نەوزادی موهەندیس   بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران .. هۆكار و دەرئەنجامەكانی لەنێوان ململانێكانی ئێران و ئەمریكادا ؟    •    پێشەكی ئێران وەك وڵاتێكی گەورە و خاوەن نفوزی سیاسی و ئابوری و ئەمنی لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وەك یەكێك لە وڵاتە خاوەن مێژوو و شارستانیەتی دێرین و دەوڵەمەند و وەك وڵاتێكی خاوەن جوگرافیایەكی پانوپۆڕ و زۆری ژمارەی دانیشتوانە هەمەجۆر و هەمە ئاین و مەزهەب و نەتەوەییش ، هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوە گەلێك گرنگی و كاریگەری پەیداكردوە و تەنانەت زۆرجارانیش بۆتە مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندیەكانی وڵاتانی زلهێز وەك ئەمریكا و ئەوروپیەكان و ڕۆژهەڵاتیەكانیش لەڕێگەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بۆسەر هاوكار و هاوپەیمانەكانیان لەناوچەكەدا لەوڵاتانی عەرەبی و ئیسڕائیل.بەتایبەتیش دوای هاتنە سەر حوكمی ئیسلامیە شیعە مەزهەبەكان بە ڕابەرایەتی ئیمام خومەیی لەساڵی 1979وە تاكو ئێستا.بەتایبەتیش دوای دەرچوونی ئێران لەشەڕی 8ساڵەی لەگەڵ عێراق 1980-1988 و سەرگەرمبوونی بە ئاوەدانكردنەوە و بنیاتنانەوەی وڵات و گەشەپێدانی هێز و توانا سیاسی و ئابوری و ئەمنیەكانی لەناوخۆ و ناوچەكەدا و بەتایبەتیش لە بواری دامەزراندن و دەستپێكردنی بەرنامە ئەتۆمیەكەی،كەلەئێستادا بۆتە خاڵی ناكۆكی سەرەكی و ململانێی توند لەگەڵ ئەمریكا و ئەوروپیەكاندا، ئەم بەرنامەیە لە سەردەمی سەرۆك ئۆبامادا و لەساڵی 2015دا ڕێكەوتنێكی  نێودەوڵەتی ناسراو بە ((5+1)) دەربارە كراو بەوپێیەش هەردوولا  ئەركەكانی خۆیان جێبەجێكرد بۆ ڕێگەگرتن لەوەدەستهێنانی ئێران بۆ چەك  و هەڕەشە و گوڕەشەی ئەتۆمی،لەبەرامبەر هەڵگرتن یان سووككردنی گەمارۆ ئابوریەكانی سەر ئێران كەماوەی زیاتر لە 30 ساڵی خایاندوە و هاوكاری و یارمەتی ئێران لە بوژاندنەوەی ژێر خانی ئابوری و كەرتی  وزە و هاندانی كۆمپانیا بیانیەكان بۆ وەبەرهێنانكردن لە ئێران و هەڵگرتنی قەدەغەكردنی پارە بلۆككراوەكانی ئێران لە بانكەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و زۆر كارئاسانی تریش. •    بەڵام ئەم ڕێكەوتنە بەهاتنی سەرۆك ترامپ بۆ كۆشكی سپی و هەڵدانەوەی ئەو لاپەڕانەی سەردەمی سەرۆك ئۆباما، بڕیاریدا كە بەسەر ئەو ڕێكەوتنامەیەدا بچێتەوە كە بەبڕوای ئەو لە قازانجی ئەمریكادا نیە و بەمەش كێشە و گرفتەكان سەریان هەڵدایەوە و هەردوولا ئێران و ئەمریكا كەوتنە خۆ بۆ ململانێیەكی توند كە ماوەی زیاد لە 4 ساڵە درێژەی هەیە. لەو پێناوەشدا ئەمریكا لە مانگی 5/2015دا ڕێكەوتنامەكەی تاك لایەنە هەڵوەشاندەوە و دوو گوژمە گەمارۆی توندی ئابوری بەسەر دامودەزگا و كەسایەتیەكانی ئێراندا سەپاند لەهەموو بوارەكاندا و بەتایبەتیش وزە و نەوت و بڕیاریدا كە فرۆشتنی نەوتی ئێران سفر بكاتەوە و لەبەرامبەریشدا ئێران فشاری سیاسی و ئەمنی و ئابوریەكانی خۆی لەناوچەكە و دونیادا دەستپێكرد و سەرەتاش لە ئەوروپیەكانەوە دەستیپێكرد وەك لایەنێكی ڕێكەوتنامەكە دوور لە ئەمریكا.و دواتر جەنگی كەشتیەكان و تەنگەی هورموز و تەقاندنەوەی جبەخانەكانی ئێران لە عێراق و سوریادا لەلایەن ئیسڕائیلیەكان و هەڕەشە و گوڕەشەی بەردەوامی هەردوولا لەیەكتر مەترسی هەڵایسانی جەنگی گەرمی لێدروستبوو.بەڵام تائێستا ناوبژیوانیە نێودەوڵەتیەكان بونەتە هۆكاری دواخستنی ئەو جەنگە كە هەموو كات ئامادەگی هەیە. •    هەنگاوی سێیەمی ئێران چییە؟ ئێران لە ڕێگەی دەستەی وزەی ئەتۆمیەوە ڕایگەیاند كە پابەندبونی ئەتۆمی خۆی كەمدەكاتەوە،وەك وەڵامێك بۆ پێشێلكردنی واشنتۆن بۆ ڕێكەوتنامەكە،ئاماژە بەو خاڵەی ڕێكەوتنامەكە كە دەڵێت (( هەڵگرتنی هەر كۆت و بەندێك لەسەر توێژینەوە و گەشەپێدان)). دانیناوە بەوەشدا كە 20 لە ئامێرەكانی فڕێدەری ناوەندی لە جۆری((ئەی 4)) كاردەكەن.ئەمەش مانای وایە كە توانای پیتاندنی یۆڕانێۆمی هەیە زیاد لە ڕێژەی 20%. دەستەی وزەی ئەتۆمی ئێران ڕایگەیاند كە كەمكردنەوەی پابەندبوونیان بە ڕێكەوتنامەكەوە كاركردن بە ئامێرە فڕێدەرە ناوەندیە زۆر پێشكەوتوەكان دەگرێتەوە،كە مانگی داهاتوو كاركردنیان دەستپێدەكات، ئەمەش مانای وایە كە پیشەسازی ئەتۆمی ئێرانی دەتوانێت ئامانجە دوور مەوداكانی خۆی وەدیبێنێت بە ئاسانی. •    هەوڵەكانی ئێران بۆ تێپەڕاندنی ڕێژەی ڕێگەپێدراو بۆ پیتاندنی یۆڕانیۆم..بۆتە مەترسی بۆ ئەمریكی و ئەوروپیەكان ئێران وەك كارتێكی فشار بۆ سەر ئەمریكا و ئەوروپیەكان بۆئەوەی تادەكرێت ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكە جێبەجێبكرێت و هەموان پابەندبن پێیەوە،كاری فشاری زیادكردنی ڕێژە و ئاستی پیتاندنی یۆڕانیۆمی بەرزكردۆتەوە كە ئەمەش بەو مانایە دێت ئێران چیدیكە چاوەڕوان نابێت و پابەند نابێت بە بەندەكانی ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەی ساڵی 2015وە و ئازادە لەوەی كە چۆن بەرنامە ئەتۆمیەكەی گەشەو پێش دەخات.لەو پێناوەشدا ڕایگەیاند كە ڕێژەی پیتاندنی یۆڕانیۆم بەرزدەكاتەوە بۆ زیاتر لە 67ر3% كە ئەمە ئەو ڕێژەیەیە كە ڕێگە پێدراوە بەپێی ڕێكەوتنامەكەی ساڵی 2015. سەرۆكی ئێرانی ((حەسەن ڕۆحانی))ڕایگەیاند كە مەبەست لە زیادكردنی ڕێژەكە بۆ كاری ئاشتیانەیە نەك سەربازی،و هێشتا ڕیژە زیادكراوەكەیان ئاشكرا نەكردوە.هەر زیادكردنێك لە ڕێژەی پیتاندنی یۆانیۆمدا دەبێتە زیاتر نزیكبونەوەی ئێران لە دروستكردنی بۆمبی ئەتۆمی و ئەو ڕێژەیەش كە لە ڕێكەوتنەكەدا دانراوە بۆ زیاتر درێژكردنەوەی ماوەی وەدەستهێنانی ئێرانە بۆ بۆمبی ئەتۆمی بۆ ساڵێك لە جیاتی 2-3 مانگ. چونكە ئەمریكا و ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی باش دەزانن كە ئێران خاوەنی بەرنامەیەكی ئەتۆمی بوە و وازیلێهێناوە ،بەڵام ئێرانیش ڕایدەگەیەنێت كە هیچ كات هەوڵی وەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی نەداوە.  لێپرسراوانی ئێران بەبەردەوامی ئەوە دەڵێن كە هەموو 60 ڕۆژێك پابەندبوونی خۆیان كەمدەكەنەوە بە ڕێكەوتنامەكە وەك كارتێكی فشار بۆ ئەوەی ئەوروپیەكان بكەونە نێوان ئێران و ئەمریكاوە بۆ كەمكردنەوەی فشار و گەمارۆكان و دەرگای دیپلۆماسیشیان دانەخستوە. ئێران پێش ڕێكەوتنامەكە یۆڕانیۆمی پیتێنراوی بە ڕێژەی 20% بەرهەمدەهێنا كە ئەو بڕە پێویست بوو بۆ پێدانی بە كورەی تاران بە سووتەمەنی و ڕێژەی پیتاندنی یۆرانیۆمیش لە كورەی بوشەهر لە باشوری ئێران تەنها 5% بوو. بەهرۆز كەمالوەندی وتەبێژی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی ئێرانی دەڵێت (( یۆرانیۆم بە پێی پێویستی خۆمان دەپیتێنین،و لە ئێستادا پێویستمان بە پیتاندنی یۆرانیۆم نیە بۆ كورەی تاران. و تەنها بە ئاستی پێویست یۆرانیۆم دەپیتێنین بۆ كورەی بوشەهر)).هەموو ئەم پەرچە كردارانەی ئێرانیش لەدوای كشانەوەی تاكلایەنەی ئەمریكا دێت لە ڕێكەوتنامەكە لەمانگی مایسی 2018دا.و سەپاندنی گەمارۆی ئابوری بەسەر ئێراندا.و سەرۆكی ئەمریكاش ئەم بڕیارەی خۆی بەوە پاساوهێنایەوە كە ئێران لە پلانی بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی وازینەهێناوە و هەروەها دەستوەردەداتە كاروباری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە كە مەبەست لێی وڵاتانی كەنداوی عەرەبی هاوپەیمانی ستراتیژی ئەمریكان. •    ئەو پەرچەكردارانە چیبوون لە دوای هەنگاوی سێهەمی ئێرانەوە.. دوای بەرزكردنەوەی تێكڕای پیتاندنی یۆڕانیۆم ؟  •    لە میانەی ئەو پەرچە كردارانەی كە دژ بە بڕیارەكەی ئێران  بۆ ئیشپێكردنی ئامێرەكانی فڕێدەری ناوەندی پێشكەوتوو بۆ زیادكردنی بڕی یۆڕانیۆمی پیتێنراو دەربڕان لەلایەن وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكاوە، جوراوجۆربوون لە نێوان توند و لەسەرخۆ و هەندێكیش هیچ بەهایەكیان بۆ دانەنا. •    ئەوەتا وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا تەنها ڕایگەیاند كە ئەو بڕیارە هەموو ئاوات  و ویستەكانی تێكشكاند لەكاتێكدا كە بەریتانیا لەگەڵ هاوبەشە ئەوروپیەكانی تردا لەهەوڵی چارەسەری كێشەكەدان. •    لەبەرامبەریشدا ئێران ڕایگەیاند كە ئەوروپیەكان ماوەیەكی كەمیان لەبەردەمدایە بۆ بڕیاردان دەربارەی ئەنجامی ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەیان لەگەڵ ئێران و هیچ كەسیش چاوەڕوانی تاكلایەنەی ئێران نەكات بۆ پابەندبوون بە ڕێكەوتنەكەوە. •    لەهەمان كاتدا بڕیارە لیژنەیەكی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی سەردانی ئێران بكات و سەردانی جێگە ئەتۆمیەكانیش بكات و ئێرانیش هیچ لاریەكی نیە لەو سەردانە. •    وەزیری بەرگری ئەمریكاش لە پاریسەوە و لەكاتی پرێس كۆنفرانسێكی لەگەڵ هاوتا فەڕەنسیەكەی ڕایگەیاند كە هیچ سەرسوڕمانێكی نیە لەو بڕیارەی ئێران كە پێشێلی ڕێكەوتنەكە دەكات كەلەساڵی 2015دا ئەنجامدراوە.ئەوان واتە  ئێران چەند ساڵێكە  ڕێكەوتنی بڵاونەبونەوەی چەكی ئەتۆمیان پێشێلكردوە. •    لەلای خۆشیەوە وەزیری بەرگری فەڕەنساش ڕایگەیاند كە فەڕەنسا بەردەوام دەبێت لەسەر هەوڵەكانی بۆ چارەسەری كێشەكە لەگەڵ ئەوروپیەكان بەمەبەستی هاندانی ئێران بۆ پابەندبونی تەواوی بە ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەوە.بۆ پاراستنی سەلامەتی و ئاسایشی كەنداوی عەرەبی بەشێوەیەكی هەمئاهەنگ و باش. •    لەلای خۆشیەوە نوێنەری ڕوسیا لە نەتەوە یەكگرتوەكان ڕایگەیاند ئەو هەنگاوەی ئێران هەنگاوێكی نوێیە و ئاماژەیەكی بەهێزە بۆ پێویستی گێڕانەوەی هاوسەنگی لەچوارچێوەی پلانی كاری سەرتاسەری و هاوبەشدا. •    بەكارهێنانەكانی وزەی ئەتۆمی لە ئێران قسەكردن دەربارەی سوودەكانی بەكارهێنانی  وزەی ئەتۆمی بۆ مەبەستی ئاشتیانە قسەیەكی كەموكوڕە،چونكە ئەو سەرچاوە كۆن نوێیەی وزە هەمیشە لە پێشكەوتنی بەردەوامدایە،هەموو جارێكیش بەكارهێنانێكی نوێ‌  بۆ ئەو وزەیە دەدۆزرێتەوە، تەنها ئەوەندە بەسە كە ئاشكرای بكەین كە وزەی سووتانی 1 تەن لە سووتەمەنی ئەتۆمی یەكسانە بە بەرهەمی سووتانی 20 ملیۆن تەن لە خەڵوز.ئەمەش وادەكات كە وڵاتێكی وەكو ئەمریكا بەنزیكەیی 20% لە پێداویستی كارەبا پشت ببەستێتە سەر وزەی ئەتۆمی.ئاشكراشە ئەو ڕێژەیە ڕوو لە زیادبونە لە ئایندەدا. جا لەبەر ئەمە وڵاتە تازە پێگەیشتوەكان ئەركیانە كە هەوڵەكانیان چڕبكەنەوە بۆ بەكارهێنانی ئەم سەرچاوەیە بۆ ئەوەی لە كاروانی پێشكەوتن دوانەكەون،ئەم ستراتیژیەش ئایندەی پیشەسازی ئەو وڵاتانە دابین دەكات،بەشێوەیەك كورە تێكەڵكەرە ئەتۆمیەكان كاریگەری سیاسی قوڵیان نابێت كە وزەی ئەتۆمی كورە پەرتكەرەكان دەیدەنەوە،لەبەرئەوەی سووتەمەنیەكە لەبەردەست هەمواندایە،و دەستپێشخەریش بۆ ئەو وڵاتەیە كە سەركەوتن بەدەستدێنێت لە دروستكردنی بنكەی زانستی بۆ بنەمای زانستی پلازما و تێكەڵكردنی ئەتۆمی. •    چ بژاردەیەك لەبەردەم ئێراندایە ؟ جا لەبەردەم ئێران دوو هەڵبژاردە هەیە: یان وزەی ئەتۆمی ،یانیش سووتەمەنی هەڵهێنجراو((نەوت و گازی سروشتی))، بەڵام وزەی ئەتۆمی لەڕووی نزمی تێچوون و سەلامەتی تەكنیك و دەسكەوتنی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ و پاراستنی ژینگە و سەرەڕای ئەمانەش ناوبانگە جیهانیەكەشی،وایلێدەكات كە سەركەوتووتر بێت بەسەر سووتەمەنی هەڵهێنجراودا، لەبەرئەوەی لەكاتی تەواوبونی یەدەگی ئێران لە نەوت ،پێوست دەكات كە ئێران وەبەرهێنانی گەورە بكات لە پاشماوەی داهاتەكەی لە نەوت لە سیستەمێكی وزەی وادا كە توانای هەبێت بۆ بەرگەگرتن و مانەوە لە ماوەی قۆناغی دوای نەمانی نەوتدا. بەكارهێنانی وزەی ئەتۆمی پشت دەبەستێتە سەر چەندین هۆكاری تر،لەوانە بەرنامەی پێشخستنی بەرهەمی وزە و دەستخستنی تەكنیكی پێشكەوتوو و هەمجۆركردنی سەرچاوەی بەرهەمی وزە و دابینكردنی ئەمان و سەلامەتی بۆ سەرچاوەكانی وزە،و بەرهەمهێنانی وزەیەكی خاوێن،و ڕەچاوكردنی دۆخی ژینگەیی و پێویستبوونی پاراستنی،و سوود وەرگرتنیش لە باشیەكانی تەكنیكی ئابوری،هەربۆیە پێشخستنی وێسگە ئەتۆمیەكان كارێكە كە ناتوانرێت پشتگوێ‌ بخرێت لە بەرنامەی ئێران بۆ دوور مەودا، بۆ دابینكردنی سەرچاوەكانی وزە،بەڵام دەربارەی ئەو خاڵانەی كە ڕێكخراوی وزەی ئەتۆمی  بۆ ئێران پشتیپێدەبەستێت بەپێی ڕاپۆرتەكان لە كاتی ئێستادا،بریتین لە : •    پلاندانان و دامەزراندن و كارپێكردنی وێسگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبای ئەتۆمی. •    سوڕی سووتەمەنی ئەتۆمی. •    دامەزراندن و كارپێكردنی كورەكانی توێژینەوەی ئەتۆمی پەرتبون و توانەوە. •    ئەنجامدانی توێژینەوە لە بواری پێشخستنی بەكارهێنانی تیشكە ئەتۆمیەكان لە بوارەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و پزیشكیدا. •    چاودێریكردن و دابینكردنی سەلامەتی بۆ چالاكیە ئەتۆمیەكانی وڵات،لەڕێگەی سەنتەری سەلامەتی ئەتۆمی. •    پیتاندنی یۆڕانیۆم چییە ؟ پڕۆسەی پیتاندنی یۆڕانیۆم دادەنرێت بە پایەیەكی بنچینەیی لە گۆڕینی ئەو توخمە خاوە كە لە سروشتدا هەیە یان بۆ توخمێك كە توانای بەكارهێنانی ئاشتیانەی هەبێت لە بەرهەمهێنانی وزەدا لە چوارچێوەی پێوانە و مەرجە دیاریكراوەكاندا یان بۆ چەكێكی كوشندە. جێگەی ئاماژە پێدانە كە پڕۆسەی پیتاندن بۆ خۆی نابێتە هۆكارێك بۆ دیاریكردنی سروشتی ئاشتیانە یان سەربازیانەی هیچ بەرنامەیەكی ئەتۆمی بەڵكو ئەوە بڕی پیتاندنەكەیە كە جۆری بەرنامەكە دیاریدەكات. •    كرداری پیتاندن چییە؟ پیتاندن كردارێكی ئاڵۆزە كە بەچەند قۆناغێك تەواو دەبێت بەئامانجی زیادكردنی ڕێژەی یۆڕانێۆمی 235ی هاوشێوە كە توانای پەرتبوونی هەبێت لە خاوی یۆڕانێۆم و بە پیتی لاتینی Uئاماژەی بۆ دەدرێت بۆ ئەوەی گونجاوبێت بۆ بەكارهێنان وەك سوتەمەنیەكی ئەتۆمی یان لە دروستكردنی دڵێكی پەستێنراوی تەقاوە لە چەكی ئەتۆمیدا. كرداری پیتاندنیش بە كارێكی پێویست دادەنرێت چونكە یۆڕانیۆم لە سروشتدا  بە جۆری جیاواز هەیە، بەڵام تەنها جۆرێكی دیاریكراو لەو خاوە و بەدیاریكراویش یۆڕانێۆمی 235 دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبایی یان بۆ ئامانجی سەربازی. بەزمانی فیزیاش،ئەو جۆرە لە یۆڕانێۆمی 235 Uئاماژەی پێدەدرێت لەسەر ژمارەی بارستایی گەردیلەییەكەی و ئەوەش بونی نیە تەنها لە نزیكەی 70% لە خاوی دەرهاتوو.بەڵام هاوشێوە بڵاوەكەی خاوی یۆڕانیۆم ناسراوە بە یۆڕانێۆم 238 U و بارستە گەردیلەییەكەشی كەمێك گەورەترە. جا بۆ مەبەستی بەرهەمهێنانی كارەبا پێویستە چڕی یۆڕانیۆمی 235 زیادبكرێت بۆ نێوان 3% بۆ 5%، لەكاتێكدا پێویست دەكات بە زیادكردنی ڕێژەی چڕیەكەی بۆ ئاستەكانی بەرزتر لە 80% یان ئەوەی ناسراوە بە ((خاوێنی نمونەیی)) بۆ دروستكردنی چەكی ئەتۆمی. •    تەكنیكی پیتاندن پێویست بە دوو هۆكاری پەرتبون هەیە لە تەكنیكی پیتاندن بۆ خاوی یۆڕانیۆم كە ناسراوە بە (( كێكی زەرد)) بۆ گۆڕینی بۆ غاز كە پێیدەوترێت فلۆریدی یۆڕانیۆم((یواف 6)) هەنگاوی یەكەم بۆ دەستپێك بە كرداری پیتاندن، واتە كرداری پیتاندن دەستپێناكات تەنها دوای گۆڕینی خاوی یۆرانیۆم نەبێت لە دۆخی ڕەقەوە بۆ دۆخی گازی. كاتێك یۆڕانێۆم بە شێوە گازیەكەی پاڵپێوەدەنرێت بەناو لەمپەڕێكی كونداردا ئەوا گەردیلە سوكەكانی یۆڕانیۆمی 235 تێپەڕدەبن بە لەمپەڕەكەدا بە خێراییەكی زیاتر لە گەردیلەی یۆرانیۆمی 238 هەروەك چۆن لەگەڵ گەردەكانی لمی بچوكدا ڕوودەدات لە دەرچەكانی بێژەنگەوە یان هەر پاڵاوتەیەك یان ئامێری جیاكەرەوەی دەنكی زۆر ووردی بچووك.ئەم كرداری جیاكردنەوەیەش دووبارەدەكرێتەوە زیاتر لە 1400 جار بۆ وەدەستخستنی یۆڕانیۆمی 235 بە ڕێژەی چڕی لەنێوان 3-5% لە شەشەم فلۆریدی یۆڕانیۆم. •    فڕێدانی ناوەندی هەروەك چۆن كاردەكرێت لە كرداری جیاكردنەوەدا،ئەوا ئامێری فڕێدەری ناوەندی ئەو جیاوازیە كەمەی كە هەیە لەنێوان هاوشێوەكانی یۆڕانیۆمی 235 و 238دا بەكاردەهێنێت،بەشێوەیەك یۆڕانیۆم لەدۆخی گازیدا پاڵپێوەدەنێت بەناو بۆریەكدا كە دەسوڕێتەوە بە خێرایی بەرزتر لە خێرایی دەنگ لەو كاتەدا،پاڵ بە گەردیلە قورسەكانی یۆڕانیۆم 238وە دەنرێت بۆ دەرەوە و كۆدەبێتەوە لەسەر دیواری بۆریەكە لەكاتێكدا گەردیلە سوكەكان واتە یۆڕانیۆمی 235 كۆدەبنەوە لە چواردەوری ناوەند و دواتر یۆڕانیۆمی 235 ی پیتێنراو كۆدەكرێتەوە و ئەم كردارەش چەندین جار دووبارە دەكرێتەوە بۆ زیادكردنی چڕییەكەی. بۆ زانیاری،دروستكردنی 20 كغم لە یۆڕانیۆمی پیتێنراو بۆ دروستكردنی یەك كڵاوەی ئەتۆمی كە توانایەكی سەرەتایی تەقینەوەی هەیە پێویستی بە نزیكەی 1500 ئامێری فڕێدەری ناوەندی هەیە لەگەڵ كردارێكی بەردەوام بەبێ‌ وەستان بۆ چەند مانگێك. •    مێژووی دەستپێكردنی بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانی •    ساڵانی پەنجاو شەستەكانی سەدەی ڕابووردوو: شای ئێران لە 5/3/1957دا بەردی بناغەی بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانی دامەزراند،كاتێك كە (( ڕێكەوتنی پێشنیازكراو بۆ هاوكاری لەبواری توێژینەوە و بەكارهێنانی ئاشتیانەی وزەی ئەتۆمی))ڕاگەیەنرا لەژێر چاودێری بەرنامەی ئایزەنهاوەر (( ئەتۆم لە پێناو ئاشتیدا)). لەساڵی 1967دا،سەنتەری تاران بۆ توێژینەوەی ئەتۆمی  (TNRC)دامەزراو لەلایەن ڕێكخراوی وزەی ئەتۆمی ئێرانیەوە بەڕێوەدەبرا،و ئەم سەنتەرە كورەی ئەتۆمی بۆ دابینكرا بە بڕی 5 مێگاوات كە ئەمریكا پێشكەشی كرد،كە یۆرانیۆمی پیتێنراوی ئاست بەرزی پێدرابوو. ئێران واژۆی لەسەر ڕێكەوتنی بڵاونەبونەوەی چەكی ئەتۆمی (NPT) كرد لەساڵی 1968دا،و لەساڵی 1970دا ڕاستاندی و بەمەش بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێران كەوتە ژێر چاودێری ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتیەوە. •     ساڵانی حەفتاكان شا ڕەزامەندی دا بۆ دروستكردنی چەند وێسگەیەكی ئەتۆمی،بەیارمەتی ئەمریكا،تا بگاتە 23 وێسگەی وزەی ئەتۆمی لەساڵی 2000دا، شا لەساڵی 1974دا ڕایگەیاند كە  بەبۆچوونی ئەو نەوت ئیدی كاتی بەسەرچوونی هاتوە و ڕایگەیاند كە((نەوت لەوە بەنرخترە كە بسوتێنرێت)) ،بۆیە وتی كە بەرهەمهێنانی بڕی 23000 مێگاوات كارەبا بەبەكارهێنانی وێسگەی ئەتۆمی كارێكی كردەیە لە ئایندەیەكی نزیكدا. لەساڵی 1975وە  دوو كۆمپانیای AG وAEG،هەستان بەدامەزراندنی كۆمپانیایەكی هاوبەش بەناوی ((یەكێتی كرافت و یەرك ئەی جی )) و گرێبەستێكیان واژۆكرد بە بڕی 4-6 ملیار دۆلار بۆ دامەزراندنی كورەیەكی ئاوی پەستێنراو لە وێسگەی ئەتۆمی بوشەهر كە یەكەم كورەی ئەتۆمی ئێرانی بوو لەشاری شیراز كە كارەبا بداتە شارەكە،كە دەیتوانی بڕی 196ر1 مێگاوات كارەبا بەرهەم بهێنێت،و وابڕیاربوو كە لەساڵی 1981دا تەواو بكرێت. لەساڵی 1973  كۆمپانیایەكی هاوبەشی سویدی و بەلجیكی و فەڕەنسی بەناوی ((یۆرۆدیف)) پێكهێنرا بۆ كارپێكردنی وێسگەی یۆڕانیۆم لە فەڕەنسا و دواتر ڕێژەی 10% سوید گۆڕدرا بۆ ئێران بەڕێكەوتن لەگەڵ فەڕەنسادا. دواتر لە لەساڵی 1976دا سەرۆكی ئەمریكا جیرالد فۆرد بڕیارێكی واژۆكرد بۆ پێدانی بوار بۆ ئێران بۆ كڕین و كارپێكردنی دامەزراوەیەك بۆ گێڕانەوەی چارەسەری دروستكراوی ئەمریكی بۆ دەرهێنانی بلۆتۆنیۆم لە سووتەمەنی كورەی ئەتۆمی. و ڕێكەوتنەكەش بۆ بەرهەمهێنانی ((سوڕی سووتەمەنی ئەتۆمی))تەواو بوو. هێنری كیسەنجەر وەزیری پێشووتری ئەمریكا لەساڵی 2005دا دەڵێت : (( گەر شا تا ناوەڕاستی هەشتاكان بمایە و هەوڵەكانی هندستانیش بەردەوامبوایە بۆ وەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی ئەوا بەدڵنیاییەوە ئێرانیش لە ناوەڕاستی هەشتاكاندا هەمان هەنگاوەكانی هندستانی دەگرتە بەر)). شا بەهەمان شێوە ڕێكەوتنی هاریكاری لەگەڵ هەریەكە لە باشوری ئەفریقیا و نامیبیادا واژۆكرد بۆ دابینكردنی ((یۆڕانیۆمی پیتێنراو))بە بەردەوامی. •    لە قۆناغی دوای شۆڕِشی ئێران 1979 -1989 •    لەدوای شۆڕشی ئێرانی لەساڵی 1979وە هەموو ئەو كۆمپانیا بیانیانەی كە ڕێكەوتنیان هەبوو لەگەڵ ئێراندا بۆ دامەزراندن و ئیشپێكردن و وەگەڕخستنی كورە ئەتۆمیەكان و تەواوكردنیان پاشەكشەیان كرد لەكارەكانیان و هەموو كارەكانیان ڕاوەستان،لەلایەك ئێران گرەنتی بەردەوامبونی ئەو كارەی نەدەكرد لەدابینكردنی سووتەمەنی و یۆڕانیۆمی پیتێنراو و ئاوی قورس چونكە لەدەرەوەی دەسەڵاتی خۆیدا بوون،ولەلایەكی تریشەوە كۆمپانیاكانیش بەهۆی دواخستنی بڕی 450 ملیۆن دۆلارەوە لەلایەن ئێرانەوە و هەندێكی تریش دەڵێن بەهۆی فشارەكانی ئەمریكاوە بوە كە كارەكانیان ڕاگرتوە كە لەیەك كورەی ئەتۆمیدا 50% كارەكان و لە هەندێكی تریشدا 85%ی كارەكان تەواوكرابوون.هەربۆیە لەمانگی 6/1979دا بەتەواوەتی لە پڕۆژەكە كشانەوە. •    ئەمریكا یۆڕانیۆمی پیتێنراوی ئاست بەرزی لە سەنتەری توێژینەوەی تارانی ئەتۆمی بڕی،بۆیە ئێران لەساڵی 1987- 1988بەناچاری ڕێكەوتنێكی لەگەڵ ئەرجەنتیندا واژۆكرد بۆ دابینكردنی یۆڕانیۆمی پیتێنراوی ئاست نزم 5ر19% بە پراكتیكیش لەساڵی 1993دا یۆڕانیۆمەكە تەسلیم بە ئێران كرا. •    لەساڵی 1981دا لێپرسراوانی ئێرانی ڕایانگەیاند كە پێشخستنی ئەتۆمی لە وڵاتدا پێویستە بەردەوام بێت.و لەو پێناوەشدا گەشەی زۆریاندا بە دامەزراوە و كورە ئەتۆمیەكانیان. •    لەساڵی 1986دا ،لێپرسراوانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی نێودەوڵەتی ڕایانگەیاند كە ئامادەن هاوكاری ئێران بكەن لە بوارەكانی كیمیاوی كورەكان و پێكهاتەكانی و ئەندازەی كیمیاوی و بوارەكانی دیزاینی وێسگە ئەزمونیەكان بۆ گۆڕینی یۆڕانیۆم و داخورانی توخمە ئەتۆمیەكان و كورەی ئاوی سووك بۆ دروستكردنی سووتەمەنی و پێشخستنی كورەی ئەزمونی بۆ بەرهەمهێنانی UO2. بەڵام ئەمریكا هاوكاریەكانی ڕاوەستان و ڕێگەی گرت لەو هاوكاریانە. هەربۆیە ئێران ڕوویكردە وڵاتی چین بەڵام ئەویش لەژێر فشاری ئەمریكادا داواكاریەكانی ئێرانی پشتگوێخست. •    لەساڵی 1984دا دەزگای هەواڵگری ئەڵمانیای ڕۆژئاوا ڕایگەیاند كە زۆر نزیكە ئێران لەماوەی دوو ساڵدا ببێتە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمی بەهۆی ئەو یۆڕانیۆمەی كە لەپاكستانەوە وەدەستیدێنێت. •    لەماوەی جەنگی عێراق-ئێراندا 1980-1988،عێراق زیانی گەورەی گەیاندە دوو دامەزراوەی ئەتۆمی ئێران لە بوشەهر و بەمەش كاری بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانی پەكخست.ئێران ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی لەتەقینەوەكانی ئەو دوو دامەزراوەیە ئاگاداركردەوە و ڕایگەیاند كە وڵاتانی دونیا كەمتەرخەمن و ڕۆكێتی فەڕەنسی بەكارهێنراوە لەو هێرشانەدا. •    دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێران دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێران بەسەر 4 بواردا دابەش دەكرێن كە بریتین لە :  سەنتەرەكانی توێژینەوە،پێگەكانی پیتاندان،كورە ئەتۆمیەكان،كانەكانی یۆڕانیۆم.بەم شێوەیەی لای خوارەوە: 1.    كورەی نەتەنز بریتیە لە : كورەیەكی پیتاندنی یۆڕانیۆم،ڕووبەرەكەی 100هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشەیە لەژێر زەویدایە بە 8 مەتر، و پارێزراوە بە دیوارێكی ئەستوری 5ر2 مەتر و دیوارێكی تری كۆنكرێتی تریش دەیپارێزێت.لەساڵی 2004دا سەربانەكەی بە كۆنكرێتی شیشدار بەهێزكرا كە بە 22 مەتر گڵ داپۆشراوە.