‌وه‌و كورد ببێته‌ فاكته‌رێكی دژبه‌ر. له‌ گفتوگۆیه‌كی ته‌له‌فۆنی له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نووسێكی كوردی توركیا كه‌ چاودێری پرۆسه‌ی چاره‌سه‌ری ده‌كات پرسیارم كرد كه‌ ئایا به‌رنامه‌ی ده‌وڵه‌ت بۆ پژاك چیه‌؟ ناوبراو له‌ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌دا ده‌ڵێـت:" توركیا چاوی لێیه‌ پژاك رۆڵی ئوسۆ (ملیشیكانی به‌ناو سوپای نیشتیمانی سوریا) بگێڕێت له‌ ئێراندا!". ئێران ده‌سته‌وه‌ستان ناوه‌ستێت؟ له‌ دوای ساڵی 2008 به‌دواوه‌، ئێرانییه‌كان هه‌ستیان به‌ لێكه‌وته‌كانی مه‌ترسی پرۆسه‌ی ئاشتی له‌ توركیا كردووه‌ بۆ سه‌ر وڵاته‌كه‌یان. ئه‌م مه‌ترسیه‌ش‌ له‌ ساڵی 2013 ده‌گاته‌ لوتكه‌، به‌هۆی كشاندنه‌وه‌ی گه‌ریلا له‌باكوری كوردستان بۆ ناوچه‌ سنورییه‌كان ئێران. له‌ هاوینی ئه‌م ساڵه‌دا له‌ ئاستێكی باڵا ئێران له‌گه‌ڵ پارتی، یه‌كێتیی و (په‌، كه‌، كه‌) كۆده‌بێته‌وه‌. له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ ئێران به‌ ئاشكرا نیگه‌رانی و مه‌ترسی خۆی له‌ كۆكردنه‌وه‌ی گه‌ریلا له‌سه‌ر سنوره‌كانی به‌ ئاماده‌بووانی كۆبوونه‌وه‌كه‌‌ راده‌گه‌ینێت. لایه‌نی ئێرانی له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا پرسیاری: په‌یوه‌ست به‌ پژاك له‌ ئه‌گه‌ری رێككه‌وتنی ئۆجالان له‌گه‌ڵ توركیا، كه‌س هه‌یه‌ رێگا له‌و هێزه‌ بگرێت؟ هه‌ر له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ گرژی له‌ نێوان نوێنه‌رانی ئێران و قه‌ندیل دروست ده‌بێت. مه‌ترسی ئێران سه‌باره‌ت به‌ پژاك هه‌ر له‌خۆوه‌ نیه‌، به‌ڵكو له‌و كێشه‌ جیۆپۆلۆتیكیه‌ قوڵه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت كه‌ له‌نێوان ئه‌م مه‌ترسیه‌ی ئێران له‌و كێشه‌ جیۆپۆلۆتیكییه مێژوویه‌‌ قوڵه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت كه‌ له‌ نێوان ته‌هران و ئه‌نقه‌ره‌دا هه‌یه‌ وه‌كو كێشه‌یه‌كی ستراتیژیی. هه‌بوونی هێزێكی وه‌كو پژاك له‌ ده‌ستی ئۆجالانێكی پراگماتیست زه‌مینه‌ی رێككه‌وتن خۆشتر ده‌كات له‌گه‌ڵ توركیا.  ئێران، وه‌كو ده‌وڵه‌تێكی سوپه‌ر له‌م ناوچه‌یه‌ نه‌مومكینه‌ دركی به‌م نیازه‌ی توركیا نه‌كردبێت. هاتنه‌ سه‌ركاری حكومه‌تی (مه‌سعود پزیشكیان) جۆرێكه‌ له‌ ئاماده‌كاری بۆ به‌رگرتن له‌ پلانه‌كانی توركیاو هێزه‌ ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی دیكه‌. هه‌ر له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی پرۆسه‌ی چاره‌سه‌ریش حكومه‌تی پزیشكیان داوای له‌ په‌رله‌مانی وڵاته‌كه‌ی كرد خوێندن به‌ زمانه‌ نافه‌رمییه‌كان له‌ ئێراندا جێبه‌جێبكرێت كه‌ ده‌ستوری ئێران له‌ مادده‌ی 15 مین ئاماژه‌ی پێكردووه‌. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م پێشنیار یاسایه‌ له‌ په‌رله‌مان ده‌نگی پێویستی به‌ده‌ستنه‌هێنا، به‌ڵام پزیشكیان و لایه‌نگرانی وازیان له‌م پێشنیار یاسایه‌ نه‌هێناوه‌و ده‌خوازن له‌ رێگای گۆڕینی ده‌قی پێشنیاره‌كه‌ جارێكی دیكه‌ بیگه‌ڕێنه‌وه‌ په‌رله‌مان و ده‌نگی پێویستی بۆ كۆبكه‌نه‌وه‌. (فاتیمه‌ مهاجریانی) وته‌بێژی حكومه‌تی پزیشكیان له‌ (4 مانگی ئاداری 2025) رایگه‌یاند بۆ ئه‌وه‌ی زمانه‌ نافارسییه‌كان به‌فه‌رمی بكرێن ئه‌وان پێشنیار یاسایه‌كیان پێشكه‌شی په‌رله‌مان كردووه‌. ئه‌م هه‌وڵه‌ی پزیشكیان كه‌ له‌ دوای پرۆسه‌ی چاره‌سه‌ریی ده‌ستپێكراوه‌، بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئێران نه‌بێته‌ تاكه‌ ده‌وڵه‌ت له‌ناوچه‌كه‌ كێشه‌ی له‌گه‌ڵ كورد هه‌بێت و له‌ رێگای ئه‌م جۆره‌ هه‌وڵانه‌ ده‌خوازێ كارتی كورد نه‌كه‌وێته‌ ده‌ستی توركیا وڵاتانی دیكه‌ی وه‌كو ئیسرائیل. ‌ ئه‌گه‌ر بێتو پرۆسه‌ی چه‌كدادانی په‌كه‌كه‌و خۆهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌ستپێبكات و له‌ پرۆسه‌یه‌كی سێ چوار ساڵیدا ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی كه‌ پێویسته‌ له‌ ده‌ستوری توركیا ئه‌نجام بدرێت، رۆڵ و پێگه‌ی پژاك له‌ جاران زۆر زیاتر ده‌بێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر پرۆسه‌كه‌ وه‌كو ئه‌م ساته‌ وه‌خته‌ به‌خاوی بمێنێته‌وه‌ ئه‌وه‌ پێموانیه‌ (په‌، كه‌، كه‌) پردی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئـ‍ێران بڕوخێنێت. له‌ ئێستاشدا كه‌ پرۆسه‌ی ئاشتیی ده‌ستپێكراوه‌ته‌وه‌، نامومكینه‌ ئێران و قه‌ندیل گفتوگۆ و دانیشتنیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر نه‌بێت‌، ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌یه‌ له‌لایه‌ك ترسی ئێرانییه‌كان بڕه‌وێندرێته‌وه‌، له‌لایه‌كی تر بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئێرانییه‌كان رێوشوێنی پێویست بگرنه‌به‌ر.  سه‌رگرتنی پلانی توركیا له‌مه‌ڕ پژاك، به‌نده‌ به‌ هه‌ڵوێستی قه‌ندیل! تێكچوونی په‌یوه‌ندی نێوان قه‌ندیل – ته‌هران به‌و واتایه‌ دێت كه‌ (په‌، كه‌، كه‌) هه‌موو هێلكه‌كانی خۆی بخاته‌ سه‌په‌ته‌ی توركیاوه‌، كه‌ ئه‌مه‌شیان له‌ئێستادا نا لۆژیكیه‌! به‌بێ هه‌بوونی گه‌ره‌نتی یاسایی و سیاسیی زه‌حمه‌ته‌ (په‌، كه‌، كه‌) به‌ده‌ستی پژاك هه‌نگاوێك بنێت و به‌ره‌ی ئێران له‌خۆی تێكبدات و كێشه‌ و قه‌یرانی نوێ بۆ خۆی دروست بكات.

 سەردار هەرکی  لەم ڕۆژانەدا قسەی زۆر لەسەر شەرعیەتی پەرلەمانی هەرێم دەكرێت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ئەرکەکانی تەواو نەکردووە. لێرەدا دەمەوێت ئەم بابەتە بۆ هەموو لایەک ڕوون بکەمەوە.  بە پشتبەستن بە بڕگەکانی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992، یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان- عێراق هەموار کراو ، بەتایبەتی مادەکانی (46، 47، 48 و 49) و مادەکانی (14,13,12,11,4,3 )، لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلمان ، پەرلەمانی کوردستان لە ماوەی دە ڕۆژدا یەکەم دانیشتنی خۆی لە هەولێر سعات ١٢ نێوەرو ئەنجام دەدات دوای دەرچوونی ئەو فەرمانە هەرێمییەی ، لە ئەگەری دەرنەکردنی بانگهێشتنامەکە، لە ڕۆژی دوای کۆتایی هاتنی ماوەی پێشوودا بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی کۆدەبێتەوە بۆ ئەنجامدانی ئەم سێ ئەرکەی خوارەوە.   یەکەم: سوێند خواردنی ئەندامانی براوەی پەرلەمان . دووەم: هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆکایەتی پەرلەمان، بە سەرۆک و جێگرەکەی و سکرتێرەوە.  سێیەم: دیاریکردنی وەرزەكانی دگرێدانی پەرلەمان. (وەرزەكان لە مادەی حەوتەمی پەیڕەوی ناوخۆدا دیاریکراون) ڕۆژی دووشەمە2/12/2024، یەکەم دانیشتنی پەرلەمان بۆ ڕاپەڕاندنی ئەو ئەرکانە ئەنجامدرا کە لە سەرەوە باسمان کرد. دانیشتنەکە بە سەرپەرشتی بەتەمەنترین ئەندام کاک محمد سلێمان محمد لە لیستی نەوەی نوێ بوو. ئەندامانی هەڵبژێردراوی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان سوێندی یاساییان خوارد، بوونە ئەندامی پەرلەمان بۆ خولی نوێ. بەڵام پێش ئەوەی پەرلەمان بتوانێت هەموو ئەرکەکانی خۆی تەواو بکات و بە ڕێککەوتنی نێوان دوو فراكسیونی سەرەکی، نیسابی یاسایی شکێندرا و بەمجۆرە پەرلەمان نەیتوانی ئەرکەکانی تری خۆی ڕاپەڕێنێت. تا ئەمڕۆش پەرلەمان نەیتوانیوە دانیشتنێک ئەنجام بدات و ئەرکەکانی تەواو بکات. بەم شێوەیە دانیشتنی یەکەم نیمچە کراوەیە بەبێ ئەوەی ناوی لێنێن ، ئەمەش داهێنانێکی نوێیە بە ئامانجی خۆدزینەوە لە بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (55/فیدراڵی/2010)، کە دانیشتنی کراوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بە نادەستووری لە قەلمدا ، دانیشتنی یەکەمی هەڵوەشاندەوە، و بەتەمەنترین سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی پابەند کرد بە بانگهێشتکردنی ئەنجومەن بۆ کۆکردنەوە و دەستپێکردنەوەی کارەکان و... ئەرکەکانی دانیشتنی یەکەم. بەپێی بڕگەی چوارەمی -1 لە مادەی دەی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان-عێراق ژمارە (1)ی ساڵی 2005،  هەموارکراو ، “سەرۆکی هەرێم ئەم دەسەڵاتانەی هەیە : چوارەم: هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستان-عێراق بە فەرمان لەم حاڵەتانەی خوارەوە: 1- ئەگەر لە ماوەی چل و پێنج ڕۆژدا نەگەیشتن بە نیسابی یاسایی بۆ بانگهێشتکردنی بۆ خولی هەڵبژاردنەکەی”. بەپێی ئەو ڕوونکردنەوە سەرەوە و بەو پێیەی دانیشتنی یەکەم هەموو ئەرکەکانی خۆی جێبەجێ نەكرد، وەک ئەوەی ئەنجام نەدرابێت دادەنرێت. و زیاتر لەو ماوەیەی لە یاسای سەرۆکایەتی هەرێمدا ئاماژەی پێکراوە تێپەڕیوە، بۆیە دەبێت سەرۆکی هەرێم فەرمانێک دەربکات و پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە بەو پێیەی ناشەرعییە و ئامادەکاری بكرێت  بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی نوێ.