ئەم پێگەیە و پێگەیەكی تریش لە ئاراك لەلایەن كەسایەتی ناڕازی علی ڕەزا جەعفەر زادەوە لەساڵی 2002وە ئاشكراكرا.بۆیەكەم جار ئاژانسی نێودەوڵەتی  لەساڵی 2003دا سەردانی ئەم پێگەیەی كرد و ڕایگەیاند كە 160 ئامێری فڕێدەری ناوەندی  تەواوكراوە و 1000دانەی تریش لە قۆناغی دروستكردندان،لەئێستادا 7000 ئامێری فڕێدەری ناوەندی لە پێگەی نەتەنزدا هەیە و 500 دانەیان یۆرانیۆمی پیتێنراوی ئاست نزم بەرهەم دێنن. 2.    كورەی بوشەهر: پێشبینی دەكرێت كە كورەی ئاوی سووك كە ڕوسیا دروستیكردوە دەستبكات بەكاركردن لەم ساڵدا،و دەتوانێت توخمی بلۆتۆنیۆمی پیتێنراو بەرهەمبهێنێت كە بەكاردێت بۆ مەبەستی ئەتۆمی. 3.    دامەزراوەی ئەسفەهان لێرەدا یۆڕانیۆم خاوێندەكرێتەوە لە پیسیەكان لە پێناو گۆڕینی كیمیاوی بۆ گازی هێكسا فلۆرایدی یۆڕانیۆم و دواتریش سارد دەكرێتەوە و پاكدەكرێتەوە تا ڕەق دەبێت. 4.    كارگەی ئەردەكان لە نیوەی ساڵی 2005وە كاری دروستكردنی پێگەی سووتەمەنی ئەتۆمی تیادا تەواوكراوە. 5.    دامەزراوەی قوم كورەی پیتاندنی یۆرانیۆمە لەناوەڕاستی ئێراندا لە قۆناغی بیناكردندایە. 6.    كورەی ئاراك كورەیەكە بۆ توێژینەوەی ئاوی قورس،دەگونجێت لەگەڵ بەرهەمهێنانی بلۆتۆنیۆمی پیتێنراو كە دەچێتە دروستكردنی چەكی ئەتۆمیەوە. 7.    كانی ساگنەد لەساڵی 1985دا توانرا خامی یۆرانیۆم بدۆزرێتەوە،وا بڕیاربوو كە هەردوو كانەكە و كارگەكەش دەستبكەن بەكاركردن لە سەرەتای ساڵی 2006.بەبەكارهێنانی 120 تەن لە یۆرانیۆمی خاو بۆ بەرهەمهێنانی 50 تا 60 تەن یۆرانیۆم ساڵانە. 8.    پێگەی جیهان ئێران كان و كارگەیەكی نوێی گەشەپێداوە بۆ بەرهەمهێنانی 24 تەن ساڵانە لە ((كێكە زەردەكە)). 9.    پێگەی خوزستان پلان هەیە كە كورەیەكی نوێ‌ لەناوچەكەدا دابمەزرێنرێت،بەمەبەستی توانەوەی ئەتۆمی،و ئێران بڕی 8 ملیۆن دۆلاری تەرخانكردوە بۆ ئەو پڕۆژەیە،لەگەڵ دانانی 50 شارەزا بۆ سەرخستنی كارەكە،لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی پڕۆژەكە 2 ساڵ دەخایەنێت،و ئێرانیش پێویستی بە 10 ساڵ هەیە بۆ دیزاینی كورەی ئەزموونی . 10 . پێگەی ئاناراك پێگەیەكە بۆ هەڵگرتنی پاشماوە ئەتۆمیەكان. •    كاریگەریەكانی گەمارۆ ئابوریەكانی ئەمریكا بۆسەر ئێران ئاشكرایە لەو كاتەوەی كە ئەمریكا بڕیاری سەپاندنی گەمارۆی ئابوری داوە بەسەر ئێراندا لە مانگی  ئابی 2018وە ،ئابوری ئێران تەواو پاشەكشەی كردوە و چۆتەوە یەك بەهۆی: 1.    دەرچوونی هەموو ئەو كۆمپانیا ئابوریە زەبەلاحانەی كە لەساڵی 2016وە گەڕابونەوە ئێران بەمەبەستی وەبەرهێنان. 2.    كەمبونەوەی فرۆشتنی نەوتی ئێران لە بازاڕەكانی جیهاندا بۆ نزمترین ئاستی كە تەنها 100هەزار بەرمیلە لەڕۆژێكدا كە سەرچاوەی گەورەی داهاتی ئێرانە. 3.    هەڵاوسانی نرخی كەلو پەل و پێداویستیەكانی ڕۆژانە و بەرزبونەوەی نرخەكانیان بە چەندین جار لە نرخی خۆیان. 4.    سەرهەڵدانی بێكاری لەئەنجامی ڕاوەستانی كارگە و كارخانەكان  لە بەرهەمهێنان. 5.    بڕینی پەیوەندیە دارایی و بانكیەكانی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دەرەوەدا. 6.    كەمكردنەوەی بودجەی ساڵانەی هێزە سەربازیەكانی ئێران لە سوپا و سوپای پاسداران و ئەوانی تریش. 7.    نزمبونەوەی نرخی دراوی ڕیاڵ و تمەنی ئێرانی بۆ كەمترین نرخ. هەربۆیە ئێرانیش لە ژێر كاریگەریە خراپەكانی ئەو گەمارۆیانەدا،هەوڵی خۆ دەربازكردن دەدات كە هەرچەندە لەسەرەتاوە وەكو دەڵێن (( پشووی ستراتیژیان))بەكارهێنا،بەڵام بەناچاری لە 8ی مانگی مایسدا بڕیاریدا پابەند نەبێت بە دوو بەڵێنەوە كە لە ڤیەننا دابووی،كە ئەوپەڕی ئاست بۆ هەڵگیراو لە ئاوی قورسیان دیاریكردوە بە 3ر1 تەن،و هەڵگیراو بۆ یۆرانیۆمی ئاست لاوازی پیتێنراویش بە 300كگم. بەم شێوەیە ئێران ماوەی تەنها 60 ڕۆژی داوە بە ئەوروپیەكان كە بازبدەن بەسەر گەمارۆكانی ئەمریكادا ئەگینا پابەندبونی خۆی بە دوو خاڵی تری ڕێكەوتنامەكە سڕدەكات.بەتایبەتیش هەناردەكردنی نەوتەكەی. بەم شێوەیە ئێران ئەوروپیەكانی خستە بەردەم دوو هەڵبژاردەوە،ئەگەر ڕێكەوتنەكەیان پێباشە با هەموان پابەندبن پێیەوە،ئەگەریش نا ئەوا چیدی ئێران ناتوانێت كۆنتڕۆڵی خۆی بكات و وەكو دەڵێن ((هەست بە لێپراسراوێتی ناكات))و بڕیاریدا كە لە 7 ی تەموزەوە دەستدەكات بە پیتاندنی یۆڕانیۆم بەپێی پێویست زیاد لەو ڕێژەیەی كە دیاریكراوە.ئەم بڕیارەش وادیارە لەبەرزترین ئاست لە ئێراندا ڕێكەوتن كراوە لەبارەیەوە،ئەوەتا ڕاوێژكاری ئایەتوڵا خامنەئی بۆ كاروباری نێودەوڵەتی عەلی اكبر ولایەتیش هەمان ڕای هەیە و دەڵێت زیادكردنی پیتاندنی یۆڕانیۆم بۆ كاروباری ئاشتیانەیە و بەپێی پێویستی ئێران دەبێت. •    دەرئەنجام ئەو ڕاستیانەی كەلە ئەنجامی ئەم ململانێ توندەی نێوان ئەمریكا و ئێران بە ڕاستەوخۆ و ئەوروپیەكانیش بە ناڕاستەوخۆ دەخوێنرێتەوە بریتین لە: 1.ئەمریكا لەسەردەمی سەرۆكایەتی سەرۆك دۆناڵد ترامپدا دەستی ئاشتەوایی بۆ ئێران درێژناكات،گەرچی لە هەندێك قۆناغدا نەرمی دەنوێنێت. 2. ئەمریكا بەبیانوی پاراستنی هاوپەیمانەكانی لەوڵاتانی كەنداوی عەرەبی و ئیسڕائیلیش هیچ كات ڕێگە نادات ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی. 3.ئەمریكا و ئەوروپیەكان ئەوەندە ئێرانیان پێویستە كە ببێتە پێگەیەك بۆ وەبەرهێنانی كۆمپانیاكانیان و بازاڕێكیش بۆ ساغكردنەوەی كاڵاكانیان ،چونكە ئێران وڵاتێكی پانوپۆڕی خاك و دەوڵەمەندی نەوت و كانزا سروشتیەكان و زەوی بەپیتی كشتوكاڵی و قەرەباڵغیشە لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە 80ملیۆن كەسە. 4.ئێران گەر ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی ئەوا دەبێتە مەترسیەكی گەورە بۆسەر بەرژەوەندیە ستراتیژیەكانی ئەمریكا و ئەوروپیەكان لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بریتین لەسەرچاوەی وزەی نەوت و گازی سروشتی و هێندەی تر نفوز و پێگەی سیاسی و ئابوری و سەربازی و ئاینی و مەزهەبی ئێران لەناوچەكە و دونیاشدا بەهێز دەبێت. 5. ئێرانیش وەك وڵاتێكی گەورەی ناوچەكە بەمافی خۆی دەزانێت كە ببێتە خاوەن تەكنەلۆژیای ئەتۆمی وەكو پاكستانی یەكەم وڵاتی ئیسلامی و دراوسێی و وەكو دەوڵەتی ئیسڕائیلیش،گەرچی لەژێر ناوی بەكارهێنانی ئاشتیانەشدا بێت،كە بەدڵنیایی گەرەكێتی ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی بۆ مەبەستی سەربازی. 6. ئێران لە ئێستادا كە خاوەنی چەكی ئەتۆمی نیە،بەهۆی گەورەیی و بەهێزی و هێزە چەكدارەكانی و نفوز و پێگە مەزهەبیەكەیەوە لەناوچەكەدا بۆتە هۆكاری پشێوی و نانەوەی نائارامی لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و لەهەریەكە لە وڵاتانی عێراق و سوریا و لوبنان و فەلەستین و یەمەن و عوماندا باڵادەستە و لەهەندێكی تریشدا خاوەن نفوزی گەورەیە كەئەمەش بۆتە مەترسی بۆ سەر وڵاتی سعودیە و ئیسڕائیل بە پلەی یەكەم. 7. پێدەچێت ئەم ململانێیانەی ئەمریكا و ئێران بەردەوام دەبن و درێژەیان دەبێت تائەوكاتەی ئێران ملدەدات بۆ مەرجەكانی ئەمریكا و دەبێتە وڵاتێكی بێ‌ چەكی ئەتۆمی و دێتە خولگە و فەلەكی ئەمریكا و ڕۆژئاواوە،بەپێچەوانەوە ئەمریكا گەر جەنگی گەرمیشی لەگەڵدا نەكات ئەوا بە گەمارۆی ئابوری دەیخنكێنێت و فزەی لەبەر دەبڕێت و ئەوجاریش  هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان و جەماوەری گەلانی ئێرانی لێ‌ هاندەدات بۆ ڕووخاندن و گۆڕانكاری لەم ڕژێمەی ئێستادا كە هەیە. 8. جا هەركات ئەو ململانێیانەی ئێران و ئەمریكا گەیشتە ئاستی تەقینەوە و جەنگی گەرم،ئەوا كاریگەری گەورە و دوورمەوداشی دەبێت بۆ سەر ناوچەكە و دونیاش  و پڕیشكی ئەو ئاگرەش زۆر شوێن و جێگە و بەرژەوەندی وڵاتانی تریش دەگرێتەوە و دوورنیە هەموانیش بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان بێنە ناو جەنگەكەوە و بەمەش زیاد لە پێویست درێژە بكێشێت و سەردەربكات بۆ جەنگی جیهانی سێیەمیش. سەرچاوەكان: ========= 1.    https://ar.wikipedia.org 2.    https://www.nasnews.com 3.    https://www.shorouknews.com 4.    https://www.france24.com/ar 5.    https://mawdoo3.com 6.    https://www.skynewsarabia.com/world      [email protected]  

هۆشیار عەبدوڵڵا هەڵبژاردنی خانەی راپەراندن و سەرپێکەوتنی هەنگاوەکانی خۆ رێکخستنەوە لە ئێستاوە تا سێ مانگی داهاتوو وا دەکا چەند سەرنجێکی پوخت بخەمە ڕو: یەک:بۆ حزبی سیاسیی زیندوو لە هەمو شتێک گرنگتر روئیا و دونیابینیە ، لە ماوەی رابردودا ئەوەی وایکردوە گۆڕان بێتە دواوە هۆکارەکەی نادیاری و قەلەقی و زۆر جار نەبونی روئیایەکی رون بوە بۆ پرسەکان،بۆ کێشەکان،بۆ چاوەروانیەکانی خەڵک.لێرەوە دەبێ ئامانجی هەمو جوڵە سیاسی و رێکخراوەییەکانیی داهاتوو ؛رۆشنی و نوێکردنەوەی گوتار و دونیابینی بزوتنەوەکە بێت. دوو:بۆ هەمو رێکخراوێکی سیاسیی مەسەلەی شەرعیەتیی دیموکراسی و دەستوری وەک مەسەلەی ئاو و هەوا وایە بۆ ژیان،نویکردنەوەی شەرعیەتیی دامەزراوەکان لەسەروی هەمویانەوە جڤاتیی نیشیمانیی زەرورەتێکی حەیاتیی و هەنوکەییە بە شێوەیەک کە جارێکی تر بە گوێرەی دەستور رێگە نەدرێت تاکە یەک رۆژ ماوەی کارکردنی دامەزراوەکان درێژبکرێتەوە بەمەش گۆڕان دەتوانێ ببێتە پارتێکی سیاسیی تۆکمە. سێ: لە وەفاتی نەوشیروان مستەفاوە تا ئێستا گۆڕان و گوتارە سیاسیەکەی دۆخێکی جیوەیی ناجێگیریان وەرگرتوە هەتا ئێستا بە شیوەیەکی رێژەیی ئەو ناجێگیریە بەردەوامە،ئەوەش وایکردوە هەم بەشێکی زۆری دەنگدەر هەم لایەنگر و کادری کارا و هەلسوراوی دیار دوربکەونەوە،جارێکی تر جێگیربونی دۆخی بزوتنەوەکە پەیوەستە بەوەی تا چەند ئەو بزوتنەوەیە دەتوانێ باوەش بۆ هەمو ئەو توانا و دەنگ و رەنگانە بکاتەوە کە بەهەر هۆکارێک هەیە تۆراندونی. چوار: هیچ شتێک هێندەی هۆشیاری سیاسیی بۆ هەڵسوراوانی گۆڕان گرنگ نیە، هۆشیاری و وەعی سیاسیی لە دیدی مندا لەسەروی دڵسۆزیشەوەیە،چونکە دڵسۆزی نا هۆشیارانە زیانی لە سود زیاترە،زۆر زەرورە هەلسوراوی گۆڕان بە کەم رازی نەبێت،هەنگاوی ئاسایی نەکاتە دەسکەوت ، کلتوری رەخنە و هەلسەنگاندن لە فکریدا هەبێت نەک ستایش و پیاهەڵدان. پێنج: ئەوەی بۆ گۆڕان سەرمایەیەکی مەعنەوی گەورەیە و دەبێ شانازی پێوە بکا دەستوری ئێستای بزوتنەوەکەیە کە وایکردوە بزوتنەوەیەکی فەرشیی و ئاسۆیی نەک ستونیی و مەرکەزیی دروست ببێت،وایکردوە دامەزراوەکانی بە تەنیشت یەکەوە بجوڵێن نەک لەسەر و خواری یەک ، وایکردوە هەڵبژاردنی پۆستەکان و گۆرین لە پەیکەری رێکخراوەییدا لە رێکخەرەوە بۆ خوارەوە ئاسایی و ئاسان بێت ، گۆڕان دەستورێکی هەیە کە رێگە نادا هیچ کەس خاوەنی دو پۆست و دو ئەرکی حزبی و حکومی یا پەرلەمانی بێت لە یەک کاتدا ، دەستگرتن بە رۆحی ئەو دەستورە و جێبەجێکردنی وەک خۆی تا دەبێتە دەستورێکی تەواو بەرجەستە و قاڵبو وە رێگرتن لەوەی دەسکاری بکرێ یا بشێوێنرێت ئەرکێکی ئێجگار گرنگ و هەستیارە. شەش: ئەوانەی نیگەرانن لە بزوتنەوەکە بەتایبەت ئەوانەی بەهۆکاری شەخصی نا بەڵکو لە ئەدائو جوڵەی بزوتنەوەکە نیگەرانن چارەسەر وازهێنان نیە لە گۆڕان ، چارەسەر مانەوە و هەوڵی گۆڕانکاریە هەرچەندە سەختیش بێت،من بە هەمو ئەوانە ناڵێم هیوادارم لە دەرەوەی گۆڕان خەونی گۆڕانکاری ون نەکەن بەڵکو پێیان دەڵیم لەناو بزوتنەوەکە خەونی گۆڕانکاری ون مەکەن چونکە گۆڕان خۆی پێویستی جدی بە گۆڕینە ، ئەوەش راستیەکە هەموان دانی پێدادەنێن ، وازهێنان بژاردە ئاسانەکەیە بژاردە قورسەکە مانەوە و جەنگانە لەپێناو ئامانجە باڵاکانی گۆڕان.

سه‌ركه‌وت شه‌مس   لەدوای شكستی ئۆپۆزسیۆنی تەقلیدی، بەتایبەتی لە دوای مەرگی كاك نەوشیروان، وە لەدوای بە كۆمیدیكردن و "قەشمەركردنی" سیاسەت و ئۆپۆزسیۆن بوون لە لایەن سەرۆكی  "نەوەی نوێ،" و كەوتنی ماسكەكانی و ئامێتەبونی لەگەڵ یەكێتی، وە بەیعەت دان و سەرەگرتنی ئەوانیتریش بۆ دیداری بارزانی باوك(پیاوێك كە ئەبوو ئێستا لەزیندان بێت بۆ ئەو فەزاحەتەی بە ناوی ریفراندۆم كردی)، رۆشبیر و میدیاكارانی نزیك لە ئۆپۆزسیۆنی پێشو بێ دەرەتان ودۆش داماون و بەدوای فریادرەسێك دا ئەگەرێن  تا بیكەن بە گژ پارتیدا. كارەساتە كوڕانی تاڵەبانی بە فریاد رەس بزانی. بەڵام ئەبێ ئەو هاوڕێیان بزانن ئەوان خراونەتە ناو هەڵمەتێكی ساختەی بە پاڵەوانكردن و دروستكردنی فریاد رەسی وەهمی. جارێ یەكێتی بەرپرسە لە تەواوی ئەم تاڵانكاری و سیاسەتی ئیحتیكاری بەسەر نەوت و كەرتی وزە و بازار و بازرگانی دەرمان و جگەرە، چ بە هاوبەشیكردن لەگەڵ پارتی (وەك تێپەراندنی یاسای نەوت و غاز، وەك درێژكردنەوەی وادەی سەۆكایەتی هەرێم)، چ بە پاشكۆبونی پارتی، بە تایبەت لە دوای دروستبونی گۆڕان (سازشكردن و ملدان بۆ تاكرەوییەكانی مەسعود بارزانی لە رابردوو، بە رازیبون بە ریفراندۆمە شومەكەی بارزانی لە كەركوك، بە تەسلیمكردنی سەروەت و سامانی سلێمانی بە پارتی و وشككردنی سلێمانی)، پاشان بەو پاشاگەردانیەی لە سلێمانی دروستیان كردوە كە هەر تەپۆڵكەیەك و ناوچەكە مافیایەك حوكمی ئەكات، لەم لاش سەرانە لەكۆمپانیا و بازرگانەكانە رەسەنەكانی شار وەردەگرن ناچار بە چۆڵكرنی شاریان ئەكەن. هەموو ئەمانە یەكێتی، لەسەروی هەموی ماڵی تاڵەبانی، لێی بەرپرسن، ئیتر واز بێنن لە دروستكردنی پاڵەوانی وەهمی گوایە كورێكی تاڵەبانی بەنیازە لەگەڵ بەغداد رێبكەوێت، كە جگە لە هاش و هوش خۆ پاڵەوانكردن هیچی تر نیە. ئەمانە چەندە توانیان لە كەركوك دۆخەكە كۆنترۆڵ بكەن، هێندەش لە سلێمانی ئەتوانن ئەوەبكەن.  چەندە توانیان كەركوك بپارێزن لە سەركێشی و هەڵەكانی بارزانی بەناوی ریفرندۆم و دواتریش لە نەعرەتی میلیشیاكان هەر ئەوەندەش ئەتوانن لە بەغداد كاریگەر ببن.  ئەم كەمپینەی ماڵی تاڵەبانی بۆ دروستكردنی وەهمی فریاد رەس تەواو ساختە و بێ بەرهەمە و پێویستە میدیاكاران وریابن ئەگەر یەكێتی چارەسەرێكی هەیە بۆ ناچێ لەرێگەی جێگری سەرۆكی حكومەتەكەی بیكات، یان ئەو هەموو وەزیرە لە كابینەیەی بارزانی كوڕ ئیشیان چیە؟  تاكە رێگە چارە كاركردنە بۆ بەهێزكردنی بەرەی نارازی و ئۆپۆزسیۆنی جەماوەری و زاڵكردنی دیدی رەخنەگرانە لەسەر دەسەڵات لەبەرامبەر كەمپینی چەواشەی بارزانی كوڕ وەهمەكانی بنەماڵە و دارودەستەكانیان لە دەرەوەی دەسەڵات. ئۆپۆزسیۆنی مەدەنی و دیدی رەخنەگرانە بنەمای دروستبونی ئۆپۆزسیۆنێكی رەسەن و بەهێزە، بۆیە تكایە مەكەونە تەڵەی پاڵەوانە وەهمی و ساختەكانەوە و هێندەی تریش ئەو خەڵكە بێ هیوا مەكەن، چونكە نەوەیەكی خوێندەوار و خاوەن دید و جیهانبینی فراوان بەرێوەیە كە راگرتنی ئەستەمە.  

سەرتیپ جەوهەر    پارتی شكستی بەرێككەوتنی دانانی پارێزگاری كەركوك هێنا ئەمڕۆ دوایین رۆژی ئەو 45 رۆژە بوو كە بڕیاربوو لەوماوەیە پارتی و یەكێتی بەیەكەوە پارێزگارێكی نوێ‌ بۆ كەركوك هەڵبژێرن! لەم رۆژانە لێپرسراوێكی پارتی پەیوەندیی بەیەكێتی كردووەو راگرتنی كۆبونەوەكانی تایبەت بە دانانی پارێزگاری كەركوكی لەگەڵ یەكێتی راگەیاندووە! ئەمەش بەمانای شكستهێنانی تەواوەتی پرسی دانانی پارێزگاری كەركوك دێت. لەسەرەتاوە هەموو دەمانزانی پارتی نایێتە ژێرباری دانانی پارێزگارێكی كورد بۆ كەركوك! ئەگینا هیچ پەیوەندییەك لەنێوان دانانی پارێزگاری كەركوك و دابەشكردنی پۆستەكانی هەڵەبجەدا نییە كە ئێستا پارتی كردویەتییە بیانوو بۆ خۆدزینەوەو شكستپێهێنانی رێككەوتنی دانانی پارێزگاری كەركوك كە بڕیاربوو لەماوەی 45 رۆژی رێككەوتنەكەی سلێمانی دەستنیشان بكرێت و لەئەنجومەنی پارێزگا دەنگی لەسەر بدرێت. خراپتر لەوە تائێستا خالد شوانیی وەزیری هەماهەنگیی نێوان هەرێم و بەغدا دەستبەكارنەبووەو هاوكات رەوەند مەلا مەحمود سەرۆكی دەستەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم كە لەلایەن یەكێتییەوە دانراوە، فەرمانی دەستبەكاربونی بۆ دەرنەكراوە!! هاوكات تائێستا قوباد تاڵەبانیی جێگری سەرۆك وەزیران هیچ دەسەڵاتێكی بۆ شۆڕنەكراوەتە خوارەوەو ئەم پرسە گەیشتۆتە ئاستێك دەنگی لێوەبێت. ئەو ئاماژانەی ئێستا بەردەستن لەبارەی جموجۆڵ و هەڵسوكەوتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كە تیمێكی سێبەری لەحكومەت دروستكردووەو دەستوپێی ئەم حكومەتەی گۆدو ئیفلیج كردووە لەژێر ناوی جیاجیا، هەڵسوكەوتی پڕ نهێنی دەكات، ئەمەش بەڵگەی ئاڵۆزبونی حوكمڕانی هەرێمە لەماوەی نزیكی داهاتوو. ئەم ئاڵۆزییەی هەیە، ئەوكەسانە لێی بەرپرسن كە 45 كورسی پەرلەمانیان بۆ پارتی كردە دیارییەكی بەنرخ و ئێستا دەبێ‌ باجەكەی بدەن، پێویستە هەموو ئەو راستیانە لەوبارەیەوە بخرێتە روو. بڕیارە لەناوەڕاستی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كوركوك بكرێت، ئەگەر كورد نەتوانێ بەزووترین كات پارێزگارێك بۆ كەركوك دابنێت ئەوا زیانێكی ئێجگار بەدەنگی كورد دەگات لەو پارێزگایە، بەتایبەت ئەو قانونەی دەركراوە بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاكان، بەروونی رێگر دەبێت لەدەنگدانی دەیان هەزار كوردی كەركوك و رێخۆشكەر دەبێت بۆ دەنگدانی دەیان هەزار عەرەبی داگیركەر و هاوردە. هەروەك ئەو هەنگاوەی پارتی كە ئەمڕۆ كۆتاییان بەپرسی دانانی پارێزگاری كەركوك هێنا زیانێكی گەورەی بۆ یەكدەنگی كورد لە كەركوك دەبێت. لەوانەیە لەم چەند رۆژەی داهاتوو یەكێتی و پارتی لەهەولێر لەبارەی هەموو ئەو كێشانە كۆبونەوەیەك بكەن و ئەگەر هەیە یەكێتی هەڵوێستی توند بەرامبەر پارتی رابگەینێت.

دانا مەنمی  پارتی له‌ ناو پۆشاكێكی سیاسی دا به‌ تموحی سیاسییه‌وه‌ ڕوانینێكی خێڵه‌كییانه‌ی هه‌یه‌ بۆ سیاسه‌ت و به‌ڕێوه‌بردن و حوكمڕانی وڵات ، ئامانجی پارتی له‌ ناو سیاسه‌ت دا به‌رهه‌مهێنانی مرۆڤی تێكشكاو و كۆیله‌ و گوێڕایه‌ڵه‌، كه‌ سه‌ره‌نجام كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی پاسیڤ و به‌كاربه‌ر درووست ده‌كات، كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك به‌رهه‌م ده‌هێنێت، كه‌ به‌رهه‌مهێن نه‌بێت و هه‌میشه‌ تاكه‌كانی چاوییان له‌ ده‌ستی كوێخا سیاسییه‌كانی بێت، بۆ ئه‌وه‌ی بژین ، له‌م دۆخه‌شدا ئه‌وه‌ی زیانی به‌رده‌كه‌وێت، مرۆڤه‌ وه‌ك كائینێكی بیركه‌ره‌وه‌، جڤاته‌ وه‌ك گشت، فه‌زای گشتییه‌ وه‌ك شوێنێك بۆ پرسیاركردن ،باس و خواسی دروستكردنی ئه‌نجومه‌نێكی سیاسی بۆ مه‌سعود به‌رزانی لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان و خه‌ڵكی كوردستانی سه‌رقاڵ كردووه‌ به‌ خۆیه‌وه‌ ،هه‌رچی خه‌ڵكی كوردستانه‌ ترسیان هه‌یه‌ كه‌ جارێكی تر به‌هۆی دروستكردنی دیوه‌خانێكی تری سیاسی داتاشینی پۆستێك بۆ مه‌سعود به‌رزانی دۆخی سیاسی هه‌رێمی كوردستان سه‌ره‌و بن بێته‌وه‌ ، ئه‌گه‌ریشی هه‌یه‌ هه‌رسێ سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی هه‌رێم بكات به‌ ژێره‌وه‌و له‌سه‌روی هه‌موو یاساو رێسایه‌كه‌وه‌ بێت . پارتی خاوه‌نی بیرۆكه‌ی دروستكردنی ئه‌نجومه‌نێكی سیاسی ناشه‌رعی و نایاسایی یه‌و ده‌یه‌ویت له‌ رێگه‌ی لایه‌نه‌كانی كوردستانه‌وه‌ پرۆژه‌ی ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ بێنێته‌وه‌ به‌رباس ولایه‌نه‌كان ته‌كلیف له‌ مه‌سعود به‌رزانی بكه‌ن بۆ سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ ، له‌ ئێستادا یه‌كێتی بەرەو بەستنی چوارەمین کۆنگرەی دەچێ ،كۆنگره‌ی یه‌كێتی پڕه‌ له‌ ململانێ و ئاراسته‌كانی ناو یه‌كێتی مێژوی هاوبه‌ش خڕیكردونه‌ته‌وه‌ نه‌ك بیرو باوەڕ و بەرژەوەندی هاوبەش ، كه‌واته‌ یه‌كێتی به‌ پرسی كۆنگره‌ی چواره‌مه‌وه‌ سه‌رقاڵه‌و پێناچێت بۆچوونی فه‌رمی له‌باره‌ی ئه‌نجومه‌نه‌كه‌وه‌ هه‌بێـت ، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانیش بیرۆكه‌ی له‌مجۆره‌ ڕه‌تده‌كاته‌وه‌و له‌ خولی چواره‌می په‌رله‌مانی كوردستانیشدا شه‌رعیه‌تی نه‌داوه‌ به‌ كۆبونه‌وه‌ی پارته‌ سیاسییه‌كان و ئه‌نجومه‌نی باڵای ریفراندۆم كه‌ مه‌سعود به‌رزانی سه‌رپه‌رشتی ده‌كرد . كۆمه‌ڵی ئیسلامی بیرۆكه‌ی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ ره‌ت ده‌كاته‌وه‌و پێیان وایه‌ قه‌یرانێكی دیكه‌ به‌هۆی دروستكردنی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌وه‌ به‌رۆكی پرۆسه‌ی سیاسی له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌گرێت ، یه‌كگرتووی ئیسلامی له‌ نێوان سه‌لاحه‌دین به‌هادین ئه‌مینداری یه‌كگرتوو هادی عه‌لی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی سه‌ركردایه‌تیدا بۆچوونی جیاوازیان هه‌یه‌ ، ئه‌مینداری یه‌كگرتوو بیرۆكه‌كه‌ی پێ باشه‌و هادی عه‌لی یش به‌ ده‌نگی ئه‌مریكی گوتووه‌ " پێویسته‌ ئه‌و دامه‌زراوه‌ ده‌ستورییانه‌ی كه‌ هه‌ن له‌هه‌رێمی كوردستاندا ببنه‌ مه‌رجه‌ع و به‌هێز بكرێن، پێكهێنانی ئه‌نجومه‌نێك بۆ لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان به‌ پێیوست نازانین". پارتی ده‌یه‌وێت هه‌رچۆنێك بووه‌ ده‌یه‌وێت پۆستێك بۆ مه‌سعود به‌رزانی دابتاشێت و له‌ سه‌رووی هه‌موو ده‌سه‌ڵاتێك و یاسایه‌ك و دامه‌زراوه‌یه‌كه‌وه‌ دایبنێت ، ئه‌م بیرۆكه‌و نه‌خشه‌ڕێگایه‌ی پارتی بۆ مه‌سعود به‌رزانی له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی دیموكراسیه‌ت و دونیای جیهانگیری وعه‌لمانیه‌ت ویاساو ڕێسای مۆدێرندا یه‌كناگرێته‌وه‌ ، ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ی پارتی له‌ بازنه‌ی خێڵ و بنه‌ماڵه‌چێتی دا ده‌خولێته‌وه‌وده‌یه‌وێت چاره‌نوسی كۆمه‌ڵگای كوردی به‌ده‌ست مه‌سعود به‌رزانیه‌وه‌ بێـت و بێ ئەوەی گوێ لەبۆچونی هاونیشتیمانیان بگیرێت ، مه‌سعود به‌رزانی ئه‌گه‌ر مه‌رجه‌عیش بیت ته‌نها له‌ ناو حیزب و بنه‌ماڵه‌كه‌ی خۆیدا مه‌رجه‌عه‌ ، مه‌رجه‌عبوون بۆ كۆمه‌ڵگا یاسا و رێساو عورفی خۆی هه‌یه‌ ، ئه‌وه‌ گه‌ل بڕیارده‌دات كێ مه‌رجه‌عی بێت . پارتی له‌ بری ئه‌وه‌ی بیر له‌ دروستكردنی دیوه‌خانێكی سیاسی بۆ مه‌سعود به‌رزانی بكاته‌وه‌ ،پێویسته‌ كار بۆ چاكسازی دارایی و سیاسی و ئه‌منی بكه‌ن،كه‌ له‌ ماوه‌ی پروپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستاندا به‌ڵێنیان به‌ ده‌نگده‌رانیان دا كه‌ كوردستانێكی به‌ هێز! بنیات بنێن ،كوردستانێكی به‌هێز له‌ ڕێگه‌ی بوونی دامه‌زراوه‌یه‌كی به‌هێزی یاسادانان جێبه‌جێ ده‌كرێت كه‌ كۆمه‌ڵێك دۆسییه‌ی یاسایی هه‌ڵواسراو وه‌ك ده‌ستوری هه‌رێم ، یاسایی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم ، چاكسازی مووچه‌ و خانه‌نشینی پله‌ باڵاكان، به‌هێزكردنی لامه‌ركه‌زییه‌تی پارێزگاكان، چاودێریكردنی داهات و خه‌رجییه‌كانی هه‌رێم ، كاری جدییان له‌ باره‌وه‌ بكرێت ،له‌ هه‌مووان گرنگتر كوردستانێكی به‌هێز! پێویستی به‌ دروستكردنی په‌رله‌مانێكی به‌ هێز‌ه‌ .  