درەو: ڕاپۆرتی بنکۆڵکاری: عالەم ئەلجەدید  ئامادەکرانی: كاروان نجيب محمد 🔹 ئەحمەد (27 ساڵ)، کرێکاری بیناسازی خەڵکی پارێزگای دهۆک، بەیانییەکی مانگی ئەیلولی ساڵی 2024 سەرقاڵی سەقفی کۆنکرێتی نهۆمی حەڤدەهەمی باڵەخانەیەک لە جەرگەی شار، کاتێک لەناکاو سەقفەکەی داڕما، بەهۆیەوە گیانی لەدەست دا، لەژێر تۆنێک کۆنکرێتدا نێژرا. 🔹 بە پەشیمانیەوە دەڵێت: "کارەکەم لەدەستدا، کە تاکە سەرچاوەی داهاتم بوو، من و خێزانەکەم کە 11 کەس بوون، بێ داهات و بێ پشتیوانی و بێ هیوا ماینەوە". 🔹 بەپێی ئامارێکی یەکێتی سەندیکاکانی کوردستان - لقی دهۆک، ژمارەی کرێکارانی پارێزگاکە لە کەرتی تایبەتدا دەگاتە (120) هەزار کەس کە (11 هەزار) کرێکاری بیانین (90%)یان لە سوریاوە هاتوون. تەنها (20%)ی کۆی هێزی کار دەستەبەری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە. 🔹 ئەندامێتی کرێکارێک لە یەکێتی سەندیکاکانی کرێکاران "مەرج نییە بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان". 🔹 کرێکار مافی ئەوەی هەیە سکاڵای تاوانکاری لەسەر خاوەنکار تۆمار بکات "ئەگەر لێکۆڵینەوەکان کەمتەرخەمی بەرامبەر کرێکارەکە بسەلمێنن"، جگە لە داوای قەرەبووکردنەوە، "چ بۆ زیانی ماددی یان ئەخلاقی"، 🔹 یاسا خاوەنکار پابەند دەکات بە نووسراو کرێکاران لە مەترسییەکانی پیشەیی و ئامرازەکانی خۆپاراستن ئاگادار بکاتەوە، ئەمە جگە لە دانانی ڕێنمایی ڕوون و دیار لە شوێنی کار. 🔹 یەکلاکردنەوەی کەیسەکان لە ڕێگەی سوڵحی عەشایەرییەوە، کە پێی وایە نایاساییە و ڕێگری لە هەوڵەکانی پاراستنی مافی کرێکاران دەکات. 🔹 فەرمانێک لە ساڵی 2019 لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووە و تیایدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە هیچ خاوەنکارێک لە هیچ کەرتێکدا، بەتایبەتی کۆمپانیاکان، نابێت هیچ مامەڵەیەک تەواو بکات، ڕەزامەندی لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران وەرنەگرتبێت. 🔹 ئەگەر کرێکارێک بیمە نەیگرێتەوە و تووشی برینێک یان گیانلەدەستدانی ببێت، "ئەمە مانای ئەوە نییە کە لە دادگا بێبەش دەبن. لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئامارەکانی برینداربوون لە شوێنی کاردا، ئەو کرێکارانەی توشی گیانلەدەستدان و برینداربوون دەبەنەوە خێزانەکانیان ڕووبەڕووی چەندین کێشە دەبنەوە لە دەستەبەرکردنی مافەکانیان. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ خۆدزینەوەی خاوەنکارەکان لە بەرپرسیارێتی خۆیان لە تۆمارکردنی کرێکارەکانیان لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی، بۆ دوورکەوتنەوە لە پێدانی بەشداری مانگانە، پشتبەستن بە سوڵحی عەشایەری لە دەرەوەی دادگاکان و نەبوونی یاسایەک کە ئەم مافانە زامن بکات، جگە لەوەی ڕێوشوێنی سەلامەتی پیشەیی لە شوێنی کاردا هێشتا لاوازە. "بە موعجیزە ڕزگارم بوو"، ئەمە دەستەواژەی وەستایەکی میکانیکی یونس موسا (ناوێکی خوازراوە، تەمەنی ٦٢ ساڵ) زۆرجار دووبارەی دەکاتەوە، پێش ئەوەی ئەو برینە سەختەی لە هاوینی ٢٠١٣ لەکاتی چاککردنەوەی بارهەڵگرێکی گواستنەوەدا لە وەرشەی ناوچەی کانی ماسی پارێزگای دهۆک لە هەرێمی کوردستان تووشی بووە. ڕووداوەکەی بەبیر دەکەوێتەوەو دەڵێت: "تازە جەگەکەم دانابوو و تەواو بووم لە شلکردنەوەی برغوی تایەی پێشەوەی بارهەڵگرەکە و لە چاوتروکانێکدا بەشێک لە ئۆتۆمبێلەکە بەسەرم داڕما." بە چرپە دەڵێت: "ئەو هەموو قورساییە کەوتە سەر جەستەم" و دەموچاوی بەهۆی یادەوەری و ئازاری ئەو کاتەوە دەپێچێت. لە درێژەی قسەکانیدا وتی: نەمتوانی هەناسە بدەم، یان تەنانەت هاوار بکەم بەهۆی توندی ئازارەکەوە، دواتر هۆشم لەدەستدا، بە ڕێکەوت دوو گەنج بینییان چی ڕوویداوە و توانیان دەرمبهێنن. بە ئۆتۆمبێلێکی جۆری پیکاب بردیانە گوندی براشی، لە ناحیەی چەمانکێ سەر بە قەزای ئامێدی، لەوێشەوە بە ئامبولانس بۆ نەخۆشخانەی فریاکەوتنی دهۆک گواسترایەوە. لێوی خوارەوەی دەلەرزێت کاتێک بە دڵتەنگی سەری دەهەژێنێت. "پشکنیینەکان دەریانخست کە بڕبڕەی پێنجەم و شەشەمی پشتم پارچە پارچە بووە، زیانەکانیش گەیشتوونەتە حەبلی شەوکیم" یونس بۆ ماوەی حەوت مانگ لە جێگادا بووە پێش ئەوەی بتوانێت بە بەکارهێنانی دارشەق بڕوات، هەوڵدەدات خۆی لەگەڵ کەمئەندامییەکی هەمیشەیی بگونجێنێت کە پێویستە بۆرییەکی لاستیکی بەکاربهێنێت بۆ میزکردن.   وێنەی تیشکی بڕبڕەکانی پشتی (یونس)ی کرێکار یونس بۆ ماوەی ٣١ ساڵ لەو وەرشەیو بە مووچەی مانگانە کار دەکات، جگە لە هەزار دۆلار کە لەلایەن خاوەن کارەکەوە دابینکرابوو، هیچ قەرەبوویەکی دیکەی بۆ برینەکەی وەرنەگرتووە، کە بە وتەی خۆی تەنانەت بەشی کەمی خەرجییە پزیشکییە زیادەڕەوەکانیشی دابین نەکردووە. بە لێوەکانیەوە دەشڵێت، "دەوڵەت بە هیچ شێوەیەک هیچی بۆ دابین نەکردووم." ئەو هەست بە نائومێدییەکی قووڵ دەکات لەم بارەیەوە، بە تایبەت کە لە ساڵی ١٩٩٤ەوە پارەی سەندیکای کرێکاران دەدات و کاتێک هەوڵیداوە خانەنشین بێت، ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە، سەرەڕای ئەوەی لە ڕێگەی پارێزەرێکەوە هەوڵی داوە نەیتوانیوە ڕێگەیەک بۆ چارەسەرکردن بدۆزێتەوە. بۆی دەرکەوتووە کە خاوەن وەرشەکە ناوی لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمار نەکردووە، ئەمەش ناچاری کردووە لە ساڵی ٢٠١٧دا لە دادگای کاری دهۆک سکاڵا تۆمار بکات. ڕێکارەکان بۆ ئەو ئاڵۆز بوون و کاتێکی زۆری دەویست بۆ چارەسەرکردن. پاشان لە ڕێگەی فشاری کۆمەڵایەتی ناچارکراوە دەست لە  دۆسییەکەی هەڵبگرێت، لە کۆتاییدا خۆی لەو مافانە بێبەش کردووە کە چاوەڕێی دەکرد دەستەبەر بکرێت. دوای ئەوەی یونس نەیتوانیوە مووچەی خانەنشینی وەربگرێت، هەوڵیداوە خانەنشینی کەمئەندامی وەربگرێت، بەڵام داواکارییەکەی ڕەتکراتەوە، چونکە لیژنەی پزیشکی ئاستی کەمئەندامییەکەی 50% دیاریکردووە، کە ئەمەش لە خوار ئاستی یاساییەوەیە بۆ وەرگرتنی خانەنشینی. بە پەشیمانیەوە دەڵێت: "کارەکەم لەدەستدا، کە تاکە سەرچاوەی داهاتم بوو، من و خێزانەکەم کە 11 کەس بوون، بێ داهات و بێ پشتیوانی و بێ هیوا ماینەوە". دەیان کرێکار لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا بەهۆی ڕووداوەکانی پەیوەست بە کارەوە تووشی کەمئەندامی بوون بەبێ ئەوەی قەرەبوو یان هاوکاری لە لایەنە پەیوەندیدارەکان وەربگرن، جا چ لە شێوەی خانەنشینی یان یارمەتیی دەستەبەری کۆمەڵایەتی. هەندێکیان گیانیان لەدەستداوە، بەبێ ئەوەی خێزانەکانیان هیچ قەرەبوویەک وەربگرن. چاوەڕوانی کاراکردنی یاسای پابەندکەر مادەکانی (54-55) لە یاسای خانەنشینی و دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران ژمارە 39ی ساڵی 1971 داوا لە ئیدارە و خاوەنکارەکان دەکەن کە ئاگاداری کرێکارێک بن کە لە شوێنی کار، لە کاتی کارکردن یان لە ئەنجامی کاردا بریندار دەبێت. چاودێری واتە "هەموو ئەو کەل و پەلانەی کە کرێکار پێویستی پێیەتی ڕاستەوخۆ دوای برینداربوون، لەوانە فریاگوزاری سەرەتایی، بەستنی فریاگوزاری، ئامێری بوژانەوە و شتی دیکەی لەو جۆرە." ئیدارەکان و خاوەنکارەکان بەرپرسیارن لە گواستنەوەی کرێکاری بریندار بۆ نزیکترین ناوەندی پزیشکی کە لەلایەن دامەزراوەکەوە پەسەند کراوە. هەروەها پابەندە بە پێدانی مووچەی تەواوی تا کۆتایی ئەو ڕۆژەی کە برینەکەی تێدا ڕوویداوە. هەردوو لایەن لە ڕووی مەدەنی و سزاییەوە بەرپرسیار دەبن، ئەگەر پێویست بکات، لە هەر ئاڵۆزییەک کە لە ئەنجامی دواکەوتنی گەیشتن بە ناوەندی پزیشکی یان کەمتەرخەمی لە دابینکردنی فریاگوزاری سەرەتایی ڕاستەوخۆ دوای برینداربوونی کرێکاری بریندار ڕووبدات. بەڵام واقیعەکە ئەوەیە کە ئەم مافانە دەستەبەر ناکرێن، یان لەبەر ئەوەی بەڕێوەبردن و خاوەنکارەکان پشتگوێی دەخەن بۆ ئەوەی خۆیان لەو پابەندبوونانە بەدوور بگرن کە لە ئەنجامیدا دروست دەبن، یان لەبەر ئەوەی کرێکارەکە زانیاری نیە و داوای ناکات. کرێکارانی بێ بیمەی تەندروستی! بەپێی ئامارێکی یەکێتی سەندیکاکانی کوردستان - لقی دهۆک، ژمارەی کرێکارانی پارێزگاکە لە کەرتی تایبەتدا دەگاتە (120) هەزار کەس کە (11 هەزار) کرێکاری بیانین (90%)یان لە سوریاوە هاتوون. تەنها (20%)ی کۆی هێزی کار دەستەبەری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە. لە پارێزگای دهۆک نزیکەی (١٠٠ هەزار) پڕۆژە هەن کە تەنها (١٤ هەزار) یان دەستەبەری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە. لانی کەم (30%)ی ئەم پڕۆژانە بەبێ مۆڵەتی کارکردن کاردەکەن، ئەمەش بەو مانایەیە کە ژمارەیەکی زۆر لە کرێکارانی شاری دهۆک دەستبەری تەندروستی نایانگرێتەوە و ئەگەر تووشی برینێکی پەیوەست بە کارەوە ببن، چاودێری تەندروستی پێویست وەرناگرن. بەرپرسی یەکێتی سەندیکای کرێکارانی کوردستان، لقی دهۆک، وەلات ئەمین ئوزمانی دەڵێت، یاساکە هەموو مافەکانی کرێکاران دەستەبەر دەکات، "بەڵام هێشتا بیمەی تەندروستی بۆ کرێکاران نییە". ڕوونیشیکردەوە، "وەزارەتی کار کار لەسەر ئەم پرسە دەکات، بەو پێیەی بڕیارە بەشی بیمەی تەندروستی تایبەت دابمەزرێنێت ئەو کرێکارانە لەخۆبگرێت کە بریندارن یان تووشی هەندێک نەخۆشی دەبن" بەبێ دیاریکردنی وادەیەک بۆ دامەزراندنی ئەو بەڕێوەبەرایەتییە. نەبوونی بیمەی تەندروستی و بەمەش بنکە تەندروستییەکانی بێبەرامبەر کە چاودێری تەندروستی بۆ کرێکارانی بریندار یان توشی نەخۆشی پیشەیی دابین دەبن، کێشەیەکە لە کوردستان، بە وتەی سەردار عەبدولمەجید، سەرۆکی بەشی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی لە بەشی کار لە دهۆک. ئاماژە بەوەش دەکات، نەبوونی بنکەیەکی تەندروستی تایبەت بە کرێکاران لە سەرتاسەری کوردستان "چاودێری تەندروستی سنووردار کردووە بۆ لقەکانی ناو فەرمانگەکانی کار". ئاماژەی بەوەشکرد، لەگەڵ ئەوەشدا بنکەی تەندروستی لە بەغدا و باقی پارێزگاکانی عێراق هەیە، کە ئەو ناوەندانە وەک بەشی سەربەخۆ کاردەکەن و لقەکانیان ناوچە جیاجیاکان دەگرێتەوە. جەختیشی لەوە کردەوە کە وەزارەتەکەی بە هاوکاری لەگەڵ دەزگاکانی دیکەی حکومەت هەوڵدەدات بنکەی تەندروستی تایبەتمەند دابمەزرێنێت بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی کرێکاران لەڕێگەی "پێشکەشکردنی چارەسەری پێویست بۆ برینداربوون، ئەنجامدانی پشکنینی وەرزی، و دابینکردنی چاودێری بۆ ئەو کەسانەی بەدەست نەخۆشییە پیشەییەکانەوە دەناڵێنن، بەتایبەتی لە کەرتە مەترسیدارەکانی وەک کارگەکانی پاشماوە، نەوت و پلاستیک، کە پێویستیان بە بەدواداچوونی پزیشکی بەردەوام هەیە". دان بەوەدا دەنێت کە ئەو کرێکارانەی تووشی برینداری یان نەخۆشیی پیشەیی دەبن، ناچارن تێچووی چارەسەری خۆیان لە ئەستۆ بگرن، بەتایبەتی کە لە زۆربەی حاڵەتەکانی برینداربووندا "خاوەنکاران بەرپرسیار نین لە دابینکردنی تێچووی چارەسەرکردن". لای خۆیەوە بەڕێوەبەری گشتی بەشی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی لەهەڕێمی کوردستان، مەییوان بکوک عەزیز، ڕایگەیاند، بەڕێوەبەڕایەتییەکەی لەسەڕەتای ساڵی 2025ەوە کار بۆ دامەزراندنی بەڕێوەبەڕایەتییەکی تایبەت بەتەندروستی و سەلامەتی پیشەیی لەکوردستان دەکات، بەڵام "کۆت و کێشە داراییەکان" بوونەتەڕێگر لەجێبەجێکردن و تەواوکردنی. ڕوونیکردەوە، "دەبێت کارمەند و پێداویستی و ئامێری پێویست دابین بکەین". ئەگەر نەتوانرێت ئەو بەڕێوەبەرایەتییە دابمەزرێت، مەریوان دەڵێت، بەڕێوەبەرایەتییەکەی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی، بنکەیەکی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی دادەمەزرێنێت "کە هەموو کرێکارانی بریندار لەخۆدەگرێت نەک تەنها ئەوانەی بیمەیان هەیە"، وەک ئەوەی لە ناوچەکانی دیکەی عێراقدا هەیە، کە ناوی "سەنتەری نیشتمانی بۆ تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی"یە. سەرۆکی بەشی یاسایی فەرمانگەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی، پارێزەری مافەکانی مرۆڤ، نذدەظان ئەسعەد، پێی وایە یاساکە ڕێگە بە کرێکارانی بیمەکراو دەدات سوودمەند بن لە باڵانسی نەکێشراویان، بەتایبەتی ئەو بەشەی کە بۆ بیمەی تەندروستی تەرخانکراوە، "لە ئەگەری ئەوەی تووشی برینداربوون و بێتوانایی کارکردنیان بە ڕاپۆرتێکی پزیشکی بسەلمێنرێت". دەشڵێت، "بەڵام واقیعەکە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەم بەشەی یاساکە جێبەجێ ناکرێت". دەشڵێت، تا ئێستا هیچ کرێکارێک داوای کشاندنەوەی یارمەتییەکانی بیمەی تەندروستی نەکردووە، ئەمەش بەهۆی "نەبوونی هۆشیاری لە مافەکانیان و نەزانینی ڕێوشوێنە یاساییەکان". بەڵام تەنانەت ئەگەر ئەم کرێکارانە داوای کشاندنەوەی باڵانسەکانیان بکەن، ئەوا بودجە لە ئیدارەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بەردەست نیە بۆ ئەوەی بیانگرێتەوە، بە گوتەی نذدەظان کە جەخت لەوە دەکاتەوە ئەمە پێچەوانەی یاسایە. یارمەتی یاسایی بۆ بریندارەکان بە گوتەی نذدەظان ئەسعەد، ئەندامێتی کرێکارێک لە یەکێتی سەندیکاکانی کرێکاران "مەرج نییە بۆ بەدەستهێنانی مافەکانیان". ئاماژە بەوەش دەکات، ئەو کرێکارە بریندارانەی کە لە دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمارکراون دەتوانن داواکارییەکی فەرمی پێشکەش بە لیژنەی پزیشکی پەیوەندیدار بکەن. ئەگەر ڕێژەی کەمئەندامی لە 35% زیاتر بوو، ئەوا مووچەی خانەنشینی دەدرێت بە کرێکارەکە کە لە بەرواری برینداربوون یان نەخۆشییەوە حیسابی بۆ دەکرێت و بەردەوام دەبێت تا چاکبوونەوەی تەواوەتی. هەروەها ئەو کرێکارە شەش مانگ جارێک پشکنینی پزیشکی وەرزی بۆ دەکرێت. ئەگەر برینەکە ببێتە هۆی کەمئەندامی هەمیشەیی، ئەوا خانەنشینییەکی جێگیر و بەردەوامی پێدەدرێت. لە ئەگەری مردنیدا، خانەنشینی دەگوازرێتەوە بۆ میراتگرانی بەپێی دابەشکردنی یاسایی. ئەگەر ڕێژەی کەمئەندامی لە 35% کەمتر بێت، نذدەظان ئەسعەد دەڵێت، کرێکاری بیمەکراو پاداشتی قەرەبووی یەکجارەکی پێدەدرێت، لەبری مووچەی خانەنشینی. باسی لە سوودێکی یاسایی گرنگ کرد کە وتی "ڕێگە بە کرێکار دەدات ڕێژەی کەمئەندامی کۆبکاتەوە ئەگەر لە کاتی دامەزراندنەکەیدا تووشی برینداربوون یان نەخۆشییەکی تر بوو، جا چ لە هەمان شوێنی کاردا بێت یان لە شوێنێکی تر، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی کەمئەندامی کۆی گشتی و زیادبوونی یارمەتییەکان".     هەروەها کرێکار مافی ئەوەی هەیە سکاڵای تاوانکاری لەسەر خاوەنکار تۆمار بکات "ئەگەر لێکۆڵینەوەکان کەمتەرخەمی بەرامبەر کرێکارەکە بسەلمێنن"، جگە لە داوای قەرەبووکردنەوە، "چ بۆ زیانی ماددی یان ئەخلاقی"، بەرپرسی بەشی یاسایی دەڵێت. ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە پەنا بردنی کرێکاری بیمەکراو بۆ دادگاکان بۆ بەدەستهێنانی مافەکانی کاریگەری لەسەر شایستەییەکانی لەگەڵ بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتیدا نییە، جا پەیوەندی بە خانەنشینییەوە هەبێت یان قەرەبووکردنەوە. هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە "بەڕێوەبردنی خاوەنکارێک لە پڕۆژەیەکی بێ مۆڵەتدا، لە بەرپرسیارێتی تاوانکاری یان مەدەنی بێبەری ناکات ئەگەر کەمتەرخەمییەکەی بسەلمێنرێت". بەگوێرەی ئامارەکانی دەستەبەری کۆمەڵایەتی لە دهۆک، لە ساڵی 2022 خانەنشینی بۆ دوو کرێکار تەرخان کراوە کە ڕێژەی کەمئەندامییان لە 35% تێپەڕاندووە، لە ساڵی ٢٠٢٣ خانەنشینی تەنها بۆ یەک کرێکار تەرخان کرا کە ڕێژەی کەمئەندامی لە ٣٥% زیاتر بوو. لە ساڵی ٢٠٢٤دا دوو حاڵەت تۆمارکراوە کە قەرەبووی ئەو بریندارانە دراوە کە ڕێژەی کەمئەندامییان لە ٣٥% کەمترە، ئەمە جگە لە حاڵەتێک کە خانەنشینی بۆ کرێکارێک دەرچووە کە ڕێژەی کەمئەندامی لە ٣٥% زیاترە.   ئەم ژمارە کەمانە کەمیی کرێکاران نیشان دەدەن کە قەرەبوو وەردەگرن، چونکە زۆرینەی ڕەهایان تۆمارنەکراون یان لە کۆمپانیا بێ مۆڵەتەکاندا کاردەکەن و هەربۆیە دەستیان بە یارمەتی تەندروستی یان خانەنشینی ناگات. ڕێکارەکانی سەلامەتی کارکردن ئەو سەردانە مەیدانییانەی لێکۆڵەر بۆ پڕۆژە جیاوازەکانی ناو پارێزگای دهۆک ئەنجامی داوە دەرکەوت کە زۆرێکیان پابەند نین بە ڕێکارەکانی سەلامەتی و کرێکاران بە گشتی بەبێ پاراستنی جەستەیی وەک کڵاو، جلوبەرگی گونجاو، پێڵاو، یان چاویلکەی پارێزەر کاردەکەن. نەبوونی مەرجەکانی سەلامەتی پرسیار لەسەر ئەو لایەنە دەوروژێنێت کە بەرپرسیارە لە چاودێریکردنی پابەندبوون بە ڕێکارەکانی سەلامەتی و ئایا یاسا و ڕێساکان ئەو مەرجانە بەسەر پڕۆژەکان و کرێکاراندا دەسەپێنن. سەردار عەبدولمەجید، سەرۆکی بەشی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی لە بەشی کاری دهۆک ڕایدەگەیەنێت، پێویستە خاوەن پرۆژەکان پێش دەستپێکردنی کارەکان لە بەڕێوەبەرایەتییەکە بپرسن بۆ پێداچوونەوە بە پێداویستییە تەندروستی و سەلامەتییە پیشەییەکان کە پێویستن بۆ جۆری پڕۆژەکە. ئاماژە بە ڕێنماییەکانی پەیوەست بە مادەکانی (١٠٨-١٥٢) ژمارە (٢٢)ی یاسای کار ژمارە ٧١ی ساڵی ١٩٨٧ دەکات، کە خاوەنکار پابەند دەکات بە نووسراوی کرێکاران لە مەترسییەکانی پیشەیی و ئامرازەکانی خۆپاراستن ئاگادار بکاتەوە، ئەمە جگە لە دانانی ڕێنمایی ڕوون و دیار لە شوێنی کار. هەروەها جەختی لەوە کردەوە کە جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی خۆپارێزی سەلامەتی پیشەیی کە لە ڕووی یاساییەوە فەرمانی پێکراوە، وەک دابینکردنی فریاگوزاری سەرەتایی، ئامێری ئاگرکوژێنەوە، هەڵبژاردنی جلوبەرگی گونجاو، دروستکردنی بەربەستی پاراستنی کرێکار، "لە ئەرکە سەرەتاییەکانی خاوەنکارن" ئاماژەی بەوەشکرد کە لیژنەکانی پشکنین سەردان ئەنجام دەدەن بۆ چاودێریکردنی پابەندبوون بەم مەرجانە، "و لیژنەکە بەرپرسیارێتی دیسپلینیی لە ئەستۆدایە ئەگەر کەمتەرخەم بێت لە هەڵسەنگاندنی جددی ڕێوشوێنی خۆپارێزی سەلامەتی پیشەیی." سەردار ئاماژەی بەوەشکرد، پابەندنەبوونی خاوەنکارەکان بە مەرجەکانی سەلامەتی، دەتوانێت ببێتە هۆی سزای کارگێڕی، لەوانە "داخستنی شوێنی کار یان داخستنی هەندێک ئامێر تا ئەو کاتەی سەرپێچییەکە لادەبرێت"، هاوکات دڵنیابوون لەوەی کە کرێی کرێکاران بەردەوام دەبێت لە پێدانی لە ماوەی داخستنی کارەکەدا. لە ئەگەری برینداربوون یان گیانلەدەستدانی کرێکارێک، "لە ڕێگەی لیژنەکانی بەدواداچوون، لە ڕێگەی ئەو سکاڵایانەی کە لە ڕێگەی هێڵی گەرمی (5500)ەوە وەرگیراون، یان بە هەر ڕێگەیەکی دیکە، لایەنە پەیوەندیدارەکان ئاگادار دەکرێنەوە." سەردار ئاماژە بەوە دەکات کە لیژنەی لێکۆڵینەوە بە چاوپێکەوتن لەگەڵ خاوەنکارەکان، شایەتحاڵەکان، کرێکاران، یان خێزانەکانیان بۆ دیاریکردنی بەرپرسیارێتی ڕووداوەکە دەکۆڵێتەوە. ئەگەر سەلمێندرا کە خاوەنکار ئەرکەکانی سەلامەتی خۆی پشتگوێ خستووە، ئەوا دۆسیەکە ڕەوانەی دادگا دەکرێت، و سزای زیندانی دەکرێت بۆ ماوەی مانگێک کەمتر نەبێت و لە شەش مانگ زیاتر نەبێت، ئەمە جگە لە غەرامەیەک کە دادگا بە پشتبەستن بە مادەی (١١٣)ی یاسای کار ژمارە (٧١)ی ساڵی ١٩٨٧ دیاری کردووە. سەردار ئاماژەی بەوەشکرد، بەڕێوەبەرایەتیەکەی سکاڵاکانی پەیوەست بە برینداربوونی کرێکاران و هەروەها بابەتەکانی پەیوەست بە حەقدەست، کۆتاییهێنان، یان نەدانی کرێ وەردەگرێت. ئەو ڕوونی دەکاتەوە کە مردنەکان "لە کەرتی وەبەرهێناندا تۆمار دەکرێن" و وێڕای پشتڕاستکردنەوەی ئەوەی کە هەندێک لە خاوەنکارەکان کەمتەرخەمن لە جێبەجێکردنی ڕێوشوێنی سەلامەتی پیشەیی، ئەو کەمتەرخەمییە دەگەڕێنێتەوە بۆ خودی کرێکاران "بەهۆی پابەندنەبوونیان بە ڕێسا و ڕێنماییە پێویستەکانی سەلامەتی". ئەو پێی وایە تەحەددایەک لەبەردەم هەوڵەکانی وەزارەتەکەیدایە بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی کرێکاران، لەوانەش هەماهەنگی خراپی نێوان بەشە پەیوەندیدارەکان لە پارێزگای دهۆک، وەک پارێزگار، شارەوانی، تەندروستی، گەشتوگوزار، ژینگە. ئەو پێی وایە هەماهەنگی لە نێوانیاندا پێویستە "بۆ زامنکردنی مافەکانی کرێکاران و ڕێگریکردن لە ڕووداوەکان پێش ئەوەی ڕوو بدەن". هەروەها باسی لە تەحەددایەکی دیکە کرد: یەکلاکردنەوەی کەیسەکان لە ڕێگەی سوڵحی عەشایەرییەوە، کە پێی وایە نایاساییە و ڕێگری لە هەوڵەکانی پاراستنی مافی کرێکاران دەکات. خاوەنکارەکان خۆیان لە دەستەبەرکردنی کۆمەڵایەتی دەدزنەوە   دوای تەواوکردنی خوێندنی لە پەیمانگای گەشتوگوزاری دهۆک لە ساڵی ٢٠١٣، هەڵەز کەمال (ناوێکی خوازراوە، تەمەنی ٣٣ ساڵ) بۆ ماوەی پێنج ساڵ وەک فرۆشیار لە فرۆشگایەکی گەورەی کەلوپەلی ناوماڵ لە شارەکەدا کاری کردووە، مووچەی مانگانەی ٥٠٠ هەزار دیناری بۆ ماوەی هەشت کاتژمێری کارکردنی دەستکەوتووە. ئەو دەڵێت ناڕازی بووە، نەک تەنها بەهۆی کەمی مووچەکەی بەڵکو لەبەر ئەوەی هیچ مافێکی یاسایی نەبووە. ئەو هۆکارەکەی ڕوون دەکاتەوە: "خاوەنی فرۆشگاکە من و باقی کارمەندەکانی لە دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمار نەکرد، سەرەڕای سەردانی چەندین جار لەلایەن لیژنەکانی پشکنینەوە." بۆ ساتێک بیری کردەوە پێش ئەوەی بڵێت، "ئێمە بەبێ هیچ پارێزگارییەکی یاسایی کارمان دەکرد، مانگانە تەنها دوو ڕۆژ پشووم هەبوو، ئەگەر داوای زیاترم بکردایە، هەڕەشەیان لێدەکردم لە مووچەکەم دەبڕن." ڕۆژێک لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٨ لەناکاو گوێی لە لێدانێکی بەهێز بوو کە تووشی شۆک بوو. چەند ساتێک دواتر بۆی دەرکەوت کە ئاسانسەر (مەسعەد)ی فرۆشگاکە بە زەبری هێز کەوتۆتە سەر زەوی و سێ هاوکارەکەی نێو فرۆشگاکەی تێدا بوون. ئەوان بە شێوەیەکی موعجیزە ئامێز لە مردنێکی دڵنیا ڕزگاریان بووبوو، بەڵام بە چەندین شکاوی دەرچوون و ڕەوانەی نەخۆشخانە کران. ئەو لە دۆخێکی شۆکدا بوو کە هەرگیز جێی نەهێشتووە، چونکە بینی هاوکارە بریندارەکانی لە ئاسانسەرە داڕماوەکە دەرهێنراون و باری تەندروستییان ناجێگیرە، دەیزانی هیچ هاوکارییەک وەرناگرن چونکە بە شێوەیەکی یاسایی تۆمار نەکراون. پاشان بڕیاریدا کارەکەی بەجێبهێڵێت و وتی "هیچ شتێک شایەنی ئەوە نەبوو بەردەوام بێت لەسەری". تۆمارنەکردن بۆ دەستەبەری کۆمەڵایەتی ڕووداوێکی باو و ئاساییە لە زۆربەی بازرگانی پیشەیی و فرۆشگاکانی تاکەکەسی لە پارێزگای دهۆک، بە وتەی کرێکارانی ئەوێ. ئەوان ڕایانگەیاندووە کە ئاگاداری زیانەکانی نەپارێزراون، بەتایبەتی ئەگەر تووشی ڕووداوێک بوون یان بەبێ مووچە لە کارەکانیان دووربخرێنەوە. کرێکاران بە لێکۆڵەرەکەیان ڕاگەیاندووە، زۆرێک لە خاوەنکارەکان داتای ورد لەسەر ژمارەی ئەو کرێکارانەی لە پرۆژەکانیاندا دامەزراون، یان بۆ خۆپاراستن لە پێدانی ئابونەی دەستبەری کۆمەڵایەتی و کرێی تۆمارکردن بۆ ئەو کرێکارانە، یان بۆ شاردنەوەی ژمارەی ڕاستەقینەی کرێکاری بیانی کە نابێت لە 25%ی کۆی هێزی کار زیاتر بێت. بەپێی بڕگەکانی بەشی پێنجەمی یاسای خانەنشینی و دەستەبەری کۆمەڵایەتی کرێکاران، خاوەنکارەکان پێویستە مانگانە بەشدارییەکانی ئاسایشی کۆمەڵایەتی بە ڕێژەی 17% بدەن، کە بە شێوەیەکی سەربەخۆ بۆ هەر کرێکارێک بە پشتبەستن بە مووچەی ڕاستەقینەی خۆیان حیسابی بۆ دەکرێت.   