چالاک ئـاغجەلەری   ئـێران وەک سێھەمین ووڵاتی گەورە لە کیشوەری ئـاسیا و ھاوکات لە ڕۆژھەڵاتی ناویندا بە پلەی دوەھەم دێت و دانیشتوانەکەی +٨٢ ملێونە. ئـەم ووڵاتە کاریگەری زۆری ھەیە بەسەر ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستەوە ھەروەھا بەھۆی زۆری گازی سروشتی و نەوتەوە ھەردەم جێ بایەخی کومپانیا جیھانیەکانە ئـەم چاوتێبڕینە ئـابوریەش داینەمۆی چەرخاندنی کاریگەریە سیاسیەکانیەتی لەجیھان و ناوچەکەدا، لێرەدا ھەر گۆڕانگاریەک و پێشھاتێک بە ھەردوو ئـاراستەی ئـەرێنی ونەرێنیدا لە پەیوەند بە ئـێران وەک ئـایکۆنێکی سیاسی - ئـابوری، ڕاستەوخۆ دەوڵەتانی زلھێز دەکاتە بەردەم بەرپرسیاریێتیکی مێژوییەوە ،ئـەم کایە سیاسیانە کە لە چوارچێووی دەولەتدا  خۆیان ناساندوە  دەبێت حەکیمانە مامەڵە لەگەڵ پرسەکەی بکرێت. ئـەم دەوڵەتە بە  حوکمی داخرانی سیاسی و دژ بە بەرژەوەندیەکانی ئـەمریکا وەک دەسەڵاتێکی دینی و تۆتالیتار بەڕووی دونیاندا ناسێنراوە، ھەر ئـەم ھۆکارە جەوھەریەشە وایکردوە ئـەستێرەی بەختی ڕوو لە کزیی بێت، بەدەر لەم ئـەنتی بوونەی لە بەرامبەر ئـەمریکا و ئـیسرائـیل کوێ سەرکێشیەکانی ھەر لە ھەوڵدان بۆ دەست بردن و بەدەستھێنانی چەکی ئـەتۆمی تادەگاتە ھەڵواسینی خەڵکانی سیڤیل بە پێش چاوی ئـازیزانیانەوە لەبەر ھەر ھۆکارێک بێت، ڕەوتی سیاسی و ئـاکتیڤیت ئـێران بە ئـاراستە نێودەوڵەتیەکەی بە ئـەرێنی وەردەگیراو ڕێچکەی بۆ دەکرایەوە و ھەڵسوکەوتەکان و  کاریگەریە جیھانەکانی جوان وێنا دەکران و پیشان دەدرا. ھەر ئـەمەشەوایکردوە لەم چوارچێوە سیاسیەی ڕۆژھەڵاتدا ھەر بەردێک بکەوێتە خوارەوە پێش وەختە چاوەکان ئـاراستەی ئـێران دەکرێت، بۆچی ؟ وەڵامەکەی ڕوونە!! لە دواین گرفتی ناوچەکەدا ھێرشی سەر بیرە نەوتەکانی ووڵاتی سعودیە کە حوسەیەکان بەر پرسیارێتیان گرتە ئـەستۆ لەبەرامبەر ئـەو ئـاکتەدا، لێرەدا دەبینین بێ ھیچ بەڵگەیەک لەلایەن ئـەمریکاوە ئـێران تاونبار کرا، ھەرچەندە ئـێران بێ ئـاگای خۆی بەرامبەر بەو پەلامارە ئـاسمانیە نیشاندا.  ئـەگەر ئـێمە ھۆکاری پشت ئـەم ھێرشە شەن و کەو بکەین دەکەوینە نێو چەندین ئـەگەرەوە : یەکەم: حوسیەکان لەشەڕێکی بەردەوامدان لەگەڵ ھاوپەیمانەکانی سعودیە ئـەم ھێرشەش دەرئـەنجامە بۆ سەر ئـەو ووڵاتە ،بەڵام بۆ لەم کاتەدا کە ئـەگەری دانوستانی ئـێران - ئـەمریکا لە ئـارادایە لە دوای کۆبونەوەکانی نەتەوەیەکگرتوەکان کە لە ٢٤ی ئـەم مانگە دەبەسترێت . دووھەم : دەکرێت ئـیسرائـیل ھاوکاری ئـەم ھێرشە بووبێت بۆ ھەرچی دورستکردنی تەنگەژەیەک بۆ پەکخستنی ئـەو دانیشتنەی نێوان ئـەمریکا و ئـێران، چونکە دەوڵەتی ئـیسرائـیل مکوڕە لەسەر لادانی ڕژێمی سەردەستی ئـێران و کاری  لەسەر دەکات، بەھەمان شێوە ڕژێمی ئـێران ئـیسرائـیل وەک دوژمنێکی خۆی ناساندوە. سێھەم: ئـەگەری پشتیوانی گروپێک یان کەسانی بەر پرس لە پشتی پەردەوە لە ئـێران کە خواستی لێکگەیشتن لەگەڵ ئـەمریکا ڕەت بکەنەوە ، ئـەو ھەوڵی دانیشتنە بە کۆتا بھێنن. چوارەم: سیناریۆیەکی دی ئـەویش خودی سعودیەیە کە وەک ئـەگەرێک ئـەم ھەڵکوتانە سەربازیە  بکاتە بیانویەک بۆ پەکخستنی ھەر پەیوەندی و دانوستانێک لە نێوان ئـەمریکا و ئـێراندا. ئـەم ئـەگەرە ھەرچەندە وەک دوور دەیبینم بەڵام بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکی باڵاتر  بە لێدانی بەرژەوەندیەکی کورت مەودا  ،ئـامانج دەگرێت. لە کۆتاییدا  ئـەگەری ڕوودان بۆ لەمپەر بەرامبەر پێشھاتێکی چارەنوس ساز  بە شێکی دانەبڕاوە بۆ دونیای سیاسەت . دۆنەڵەد ترمپ سەرۆکێکە شەڕ لەگەل موستەحیلدا دەکات( کۆریای باکور بە نموونە) ، ڕژێمی ئـێرانیش بەشێکە لەو کاتەگۆریە، کەواتە کۆی ئـەگەرەکان بە کراوەیی دەھێڵمەوە ، ناکرێت ئـێران بەشێک نەبێت لە ئـەجندای ترەمپ ، بەتەنھا تویتێک ڕیسەکە دەکاتەوە بە خوری، لەبەر ڕۆشنایی ھێزی ئـابوری ئـەم ووڵاتە ، ئـێرانیش ناوەندێکی بەبڕشتە بۆ فیکرو تێڕوانینی ئـابوری سەرۆکێکی وەکو دۆنەڵەد ترمپ.   

موئمین زەڵمی   مانگی نیسانی ساڵی داھاتوو ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بەڕێوەدەچێت‌و لەئێستاشەوە کورد چاوی لەسەر ئەنجامی ھەڵبژادنەکانی ئەو پارێزگایانەیە کەدەکەونە سنوری ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ھەرێم بەتایبەت کەرکوک، لەم سەروبەندەدا وەڵامی دوو پرسیار گرنگن، ئایا چ جۆرە مامەڵەیەک بۆ کەرکوکییەکان گرنگە؟ کورد چۆن بتوانێت سەنگ‌و قورسایی خۆی بپارێزێت؟ لە دوای ریفراندۆمەوە ئەمە یەکەمین ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگایە لەکەرکوک بەڕێوەدەچێت، بۆیەش بەخوێندنەوەی واقیعەکە رەنگە ئاسانتر بتوانین وەڵامی پرسیارەکان وەربگرینەوە. لە ماوەی ڕابردوو لەگەڵ نوێنەری بەشێک لەوڵاتانەی کاریگەری سیاسییان لەسەر بارودۆخی عێراق ھەیە دیدارمان ھەبووەو لەگەڵ زۆرینەی حزبە کوردستانییەکانیش بیروڕامان ئاڵوگۆڕ کردووە، لەژێر رۆشنایی ئەو کۆبوونەوەو گفتوگۆیانەشدا دەبێ ئاماژە بەوە بکەم کەدیموگرافیای کەرکوک گۆڕانکاری بەسەرداھاتووە، بەگوێڕەی راپۆرتی گفتوگۆکان نزیکەی ٤٠٠ ھەزار کوردی دانیشتووی کەرکوک ئەو شارەیان جێھێشتووە ‌و لەشارەکانیتری ھەرێمی کوردستان نیشتەجێن، لەبەرامبەریشدا عەرەب بەپلەی یەکەم و تورکمانەکانیش رێژەیەکی بەرچاویان ھاتوونەتە ناو شارەکەوە. ئەگەر سەرنجێکی کورتی ڕابردووی دیکتاتۆرییەتی عێراق بدەین دەگەینە ئەو بڕوایەی کە تاکە بژاردە بۆکاری سیاسی بەشداری ھەڵبژاردنە ‌و بەگرنگییەوە لەو پرۆسەیە دەڕوانین، بەڵام ئەزموونی ناتاندروستی ساختەکاریش دیسان ھاندەرە کەبڵێین کەگرنگتر لەھەڵبژاردن، بەڕێوەچوونی پرۆسەی ھەڵبژاردنی پاکە کەوانە لەڕابردوو وەربگیردرێت‌و چیتر سومعەی پرۆسەکە بەھەڵبژاردنی ساختە لەکەدار نەکرێت. لەگەڵ جەختکردنەوە لەسەر ئەوەی کەکەرکوک کوردستانە، پێویستە چاومان لەسەر واقیعی کەرکوک بێت، بۆیەش وەک چۆن لەسەروبەندی بریاری دادگای فیدراڵی عێراق بۆ درێژکردنەوەی کارپێکردن بەمادەی ١٤٠ باسم کرد، تاکە زامنی پاراستن‌و خزمەتی کەرکوک جێبەجێکردنی بەندەکانی دەستوورە، ئێستاش پێم وایە کەباشترین رێگای مامەڵە لەگەڵ کەرکوک مامەڵەی دەستوورییە ‌و تۆخکردنەوەی پێکەوەژیانی ئاشتیانەی دانیشتوانی کەرکوکە. کورد ئەزموونێکی سەرکەوتووی لەگەڵ پێکەوەژیان ھەیەو ھەرێمی کوردستان باشترین نمونەی پێکەوەژیانی نەتەوەو ئایین ‌و کەمایەتییەکانە بۆیەش بەو چاوەو ەو بەو ئەزموونەوە کورد دەتوانێت پێگەیەکی بەھێز بۆ کەرکوک دستەبەر بکات. دوایی چەندین کۆبوونەوەی ھێز‌و لایەنەکان خەریکە ڕایەکی گشتی لەسەر پێکھێنانی لیستێکی  ھاوبەش بۆ کەرکوک دێتەئاراوە و ئەمەش یەکێکە لەھەنگاوە پێویستەکان کەکورد گرتویەتیەبەر‌و ئێمە بەچاوی رێزەوە لەو ھەنگاوانە دەڕوانین. لە لایەکیترەوە باسوخواس لەسەر ئەوەی کەکەرکوکییەکان چیان دەوێت ‌و چی باشە بۆ ئەوان ھاتۆتە ئاراوە، لەگەڵ ئەوەی تێبینی زۆر لەسەر حوکمڕانی پانزە ساڵی رابردووی کەرکوک ھەیە بەڵام ھێشتاش ئەو پرسیارانە بێ وەڵامن کەبۆچی نەتوانراوە خزمەتێکی باشتری کەرکوکییەکان بکرێت بەشێوەیەک کورد‌و پێکھاتەکانیتری کەرکوکیش ئەو پانزە ساڵە وەک سەردەمی زێڕین سەیربکەن‌و دڵەڕاوکێی کەمبونەوەی سەنگ‌و قورسایی کورد نەبێتە خەمی ھێزە سیاسییەکان. پاش ئەم بەرچاوروونیانە بەدڵنیاییەوە کورد خاوەنی قورسایی خۆیەتی‌و کۆتاییھێنان یان بەلایەنی کەمەوە کەمکردنەوەی ناکۆکی نێوان ھێزو لایەنە سیاسییەکان زامنی پاراستنی دەنگ‌و سەنگی کوردە لەو شارەدا، بۆیەش بەبڕوای ئێمە کورد بەپێکھێنانی لیستێکی نیشتیمانی کەکورد‌و نەتەوە و پێکھاتەکانیتریش کۆبکاتەوە دەتوانێت ھەم بیسەلمێنیت کەپێکەوەژیانی کەرکوک ستراتیجە ‌و خەمە گەورەکە بۆ چۆنیەتی خزمەتی زیاتری کەرکوکییەکانەو لەولاشەوە پارێزگارییە لەسەنگ‌و دەنگ‌و ڕەنگ‌و قورسایی کورد وەک پێکھاتەی یەکەم‌و سەرەکی کەرکوک.  

د. رێبوار كەریم  لە بەغدا وردە وردە گفتوگۆی بودجەی ساڵی ۲٠۲٠ نزیک دەبێتەوە. بۆ ئێمەی نوێنەرانی کورد لە پەرلەمانی عیراق، سەرەکیترین خەم بریتیەلە بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی گەرەنتیکردنی موچەی فەرمانبەران. سەرەتا ئەمەوێ ئەوە رون بێت، کە بەندە باکم بەوە نیە هەرێم نەوت دەدات بە بەغدا یاخود نا، بەڵام زۆرلام گرنگە هیچ لایەکیان هەنگاوێک نەنێن ببێتەهۆی بڕینی موچەی فەرمانبەران. لەگفتوگۆکانی ئێستادا قسەی سەرەتای حکومەتی هەرێم ئەوەیە کە نەوت نادات بە بەغدا، بیانوشی بۆ ئەم بابەتە بریتیەلەوەی دەڵێ نەوت گرنگ نیە بەڵام بەغدا دەیەوێ ئیرادەمان بشکێنێت و هیچ دەسەڵاتێکمان نەبێت. بۆ ئەمەش ئەم بەرچاوروونیانە دەخەمە بەردەم رای گشتی کوردستان:  یەکەم: کارێکی زەحمەت دەبێت ئەمساڵیش بەغدا بڕێک موچە بنێرێت بەبێ ئەوەی هیچ نەوتێک لە هەرێمەوە بدرێ بە بەغدا. ئەگەر حکومەتی عیراقیش رازی بێت ئەوا ئەو دۆخە خراپەی کە (عادل عبدالمهدی) سەرۆکوەزیرانی تێدایە، خراپتر دەبێ و دەنگی نارازی بەرامبەری زیاتر دەبێت.  هەروەها تێپەڕاندنی پرۆژەیەکی لەوشێوەیە لەنێو ئەو دەنگە نارازییە زۆرانەی نێو پەرلەمانەوە دیسان کارێکی ئاسان نیە. دووەم: هەوڵێکی چڕ لە پەرلەمانی عیراق هەیە سەبارەت بە تێپەڕاندنی یاسای نەوت و غازی عیراق. بەدڵنیاییەوە ئەگەر کورد لەسەر بڕگەی نەوتی نێو پرۆژەیاسای بودجەی ساڵێک نەتوانێت رێکبکەوێت، ئەوا ئەرکی رێکەوتن بۆ یاسایەکی گرنگی درێژخایەنی وەها تەواو قورس دەبێت. ئەگەر هەرێمی کوردستانیش چاوی لەوەیە وەک جاران هەوڵی دواخستنی دەرچواندنی یاسای نەوت و غاز بدات، ئەوا رەنگە ئەمجارە ئەو هەوڵانە ئاسان نابێت، چونکە جگەلە هەوڵە ناوخۆییە چڕوپڕەکان، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش سندوقی دراوی نێودەوڵەتیش زۆر بەوردی چاودێری دەرچونی ئەو یاسایە دەکات. سێیەم: مەسەلەی تەسلیم بون و شکاندنی ئیرادە، زیاتر لەبابەتێکی مەعنەوی پەردەپۆشکەر دەچێت. ئەگینا لەراستیدا هەرێم بابەتگەلیتری زۆر تەسلیمکردوەو بەشکاندنی ئیرادەش ئەژماری نەکردوە. جارێکیتر دەیڵێمەوە، نەوت چی لێدەکەن، جارێ، کێشەی خۆتانە، بەڵام رێگەنادەین ببنەهۆی بڕینی نانی خەڵك. ئەسڵەن ئێمە بۆ نان و ژیانی خەڵك لە بەغداین نەوەك بۆ پەردەپۆشکردنی هەنگاوی هەڵە.  