ئەمە قسەی نێچیرڤان ساڵح، جێگری بەڕێوەبەری بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران لە دهۆک، جەختی لەوە کردەوە کە خاوەنکارەکان پێویستە زانیاری لەسەر کرێکارەکە بدەن پێش ئەوەی دەست بە کارەکەی بکات، لەوانە ناوەکەی و سروشتی کارەکەی و جۆری ئەو مووچەیەی کە وەریدەگرن. ئەگەر کرێکاران خۆبەخشانە ناویان تۆمار نەکەن، لیژنەکانی پشکنین ئەم ئەرکە لە ئەستۆ دەگرن. ئەم لیژنانە لە سێ ئەندام پێکهاتوون، لەوانە سەرۆکی لیژنەکە کە بەزۆری پشکنەرێکە لە بەڕێوەبەرایەتییەکە، ئەندامێکی دیکە نوێنەرایەتی سەندیکای کرێکاران دەکات، ئەندامی سێیەمیش نوێنەرایەتی ژووری بازرگانی دەکات. ئاماژە بەوەش دەکات، تۆمارکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی تەنها بۆ ئەو کرێکارانە سنووردارە کە بە بەردەوامی کار بۆ خاوەنکارەکانیان دەکەن، هەروەها ئەو کەسانە ناگرێتەوە کە خۆبەخشن، وەک شۆفێری تاکسی. دەشڵێت، "ئەم پۆلە لە ڕەشنووسی نوێی یاسای دەستەبەری کۆمەڵایەتیشدا دەخرێتەڕوو کە ئامادە دەکرێت". نێچیرڤان دان بەوەدا دەنێت کە هەندێک لە خاوەنکارەکان خۆیان لە پێدانی بەشدارییەکان دەدزنەوە، وە بەڕێوەبەرایەتییەکەی دەسەڵاتی ئەوەی نییە ڕاستەوخۆ سزا بەسەر خاوەنکارەکانی سەرپێچیکاردا بسەپێنێت: "بەڵام دەتوانێت دۆسیەکانیان ئاراستەی دادگا بکات بۆ ڕێکاری یاسایی". ئەگەر دواکەوتن لە پێدانی ئەم بەشداریانە، ئەوا بۆ هەر مانگێک دواکەوتنیان 2% کرێی دواکەوتنیان لەسەرە. ئاماژە بە فەرمانێک دەکات کە لە ساڵی 2019 لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستانەوە دەرچووە و تیایدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە هیچ خاوەنکارێک لە هیچ کەرتێکدا، بەتایبەتی کۆمپانیاکان، نابێت هیچ مامەڵەیەک تەواو بکات، مەگەر ڕەزامەندی لە بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران وەرنەگرتبێت. ئاڵنگارییەکانی بەردەم سەندیکاکان لە بەدواداچوونی پرسی کرێکاران هۆگر ڕەزوان میرزا، لێپرسراوی سەندیکای کرێکاران لە کوردستان- لقی زاخۆ، دووپاتی دەکاتەوە، کە زۆرینەی ئەو کرێکارانەی لە زاخۆ برینداربوون یان گیانیان لەدەستداوە، ئەندامی سەندیکا بوون. ئاماژە بەوەش دەکات، لە ساڵی ٢٠٢٣دا یەک حاڵەتی مردن و یەک بریندار تۆمارکراوە، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠٢٤دا ژمارەکە گەیشتووەتە پێنج حاڵەتی مردن و یەک برینداری پەیوەست بە کارەوە. سەبارەت بە تۆمارکردنی سکاڵا لەسەر ئەو ڕووداوانە، ڕەزوان ڕوونی دەکاتەوە کە زۆربەی کەیسەکان لە ڕێگەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانەوە یەکلایی دەکرێنەوە، بە لەبەرچاوگرتنی سروشتی عەشایەریی هەرێم. دەشڵێت، سەندیکاکە هاوکاری یاسایی پێشکەش بە کەسوکاری کرێکارانی کۆچکردوو دەکات بۆ ئەوەی لە دادگا داوای یاسایی تۆمار بکەن، "بەڵام زۆرینەی خێزانەکان وەڵام نادەنەوە". وەلات ئەمین عوزمانی سەرۆکی یەکێتی سەندیکاکانی کرێکارانی کوردستان لە دهۆک هاوڕایە کە 99%ی کەیسەکانی برینداربوون و مردن لە ڕێگەی یەکلاکردنەوەی کۆمەڵایەتییەوە "بە ڕەزامەندی ئەو کرێکارە یەکلایی دەکرێنەوە، کە زۆرجار ڕەتیدەکاتەوە کەیسەکەیان لە دادگا تۆمار بکات". ئاماژەی بەوەشکرد، ئەو یەکلاییکردنەوانە ئەو حاڵەتانە دەگرێتەوە کە خاوەنکار هۆکارە یان کەمتەرخەم بێت لە ڕووداوەکەدا، ئاماژەی بەوەشکرد، "سەندیکا هانی ئەو چارەسەرانە نادات، بەڵکو ناچارە ئەو کارە بکات".   خۆلادان لە تۆمارکردنی سکاڵا لە دادگا داتاکانی بەشی ئاماری دادگای تێهەڵچوونەوەی قەزای دهۆک دەریدەخەن، سەرجەم ئەو دۆسیانەی لە دادگای کاری دهۆک تۆمارکراون لە ساڵی 2020 تا دوو مانگی کۆتایی ساڵی 2025 هیچ برینداربوون و مردنێکی تێدا نەبووە، جگە لە دۆسیەیەک کە پەیوەندی بە مردنێکەوە هەبووە. زۆربەی حاڵەتەکان پەیوەندییان بە کرێ و بەشدارییەکانی کار و یارمەتییەکانی دیکەوە هەبوو. سادق عەبدولڕەحمان، پارێزەر و شارەزای یاسایی لە دادگاییکردنی کار و مامۆستای یاسای کار لە فاکەڵتیی یاسا لە زانکۆی نەورۆز، ئەمە بۆ چەند هۆکارێک دەگەڕێنێتەوە، لەوانە "نەبوونی هۆشیاری یاسایی کرێکاران، بێتوانایی داراییان لە هەڵگرتنی کرێی دادگاییکردن، و یەکلاییکردنەوەکان کە لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دەدرێن". سەبارەت بە پۆلێنکردنی یاسایی، ئاماژە بەوە دەکات کە دادگاکانی لێکۆڵینەوە "هەندێکجار مەیلیان هەیە بە کوشتنی هەڵە (قتل خطأ) پۆلێنیان بکەن یان بە ڕووداوی چارەنووسیان دەزانن." دەشڵێت، ئەو کرێکارەی تووشی برینێک یان کەمئەندامییەک بوو، چ بەشەکی بێت یان کۆی گشتی، یان برینداربوونی دەبێتە هۆی مردن، جگە لە ماف و شایستە داراییەکانی پەیوەست بە چاودێری و چارەسەری تەندروستی، بەپێی بڕگەکانی یاسای خانەنشینی و دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکاران لە مادەکانی (45-57-56)دا، مافی خانەنشینی، پاداشتی نەختینەیی، یان قەرەبووی هەیە. هەروەها یاساکە نەخۆشییە پیشەییەکانیش دەگرێتەوە، هەروەها نموونەی داوایەکی یاسایی دەخاتە ڕوو کە کرێکارێک لە ئەنجامی بەرکەوتنی بە دەردانی نەوت تووشی شێرپەنجە بووە، کە تێیدا دادگا بڕیاریدا کە مافی وەرگرتنی یارمەتی خانەنشینی هەبێت. ئاماژە بە حاڵەتەکانی دیکەی مردن دەکات کە دادگا فەرمانی بە خاوەنکار کردووە، بەشدارییەکانی دابینکردنی کۆمەڵایەتی بۆ ماوەی دامەزراندنی کرێکارە مردووەکە بدات. سادق پسپۆڕی دادوەری ئاماژە بەوە دەکات، ئەگەر کرێکارێک بیمە نەیگرێتەوە و تووشی برینێک یان گیانلەدەستدانی ببێت، "ئەمە مانای ئەوە نییە کە لە دادگا بێبەش دەبن لە بەدواداچوونی مافەکانیان، ئەگەر دەسەڵاتی لێکۆڵینەوە، چ سەر بە بنکەی پۆلیس بێت یان لیژنەکانی سەر بە دامەزراوەکانی کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی، بیسەلمێنن کە خاوەنکارەکە کەمتەرخەم بووە و پێشێلکردنی مەرجەکانی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی کردووە، ئەوا ئەو کارە دەکرێت هەروەها لە ئەگەری مردندا، کرێکار یان میراتگرەکانیان مافی ئەوەیان هەیە داوای قەرەبوو بکەنەوە". ئاماژەی بەوەشکرد: هەروەها بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی مافی ئەوەی هەیە داوای یاسایی لەسەر خاوەنکار تۆمار بکات بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بەرامبەر بە کرێکاری بریندار، بێ بیمە، بە پێدانی قەرەبوو بە پشتبەستن بە مادەی (١١٢)ی یاسای کار. بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەکان بە دەگمەن لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکانی برینداربوون و گیانلەدەستدانی کرێکاران دەکەن، بە هۆکاری نەبوونی ئاگادارکردنەوە. سادق ڕوونی دەکاتەوە کە ماددەی (62) لە یاسای کار و دەستەبەری کۆمەڵایەتی خاوەنکار پابەند دەکات کە لەکاتی ڕوودانی برینداربوونی کارەکەی خۆی ڕابگەیەنێتە بنکەی پۆلیس یان بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی. هەروەها جەختی لە پێویستی لیژنەکانی پشکنینی بەشی دەستبەری کۆمەڵایەتی کردەوە بۆ لێکۆڵینەوە لە شوێنی ڕووداوەکە بۆ دیاریکردنی بەرپرسیارێتی، هەروەها هەنگاوی سەندیکای کرێکارانی پشتڕاست کردەوە بۆ ناردنی نووسراوێکی فەرمی بۆ بەشی دەستبەری کۆمەڵایەتی بۆ دەستپێکردنی داوای یاسایی بە ناوی ئەو کرێکارە. سەرەڕای ئەم گەرەنتییە یاساییانە، شارەزایانی یاسایی بە پێویستی دەزانن یاسای تایبەت بە کرێکاران کە پەیوەندی هەمیشەیییان لەگەڵ خاوەنکارەکەیان نییە، هەموار بکرێتەوە، ئاماژە بەوە دەکەن کە دوورخستنەوەی ئەو کرێکارانە لە مافەکان بۆشاییەکی یاسایی پێکدەهێنێت کە دەبێت چارەسەر بکرێت. جوتیار موراد، فەرمانبەری یاسایی، نوێنەری بەشی یاسایی بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی لە دهۆک، پابەندبوونی بەڕێوەبەرایەتییەکەی بە دەستوەردان لە داوای یاسایی کرێکاران دووپاتدەکاتەوە و دەڵێت: "زۆرجار وەک لایەنی سێیەم پەیوەندی بە سکاڵاکارەوە دەکەین بۆ بەرگریکردن لە مافەکانی". ڕوونیشیکردەوە، ئەگەر کرێکاران بریندار ببن، لیژنەکانی پشکنینی بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بەدواداچوون بۆ شوێنی ڕووداوەکە دەکەن و لێدوان لە کرێکار و خاوەن پرۆژەکە کۆدەکەنەوە. ئەگەر ئەو کرێکارە دەستبەری کۆمەڵایەتی نەیگرێتەوە، "سکاڵای یاسایی لەبەردەم دادگای کار تۆمار دەکرێت. ئەگەر کرێکارەکە تۆمار بکرێت، ڕێکارەکان بۆ بەدەستهێنانی ماف و شایستەییەکانی بەپێی یاسا تەواو دەکرێن". جوتیار ڕەخنە لە دادگای کار دەگرێت و دەڵێت: "پاڵپشتی پێویست لە کەیسەکانی پەیوەست بە کرێکارانەوە نادات. پێشێلکاری هەیە کە لەلایەن خاوەنکارەکانەوە ئەنجام دەدرێت کە پێویستە دادگا دەستوەردان بکات و بڕیار بدات". هەرچەندە دادگای کار دەسەڵاتی دادوەری بەسەر هەردوو دۆسیەی تاوانکاری و مەدەنیدا هەیە، بەڵام بە گوتەی جوتیار، "سنووردارە بە گوێگرتن لە دۆسیە مەدەنییەکانی پەیوەست بە بەشداریکردن و غەرامە نەک دۆسیەی تاوانکاری." لە ئەنجامدا بەشی دەستەبەری کۆمەڵایەتی ناچارە "لە ڕێگەی داواکاری گشتیەوە دۆسیەی تاوانکاری تۆمار بکات، ئەمەش پێویستی بە کۆمەڵێک ڕێکار هەیە لەوانە نووسینی یاداشتێک بۆ داواکاری گشتی، دواتر بۆ بنکەی پۆلیس و دواتر بۆ دادگای تاوان." هەموو ئەم ڕێکارانە "دەکرا لەلایەن دادگای کارەوە ئەنجام بدرایە." هەروەها ئاماژە بە دواکەوتنی دادگای کار لە یەکلاییکردنەوەی دۆسیەکان دەکات: "دۆسیە هەیە کە زیاتر لە دە جار دواخراوە بەبێ ئەوەی پاساوی باوەڕپێکەر هەبێت. ئەمە جگە لە خاوبوونەوەی خێرایی تۆمارکردنی دۆسیەکان". ئەو نموونەیەک دەهێنێتەوە: "هێشتا هیچ وادەیەک و ئاگادارکردنەوەیەک بۆ ئەو داوایانە دانەنراوە کە لە مانگی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٤ تۆمارکراون، ئاماژە بەوە دەکات کە داواکارییەکانی کار داوای یاسایی بەپەلەن." کەمتەرخەمی کۆمپانیاکان مردنی کرێکاران زیاد دەکات ئەحمەد (27 ساڵ)، کرێکاری بیناسازی خەڵکی پارێزگای دهۆک، بەیانییەکی مانگی ئەیلولی ساڵی 2024 سەرقاڵی سەقفی کۆنکرێتی نهۆمی حەڤدەهەمی باڵەخانەیەک لە جەرگەی شار، کاتێک لەناکاو سەقفەکەی داڕما، بەهۆیەوە گیانی لەدەست دا، لەژێر تۆنێک کۆنکرێتدا نێژرا. برا گەورەکەی کە داوای کرد بە سەرەتای ناوەکەی (م.ک) بناسرێتەوە، وتی خێزانەکە چەند هەفتەیەک پێش ڕووداوەکە سەرقاڵی ئامادەکردنی ئەحمەد بوون بۆ هاوسەرگیری: "کەس چاوەڕێی ئەوە نەدەکرد ژیانمان پێچەوانە بێتەوە". ئەحمەد لەگەڵ دوو برای و سێ هاوڕێی لە کۆمپانیایەکی بەڵێندەرایەتی بیناسازیدا کاریان کردووە و ڕۆژانە ٢٥ هەزار دیناری دەستکەوتووە. خێزانە خەمبارەکە هیچ بژاردەیەکی دیکەیان نەبوو جگە لە پەنابردنە بەر دادگاکان بۆ داوای مافەکانی، بەتایبەتی کە ناوی لە دەستەبەری کۆمەڵایەتی تۆمار نەبووە. یەکەم هەنگاو بە گوتەی برا گەورەکە لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤دا سکاڵا تۆمارکردن بوو، بڕیارێکی دادگا دەرچوو بۆ ئەوەی ئەویش بخرێتە ناو دەستبەرییەوە، هەرچەندە هێشتا بڕیارەکە نەبووەتە کۆتایی. ئاماژەی بەوەشکرد، "بەم شێوەیە ئەو کۆمپانیایە بەڵێندەرەی کە ئەحمەد تێیدا کاری کردووە، دەتوانێت بەشداری مانگانەی خۆی بدات بۆ ئەوەی هاوسەرەکەی بتوانێت شایستەییەکانی وەربگرێت، کە مووچەی مانگانەیە". برا گەورەکە بیری کردەوە پێش ئەوەی بە دڵتەنگییەوە بڵێت “ئەگەر ئەحمەد جۆرێک لە دەستبەری هەبوایە: کڵاوێک، پشتێنێک، یان ڕەنگە پەتێک یان لانیکەم بەربەستێکی سەلامەتی هەبوایە، دەکرا ئەم کارەساتە دوور بخرێتەوە.” پاشان پرسیاری ئەوەی لێکرد، “چۆن کۆمپانیایەکی گەورەی بەڵێندەر کەمتەرخەم بێت لە دابینکردنی ڕێوشوێنی سەلامەتی بۆ کرێکارەکانی؟” لێکۆڵینەوەکە لە ژێر چاودێری تۆڕی NERIJ ئەنجامدراوە وەک بەشێک لە پڕۆژەیەکی نزیک کە لەلایەن CFI پشتگیری دەکرێت. https://shorturl.at/cU0sZ    

نەوزادی موهەندیس       زیاد لە 2 ساڵی ڕێكە كە پڕۆسەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان ڕاگیراوە بە پێی بڕیارێكی دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس و بەمەش مانگانە بڕی 1 ملیار دۆلار زیان بە داهات و خەزێنەی هەرێمی كوردستان و عێراق دەگات،لەگەڵ كۆمپانیا نەوتیەكانیشدا.جا ڕاوەستان و دەستپێنەكردنەوەی ئەو پڕۆسە گرنگە ئابوریە بۆ ماوەیەكی زیاتر هێندەی تر زیانەكان زیاد دەكات و هەموو لایەنە سەرەكیەكانی پڕۆسەكەش زیانی گەورەتریان پێدەگات  لەهەریەكە لە دەوڵەتی عێراق و  هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتیەكان (( كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی هەرێمی كوردستان // ئەپیگۆر)) و دواتریش وەك لایەنی چوارەمی پڕۆسەكە دەوڵەتی توركیا كە زیاد لە نیوەی بۆری گواستنەوەی نەوتەكە بەخاكی ئەودا تێپەڕدەبێت و دواتریش بەندەری جەیهانی توركیاش ڕۆڵێكی سەرەكی و گەورەی هەیە لە عەمباركردن و دواتر باركردن و فرۆشتنی نەوتەكەدا.    لەماوەی ئەو دوو ساڵەی ڕابووردوودا گەلێك هەوڵ درا لەلایەن هەر چوار لایەنەكەوە بەڵام تائێستا نەگەیشتونەتە ڕێكەوتنێكی كۆنكرێتی و یەكلاكەرەوە بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە. هۆكاری نەگەیشتن بە ڕێكەوتنێكی ئاوها بریتیە لە: * ناڕازی بوونی كۆمپانیا نەوتیە بیانیەكان بە داواكاریەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقی دەربارەی بەسەرداچوونەوەی گرێبەستە نەوتیەكانیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم و ئەنجامدانی گۆڕانكاری تیایاندا بەپێی دەستوری عێراقی. * ترسیان لە پێنەدانی شایستە داراییەكانیان لە كاتی خۆیدا بەشێوەی مانگانە. * ترسیان لە نەگەڕاندنەوەی ئەو بڕە قەرزەی كە هەیانە لەسەر ئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان  كە دەوترێت بڕی 1 ملیار دۆلارە كە پێشتر پێیانداوە یان وەكو خەرجی مانگانە هەیانبوە و نەگەڕێنراوەتەوە بۆیان. * هەروەها بەشێوەیەك لە شێوەكانیش ناڕازین بەبڕی ئەو 16 دۆلارەی دیاریكراوە لە یاسای بودجەی ساڵی 2025 بۆ یەك بەرمیل نەوتی بەرهەمێنراو و گواستنەوەشی و كۆمپانیاكان بە كەمی دەزانن كە لە پێشتردا داوای بڕی 26-32دۆلاریان دەكرد. لەبەرامبەریشدا وەزارەتی نەوتی عێراقی و كۆمپانیای فرۆشتنی نەوت ((سۆمۆ)) پێدادەگرن لەسەر : * هەڵسەنگاندن و بەسەرداچوونەوەی ناوەڕۆكی گرێبەستە نەوتیەكانیان  و گونجاندنیان لەگەڵ دەستوری عێراقدا. * عێراق بێ‌ باكیەك دەنوێنێت لە دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە،بەهۆی ئەوەی كە خۆی  دووەم وڵاتی بەرهەمهێنە لە ڕێكخراوی ئۆپیكدا دوای سعودیە بە 5 ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە و مانگانەش دەتوانێت بڕی 100-108 ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە بكات و خەرجی و پێداویستیەكانی مانگانەی خۆی دابین بكات. بۆیە پێویستی بەو بڕە نەوتەی هەرێم نیە كە بریتیە لە 400 هەزار بەرمیل مانگانە و لە ئێستاشدا تەنها بڕی 180 هەزار بەرمیل هەناردە دەكرێت. * عێراق،نرخی 16 دۆلاری داناوە بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت،لەكاتێكدا لە عێراقدا ئەو بڕە بریتیە لە 6-8 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك،سەرەڕای هەمواركردنەوەی مادە 12 و بڕگەی 2-ج لە یاسای بودجەی ساڵی 2025 و بەرزكردنەوەی نرخەكە بۆ 16 دۆلار بەڵام بێباكە لە دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم. * عێراق،زۆر جاران بەهۆی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بەڕێگەی قاچاغ،و زیاد خستنە بازاڕی نەوتی جیهانیەوە لە پشكی خۆی،تووشی ڕەخنە و گلەیی ڕێكخراوی ئۆپیك بۆتەوە،هەربۆیە لەكاتی هەناردەنەكردنەوەی نەوتەكەدا بێ‌ كێشە دەبێت،هەرچەندە بڕی نەوتی هەناردەكراوی نەوتی هەرێم بە بەراوورد بە نەوتی بازاڕی جیهانی بریتیە لە 0,5% كە بڕێكی كەمە بۆ بازاڕی نەوتی جیهانی بەڵام بۆ عێراق دەگاتە ڕێژەی 20% نەوتی هەناردەكراوی عێراق كە بڕێكی كەم نیە. * عێراق سەرەڕای ئەوەی كە ڕووبەڕووی ڕەخنە  و داواكاری قەرەبووی توركیا دەبێتەوە بەهۆی دواكەوتنی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمەوە،بەڵام هێشتاش بێ باكە و گەرەكێتی مەرجەكانی خۆی بسەپێنێت بەسەر هەرێم و كۆمپانیا نەوتیەكانیشدا. كێ‌ و چ لایەنێك زیانی گەورەی پێدەگات ؟     بەم شێوەیە ئەوەی زیانی گەورەی پێدەگات بریتیە لە خەزێنەی دەوڵەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بەپلەی یەكەم و دواتریش كۆمپانیا نەوتیەكان و توركیاش.كەواتە هیچ لایەك قازانج ناكات لە زیاتر ڕاوەستانی پڕۆسەی هەناردەكردنەكە.بەڵام هەرێمی كوردستان لەهەموان زیانی وەبەردەكەوێت بەهۆی ئەوەی كە لە ئێستادا تەنها مانگانە مووچەی مووچەخۆرانی پێدەدرێت لەبەشە بودجەی مانگانەی شایستەی خۆی كە بریتیە لە ڕێژەی 12.67% كە بریتیە لە شایستە داراییەكانی وەبەرهێنان و گەشەپێدانی پارێزگاكان و زۆر خەرجی تریش.بۆیە لەماوەی ئەو 2ساڵ و پێشتریش هەرێمی كوردستان بێبەشكراوە لە بەشە بودجەی ڕاستەقینەی خۆی.بەوهۆیەشەوە هەموو پڕۆژە ئاوەدانی و ئەندازیەریەكان وەبەرهێنانەكان و خزمەتگوزاریەكان نیمچە ڕاوەستاون و ئەوەشی هەیە تێكچوون و بەرەو نەمان و هەڵوەشانەوە دەچن. سەرەڕای كەڵەكەبوونی قەرزەكان و زیادبونیان بەهۆی سوودی ساڵانەیانەوە.  هەرێمی كوردستان پێویستە  چ كارێك ئەنجامبدات؟   بۆیە گەرەكە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراقیدا بگاتە ڕێكەوتن و هەرچی زووە پڕۆسەی هەناردەكردنەی نەوتەكەی دەستپێبكاتەوە و خۆی قوتاربكات لە فشار و گوشارەكانی كۆمپانیا نەوتیەكان و قەرزە كەڵەكەبوەكانیان و ئەو قەیرانە دارایی و ئابوریەی 10ساڵە تێیكەوتوە و بەرۆكی گرتوە،ئەوەش لەڕێگەی هاندان و فشار دروستكردنی دەوڵەتانی زلهێزی ئەمریكا و بەریتانیا و فەڕەنسا و ڕوسیا و چین كە كۆمپانیای نەوتی گەورەیان لە هەرێمدا هەیە وكاردەكەن.    چونكە دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكە بە قازانجی عێراق و هەرێمە لەكاتێكدا كە نرخەكانی نەوت لە جیهاندا لەماوەی 2 مانگی ڕابووردوودا ڕوو لە داكشانی زیاترە و هاتۆتە خوار 70 دۆلارەوە كە بودجەی دەوڵەتی عێراقی لەسەر بیناكراوە،بۆیە هەر دابەزینێكی زیاتری نرخەكان كە ڕەنگە و پێشبینیش دەكرێت بێتە خوار 60 دۆلاریش و زیاترەوە و بەتایبەتی ئەمریكا كاری بۆدەكات ئەوا هێندەی تر عێراق و هەرێم زیانیان پێدەگات و ڕەنگە عێراقیش بەهەرێمی كوردستانیشەوە ڕووبەڕووی تەنگژەی دارایی ببنەوە و تەنانەت پێدان و دابینكردنی مووچەی مانگانەی مووچەخۆرانی عێراق بەتەنها بریتیە لە 5,5-8  تریلیۆن دینار بۆ 4 ملیۆن مووچەخۆر و هەرێمی كوردستانیش بریتیە لە نزیكەی 1 تریلیۆن دینار بۆ زیاد لە 1 ملیۆن مووچەخۆر.كە ئەمە بڕێكی زۆر گەورەیە و ئەستۆی خەزێنەی عێراقی قورس كردوە.    لەكۆتاییدا هەموان پێویستیان بە دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمە،هەربۆیە چەندی زووبكرێت لەدەستپێكردنەوەیدا بەڕەزامەندی هەموو لایەنەكان هێندە زیانەكان كەم دەبنەوە و داهات و دەرامەتیش بۆهەموان دەگەڕێتەوە و زیاد دەبێت،ئەمەش نەرمی نواندنی گەرەكە لەهەموو لایەنەكانەوە.  

(درەو): تەنیا رۆژێك لەدوای بەستنی كۆنفرانسی (یەكڕیزیی كورد) لە شاری قامیشلۆی رۆژئاوای كوردستان، سەرۆكایەتیی كۆماری سوریا بەیاننامەیەكی بڵاوكردوەتەوەو (فیدراڵیەت) بۆ كورد رەتدەكاتەوەو وەكو هەوڵی جوداخوازانە ناوی دەهێنێت و دەڵێ:" هەر جۆرە هەوڵێك بۆ سەپاندنی واقعی دابەشكاریی یاخود دامەزراندنی قەوارەی جوداخوازانە لەژێر ناوەكانی فیدراڵیەت یان خۆبەڕێوەبەرێتیی بەبێ سازانێكی گشتگیری نیشتمانی رەتدەكەینەوە". سەرۆكایەتیی كۆماری سوریا بەیاننامەیەكی لەبارەی نوێترین پەرەسەندنەكانی رێككەوتنەكەی لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) لە رۆژئاوای كوردستان بڵاوكردەوە.  لە بەیاننامەكەدا سەرۆكایەتیی سوریا رایگەیاندووە" رێككەوتنی ئەمدواییەی نێوان سەرۆك ئەحمەد شەرع و (هەسەدە) هەنگاوێكی ئەرێنی بووە بە ئاڕاستەی هێوركردنەوەو كرانەوە بەڕووی چارەسەرێكی نیشتمانی گشتگیر، بەڵام جموجوڵ و لێدوانەكانی ئەمدواییەی سەركردایەتیی (هەسەدە) كە بانگەواز بۆ فیدراڵیەت دەكات و واقعێكی دابڕاو لەسەر زەمین دروستدەكات، بەشێوەیەكی روون هاودژە لەگەڵ كرۆكی رێككەوتنەكەو هەڕەشە لە یەكێتیی و وڵات و سەلامەتی خاكەكەی دەكات".  هەر لەم بەیاننامەیەدا، سەرۆكایەتیی كۆماری سوریا هەڕەشە دەكات و دەڵێ:" هەر جۆرە هەوڵێك بۆ سەپاندنی واقعی دابەشكاریی یاخود دامەزراندنی قەوارەی جوداخوازانە لەژێر ناوەكانی فیدراڵیەت یان خۆبەڕێوەبەرێتیی بەبێ سازانێكی گشتگیری نیشتمانی رەتدەكەینەوە". "یەكێتیی خاك و گەلی سوریا هێڵی سورە، هەر جۆرە بەزاندنێكی دەرچوونی لە ریزی نیشتمانی و دەستبردنە بۆ ناسنامەی كۆكەرەوەی سوریا". لەم بەیاننامەیەدا، سەرۆكایەتیی سوریا نیگەرانی خۆی لە گۆڕینی دیموگرافیا لە هەندێك ناوچە نیشان دەدات، هۆشداری دەدات لە پەكخستنی كاری دامەزراوەكانی دەوڵەت لەو ناوچانەی كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان. بەبێ ئەوەی ناو بهێنێت، باسلەوە دەكات، مافی گەلی كورد لەچوارچێوەی یەك دەوڵەتی سوریادا پارێزراو دەبێت لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون و یەكسانی لە ئەرك و مافدا، بەبێ دەستوەردانی دەرەكیی، داوا لە (هەسەدە) دەكات پابەند بێت بە رێككەوتنەكەیەوە. بەیاننامەكەی سەرۆكایەتیی سوریا لەكاتێكدایە، كورد لە رۆژئاوای كوردستان بەمدواییە وەفدێكی هاوبەشیان دروستكردووە بۆ گفتوگۆ لەگەڵ دەسەڵاتی نوێی دیمەشق سەبارەت بە مافەكانی كورد لە دەستوری ئایندەی سوریادا.  