لەتیف فاتیح فەرەج  1 بۆ ماوەیەكی دوورو دێژ كورد هاوپەیمانودۆستی سۆڤیەت بوو ، دۆستایەتیەكە لای كوردەوە بۆ ئەوە بوو كە لە بەر رۆشنای مافی چارەنووسی نەتەوەكانی هاوڕێ‌ لینین كوردیش بە مافی خۆی بگات ، هەڵبەت پەنا بردنە بەر سۆڤیەت هۆكاری خۆی هەبوو ، كورد تا ئێستاش پێی وایە بەریتانیەكان لە كاتی خۆیدا ستەمی زۆر گەورەیان دەرهەق كردوون ، ئەمە لە دابەشكاریەكەی دوای روخانی دەوڵەتی عوسمانیدا فەڕەنساش لەو ستەمە پشكی هەیە ، لێ‌ لە كۆماری مهابادا روسەكان ئەگەر بۆ بەرژەوەندی ئازەریەكانیش بێت پشتگیری كوردیان كرد ،هەرچەند ئەو دەمیش بۆنی نەوت و بۆشكەی نەوت سۆڤیەتی مەست و حەیران كردوولە كۆمار گەڕا بكەوێت ،لە گەڵ ئەوەشدا مەلا مستەفای بارزان كە پێشتر چووبووە مهاباد بۆ دەرباز بوون لە چنگی شا سۆڤیەتی هەڵبژاردو نزیكەی 12 ساڵ لەو وڵاتە مایەوە ،باس و خواسێك هەیە گوایە لەو سەردەمەدا ئەمەریكیەكان ویستویانەلە قازی نزیكبنەوە ، بەڵام ئەو  وەڵامەكەی نەرێنی بووە ، كاتی خۆی ئەگەر بیرم بێت دكتۆر كەمال مەزهەر لە گۆڤاری رەنگین دا بابەتێكی لەو بارەیەوە نووسیبوو ، لە هیچ كوێی دیكە ئەوەم نەبیستووە ، تا روخانی سۆڤیەتیش كورد چاوی لەوە بوو روسەكان شتێكی بۆ بكەن ، هەر ئەمەشە وای كردووە زۆربەی پەیڕەو بەرنامەی حزبەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان لە بەر رۆشنای ماركسیزم - لینینیزم  نووسراون ، لە ساڵی 1989 بە دواوە بابەتەكە تا ڕادەیەكی زۆر گۆڕانی بە سەردا هات و لە 1991 بە تەواوەتی دەركەوت كورد بە دووی شوێنگرەوەو دۆستێكی باشترا دەگەڕێت . چاوە ڕێ‌ بوون لە سۆڤیەت و رووسەكان مانای ئەوە نیە، كورد بە دوای دەرگاو دەروازەی تردا نەگەڕاوە بۆ پەیوەندی ، هەڵبەت خەڵكی دیكەش هەبوونە ویستویانە كورد بۆ بەرژەوەندی خۆیان بە كار بێنن، لەو ڕوەوە ئەڵمانەكانیش لە كاتی خۆیدا هەوڵیان هەبووە و ئەمەریكیەكانیش ، بەڵام ئەوەی مایەی هەڵوەستەو قسە لە سەر كردنە ئەوەیە پری كورد لای هیچ یەك لەوانە پرسی چارەسەری كۆتای نەبووە و هەمیشە هەوڵدراوە بە پێی بەرژەوەندیەكان كورد بە كار بهێنرێت ، واتە بەو جۆرەی ئەوان چۆن دەتوانن كورد وەك كارتی فشار بۆ سەر دەوڵەتانی ناوچە بە كا ر بێنن ، بە تایبەت ئەو دەوڵەتانەی خاك و خەڵكی كوردستانی گەورەیان بە سەردا دابەشكراوە ، ناكرێ‌ لێرەدا پشكی كورد لەو بچوكی و خۆبەكەم زانین و خۆ بە هی ئەوانی تر زانینە لە بەر چاو نەگرین ، كە ئەوە هەمیشە هۆیەكی سەرەكی بووە بۆ ئەوەی هیچ لایەك بیر لە چارەسەری بنەڕەتی كێشەی كورد نەكاتەوە . كسنجەر لە بیرەوەریەكانی خۆیدا كە لەم دوایانە شەفییقی حاجی خدر ، ئەوەی پەیوەستەبەكوردەوە وەریگێڕاو كاتی خۆی لە سبەی بڵاوی كردەوەو دواتریش وەك پاشكۆی یەكەم لە نێوكتێبی " ئەرێ‌ كورد بوونە بەردەباز " دیسان بڵاوی كردووە ( بڕوانە كتێبی ئەرێ‌ كورد بونە بەردە باز نوسینی بریان رۆبەرت گیبسن لاپەڕە 519و دواتر ) كیسنجەر لەوێدا جگە لەوەی باسی هاوكاری ئەمەریكا بۆ كوردی باشوری كوردستان دەكات ئامانجەكانی ئەو هاوكاریەش باس دەكات ،یانی ئەوەی بە كورد دراوە بۆ ئەوە بووە ئەزیەتی دەوڵەتی عیراقی پێبدرێت نەك بۆ ئەوەی وا سەیری كورد بكرێت كە نەتەوەیەكە ستەمی دەرهەق دەكرێت و پێویستە ببێتە خاوەن تاج و تەخت و بەختی خۆی . بابەتی گێڕانەوەی مێژوو ، هەروەها كورد لە بەڵگە نامەكانی بەریتانیاو ئەمەریكا و سۆڤیەت و ئەوانی تردا لێدەگەڕێین بۆ ئەوانەی لەو بارەیەوە ئەرك دەكێشن و ئێمە زیاتر خوێندنەوە بۆ پەیوەندیەكە دەكەین ، لێرەدا جێی خۆیەتی نوكتەیەكی تراژیدی پێكەنینهێن بگێڕینەوە ، لە بۆنەیەكدا لە پاریسی پایتەختی فەڕەنسا ، فەڕەنسیەكانیش بە شانازیەوە باسی ئەوەیان دەكرد كە ئەوانیش دۆستی كورد بونە، یەك دەیوت نامەم بۆ مام جەلال ناردووەو لە گەڵیدا بومەو دیدارم لە گەڵكردووە و وێنەی زۆریمگرتوە ، یەكی تر دەیگوت من واو وام بۆ مەلامستەفای بارزانی كردووە، كەس نەبوو بڵێت ئەوەمبۆ كورد كردووە تا لەو نەهامەتیەی دیرۆك و نەفرەتی نەوتە رزگاری بێت . 2 لە دوای 1991و بە تایبەت لە دوای كۆڕەوی خەڵكی كوردستان نەتەوە یەكگرتوەكان و وڵاتانی زل و ئەنجومەنی  ئاسایش كەوتنە خۆیان ، ئەم روداوانە هەمووی سێ‌ ساڵ دوای كیمیابارانی هەڵەبجەو دەیان شوێنی دیكەی كوردستان و ئەنفالە كان بوو ، كە ئامانجی سەرەكی لە ئەنفالەكان جینۆسایدو سڕینەوەو بە یەكجاری لە پەل و پۆ خستن و كەوی كردن بوو ، كۆڕەو بڕیاری 688ی بە دووی خۆیدا هێنا كە فەڕەنسیەكان و بەتایبەت كۆشنێر ، كە تا ئێستاش بە دۆستی كورد ماوەتەوە رۆڵی دیاری بینی تێیدا . لە نەوەدو یەكەوە تا ئەمڕۆ كورد هەوڵی دۆستایەتیەكی ئاكاری ئەدات لە گەڵ ئەمەریكادا ، بۆ ئەمەش هەموو هەنگاوێكی ناوە ، هەڵبەت ئەوەشمان بیر نەچێت ئەمەریكیەكانیش بۆ ئاشتەواوی نێوان كورد خۆی ، بۆ رێكخستنی ماڵی كوردی رۆڵیان هەبووە ، لە دوای روداوەكانی سوریاو بە تایبەت لە 2011 بە دواوە كوردانی رۆژئاوا سەرگەرمی خۆ رێكخستن و خۆ بەڕێوەبەری ناوچەكانی خۆیانن ، ئەمەریكیەكان لە سەرەتادا وەك پێویست نا ، بەڵام دوای سەرهەڵدانی داعش بڕیاری پاراستنی ئەو ناوچەیەو هاوكاری پەیەدەیان دا ، لەوێ‌ دەمێ‌ وە تا ئێستا هاوكاری و پەیوەندیەكە بەردەوامە هەرچەندە گرفتی گەورە ئەوەیە تا ئێستاش ئەمەریكیەكان وەك جەنگاوەری چاك سەیری كورد دەكەن، نەك وەك نەتەوەیەك كە مافی خۆیەتی لە چوار چێوەی نیشتمانەكەی خۆیدا تاج و تەختی خۆی هەبێت ، لە چەند ساڵی رابردوودا لە هەر چوار پارچەی كوردستان ، ئەمەریكیەكان بەردەوام لە تەك دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانەدا لە كێشەدا بووە وتەنها كورد دۆستی راستەقینەی بووە ، تەنانەت لەگەرمەی هاتنە ناو عیراقیشەوە لە عیراق رووبەڕوی كوشتن و بڕین دەبوونەوەو لە كوردستان تا كەركوكیش گوڵباران دەكران ، هەرچەند بە باوەڕی من نەدەبوو بەوجۆرەو بێبەرانبەر گوڵباران بكرێن ، بە تایبەت بریمەر لە كاتی خۆیدا ناهەقی زۆری بەرانبەر كورد كرد ، كێشەی گەورە ئەوەیە ئەمەریكیەكانلە روانگەی بەرژەوەندیەوە سەیری بابەتەكان دەكەن و هەمیشە بەرژەوەندی دەخەنە سەروو دۆستایەتیەوە ، هەر بۆیە تا ئەو شوێنە لە گەڵ كوردانكە سود مەند دەبن لێی و لەكوێ‌ پێویست بكات ڕوودەكەنەوە دەسەڵات ، وەك ئەوەی لە گەڵ توركیادا وادەكەن، لە كاتێكا توركیا لە سایەی ئاكەپەو ئەردۆغاندا هەرچی نادادی هەیە كردویەتی و زۆر ستەمكارانە بەربووەتە وێزەی كوردو توركی سڤیل ، تەنانەت لەبری سەرۆك شارەوانیە هەڵبژێرداروەكانی هەدەپەش قەیوم دادەنێت ، بێ‌ ئەوەی ئەمەریكا هیچ بڵێت . ئێستا كە تەنانەت لە باكوری كوردستانیش لە بری پەكەكە و بیركردنەوەی سەرەتاكانی سەرهەڵدان كەجەكە بە شێوازێكی تر لە گۆڕەپانەكەیە و بە هەمان میتۆد كار ناكات و تا ڕادەیەكی زۆر جیاوازیشە هەر چەند هەمانرێكخراویش لەلایەن عەبدوڵا ئۆچ ئالانەوە لە 2005ەوە دامەزراوە ، بەڵام وەك وتمان زۆر جیاواز ترو بزوتنەوەیەكی سیاسی ئاشكراو سڤیل ، كە دەیەوێت لە رێگەی ئاشتیەوە بە مافەكانی بگات ، لێرەدا ئیدی ئەمەریكاو رۆژئاواش لە ڕووی ئاكاریەوە ئەركی زیاتریاندەكەوێتە ئەستۆو پێوستە چی دی ئەو دۆستیایەتیە روكەشانە سەیر نەكەن و كورد بە تەنیا بە جێنەهێڵن . هەڵبەت ئەم بابەتە لە ڕوی رۆژنامەوانیەوە بابەتێكی راگوزەرەو زیاتر لە بواری قوڵبوونەوەدا پێویستمان بە هەڵوەستەو قسەی دیكەیە ، ئەركی كوردو ئەمەریكایە لەم قۆناغەدا بە وردی ڤەكۆڵین لە بارەی پەیوەندی و دۆستایەتی خۆیانەوە بكەنو نەخشەبۆ ئایندە دابنەن ، لە ڕوی ستراتیژیەوە لەم ناوچەیە تا ماوەیەكی دوور تەنها كورد دۆستی هەقیقی ئەمەوریكایە ،توركیاش ئەو دۆستە نیە كە ئەمەریكیەكان لەساڵی 1979ەوە كردویانەتە جێگرەوەی دەسەڵاتدارانی ئێران .  

پەیكار عوسمان  - هیچ شتێك وەکو کات حەقیقەت دەرناخات، تەنانەت بیرکردنەوەش لەناو کاتدا ئەتوانێ کاری خۆی لەسەر حەقیقەت بکات. دوای تێپەڕینی دە ساڵ، ئێستا بزوتنەوەی گۆڕان، ڕێك لە دۆخی و ڕاستگۆیی و لە حەقیقەتی خۆیدایە! ڕاستگۆیی بەو مانایەی کە ماسك و فریوی نەماوەو لەسەر پلێتی خۆیەتی. پێمانئەڵێ حەقیقەتی من هەر ئەمەیەو شتی زیاترم لێ بار مەکەن. - لەڕاستیدا گۆڕان پێشترو لەسەرەتاشدا هەر ئەمەبوو، بەڵام سیحری کارێزماکەی و تینوێتی ئێمە بۆ گۆڕانکاری، ئەو وەهمەی لا دروستکردبووین کە لەمە زیاتربێ. خۆ ئەوکاتیش کە گۆڕان بەردی زلی هەڵئەگرت، هەر نەیئەهاویشت، کە ئەوەش هەر ماندوکردنی خەڵك و پرۆسەی لەمسەرەوە بەهەدەردانی وزەو لەوسەرەوە بەرهەمهێنانی نائومێدی بوو. جا ئێستا کە دەس بۆ بەردی گەورە ناباو خەیاڵی گەورەی بێ بنەما لای خەڵك دروست ناکا.. لەڕاستیدا ئەبێ سوپاسی بکەین. - ئەوەی کە وترا دوای نەوشیروان گۆڕان عاقڵ ئەبێت، بڕێك ڕاستی تێدایە! چونکە ئەوکات، هەم گۆڕان خۆی، زیاتر لە توانای خۆی، لەخۆی بارکردبوو. هەم ئێمە لە توانای خۆی زیاترمان لەم هێزە بارکردبوو. ئێستا نە گۆڕان خۆی ئەمە ئەکات، نە ئێمە ئەوەی لەگەڵ ئەکەین. دەی ئا لەم گۆشەیەوە، ئێستای گۆڕان عەقڵانیترە لە پێشتری. - لە غیابی (فکرو پەروەردە)ی سیاسیدا، شتێ نوێ و جیاواز دروستنابێ و ماهیەتێکی ترو ئەخلاقێکی سیاسی تر بەرهەم نایەت. بەڵکو هەرئەوەی کە هەیە، لە فۆڕمی تردا خۆی دووبارەئەکاتەوە. ئەمە حەقیقەتی گۆڕانەو ڕۆژانێك ئەم حەقیقەتە لە پشتی سیحری کارێزماو حەشیشی دژایەتی پارتیدا شاردرابوویەوە. ئێستا کە کارێزماکە نەماوەو کە گۆڕان لە ڕێکەوتندایە لەگەڵ پارتی، ئیتر گۆڕان لە هەموو کات زیاتر ڕووتوقووت و لەسەر حەقیقەتی خۆیەتی! بەڵام ئەمە حەقیقەتێکی تاڵ نیەو شتەکە باشە کە وایە، خراپ ئەوەیە کە فریوێك هەبێ و وابکات کە حەقیقەتەکە نەبینیت. - گومان لەوەدانیە کە گۆڕان لە دۆخێکی خراپدایە، بەڵام ئەو حاڵە خراپەی گۆڕان باشترە لەوەی کە ناڕازاییەکانی گۆڕان لە گۆڕانی ئەخوازن! ئاخر ئێستا ڕاستەقینەی گۆڕان لەئێمەوە دیارە، ئەمان ئەیانەوێ بمانبەنەوە بۆ سەردەمی وەهمەکە! بۆ سەردەمی بڕوخێ و هاشوهوش و (پیشەسازی بەرهەمهێنانی نائومێدێ)! - ئەوەی کە نائومێدی دروستکرد بادانەوەی گۆڕان نیە بۆ لای دەسەڵات و پارتی، بەڵکو ئەو هاشوهوشەی سەرەتابوو کە حەقیقەتی بەتاڵی گۆڕانی شاردبوویەوە! ئەو ماسکەیە کە هێزی بەتاڵی تری وەکو نەوەی نوێ و پاڵەوانی بەتاڵی وەکو لاهور لەپشتییەوە بەتاڵیی خۆیان ئەشارنەوە. کە سیاسەت تەنیا کورتکرایەوە لە دژایەتی پارتیدا، ئیتر سیاسەت خاڵیی و بەتاڵەو پارتیش تەنیا بە سیاسەتی پڕ لاواز ئەکرێ، هەزار دوژمنی بەتاڵی هەبێ پێ ی بەهێز ئەبێت. جا ناڕازییەکانی گۆڕان، وائەزانن حەقیقەتی گۆڕان دۆخی هاشوهوشەکەیەو ئەیانەوێ بمانبەنەوە بۆ ئەوێ! لەکاتێکا ئەوە حەقیقەتەکە نەبوو، ئەوە ماسکی داپۆشەری حەقیقەتەکەبوو. - کاتێ حیزبایەتی کورت ئەبێتە بۆ تەکەتولبازی، ئەمە شتێکی تەواو پیاوانەیەو ئاساییە کە ژنی تیاببێ بەژێر دەستوپێوە، نەتیجەکە ڕاستگۆیانەیەو درۆ ئەوەبوو لەناو شەڕەشەقی پیاوەکان و لە پرۆسەیەکی پیاوانەی پەتیدا، بۆ میکیاج ژنێك سەرکەوتایە! لەڕاستیدا ئەوە ڕاستگۆییە کە گۆڕان ڕووی پیاوانەی خۆیمان بێ میکیاج پیشان ئەدا. - لەغیابی فکرو پەروەردەی سیاسیدا، گۆڕان خۆی شتێکی جیانیە لە پارتی و یەکێتی، بۆیە بوونی گۆڕانخوازان بە پارتی یان یەکێتی شتێکی غەریب نیەو چاوەڕوانکاروە! پیرەکان بە حوکمی مێژوو نابن بە پارتی، زیاتر ئەبنەوە بە یەکێتی، بەڵام بۆ گەنجەکان فەرق ناکا! کە حیزبایەتی بووبە هەڵپەی کێکەکە، ئیتر کێکی نیلی و سەوزو زەرد بۆ هەلپەرستەکان فەرقی نیە. - کە ئەڵێم حەقیقەتی گۆڕان دیارە، مەبەستم ئەوەنیە زەمی بکەم یان وەسفی بکەم، مەبەستم ئەوەیە حەقیقەت دیاربێ باشترە لەوەی کە فریو بیشارێتەوە! هێزێکیش کە بناغەی فیکری و پەروەردەیی نەبێت، ناتوانێ حیکایەتی ڕاستەقینەی هەبێت، کاتێکیش کە حیکایەتە وەهمییەکانی ئیفلاس ئەکات، ئەمە بۆ حیزبەکە خۆی قۆناغی پاشەکشێیە، بەڵام بۆ منو تۆی هاوڵاتی باشە، خراپ ئەوەیە حیکایەتی ناڕاستەقینە هێشتا هەبێ و منۆ تۆش هێشتا لە فریودابین. - ڕەنگە عومەری سەی عەلی لە کارەکەیدا سەرکەوتوونەبوبێت، بەڵام چونکە بێ حیکایەت و بێ ماسکەو نوێنەری حەقیقەتی بەتاڵی گۆڕانە، من لە هەرکەس بە شیاوتری ئەزانم. ڕەنگە ڕێکەوتنی پارتی و گۆڕان درۆو دەلەسەبێ و هیچ چاکسازییەکی لێ سەوز نەبێت، بەڵام گۆڕان ئەمەی ڕاستگۆیانەترە لە درۆو دەلەسەکانی قۆناغی هاشوهوش. نائومێدیش لەوە دروستنابێ کە هێزەکان بەقەت حەجمی خۆیان و بە حەقیقەتی خۆیانەوە سیاسەت بکەن، نائومێدی لەوەوە دروستئەبێ کە هێزەکان فووئەکەنە خۆیان و وەهم دروست ئەکەن. هەرنەبێ ئەم دۆخەی گۆڕان ئارامترە لە دۆخەکەی پێشتری، ئارامیش ئەگەر قازانج نەبێ لانیکەم زەرەر نیە، لەکاتێکا فەوزا هەر زەرەرەو هیچی تر. - حەقیقەتی بەتاڵی گۆڕان هەرئەونە توانای ئیستیعابی گەنج و ژنی هەیەو هەر ئەونە توانای گۆڕانکاری و ململانێ ی سیاسی هەیەو کادرەکانیشی هەرئەونە توانای بەرگەگرتنی پۆست و ئیمتیازیان هەیەو هەرئەونە مەناعەی تەوریسیان تێدایە.. جا کە خۆیان ڕێك ئەم وێنەیەمان ئەدەنێ و ئەمە لەپشتی وێنەی ترەوە ناشارنەوە، لەڕاستیدا من سوپاسیان ئەکەم.