دەقی بەیاننامەكە  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بەراوردکردنی تاوانە گەورەکانی مێژوو بەیەکتری دەشێت جۆرێک لە ناهەقی تێدابێت، چونکە هەر تاوانێک هەڵگری تایبەتمەندێتی خۆیەتی و رەنگە راست نەبێت بەیەکتری بەراورد بکرێن. دەشێت مەبەست لە بەراوردکردنەکەش بچوککردنەوە و کەمکردنەوەی نرخی ئەم تاوان بێت بەرامبەر بە گەورەکردن و نرخاندنی زیاتری، ئەویتریان. بەڵام بەراوردکردن ئامرازێکیشە بۆ تێگەیشتنی باشتر، دەتوانێت هەندێک رووبەری تازەمان لەسەر ئەو تاوانانە بۆ بخاتەڕوو کە روویانداوە. لەوانەش بۆ نموونە بڕ و ڕادەی دڵرەقیی و نائینسانیەت و رقی وێرانکەرانەی ناو هەر یەکێک لەو تاوانانە. لەم نووسینەدا بەراوردکردنی تاوانە گەورە و نائینسانییەکانی غەزە، بە تاوانەکانی ناو پەلامارەکانی ئەنفال، مەبەست لێی دەرخستنی هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەنفالە، نەک کەمکردنەوەی نرخ و بەهای ئەمیان بەرامبەر بەویتریان. ماوەی ٦ ساڵە لە زانکۆی ئەمستردام، من، کۆرسێک لەسەر «مەسەلەی کورد» بۆ قوتابیانی ماجستێر لە بواری دیراساتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەڵێمەوە. کۆرسەکە سەفەرێکی درێژە بەسەر چۆنیەتی دروستبوون و سەرهەڵدان و گەشەکردنی «مەسەلەی کورد» لە پارچە جیاوازەکانی کوردستاندا و چۆنیەتی مامەڵەکردن و کاردانەوەی دەوڵەتە ناوەندییەکان و دەوڵەتانی ئیقلیمی و کۆمەڵگای نێودەوڵەتییە، بەرووی ئەم مەسەلەیەدا. یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی کۆرسەکە باسکردنی گۆڕانی میلەتی کوردە لە سەدەی بیسەتمدا لە « زۆرینەیەکی دینیی» ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە بۆ «کەمینەیەکی ئەتنی» لەناو ٤ دەوڵەتی تازەدروستکراودا. خاڵی دووهەم، کە خاڵێکی سەرەکی ترە، باسکردنی مامەڵەکەردنی سەرجەمی داواکارییەکانی ئەم «کەمینە» دابەشکراوەیە وەک «هەڕەشەیەکی ئەمنی» لەلایەن ئەو دەوڵەتانەوە کە کوردیان لەناودا کراوە بە کەمینە. ئەمە جگە لە نکوڵیکردن لە بوونی کورد وەک کورد، واتە نکوڵیکردن لە کوردبوونی کورد، لە هەندێک لە وڵاتانەدا. یەکێک لە دەرەنجامە ترسناکەکانی مامەڵەکردنی ئەمنیانەی مەسەلەی کورد و وێناکردنی داواکارییەکەیان وەک هەڕەشە لەسەر ئاسایشی ئەو دەوڵەتانە، پەلامارەکانی ئەنفالە لە ساڵی ١٩٨٨دا. ئەنفال نموونەیەکی بەرچاوی کێشەی بە ئەمنیکردنێکی سەرتاسەری مەسەلەی کورد و داواکارییەکانیەتی. وەک دەزانرێت پەلامارەکانی ئەنفال لە ١٤ی ئەپریلەوە تا سێپتێمبەری سالی ١٩٨٨ درێژەدەخایەنێت و  وەک تاوانی جینۆسایدیش دەچێتە ناو مێژووی میللەتى ئێمەوە.  هەفتەی رابردو ولەو کۆرسەدا لەسەر مەسەلەی کورد لە زانکۆی ئەمستردام دەیڵێمەوە، بابەتی کۆرسەکە مەسەلەی کورد بوو لە عێراقدا بە گشتیی و راوەستان بوو لەسەر پەلامارەکانی ئەنفال بە تایبەتیی. ئەوەی بۆ من شوێنی تێرامان و سەرسوڕمان بوو، ئەو بەراوردە بوو کە قوتابییەکان سەربەخۆیانە و بەبێ داواکردنی لەلایەن منەوە، لەنێوان جەنگی ساڵ و نیوی غەزە و پەلەمارەکانی ئەنفالدا کردیان. ئەگەرچی بە مانا یاساییەکەی تاوانەکانی ئەنفال لە ١٤ مایسدا دەستپێدەکات و لە ئەیلولدا تەواو دەبێت، واتە ٥ مانگێک دەخایەنێت، بەڵام قوتابییەکان سەرەتای پەلامارەکانی ئەنفالیان بردبووەوە بۆ مانگی شوبات. واتە لای قوتابییەکان پەلامارەکانی ئەنفال لەماوەی ٨ مانگدا جێبەجێکراوە. واتە ئەگەر تەمەنی جەنگی غەزە لە ئێستادا ساڵ و نیوێکی تێپەڕاندبێت، ئەوا تاوانەکانی ئەنفال لەماوەی ٨ مانگدا، واتە دە مانگ کەمتر لە جەنگی غەزە، ئەنجامداروە. بەڵام زیانەکانی ئەنفال چۆن بە زیانەکانی غەزە بەراوردبکرێت؟ لە ئەنفالدا زیانەکان بەم جۆرەیە: لانی کەم  ٥٠٠٠٠ (پەنجا هەزار) کەس لە پەلامارەکانی ئەنفالدا کوژراون، بەڵام دەشێت ژمارەی کوژراوەکان دوو ئەوەندەش بووبێت کە دەکاتە ١٠٠٠٠٠ (سەد هەزار) هەزار کەس.   ئەگەر ژمارەی کوژراوەکان پەنجا هەزار قوربانی بێت ئەوا لە ماوەی هەشت مانگی پەلامارەکاندا هەموو رۆژێک  ٢٠٨ کەس لە ئەنفالدا کوژراوە. خۆئەگەر ژمارەکە سەد هەزار کەسەکەبێت ئەوا ژمارەی کوژراوەکان لە رۆژێکدا بۆ ٤١٧ قوربانی بەرزدەبێتەوە. واتە لە ئەنفالدا ژمارەی ئەوانەی رۆژانە کوژراون لە نێوان ٢٠٨ بۆ ٤١٧ کەسدایە. ئەمە لە کاتێکدا ژمارەی دانیشتوانی کوردستان لەو ساڵانەدا شتێک لەسەرووی ٣ ملیۆنەوە بووە. بەم مانایە ژمارەی ئەو قوربانیانەی لە رۆژێکدا لە پەلامارەکانی ئەنفالدا کوژراون، زۆر گەورەترە لەوانەی لە غەزەدا کوژراون، ئینجا روخاندنی زیاد لە ٢٠٠٠ تا ٤٠٠٠ گوند لەماوەی ئەو هەشت مانگە لە پەلامارەکانی ئەنفالدا. کە ئەمەش زۆر لە قەبارە و رووبەری غەزە گەورەترە. بەسەریەکیشەوە رژێمەکەی سەدام حوسەین ٢٨١ هێرشی کیمیاوی لەو هەشت مانگەدا ئەنجامدراوە. ئەمە جگە لە بێماڵکردنی نزیکەی دوو ملیۆن مرۆڤ و بەزۆر کۆکردنەوەیان لەچەند کەمپێکی زۆرە ملێی کەمدا. ئەوەی لەم وێنە گشتییەی ئەنفالدا دەیبینین. زۆر کارەساتئامێزتر و بێڕەحمانەتر و تۆقێنەرانەترە لەوەی لە ساڵ و نیوی رابردوو لە غەزەدا بینیومانە. رژێمەکەی سەدام حوسەین و بەعس لە رژێمەکەی ناتایناهو، زۆر نائینسانیتر و رقاویتر و بەربەریتر بووە. راستە هەردوو پەلامارەکە هەوڵی کۆکوژکردنی میلەتێک ئەدەن، بەڵام ئەوەی سەدام ئەنجامیئەدات، هەم بە قەبارە و هەم بە ژمارەی قوربانییەکانی و هەم ئەو رووبەرەی وێرانی کردوە، گەورەتر و بەربەریترە لەوەی تا ئەم ساتە لە غەزەدا رووئەدات. هەردووکیان تاوانی جەنگ و جینۆسایدن، بەڵام یەکەمیان لە دووهەمیان فروانتر و خوێناویتر و رقاویترە، بە زۆر مانا یەکەمیان چڕتر و ریشەییتریشە.   بڕ و رادەی گوێ پێنەدان و تەنهاکەوتنیش لە هەردوو پەلامارەکەدا لەیەکتری جیاوازن. لە ئەنفالدا نەک کەس نەبوو بەرگریی لە خەڵکی کوردستان بکات، بەڵکو کەسیش نەبوو لانی هەرەکەمی هەواڵی تاوانەکان بە دونیای دەرەوەی کوردستان، بگەیەنێت. کەس سەیری تاوانەکانی ئەنفالی نەدەکرد و بەم سەیرنەکردنەش دەستەکانی بەعس و سەدام حوسەینیان بە تەواوی کردبووەوە بۆئەوەی ٢٨١ پەلامار و هێرشی کیمیاوی بکەنە سەر وخەڵکە گوندنشینەکانی کوردستان. بەڵام غەزە تەنها نییە، خۆشحالانە چەندان دەوڵەت و هێز و لایەن و چالاکوان و چەندان ئۆرگانی جیاوازی نێودەوڵەتیی و چەندان هێزی ئیسلامی و نائیسلامی پێوەی خەریکن. دەیان کەناڵی تەلەفیزیۆنی ساتالایت و کەناڵی ناوجەیی و رادیۆ و  تۆڕەکانی ناو دونیای دیگیتاڵی، ورد و دوشتی تاوانەکانی ئیسرائیل لە غەزەدا دەگوێزنەوە و بە جیهاندا بڵاویدەکەنەوە. ئەمە وادەکات تاوانەکانی غەزە ببینرێن، بەڵام تاوانەکانی ئەنفال لە تاریکیدا ڕوویاندا. بەشێکی گەورەی خەڵکی جیهان لەپشتی غەزەوەیە و رۆژانە بەشێوازی جیاواز نارەزایی بەرامبەر بە تاوانەکانی ئیسرائیل دەردبڕن، کە بێگومان ئەمەشیان شوێنی خۆشحاڵییە، لەکاتێکدا بەشێکی گەورەی جیهان ئەنفالی نەک نەدەبینی، بەڵکو لەوەش ئاگادار نەبوو تاوانێکی وا گەورە بەرامبەر بە میلەتێک ئەنجامئەدرێت. لە هەمووشی کارەساتتر دروستبوونی کەسانێکە لەناو کۆمەڵگای ئێمەدا سەدام حوسەین و رژێمەکەی بە تاوانبار نازانن و «رەحمەت» و «نور» بۆ گۆرەکەی سەدام حوسەین دەنێرن، کەسانێک باوەڕیان وایە سەدام حوسەین پیاوی دەوڵەت و سەرکردەیەکی سیاسیی لێوەشاوە بووە.   غەزە یەکێکە لە تاوانە گەورەکانی سەدەی بیست و یەک، میلەتێک کەوتۆتە ژێر رەحمی ماشێنێکی گەورەی کوشتن و وێرانکارییەوە، بەڵام، دیسانەوە خۆشحاڵانە، میلەتێکە لانیکەم کۆمەڵێک داکۆکیکار و بەدەمەوەچووی هەیە. هەرچی ئەنفالە، ئەویش یەکێکە لە تاوانە هەرەگەورەکانی سەدەی بیستەم، بەڵام تاوانێکە بەرامبەر بە میلەتێک، کە نەدەبینرا، بە بێدەنگیی و بەبێ هیچ بەدەمەوەچونێک دەکوژرا و  لەناودەبرا.  

  درەو:   بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، هەوڵی هاوپەیمانێتییەك دەدرێت لەدەرەوەی پارتی و یەكێتی، لایەنەكانی (نەوەی نوێ، یەكگرتوو، هەڵوێست، كۆمەڵ، بەرەی گەل) لە گفتوگۆدان بۆ درووستكردنی ئەو هاوپەیمانێتییە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) دەستپێشخەرییەكە لەلایەن كۆمەڵی دادگەری كوردستانەوەیەو كۆبوونەوەو دانیشتن لەگەڵ یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و بەرەی گەل كراوەو ئامادەییان دەربڕیوە. بەپێی زانیارییەكانی درەو،  قسە لەگەڵ نەوەی نوێ و  هەڵوێستكراوە بۆ بەشداری لەو هاوپەیمانێتیەو ئەوانیش رەزامەندییان دەربڕیوە، چەند كەسایەتی و گروپێكیش قسەیان لەگەڵ كراوە بۆ بەشداریكردنیان لەو هاوپەیمانێتیە، ئەوەی تا ئێستا قسەی لەگةڵ كراوە رەزامەندی دەربڕیوەو ئامادەیە بۆ ئەو هاوپەیمانێتیە، بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوو نوێنەری ئەو لایەن و گروپانە كۆبوونەوەیەك رێكبخەن و پێكەوە گفتوگۆی هاوپەیمانێتی یان بەرەیەكی فراوان بكەن بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و بەیەك هاوپەیمانێتی بەشداری بكەن. بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان چەند هەوڵێك لە ئارادابوو بۆ درووستكردنی بەرەیەك بۆ هەڵبژاردن بەڵام شكستیهێنا. بڕیارە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق لە 11/11/2025 بەڕێوەبچێت، وادەی تۆماركردنی لیست و هاوپەیمانێتییەكان دەستیپێكردووە، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی لە دیداری سلێمانی لە 16/4/2025 رایگەیاند حەزدەکەم بۆ هەڵبژاردنی عێراق لەگەڵ پارتی بە یەک لیست بەشداربین ئەمجارە لەگەڵ مەسرور بارزانی دابنیشم پێشنیازی یەك لیستی لەگەڵ دەكەم. لە هەڵبژاردنەكانی رابردوودا چەندین جار لایەنەكان بەهاوپەیمانێتی بەشداری هەڵبژاردنەكانیان كردووە: -    لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و كوردستان لە 2005 یەكێتی و پارتی و بەشێك لە لایەنەكان بەیەك هاوپەیمانێتی بەشدارییان كرد. -    لە هەڵبژاردنی خولی سێەمی پەرلەمانی كوردستان لە 2009 یەكێتی و پارتی بە لیستی هاوبەش بەشدارییانكرد. -    لە هەڵبژاردنی خولی سێەمی پەرلەمانی كوردستان لە 2009 ( یەكگرتوو، كۆمەڵ، زەحمەتكێشان، سۆسیالیست) بە لیستی هاوبەش بەشدارییانكرد. -    لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق 2018 ( كۆمەڵ و یەكگرتوو، هاوپەیمانی ، گۆڕان) چەندین كۆبوونەوەیان كرد بۆ ئەوەی بە هاوپەیمانێتییەك بەشداری بكەن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن. -    لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2021، یەكێتی و بزووتنەوەی گۆڕان بە هاوپەیمانێتیەك بەشداری هەڵبژاردنیانكرد. -    بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 2024 (گۆڕان و كۆمەڵ، بەرەی گەل ، چەند گروپێك) گفتوگۆی پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكیان كرد، بەڵام سەركەوتوونەبوون و هەریەكەو بەجیا بەشدارییانكرد.  

(درەو): كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی كە لە  كێڵگەی (تاوكی) لە هەرێمی كوردستان كاردەكات، داتای خۆی بۆ ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە چارەكی یەكەمی 2025 لە كێڵگەكە راگەیاند.  بەگوێرەی راپۆرتی كۆمپانیاكە، كۆمپانیای (DNO) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵیشدا هاوشێوەی پێشتر، پشكی خۆی لە نەوتی كوردستان فرۆشتوە بە كڕیارە خۆجێییەكان و پێشوەختە پارەكەی وەرگرتووە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی بۆری هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ توركیا لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە.  بەپێی خشتەیەك كە كۆمپانیاكە بڵاویكردوەتەوە: •    تێكڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە كێڵگەی (تاوكی) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (82 هەزارو 81) بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدایە ئاستی بەرهەمێنان لە چارەكی یەكەمی 2024دا بریتی بووە لە (76 هەزارو 310) بەرمیلی رۆژانە. •    پوختەی پشكی كۆمپانیاكە لە بەرهەمی نەوتی كێڵگەی تاوكی لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە (18 هەزارو 464) بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدا پشكی كۆمپانیا لە نەوتەكە لە چارەكی یەكەمی 2024دا بریتی بووە لە (20 هەزارو 503) بەرمیل بلۆكی (تاوكێ) دەكەوێتە رۆژهەڵاتی قەزای زاخۆ لە  پارێزگای دهۆك، لەگەڵ كێڵگەی (فیشخاپور) یەك گرێبەستیان بۆ كراوە، بۆیە كاتێك باسی بەرهەمی ئەم كێڵگەیە دەكرێت ئاماژەیە بۆ تێكڕای بەرهەمی هەردوو كێڵگەی (تاوكێ)و (فیشخاپور) كە لەچوارچێوەی یەك بلۆكی نەوتیدان. رێژەی (75%)ی پشكەكانی گرێبەستی كێڵگەی (تاوكێ) بۆ كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی‌و (25%)ی دراوە بە كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) توركی. كۆمپانیای DNO كە زۆرینەی پشكەكانی كێڵگەكەی هەیە، رۆژی 25ی حوزەیرانی 2004 گرێبەستی "هاوبەشی لە بەرهەمهێنان"دا لەم كێڵگەیە لەگەڵ حكومەتی هەرێم واژۆ كردووە. رووبەری ئەم كێڵگەیە (594) كیلۆمەترەو یەدەگی خەمڵێندراوی نەوت لەم كێڵگەیە بە بڕی (1.9 ملیار) بەرمیل خەمڵێندراوە. لە ساڵی 2007ەوە دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت كراوە لە كەم كێڵگەیەدا. 1ی حوزەیرانی 2009 كۆمپانیای DNO گروپ، بۆ یەكەمجار هەناردەكردنی نەوتی لە هەرێمی كوردستانەوە راگەیاند، وەك هەنگاوی یەكەم لە كێڵگەكانی (تەقتەق)و (تاوكی) بە تێكڕای (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە لەڕێگەی هێڵی كەركوك- جیهان‌و لە ڕێگەی تانكەرەوە. لەڕووی ئاستی بەرهەمهێنانەوە، لە كۆی (14) كێڵگەی نەوت لە هەرێمی كوردستان، (تاوكێ) لەدوای (خورمەڵە)وە دووەم گەورەترین كێڵگەی كوردستانەو؛ پێشتر بەرهەمی ئەم كێڵگەیە رێژەی 25،51%ی تێكڕای بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستانی پێكهێناوە. بەرهەمهێنانی (رۆژانەی) نەوت لە كێڵگەی تاوكی لەماوەی ساڵانی 2015 بۆ 2020 بەمشێوەیە بووە: •    2015: 135 هەزار بەرمیل •    2016: 107 هەزار بەرمیل •    2017: 109 هەزار بەرمیل •    2018: 113 هەزار بەرمیل •    2019: 124 هەزار بەرمیل (بەهۆی سەرهەڵدانی پەتای كرۆناوە بازاڕی جیهانی نەوت شكا، لە كۆتایی ئەم ساڵەوە ئیتر ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە بۆ 83 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە) •    2020: 110 هەزار بەرمیل •    2021: 100 هەزار بەرمیل •    2022: 108 هەزار بەرمیل  

  سان ساراڤان   ئەگەر چی برنج خوراکێکی پڕ خواستە لە سەرانسەری جیهان بەتایبەتی لە ووڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا و  ووڵاتانی لاتین، بەڵام لێکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستووە کە بەهۆی بەرزبوونەوەی دەردانی گازەکانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و بەردەوامی گەرمبوونی هەسارەکەمان ئەم دانەوێڵەیە زیاتر ژەهراویتر دەبێت، ئەمەش ئەگەری کاریگەری زۆر گەورەی هەیە لەسەر ملیۆنان کەس و ڕەنگە ژیانیان بخاتە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشیە سەختەکان. لە توێژینەوەیەکی نوێیدا کە لەلایەن توێژەرانی قوتابخانەی تەندروستی گشتی مایلمان لە زانکۆی کۆڵۆمبیا و هاوکارانی ئەکادیمیای زانستی چینی و زانکۆی جۆنز هۆپکینز لە قوتابخانەی تەندروستی گشتی بلومبێرگ کە بەم دواییە ئەنجامدراوە دەرکەوتووە کە بەهۆی بەرزبوونەوەی ٢ پلەی سەدی گەرمی گۆی زەوی و بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا بۆتە هۆکاری بەرزبوونەوەی چڕیی زەرنیخی نائۆرگانیک لە بەرهەمهێنانی برنجدا، ئەمەش بە ئەگەرێکی زۆرەوە مەترسییە تەندروستییەکان بۆ دانیشتووان لە سەرانسەری ئاسیا تا ساڵی ٢٠٥٠ زیاد دەکات. شایانی باسە بە پێوانەکردنی کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن  لەسەر ٢٨ جۆری برنج لە ماوەی دە ساڵدا لە کێڵگەکاندا،  تیمەکە ژەمە نائۆرگانیکەکانی زەرنیخ و مەترسییە تەندروستییەکانی بۆ حەوت وڵاتی ئاسیا خەمڵاند: بەنگلادیش، چین، هیندستان، ئەندەنوسیا، میانمار، فلیپین و ڤێتنام.  ئەم ڵێکۆڵینەوەیە بە بەکارهێنانی میتۆدی FACE (Free-Air CO2 Enrichment) و تێکەڵکردنی تەکنیکە پێشکەوتووەکانی تر ئەنجامدراوە. ئەم پرۆسەیە چۆن کاردەکاتە سەر کیمیای خاک؟ ١- ترشبوون بەهۆی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەوە: ئارسینک یان زەرنیخ بە شێوەیەکی سروشتی لە خاک و ئاوی ژێر زەویدا هەیە،  بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنەوە لە ژینگەکەمان دەبێتە هۆی دروستبوونی ترشی کاربۆنیک (H2CO3) لە خاک و ئاودا، ئەمەش pH (پێوەری ترش و ئەلکالی) دادەبەزێنێت، ترش بوون دروست دەکات. ئەم ترشبوونە دەتوانێت زەرنیخ کە لە کانزا قەتیسەکاندا (وەک ئۆکسیدی ئاسن) کۆبکاتەوە و ئازادی بکاتە ناو ئاو و کونیلەکانی خاکەوە. ٢- چالاکیی میکرۆبی: بەرزبوونەوەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەوانەیە میتابۆلیزمی میکرۆبیەکان هان بدات، دەبێتە هۆی گۆڕینی زەرنیخ(٥) بۆ زەرنیخ(٣) کە خێراتر دەکات، ژەهراویتر و ئاسان ڕاگوزەر تر  دەبێت لە ژینگە نا هەوایەکاندا (بۆ نموونە، زۆنگ و سەرچاوە ئاوییەکان و ئاوی ژێر زەوی). ٣- هەروەها لە ئەنجامی چالاکییە مرۆییەکانی تری وەک  بەکارهێنانی قڕکەر و بۆیاخ و مادەی پارێزەری دار، کە  هەموو ئەمانە بڕێکی زۆر لە  زەرنیخیان تێدایە، هۆکارن بۆ بەرزبوونەوەی زەرنیخ، لە هەمان کاتدا  برنج زۆر کونیلەدارە،  بۆیە بڕێکی زۆر لەم زەرنیخە لە کێڵگە پڕئاوییەکانەوە هەڵدەمژێت.   کاریگەرییە تەندروستیەکان: ئارسنیک یان زەرنیخ مادەیەکی زۆر ژەهراوییە بە شێوەی نائۆرگانیکیەکەی، کە لە ئاوی پیس کە بۆ خواردنەوە و ئامادەکردنی خۆراک و ئاودێریکردنی بەرهەمە خۆراکییەکان بەکاربهێنرێت، زۆرترین مەترسی لەسەر تەندروستی گشتی دروست دەکات،  بەرکەوتنی درێژخایەن بە ئارسنیک لە ئاوی خواردنەوە و خۆراکەوە دەبێتە هۆی شێرپەنجە و برینەکانی پێست و شەکرە و کۆئەندامی دەمار و بەرگری لەش. پێشبینییەکانی توێژینەوەکە بۆ ساڵی ٢٠٥٠ پێشنیاری بەرزبوونەوەی بەرچاوی حاڵەتەکانی شێرپەنجە دەکات، بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان و میزڵدان. پێشبینی دەکرێت چین زۆرترین ژمارەی تووشبوان بەخۆیەوە ببینێت، مەزەندە دەکرێت ١٣ ملیۆن و ٤٠٠ هەزار کەس تووشی شێرپەنجە ببن کە پەیوەندییان بە بەرکەوتنی زەرنیخەوە هەیە لە برنجدا. دکتۆر لویس زیسکا، لە قوتابخانەی کۆڵۆمبیا، مامۆستای یاریدەدەری زانستە تەندروستییە ژینگەییەکان دەڵێت: "ئەنجامەکانمان ئەوە پیشان دەدەن کە زیادبوونی ئاستی زەرنیخ دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو ڕێژەی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شەکرە و کاریگەرییە تەندروستییەکانی دیکەی نا شێرپەنجەیی بەرز بکاتەوە. بەو پێیەی برنج لە زۆر شوێنی جیهاندا خۆراکێکی سەرەکییە، ئەم گۆڕانکاریانە دەتوانن ببنە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی بارگرانی جیهانی شێرپەنجە و نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان و پرسە تەندروستییەکانی دیکەی پەیوەست بە زەرنیخ." هەروەها لویس زیسکا کاریگەرییە تەندتەستییەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زەرنیخ دەخاتە ڕوو و دەڵێت: "لە ڕوانگەی تەندروستییەوە، کاریگەرییە ژەهراویەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زەرنیخ بە باشی جێگیرکراون و بریتین لە شێرپەنجەکانی سییەکان، میزڵدان و پێست، هەروەها نەخۆشیەکانی دڵ. هەروەها بەڵگەی سەرهەڵداو ئەوە پیشان دەدات کە بەرکەوتنی زەرنیخ ڕەنگە پەیوەندی بە نەخۆشی شەکرە، دەرئەنجامە نەرێنییەکانی دووگیانی، کێشەکانی گەشەکردنی دەمارەکان، و کاریگەرییەکانی سیستەمی بەرگری لەشەوە هەبێت"   چارەسەر: ئەگەرچی شۆردنەوەی برنج لەکاتی لێناندا کەمێک لەو زەرنیخە کەمدەکاتەوە بەڵام بەتەواوەی بنبڕی ناکات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە زیسکا ئاماژەی بەوەکردووە، "بە پشتبەستن بە دۆزینەوەکانمان، پێمان وایە چەندین کردار هەن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی بەرکەوتنی زەرنیخ لە داهاتوودا ئەمەش بریتین لە هەوڵدان لە بەخێوکردن و زیادکردنی ڕووەک و سەوزایی بۆ کەمکردنەوەی ئاستی زەرنیخ  و باشترکردنی بەڕێوەبردنی خاک لە کێڵگە برنجییەکان، و باشترکردنی پرۆسەی بەرهەمهێنانی برنج.          

  راپۆرتی رۆژنامه‌وانی: هێمن خۆشناو نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) له‌م كاته‌دا گورزێكی گه‌وره‌یه‌ و زه‌حمه‌تی و ئاسته‌نگی بۆ پڕۆسه‌ی ئاشتی دروست ده‌كات. به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌كانیش مكوڕبن له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری سیاسیانه‌ی كێشه‌ی كورد، ئه‌وه‌ دۆزینه‌وه‌ی پڕۆفیلێك بۆ ئه‌وه‌ی جێگای ئۆنده‌ر بگرێته‌وه‌، پێویستی به‌ كاتێكی درێژ هه‌یه‌ تا ده‌وڵه‌ت و كورد له‌باره‌یه‌وه‌ سازش بكه‌ن. سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا و ئه‌ندامی شاندی ئیمڕالی له‌ شه‌وی 15 ئه‌م مانگه‌ (نیسانی 2025) تووشی جه‌ڵته‌ی دڵ بوو، له‌دوای ره‌وانه‌كردنی بۆ نه‌خۆشخانه‌ له‌ ئیستانبۆڵ نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ ئه‌نجامدرا كه‌ (8) كاتژمێری خایاند، سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش هێشتا ژیانی ناوبراو له‌ مه‌ترسی دایه‌. نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا به‌م شێوه‌یه‌، له‌م كاته‌دا پڕۆسه‌ی گفتوگۆی نێوان (ئیمرالی – ده‌وڵه‌ت) رووبه‌ڕوی كێشه‌ی و زه‌حمه‌تی هێجگار زۆر ده‌كاته‌وه‌. چونكه‌ كه‌سیه‌تی سازشكار و متمانه‌ی پێكراوی ئۆنده‌ر، بۆ هه‌ردوولا زوو به‌ زوو قه‌ره‌بوو ناكرێته‌وه‌. ئۆنده‌ر خاوه‌ن زمانێكی سازشكارانه‌یه‌، توانای نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نه‌ ناكۆكه‌كانی هه‌یه‌، ده‌وڵه‌ت و بزوتنه‌وه‌ی كورد باش ده‌ناسێت، له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد و تورك كه‌سێكی خۆشه‌ویسته‌ و به‌ كه‌سێكی خۆنه‌ویست ناسراوه‌. له‌ژیانیدا به‌دوای په‌یداكردن و كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌رمایه‌ و پاره‌ نه‌كه‌وتووه، خاوه‌ن بزنس و به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت نیه‌‌، كه‌ ئه‌مه‌ش گومانكردن له‌ هه‌وڵه‌كانی بۆ ئاشتی و چاره‌سه‌ری ده‌ڕه‌وێنێته‌وه‌. (وه‌هاب جۆشكون) مامۆستای زانستی سیاسی له‌ زانكۆی (دیجله‌) له‌ ئامه‌د له‌ لێدوانێكیدا له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێـت:" كاك سری له‌ناو پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری له‌ ساڵانی 2012 تا 2015 رۆڵێكی سه‌ره‌كی هه‌بووه‌. له‌ پڕۆسه‌ی ئه‌مڕۆشدا ئاكته‌رێكی سه‌ره‌كیه‌. جێ په‌نجه‌ی دیاره‌ له‌ رازیكردنی خه‌ڵك به‌م پڕۆسه‌یه‌. له‌ ئێستادا تووشی نه‌خۆشیه‌كی ترسناك بووه‌، نه‌شته‌رگه‌ریه‌كی قوڕسی بۆ كراوه‌. ئاماده‌نه‌بوونی به‌ڕێز (سری) له‌م ساته‌وه‌خته‌دا دره‌نگخستن و زه‌حمه‌تی بۆ پڕۆسه‌كه‌ دروست ده‌كات". ئه‌و مامۆستایه‌ی زانكۆی دیجله‌ باسی ئه‌و زه‌حمه‌تیانه‌ ده‌كات كه‌ له‌ ئه‌نجامی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر رووبه‌ڕووی پڕۆسه‌ی دیالۆگی نێوان هه‌ردوولا ده‌بنه‌وه‌:" ئه‌گه‌ر به‌ڕێز ئۆنده‌ر نه‌خۆش نه‌ده‌بوو، شاندی ئیمرالی له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد كۆده‌بوونه‌وه‌ و له‌باره‌ی هه‌نگاوه‌ یاسایه‌كانی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ گفتوگۆیان ده‌كرد. به‌ڵام نه‌خۆشكه‌وتنی سری سوره‌یا ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ی دواخست. هه‌روه‌ها نه‌خۆشكه‌وتنی پڕۆسه‌كه‌ دره‌نگ ده‌خات". سری سوره‌یا ئۆنده‌ر كێیه‌؟ ئۆندەر لە ساڵی 1962 لە شاری ئەدیەمان لەدایکبووە، باوكی یه‌كێك بووه‌ له‌ سیاسیه‌ دیاره‌ سۆسیالیسته‌كانی ئه‌م شاره‌، ئه‌مه‌ش ئۆنده‌ری له‌ ته‌مه‌نی هه‌رزه‌كاریه‌وه‌ په‌لكێشی ناو دونیای سیاسه‌ت و چه‌پڕه‌وی كردووه‌. ئۆنده‌ر، سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌یه‌كی توركه‌، به‌ڵام له‌ شارێك چاوی به‌دونیا هه‌ڵێناوه‌ كه‌ زۆربه‌ی دانیشتووانه‌كه‌ی كورد بوون. له‌ ژیانیدا سری سوره‌یا ئۆنده‌ر به‌هۆی رێچكه‌ سیاسیه‌كانی كه‌ پێچه‌وانه‌ و دژ به‌ سیسته‌می ده‌وڵه‌ت بووه‌، چه‌ندین جار ده‌ستگیركراوه‌ و سزادراوه‌. له‌ ساڵی 1978 كاتێك خه‌ڵكی (مه‌ڕه‌ش) كۆمه‌ڵكوژی ده‌كرێت، ئۆنده‌ر دژ به‌ تاوانه‌كانی ده‌وڵه‌ت به‌شداری له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیه‌كان ده‌كات، له‌ ئه‌نجامدا په‌لكێشی زیندان ده‌كرێت. بۆ خوێندنی زانستی سیاسی له‌ ساڵی 1980 رووده‌كاته‌ زانكۆی ئه‌نقه‌ره‌، له‌وێدا مه‌یلی سیاسه‌تكردن له‌ كه‌سیه‌تی ئۆنده‌ر زیاتر چه‌كه‌ره‌ ده‌كات. دوای به‌سه‌ربردنی حه‌وت ساڵ له‌ زینداندا رووده‌كاته‌ ئیستانبۆڵ و ده‌چێته‌ ناو دونیای سینه‌ما و نووسینی سیناریۆی هونه‌ری. تا ساڵی 2010 له‌ بواری هونه‌ردا به‌رده‌وام ده‌بێت و له‌ چه‌ندین فیستیڤاڵدا خه‌ڵات ده‌كرێت و ناوبانگ په‌یدا ده‌كات. له‌دوای سالی 2010 ئۆنده‌ر، له‌ رۆژنامه‌ چه‌پگر و ره‌خنه‌گره‌كانی ناو توركیا ده‌نووسێت، نووسینه‌كانی ره‌نگدانه‌وه‌ی دونیابینی و ره‌وتی چه‌پگری نوێ و سه‌رده‌میانه‌ی‌ ده‌بێت، له‌ بواری دیالۆگكردن له‌گه‌ڵ توێژی ئیسلامی موحافه‌زه‌كار و راستڕه‌و جیاواز ده‌بێت له‌ چه‌پی تورك. ساڵی 2011 له‌ ژیانی سیاسی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر، گۆڕانێكی ریشه‌یی رووده‌دات، كاتێك ناوبراو وه‌كو كاندیدی سه‌ربه‌خۆ له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی ده‌بێته‌ په‌رله‌مانتار. ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی نزیكبوونه‌وه‌ی ئۆنده‌ر له‌ سیاسه‌تی كوردی ده‌ئافرێنێت. به‌م شێوه‌یه‌ له‌ ساڵی 2013 ئۆنده‌ر سه‌نگه‌ر ده‌گوازێته‌وه‌ ناو پارتی ئاشتی و دیموكراتی (به‌ده‌په‌) كه‌ سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش و گولته‌ن كیشاناك هاوسه‌رۆكایه‌تی ده‌كه‌ن. هه‌ر له‌و كاته‌شدا ئۆنده‌ر ده‌بێته‌ ئه‌ندامێكی شاندی لایه‌نی كورد له‌ پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ریدا. به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ سه‌ردانی ئیمرالی، قه‌ندیل، هه‌ولێر و شوێنی دیكه‌ ده‌كات و وه‌كو سیاسیه‌كی دانوستانكار ده‌ناسرێت. له‌ گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن و ئاماده‌كردنی ده‌قی رێككه‌وتنه‌كه‌ له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی حكوومه‌تی ئاكپارتی له‌ 18 شوباتی 2015، كه‌ دواتر نیگه‌رانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌رۆك وه‌زیرانی ئه‌و كاته‌ی توركیای لێكه‌وته‌وه‌ و رێككه‌وتنه‌كه‌ جێبه‌جێنه‌كرا، ئۆنده‌ر رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت له‌ داڕشتن و نزیككردنه‌وه‌ی لایه‌نی كوردی و ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی. به‌ڵام له‌دوای تێكچوونی پڕۆسه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی شه‌ڕ له‌ نێوان سوپای توركیا و گه‌ریلاكاندا، هه‌وڵه‌كانی ری سوره‌یا ئۆنده‌ر و هاوڕێكانی بێ ئه‌نجام ده‌بن. له‌ ئۆپاراسیۆنی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئاكپارتی دژ به‌ ئه‌كته‌ره‌ سیاسیه‌ یاساییه‌ كورده‌كاندا له‌ 6 كانوونی یه‌كه‌می 2018، ئۆنده‌ر، هاوشانی سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش، گولته‌ن كیشاناك، فیگان یوكسه‌كداغ و ئیدریس بالوكه‌ن، به‌تۆمه‌تی (كاری نایاسایی و پروپاگه‌نده‌ بۆ تیرۆر) ده‌ستگیر ده‌كرێت تا له‌ تشرینی یه‌كه‌می 2019 ئازاد ده‌كرێت. له‌ هه‌ڵبژاردنی ئایاری ساڵی 2023 دا جارێكی دیكه‌ ئۆنده‌ر به‌ په‌رله‌مانتاری (پارتی ده‌م) هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه‌ و ئه‌مجاره‌ پۆستی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مانی توركیا وه‌رده‌گرێت. گومان له‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر ده‌كرێت! له‌ مێژووی نزیكی توركیادا، له‌و كاتانه‌ی هه‌وڵی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد یان كێشه‌ی توركیا له‌گه‌ڵ وڵاتانی ده‌وروبه‌ر دراوه‌، رووداوی گومانلێكراو هاتوونه‌ته‌ ئاراوه‌ و دواتریش په‌رده‌پۆشكراون و پڕۆسه‌ی دۆزینه‌وه‌ی پاڵنه‌ر و بكه‌ر بێ ئه‌نجام بووه‌. له‌ ساڵی 1993، كاتێك بۆ یه‌كه‌م جار زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد هاته‌ ئاراوه‌ و دانوستانی ناڕاسته‌وخۆ و نامه‌ گۆڕینه‌وه‌ له‌ نێوان (تۆرگوت ئۆزال) هه‌شته‌مین سه‌ركۆماری توركیا و (عه‌بدولڵا ئۆجالان) رێبه‌ری پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه‌) دروست بوو، له‌ رۆژی 17 نیسانی هه‌مان ساڵ به‌ شێوه‌یه‌كی گوماناوی (تورگوت ئۆزال) ژیانی له‌ ده‌ستدا. ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت به‌شێك له‌ رای گشتی توركیا و كورد پێیانوایه‌ له‌ پای هه‌وڵه‌كانی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ئۆزال ژه‌هر خوارد كراوه‌. هه‌روه‌ها له‌ 19 كانوونی دووه‌می ساڵی 2007 رۆژنامه‌نووسی ئه‌رمه‌نی (هیراند دینك) و سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی (ئه‌گۆس) له‌و كاته‌ی ناوبژیوانی له‌ نێوان حكوومه‌تی توركیا و ئه‌رمه‌نستان ده‌كرێت بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی نێوانیان له‌ كرده‌وه‌یه‌كی بكه‌ر نادیار، له‌ گه‌ڕه‌كێكی قه‌ره‌باڵغی ئیستانبۆڵ كوژرا. هه‌رچه‌نده‌ ده‌سه‌ڵاتی ئاكه‌په‌ خاوه‌ن له‌ رۆژنامه‌نووسی ناوبراو ده‌ركه‌وت و به‌ڵێنیدا پاڵنه‌ر و ده‌ستی پشت تاوانه‌كه‌ ئاشكرا بكات، به‌ڵام ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت ورده‌كاریه‌كانی ئه‌م تاوانه‌ ئاشكرا نه‌كران و بكوژ ده‌ستگیرنه‌كرا. ئه‌و دوو رووداوه‌ و چه‌ند رووداوی دیكه‌ی له‌م شێوه‌یه‌ هۆكاره‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ رای گشتی توركیا له‌ناویاندا كوردیش گومان له‌ نه‌خۆشكه‌وتنی (سری سوره‌یا ئۆنده‌ر) بكات. له‌ لای خۆی كۆما جڤاكێن كوردستانێ (كه‌جه‌كه‌) گومانه‌كانی ناشارێته‌وه‌ داوا ده‌كات لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ چۆنیه‌تی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر بكرێت. له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا له‌ رۆژی هه‌ینی رابردوو (18 نیسانی 2025) كه‌جه‌كه‌ هه‌وڵیداوه‌ نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، به‌ رۆژه‌ڤبوونی پرسی چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ببه‌ستێته‌وه‌. دوورنیه‌ گومانی كه‌جه‌كه‌ له‌و ده‌نگۆیانه‌ سه‌رچاوه‌ بگرێت كه‌ سه‌باره‌ت به‌ دۆخی سوریا و رۆژئاوای كوردستان بڵاوده‌كرێنه‌وه‌. به‌ گوێره‌ی ئه‌م ده‌نگۆیانه‌ له‌ ئێستادا ئه‌مریكیه‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن سه‌رباره‌ت به‌ سوریا ناكۆكیه‌كانی ئیسرائیل و توركیا خاو بكه‌نه‌وه‌. باس له‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ ئه‌مریكیه‌كان پێشنیاریان كردووه،‌ باشووری سوریا له‌ژێر هه‌ژموونی ئیسرائیل بێت و باكووره‌كه‌شی بۆ توركیا بێت. به‌و پێیه‌ی سیسته‌م و دونیابینی (په‌كه‌كه‌ و كه‌جه‌كه‌) له‌سه‌ر گومان كردن بونیادنراوه‌، دوورنیه‌ قه‌ندیل پێیوابێ كه‌ ده‌وڵه‌تی توركیا زه‌مینه‌ی په‌شیمانبوونه‌وه‌ له‌ پڕۆسه‌كه‌ خۆش ده‌كات و به‌نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر، بخوازێت پڕۆسه‌كه‌ تێكبدات. چڕ كردنه‌وه‌ی هێرشه‌كانی سوپای توركیا له‌م رۆژانه‌ی دوای بۆ سه‌ر قه‌ندیل و بادینان، هه‌روه‌ها بڵاوكراوه‌كانی سوپای توركیا له‌ رێگای فڕۆكه‌ له‌ چیای ئاسۆس كه‌ داوا له‌ گه‌ریلاكان ده‌كات خۆیان راده‌ستی ده‌وڵه‌تی توركیا بكه‌ن، تا راده‌یه‌ك پاڵپشته‌ بۆ گومانه‌كانی كه‌جه‌كه‌. كێ جێگای (ئۆنده‌ر) ده‌گرێته‌وه‌ له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ راپۆرته‌ پزیشكیه‌كان ده‌رباره‌ی دۆخی ته‌ندروستی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر هیوابه‌خش نین. ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا پرسیاری كێ جێگای ئۆنده‌ر ده‌گرێته‌وه‌، له‌ناو شاندی ئیمرالی؟ دێنێته‌ گۆڕێ. كه‌ناڵه‌ جۆراوجۆره‌كانی میدیای تورك، گفتوگۆ له‌سه‌ر چه‌ند ناوێك ده‌كه‌ن كه‌ گوایه‌ یه‌كێكیان جێگای ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمرالی ده‌گرێته‌وه‌. به‌ڵام پارتی یه‌كسانی و دیموكراتی گه‌لان (پارتی ده‌م) به‌ توندی ئه‌م ده‌نگۆیانه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌ و له‌ به‌یاننامه‌یه‌كیدا رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ (20 نیسانی 2025) له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت:" ده‌نگۆی كه‌سێكی دیكه‌ شوێنی سری سوره‌یا ئۆنده‌ر له‌ناو شاندی ئیمڕالی ده‌گرێته‌وه‌ دووره‌ له‌ راستی. پارتیمان له‌مباره‌یه‌وه‌ گفتوگۆی ناوخۆیی كردووه‌، ئه‌وله‌ویه‌تمان له‌ ئێستادا باشبوونی ته‌ندروستی هاوڕێمان سری سوره‌یا ئۆنده‌ره‌. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندیشی هه‌یه‌ به‌ كۆبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ وه‌زیری داد، به‌هۆی نه‌خۆشكه‌وتنی ئۆنده‌ر و گیرسانه‌وه‌ی په‌روین بۆڵدان له‌ نه‌خۆشخانه‌ له‌گه‌ڵ هاوڕێمان ئۆنده‌ر، هه‌ردوو هاوسه‌رۆكی گرووپی په‌رله‌مان گولستان كلچ و سه‌زایی ته‌مه‌لی ئه‌م ئه‌ركه‌ له‌ ئه‌ستۆ ده‌گرن". له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ ئێستادا له‌ناو رای گشتی توركیا و میدیاكانیدا ناوی هه‌ریه‌ك له‌ تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی (پارتی ده‌م)، جه‌نگیز چاندار رۆژنامه‌وان و په‌رله‌مانتاری ئه‌م پارته‌ و چه‌ند ناوێكی دیكه‌ش ده‌كرێت كه‌ له‌وانه‌یه‌ شوێنی ئۆنده‌ر بگرنه‌وه‌. له‌مباره‌یه‌وه‌ مامۆستای زانكۆی وه‌هاب جۆشكون ده‌ڵێت:" پێموایه‌ نه‌خۆشكه‌وتنی به‌ڕێز ئۆنده‌ر، نابێته‌ هۆی راگرتنی پڕۆسه‌كه‌، به‌ڵكو به‌رده‌وام ده‌بێت. به‌رپرسانی پارتی ده‌م و ئاكه‌په‌ جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ئیراده‌یه‌كی سیاسی له‌ پشته‌ و به‌ند نیه‌ به‌ هه‌بوون و نه‌بوونی كه‌سه‌كانه‌وه‌". له‌باره‌ی ئه‌م ناوانه‌ی گفتوگۆشیان له‌سه‌ر ده‌كرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سوره‌یا ئۆنده‌ر، ئه‌م مامۆستایه‌ی زانكۆ ده‌ڵێت:" ئه‌گه‌رێكی زۆره‌ ئه‌و رۆڵه‌ی به‌ڕێز سری له‌ ئه‌ستۆی گرتبوو، به‌ ئه‌كته‌رێكی دیكه‌ی سیاسی بسپـ‍ێردرێت. له‌باره‌ی كێ جێگای ده‌گرێته‌وه‌ له‌ناو رای گشتی پێشبینی چه‌ند كه‌سێك ده‌كرێت. بۆ نموونه‌ ناوی تونجار باكیرهان هاوسه‌رۆكی پارتی ده‌م له‌سه‌ر زمانه‌. بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی سری تونجار نزیكترین و به‌رچاوترینیانه‌". هه‌ر له‌مباره‌یه‌وه‌ وه‌هاب جۆشكون به‌م شێوه‌یه‌ درێژه‌ به‌ قسه‌كانی ده‌دات:" باسی ئه‌حمه‌د تورك ده‌كرێت به‌ڵام دۆخی ته‌ندروستی رێگای نادات. ناو جه‌نگیز چاندار ده‌هێندرێت بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ كه‌ له‌ ئێستادا په‌رله‌مانتاری دیاربه‌كره‌، كه‌ له‌ ئاستی توركیادا باشترین رۆژنامه‌نووسه‌ به‌ كێشه‌ی كورد ئاشنا بێت. له‌ كاتی خۆیدا دۆستێكی زۆر نزیكی جه‌لال تاڵه‌بانی بووه‌. به‌ر له‌ 10 ساڵ راپۆرتێكی ئاماده‌ كردووه‌ به‌ ناونیشانی (په‌كه‌كه‌ له‌ شاخه‌كان چۆن دێته‌ خواره‌وه‌)، له‌باره‌ی چۆن چاره‌سه‌ری به‌دیدێت زانا و به‌ توانایه‌". جگه‌ له‌م سێ ناوه‌ش، ناوی هه‌ریه‌ك له‌ ئولوچ سارۆهان په‌له‌مانتاری پارتی ده‌م و سه‌زایی ته‌مه‌لی هاوسه‌رۆكی پێشتری (هاداپ) ده‌هێندرێت بۆ شوێنگرتنه‌وه‌ی ئۆنده‌ر. به‌ڵام دانانی كه‌سێك له‌ شوێنی ئۆنده‌ر، پێویستی به‌ سازشی كورد و ده‌وڵه‌ت هه‌یه‌! كه‌ ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ كات و ئه‌رگومێنتی جیاواز هه‌یه‌ تا له‌سه‌ر یه‌كێك له‌م ناوانه‌ یان ناوێكی دیكه‌ رێكده‌كه‌ون.