سەرتیپ وەیسی كەریم  له‌گه‌ڵ ده‌ستبه‌كاربوونی كابینه‌ی نوێ هه‌مووان بۆچوونیان وابوو، كه‌ كابینه‌ی نوێ له‌ ماوه‌یه‌كی كورتدا كێشه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌غدا چاره‌سه‌ر ده‌كات، به‌ تایبه‌ت ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ بودجه‌و نه‌وته‌وه‌ هه‌یه‌و جارێكی دیكه‌ هه‌ڕه‌شه‌ له‌سه‌ر موچه‌و بودجه‌ی هه‌رێم دروست نابێته‌وه‌. له‌و چه‌ند ڕۆژه‌ی ڕابردوو، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان شێوازی مامه‌ڵه‌و گفتووگۆو قسه‌كانی له‌باره‌ی دانوستاندنه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌غدا گۆڕیوه‌و خۆی وه‌كو "مه‌زڵوملێكراو " نیشانده‌دات، به‌پێی ئه‌و مه‌رجه‌ پێشوه‌ختانه‌ی كه‌ بۆ دانوستاندن له‌گه‌ڵ به‌غدا دایناوه‌ (ئه‌گه‌ر تاكتیكی دانوستاندن نه‌بێت)،جارێكی دیكه‌ هه‌ردوولا ڕووبه‌رووی قه‌یرانێكی دیكه‌ی سیاسی و ئابووری و دارایی ده‌بنه‌وه‌. حكومه‌ت له‌ماوه‌ی دوو هه‌فته‌ی ڕابردوو، دوو كۆبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی كورد له‌ به‌غداو په‌رله‌مانی كوردستان ئه‌نجامداوه‌، به‌پێی ئه‌و داتاو زانیاری و ستراتیژو به‌رنامانه‌ی بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ به‌غدا خراونه‌ته‌ ڕوو، پێناچێت گه‌یشتنه‌ ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غدا ئاسان بێت. حكومه‌تی هه‌رێم له‌ ته‌واوی ئه‌و كۆبوونه‌وانه‌ی له‌م چه‌ند ڕۆژه‌ی ئه‌نجامیداوه‌، خۆی وه‌كو مه‌زڵوملێكراو نیشانداوه‌و به‌ڕوونی ئاماژه‌یان به‌وه‌كردووه‌، كه‌ به‌ ته‌واوی ڕاده‌ستكردنی نه‌وتی هه‌رێم به‌غدا كارێكی ئه‌سته‌مه‌و ئه‌و بڕه‌شی كه‌ ده‌یانه‌وێ بیده‌ن به‌ به‌غدا، پێویسته‌ له‌به‌رامبه‌ردا به‌غدا ته‌واوی شایشته‌ داراییه‌كان بدات به‌ هه‌رێم. هه‌رێم ده‌یه‌وێ رێككه‌وتنێكی سێ ساڵه‌ ئه‌نجامبدات له‌سه‌ر پرسه‌كانی ( نه‌وت و بودجه‌و خاك) به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ ستراتیژو روئیاو به‌رنامه‌یه‌كی ڕوونی بۆ ئه‌مه‌ هه‌بێت، یاخود كارتێكی فشاری هه‌بێت، ئه‌م جۆره‌ له‌ مامه‌ڵه‌كردنه‌ ئێستای هه‌رێمی به‌ بۆچوونی زۆرێك له‌ شاره‌زایان قه‌یرانێكی دیكه‌ به‌رۆكی هه‌رێم ده‌گرێت و خه‌ڵكیش له‌وباره‌یه‌وه‌ ترسیان هه‌یه‌. له‌ كۆبوونه‌وه‌ی هه‌فته‌ی ڕابردووی حكومه‌ت له‌گه‌ڵ په‌رله‌مانی كوردستان و نوێنه‌رانی كورد له‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق، به‌رپرسانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان باسیانله‌وه‌كردووه‌، كه‌ هه‌رێم ڕۆژانه‌ توانای به‌رهه‌مهێنانی 550 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌واوی شایسته‌ داراییه‌كانیش له‌ به‌غداوه‌ بنێردرێت نه‌وت ڕاده‌ست ناكه‌ن. په‌رله‌مانتارانی هه‌رێم و به‌غدا دوای كۆبوونه‌وه‌كه‌یان، به‌پێی خوێندنه‌وه‌ی خۆیان ره‌شبینن به‌و دۆخه‌، له‌ دواین كۆبوونه‌وه‌ی مه‌سعود بارزانی و علی باپیریش هه‌مان قسه‌كراوه‌، بارزانی به‌ ڕوونی باسیله‌وه‌كردووه‌، كه‌ ده‌بێ موچه‌و بودجه‌ی كورد به‌ ته‌واوی بدرێت ئینجا به‌شێك له‌ نه‌وت ڕاده‌ست ده‌كه‌ن. هه‌رێمی كوردستان له‌ 25ی حوزه‌یرانه‌وه‌ لیژنه‌ی بۆ دانوستاندن له‌گه‌ڵ به‌غدا دروستكردووه‌و تازه‌ به‌ تازه‌ ده‌یه‌وێ شاند بنیرێت بۆ گفتووگۆكردن له‌سه‌ر پرسی بودجه‌و نه‌وت، له‌ هه‌مانكاتیشدا به‌غداش جۆرێك له‌ ساردی پێوه‌دیاره‌ له‌ دانوستاندن له‌ماوه‌ی ئه‌و دوو مانگه‌دا هیچ ده‌ستپێشخه‌رییه‌كی ئه‌وتۆی نه‌كردوه‌. حكومه‌ته‌كه‌ی عادل عبدالمهدی فشارێكی زۆری ناوخۆیی و ده‌ره‌كی له‌سه‌ره‌ تاوه‌كو ئه‌وه‌ی ئه‌مساڵ له‌ هه‌رێمی قبوڵیكرد ساڵێكی دیكه‌ قبوڵی نه‌كات، له‌ولاشه‌وه‌ هۆكاره‌ ناوخۆیی و ده‌ره‌كییه‌كان ئاماژه‌ن بۆئه‌وه‌ی، كه‌ دووباره‌ بڕینه‌وه‌ی موچه‌ی كوردستان هه‌روا ئاسان نییه‌و كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر سه‌قامگیری عێراق، ناكرێت جارێكی دیكه‌ كورد په‌راوێزبخرێت، هه‌رچه‌نده ئه‌سته‌میشه‌ نه‌هاتنه‌ پێشه‌وه‌و سازشنه‌كردنی كوردیش وا به‌ ئاسانی له‌ لایه‌ن به‌غداوه‌ قبوڵناكرێت. ئه‌گه‌رچی هه‌رێمی كوردستان كێشه‌كانی خۆی به‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ر دابه‌شكردووه‌ كه‌ نه‌وت و بودجه‌و خاكه‌، به‌ڵام به‌ستنه‌وه‌ی خاك به‌ كێشه‌ی بودجه‌ هێنده‌ی دیكه‌ رێككه‌وتن دواده‌خات، چونكه‌ كورد به‌هۆی هه‌ڵه‌ی خۆیه‌وه‌ بوو، كه‌ ته‌واوی ناوچه‌ جێناكۆكه‌كانی ڕاده‌ستی به‌غدا كرد، تازه‌ش قسه‌كردن به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی پێشمه‌رگه‌ بۆ ئه‌و شوێنانه‌و هه‌مواركردنی یاسایی هه‌ڵبژاردنی پارێزگاكان وا ئاسانی نابێت، چونكه‌ له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌غدا له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ له‌ قۆناغی هێرشكردنه‌و كوردیش له‌ به‌رگریكردن. حكومه‌تی هه‌رێم ڕۆژانه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ په‌یام بۆ به‌غدا ده‌نێرێت، كه‌ بڕی 80 ملیار دۆلار قه‌رزاره‌، پێویسته‌ به‌غدا پابه‌ند بێت به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و قه‌رزه‌، یاخود لانیكه‌م پێویسته‌ به‌غدا ڕازیبێت به‌ ناردنی شایسته‌داراییه‌كانی هه‌رێم و چاوپۆشیكردن له‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی داهاته‌ نه‌وتی و نا نه‌وتییه‌كان بۆ به‌غدا، ڕوونیشه‌ به‌غدا ئه‌و داواكاریه‌ قبوڵ ناكات. هێشتا دۆخی هه‌رێمی كوردستان ئاسایی نه‌بۆته‌وه‌و لێكه‌وته‌كانی قه‌یرانی دارایی به‌سه‌ره‌وه‌ مایه‌و بازاریش به‌ ته‌واوی داته‌پیوه‌و ترس و دڵه‌ڕاوكێش هه‌روه‌ك خۆیه‌تی، بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌و قه‌یرانه‌و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ دروستكردنی قه‌یرانێكی دیكه‌، له‌سه‌ر ده‌ستی حكومه‌تی نوێدایه‌و پێویسته‌ چاوه‌ڕێ بكه‌ین، تاوه‌كو بزانین چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ كێشه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان ده‌كات و جارێكی دیكه‌ فه‌رمانبه‌ران تووشی چاره‌كه‌ موچه‌ نابنه‌وه‌.

چیا عەباس  شانۆگەری هەڵبژاردنی خانە و تێپەراندنی بە شێوازێکی دژ بەشەرعیەت و دەستور و پرەنسیپەکانی چاکسازی و پرکردنەوەی خانە بە چەند کاراکتەرێکی ناسراو بە گەندەڵی و تەکەتولگەری و ئۆپۆرچینیزم و سەنگەرگۆرین و چەند بابەتێکی هەستیاری تر وێستگەی وێرانکردنی تەواوی گۆڕانە، پێویستی بە هەڵوەستە و هەڵوێستی جدیە. بۆ ئەوەی هیچ گومانێک نەمێنێت ئەمە بە ئومێدی چاککردنەوەی نیە، بەڵکو لای زۆربەی هەڵسوراوانی پێشوی گۆڕان و یاخیبوی ئێستا چرکەی دەستپێکردنی قۆناغێکی ترە بۆ چاکسازی و گۆرانکاری لە کۆمەڵگادا. بەشداریمان لە پرۆسەکانی ریفۆرم و رەگ و دواتر گۆڕان، ئارەزومەندانە و خۆبەخشانە، ئەو مافە رەوایەمان پێدەبەخشێت راستگۆیانە و راشکاوانە قسەی خۆمان لە ئێستا و ئایندەشدا بکەین، بێگومان هەر لە قسەشدا نامێنێتەوە چونکە ئەو دەسەڵاتدارانەی گۆڕان تاج و نەجمەیان پێنەداوین، هیچکات کۆیلە و تەکەتولی کەسیان نەبوین، لە هیچ رویەکەوە سودمەند نەبوین، بەڵکو لە پێناو گۆراندا زۆر زەرەریشمان کردوە، بەڵام ئەوە قەناعەت بوە و لە ناخماندا زیندوە، خیانەت لە قەناعەتمان یەکسانە بە خۆکوشتن، بۆیە سلێمانی وتەنی: منەتمان بەو جۆرە کەس و بەرپرسانە نەبوە و ناشبێت. کورەکانی کاک نەوشیروان گەمەکەرانی سەرەکی پشت پەردە چەندین جار کاک نەوشیروان لای بەندە و دۆستەکانی تری دەیگوت وەجاخم کوێرە و باوەریش دەکەم هەر وا بمێنێتەوە. دیارە تا ئەم چرکەیە وەخاج کوێریەکەی بە هەر دو ئاراستەدا واقیعن، بۆ ژیانی تایبەتی منداڵەکانی کەس بۆی نیە قسەی تێدا بکات، ئەوەی شایستەی هەڵوەستەکردنی جدیە وەجاخ کوێری سیاسیە.  کورەکانی کاک نەوشیروان رۆڵی باڵایان لە تێکدان و وێرانکردنی ئیرسی سیاسی و مەعنەوی باوکیان هەیە، تەماع وای لێکردون زۆر سنور و پرەنسیپەکانی باوکیان ببەزێنن و پێشیلیان بکەن. لەم شانۆگەریەدا رۆڵی زۆر نەرێنی پشت پەردەیان لە دانانی کۆیلە و بەردەستەکانیان لە خانەی راپەرندن هەبوە، ئەمەش بەشێکە لە سەفقەیەکی ئاشکرا لە گەڵ تەکەتولچی و دەسەڵات پەرستەکانی گۆڕان. ئەم کورانە سەردەمێک ئیدیعایان دەکرد ئیش بۆ پرۆژە گەورەکەی کاک نەوشیروان   دەکەن، رۆژ دوای رۆژ دەرکەوت ئیش بۆ پرۆژە تایبەتەکانی خۆیان دەکەن، ناو و ناوبانگ و ئیرسی مادی و مەعنەوی باوکیان بۆ مەبەستەکانیان بەکاردەهێنن، ئەو مەبەستانەی فڕیان بە سەر گۆرانکاری و چاکسازیەوە نیە. بۆ خۆم باوەری تەواوم هەیە کە کاک نەوشیروان وەسیەتی نوسیوە، با کورەکانی ئەوەندە بوێر بن و ئاشکرای کەن، هۆکاری سەرەکیش باوکیان موڵکێکی بەهادار و گەورەی کوردە.    با بێینە سەر تەکەتولچی و دەسەڵات و بەرژوەندپەرستەکان، باشترە بە هەڵسەنگاندنەکانی کاک نەوشیروان دەست پێبکەم. لە سەردەمی نەخۆشیەکەیدا لە لەندەنەوە دەیبینی چۆن زۆربەی ئەم تاقمە لە حزوری خۆی لە ژیاندا کەوتونەتە دابەشکردنی بزوتنەوەکە و چۆن بە دەستەگەری و ناوچەگەری و نیەتێکی تەماعکەرانە پرەنسیپەکانی گۆڕان پێشێل دەکەن، چۆن بە کروزاوانەوە مامەڵە لە گەڵ هێزەکانی تر، تایبەت هاورێ دێرینەکانیان لە یەکێتیدا، دەکەن. پێش ئەوەی ناچار بێت ئەم تاقمە بە رێگەی بریارێک بۆ دروستکردنی گروپی راوێژ رێکبخات هەڵسەنگاندنێکی واقیعی بۆ کردبون، دەیگوت: ئەم برادەرانە کەوتونەتە تەمەنەوە، ماندوی سەردەمی خەباتی شاخ و شەرەکانی ناوخۆ و کێشمەکێشی سیاسەت و حوکمرانین، بەشێکیش لێیان لە لێواری مەرگ گەراونەتەوە، ئەم برادەرانە خاوەن پێگەی خۆیانن و رێزیان لێدەگرم. لە ئێستادا نیەت و توانا و نیەتی جموجۆڵکردن و کارکردنیان بۆ پرسەکانی گۆرانکاری بە هۆی چەند هۆکارێکەوە زۆر سنوردارن. هەر یەک لێیان خانەنشینیەکی باش و ژمارەیەک حمایە و خاوەن حاڵ و ماڵی خۆیەتی، تێشیاندایە کاری بازرگانی دەکات و سەروەت و سامانێکی بەرچاوی کۆکردۆتەوە، بۆیە نایانەوێت ئەم وەزعە لە خۆیان تێکبدەن، وەک سیاسەتمەداری مەکتەبی کار بۆ گۆران دەکەن، دەزانم ئەم برادەرانە دەتوانن دەنگ بۆ گۆران کۆبکەنەوە، بەڵام ناتوانن وەک پێویست سەرکردایەتی پرسەکانی گۆرانکاری بکەن، چونکە خۆیان نەگۆریوە و زەحمەتیشە بتوانن ئەوە بکەن. چەند بەرپرسێکی ئێستای گۆڕان داوایان لێکرد گردەکە لە سەر گۆڕان تاپۆ بکات، زۆر بە جدیەوە پێی رایگەیاندون کاری وا ناکات، چونکە وەک کۆمپانیای حزبەکانی تر دەکەونە دابەشکردنی لە نێوان خۆتان و ئەوەنە نازانیت هیچی نەماوە، ئەوانە هەموی موڵکی گشتین دەبێت بۆ بەرژەوەندی گشتی بەکاربهێنرێن. ئەم قسانەی لە حزوری سێ شایەتحاڵ بەو بەرپرسانە وتوە کە لە ژیاندا ماون. پێشتریش لە وتارێکمدا نوسیومە کاتێک گروپی راوێژی دروستکرد بە حزوری کاک حەمە تۆفیق پێم گوت باشترە دەسەڵاتەکانیان لە بریارەکەدا دیاری بکەیت، بە گرژیەوە گوتی دەسەڵاتی چی؟ راوێژ راوێژە و دەسەڵاتەکانی زۆر دیار و سنوردارن، دەسەڵات بە یەکێک دەدەیت بزانێت چۆن بۆ مەبەستەکەی بەکاری بهێنێت، حەمە تۆفیق یش هاورای ئەو بۆچونەی کاک نەوشیروان بو. هەرچۆنێک بێت وا تێگەیشتم متمانەی رێکخراوەیی و سیاسی بە بەشێکی زۆری هاوکارەکانی وەک جاران نەمابو.  دوای وەفاتی نامەیەکی کاک نەوشیروان لە جڤاتی نیشتمانی دەرباری پێکهێنانی خانەی راپەراندن خوێنرایەوە کە نیوەی دوەمی ساڵی ٢٠١٦ پچرپچر تەواوی کردبو. بێجگە لەوەی تاقمی تەکەتولچی و دەسەڵات پەرستەکان یەکێک لە گرنگترین داوای رێکخەری کۆچ کردویان لەو نامەیەدا جێبەجێ نەکرد، هاوکاتیش تەئکیدم ئەو نامەیەی خوێندرایەوە یەک لە سەر سێی نامە ئەسڵیەکەی کاک نەوشیروانە.  دوای ئەم بێ وەفاییە زەقە بەرامبەر بە ئەمانەت و پشتگوێخستنی داوایەکی گرنگی کاک نەوشیروان، بەتەنیشت ئەمەشەوە بێدەنگی ترسناک و گەمە شاردراوەکانی کورەکانی دژ بە پرەنسیپەکانی چاکسازی و گۆرانکاری و ملکەچی دەسەڵاتداران بۆیان ئیتر ئومێد بە دەسەڵاتدارەکانی گۆڕان رۆژ دوای رۆژ کزتر دەبو. چەند وێستگەیەکی گرنگ لە کاری بەرێوەبردنی گۆڕان لەلایەن ئەم تاقمەوە زەمینەخۆشکەر بون بۆ لە باربردنی هزری گۆرانکاری و چاکسازی و بچوک کردنەوەی گۆڕان. بەهۆی ئەوەی وردەکاریەکان زۆرن لێرەدا تەنها ئاماژە بە بابەتەکان دەکەم، جەختیش دەکەمەوە هەرچی دەنوسم پشت ئەستورم بە بەڵگە و دۆکیۆمێنت و شایەتحاڵ کە لە روی مەعنەوی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی و یاساییەوە بکەرەکانی توشی کێشمە و کێشەی گەورە دەکەن. - لەرزۆکی هەڵوێست و غیابی بوێری لە پرۆسەی ریفراندۆمدا، - تەماشەکەرێکی شل و شێواو لە کارەسەتاکانی ئۆکتۆبەر و گوێنەدان بە بانگەشەی ئەمریکا لەو ساتەدا و گوێرایەڵی بۆ دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێم. - بەرێکردنی یاساکانی دژە تێرۆر و تاجیل کردنی پرسی سەرۆکایەتی هەرێم، - بێدەنگیەکی ئابروبەرانە بەرامبەر تەعەدا و پەلامارەکانی یەکێتی بۆ سەر مەکۆی سەرەکی و هەڵسوراوان، - پاشکۆیەتیکردنی کوێرانەی پارتی لە پرسی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، - لە گفتوگۆکردن بۆ پێکهێنانی کابینەی نوێ پشتگوێخستنی ئەمری دەستگیرکردنی کاک نەوشیروان کە لە لایەن پارتیەوە دەرچوە و وەک وەسیقەیەکی یاسایی مێژویی ماوەتەوە، ئەمە یەکێکە لە بێ هەڵوێستی حەیابەرەکانی تاقمی گردەکە، - تسەلیمبون بە ئیرادەی دەسەڵات لە دوای پێکهێنانی کابینەی نوێ و سەرۆکایەتی هەرێم و ملکەچکردن بۆ خواست و داواکاریە تازە و زۆرەکانی بەرپرسانی یەکەمی ئەو دو دەزگا گرنگەی هەرێم،  - لێپێچینەوە و لێپرسینەوە لە چەند پەرڵەمانتارێکی بوێری پاکی گۆران لە بەغدا، چونکە بەرگریان لە پرەنسیپەکانی گۆڕان کردوە، هاوکات پاساو هێنانەوە و بەرگریکردن لە بەشێکی تر کە سەرتاپایان لە گەندەڵی و دزی و بازرگانی نایاسایی و کاری تریشدا نوقم بوە.  - پشتگوێخستن و نەپرسینەوە لە رەفتار و هەڵسوکەوتی نوێنەرانی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی، وەک نمونەی زەق پارێزگار و بەرێوەبەری رۆشنبیری سلیمانی، - بەکارهێنانی وەزیری دارایی کابینەی پێشو بۆ بازرگانی رەش بە پارەی خوراوی خەڵکەوە بە رێگەی مامەڵەکردن بە چەکی پارەی مقاول و بازرگانەکانەوە. - دەرپەراندن و دەرکردنی هەڵسوراو و ئەندامی جڤات و ئەندامی ژور بە میزاجی دیکتاتۆری و ستالین ئاسای لوتکەی هەرەمی دەسەڵاتی گۆران، بێگەرانەوە بۆ رێکارە رێکخراوەیی و یاساییەکانی دەستوری بزوتنەوەکە. - گوێرایەلی کوێرانەی خواستەکانی کورەکانی کاک نەوشیروان لە بواری میدیای گۆڕاندا و ملکەچکردن بۆ تەحەداکانی دەست و پێوەندەکانی ئەو دو کورە. - دەستکردنەوە بۆ خیروبەرەکەتی ئەم و ئەو. راگەیاندنی راشکاوانەی رێکخەری گشتی لە کۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانیدا کە وەزیرە تاقانەکەی گۆڕان لە بەغدا و هاوبیرەکانی سەدان ملیۆن دیناری پێداون، لە کاتێکدا ئەو وەزیرە مەلەفی تایبەتی لە لیژنەی نەزاهەی عێراق هەیە و بە هۆی ئەوەی دەسەڵاتدارانی گۆڕان لە بەرپرسە باڵاکانی شیعە پاراونەتەوە تا ئەو مەلەفە بخەوێنن و تا ئەم چرکەیەش رێکارە یاساییەکان دەستیان پێنەکردوە، پێمان دەڵێن چۆن گۆڕان کرا بە شەریکە دزی موڵکی گشتی، حەیاچونێک بە هیچ شتێک پینە و پەرۆ ناکرێت.  - چەندین دۆسیەی تری گەندەڵی و دزی هەم لە ناو خودی گۆڕان و هەم لە دەوروبەری، تایبەت لە چەند پرۆژەیەکی تایبەت  بە چەند قەزا و ناحیەی سەر بە ئیدارەکانی ناوچەی کەسک و نیللی. - گوێنەگرتن لە سەرجەم رەخنە و پرۆژەی گۆرانخوازان بۆ چاککردنی رەوشی ناوخۆی گۆڕان، بەپێچەوانەوە سزادانیان، دەرکردنیان، دروستکردنی تۆمەت و سوکایەتیکردن پێیان بە رێگەی پەیجە تایبەتەکانەوە، کە ئەدمینەکانیان راشکاوانە باسی فەرمانەکانی سەروی خۆیان بۆ ناوزراندن و سوکایەتیکردن بەم و ئەو دەکەن لە بەرامبەر موچەیەکی مانگانەدا.   خاڵی تریش هەن، گەر هەڵسوراوە دڵسۆزەکان قسەی خۆیان بکەن ئەمە دەبێتە مشتێک لە خەمواری کاری گەندەڵی و قێزەوەنەکانی بەشێک لەو دەسەڵاتدارانە.  ئەوەی کردتان زۆر چاوەروان بو، چونکە لە ئێوە و دەروبەرتان هەر شتێکی وا چاوروان دەکرێت. ئەمرۆ گۆڕان بۆتە بیابانێکی سەخت و ترسناک، تەنها مێرگە ( واحە ) مەزارەکەی کاک نەوشیروان و یادەوەریەکانە لە گەڵیدا، ئێوەی بەشێک لە دەسەڵاتدارانی گۆڕانیش تەنها مێرگەتان لەم بیابانەی خەڵقاندوتانە زەمەنی خەبات و قوربانیتانە لە مێژودا، ئەمەش واحەیەکە زۆر دورە لێتان چونکە ئێوە بە ئاراستەی پێچەوانەی واحەکەتان هەنگاو دەنێن، ئەمرۆ  مێرگەکەتان کردە سەرابێک، سەرابێک تینویەتی خۆتان و کەسێکی تریش ناشکێنێت. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ١٤ی سێپتەمبەری ٢٠١٩              

د.  محەمه‌د ئەمین   هەردوو وه‌زیری کشتووکاڵی کابینه‌ی پێشوو 8 وه‌ ئه‌م کابینه‌ی ئێستای حکوومه‌تی هەریم یه‌ به‌مه‌به‌ستی پاراستنی بازاڕی به‌رووبوومی کشتووکاڵی ناوخۆله‌کاتی هاوین و سه‌ره‌تای پایزا هەندێ بریار ده‌رئەکه‌ن تا رێگری بکرێ ‌له‌ته‌ماته‌و هەناری هاورده‌کراو. هەڵبه‌ته‌ لێره‌دا مەبه‌ست شرۆڤه‌ی بریاره‌کانه‌ زیاتر له‌وه‌ی که‌ ره‌خنه‌بێ له‌م دوو وه‌زیره‌، چوونکه‌ هیچ نه‌بێ ئه‌م دوو وه‌زیره‌لانی که‌م هەستیان به‌پێوویستی پاراستنی به‌رهەمی ناوخۆ کردووه‌ له ‌چاو هاوپیشەکانی خۆیان و هەموو سه‌رۆک کابینه‌کانی پێشوو. سه‌ره‌تا سیاسه‌تی ئابووری نیشتیمانی، له‌ مه‌شا سیاسه‌تی باج و گوومرگ په‌یوندی به‌ سیاسه‌ت، فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی وه‌ جیهان بینی سیاسی ده‌وڵه‌ته‌وه‌ هەیه‌ له‌ گه‌ڵ ئامراز، سیسته‌م، ده‌زگای جۆراوجۆری نیشتیمانی وه‌ میکانیزمی گوونجاو و ئاماده‌کراو بۆ پیاده‌کردنی ئه‌م سیاسه‌تی ئابووریه‌ له‌ زه‌مینه‌ی راستیا . له‌ ژێر رۆشنایی ئه‌م راستیه‌دا ئه‌بینین که‌ نه‌سیسته‌م، نه‌ ئامراز وه‌ نه‌ده‌زگای جۆراوجۆری نشتیمانی وه‌ میکانیزمی گوونجاو و ئاماده‌کراو هەیه‌، به‌ڵگه‌ی راستی ئه‌مه‌ش وه‌ک یه‌ک نموونه‌ ئه‌مه‌یه‌، له‌گه‌ڵ رێگریگرتن له‌ تەماته‌ی هاوه‌رده‌ نرخی ته‌ماته‌ له‌ وه‌رزی خۆیا هینده‌ نزم ئه‌بیته‌وه‌ که‌ به‌های تێ چوونی به‌رههم هێنانیشی ناداته‌وه‌ به‌ جووتیار نه‌ک قازانج، که‌ ببێته‌ سه‌رچاوه‌ی بژێوی . واته‌ له‌م کاته‌دا که‌ ته‌ماته‌ زۆره‌ یا وه‌رزیه‌تی وه‌ یا هەر به‌رهه‌مێکی تر وه‌ک ترێ، کاله‌ک شووتی و… هتد، که‌ له‌ وه‌رزی خۆیانا زۆرن و، بازار هێنده‌ زۆر تێر ئه‌که‌ن، که‌ به‌هاکانیان وه‌ک له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌م پێدا نرخی تێ چوونیشیان پر ناکه‌نەوه‌ نه‌ک سه‌ رمایه‌ په‌یاکردن بۆبژێوی. ئه‌مه ‌جگه‌ له‌ ماندووبوون و به‌ فیڕۆدانی کات، که‌ ئه‌مه‌ به‌ هەموو پێوه‌رێک زیان و کاره‌ساتێکی ئابووری، ده‌روونی وه‌ هەتا کۆمه‌ڵایه‌تیه‌ بۆ به‌رهەم هێنەرو کۆی کۆمه‌ڵ ووڵات. ئه‌مه‌ نیشانی ئه‌دات که‌ خۆی بریاره‌که‌ له‌ بنه‌مادا راسته‌ به‌ڵام ناتوانێ ئه‌م زیانانه‌ که‌م بکاته‌وه‌ که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ باسکرا، واته‌ نه‌ به‌رهەم ئه‌پارێزێ له‌ به‌فیرۆچوون نه‌ به‌رهەم هێنه‌ر له‌ زیان له‌به‌ر ئه‌م هۆکاره‌ سه‌ره‌کیانه‌ی خواره‌وه‌: 1- نه‌ بوونی سیاسه‌تێکی ئابووری نیشتیمانی روو‌ن، که‌ ببێته‌ پێوه‌رو ستاندار بۆ هەموو کایه‌کانی ئابووری وه‌ چالاکی و ڕه‌وشی بازاڕ، تا به‌ گوێره‌ی ئه‌م سیاسه‌ته‌ ره‌وشی ئابووری و بازار له‌ رێگه‌ی یاسا دانانه‌وه‌ رێک بخرێ. 2- نه‌بونی پیشه‌سازی خۆراک بۆئه‌وه‌ی ههم نرخی به‌روبوومه‌کان دانه‌به‌زێ له‌ رێگەی‌ پیشه‌سازی کردنه‌وه‌ ئه‌م به‌روو بوومانه‌ هەڵبگێڕێن وه‌ بکرێنه‌ جۆرێکی تری به‌رهەم، بۆ نموونه ‌له‌م کاته‌دا که‌ ته‌ماته‌ زۆره‌ چه‌نده‌ها که‌رگه‌ی دۆشاوی ته‌ماته‌ دروست بکرێ بۆ ئه‌وه‌ی بازاری دۆشاوی ته‌ماته‌ به‌ به‌رهەمی ناوخۆ پڕبکرێته‌وه‌. هەروه‌ک ئه‌بینین بۆ کرینی دۆشاوی ته‌ماته‌ ئه‌بێ به‌رهەمی هاورده‌کراو بکرین به‌ نرخێکی گران، به‌ڵام یەک سندوق ته‌ماته‌ ئیستا به‌ هەزار دیناره‌، واته نیوه‌ی نرخی یەک کیلۆ دۆشاویی ته‌ماتەی هاورده‌ کراو. له‌ بەرئه‌وه‌، بریار بێ ئاماده‌کاری ژێرخانی ئاماده‌کراوی شیاو له‌ بواری خۆیدا ناتوانێ ئه‌نجامی ئامانج داری هەبێ. 3- نه‌بوونی ژێرخانی به‌ بازارکردن، دابه‌شکردن وه‌ پارێزگاریکردنی به‌رووبوومه‌کان له‌ شوێنی شیاو. 4- نه‌ بوونی ستراتیجی نیشتیمانی بۆ هەر که‌ رتێکی ئابووری له‌ سه‌ر ئاستی سیاسه‌تی حکومه‌ت وه هه‌روه‌ها وه‌زاره‌ته‌کان، بۆ نموونه‌ له‌م حاڵه‌ی ئێستا که‌ به‌رهەمه‌ وه‌رزیه‌کان وه‌ک ته‌ماته،‌ که‌ نرخ ناکات رۆڵی وه‌زاره‌تی بازرگانی ئه‌بێ چی بێ که‌ نه‌توانێ بازارێک بۆ ته‌نها یه‌ک به‌رهەم له‌ ده‌ره‌ وه‌ په‌یدا بکات؟ هەڵبه‌ته‌ وه‌زاره‌ته‌کانی تریش ئه‌بێ ڕۆڵی خۆیان بناسن وه‌ کاری پێ بکه‌ن، واته‌ بزانن کاریان، ئامانجیان وه‌ ستراتیجیان چیه؟ نه‌ک بکرێنه‌ ئۆفیسی ته‌نها هاتووچۆ. جگه‌ له‌ به‌روبوومی میوه‌، که‌ له‌ زۆری کاته‌کانی ساڵا له‌ ده‌ره‌وه‌ دێت، به‌ هەمان جۆر به‌رووبوومی شیره‌مه‌نی، گه‌نمی، باقله‌ ییه‌کان/ ووشکه‌، پیاز، په‌تاته‌وه‌ گۆشتیه‌کانیش که‌ خۆراکی رۆژانه‌ی خالکن‌ به‌شی هەرە‌ زۆریان ئه‌وه‌ی له‌ بازارەکاندان به‌رهەمی هاورده‌ کراون‌. ئه‌مه‌ش، ئه‌وه‌ ئه‌گه‌یه‌نێ که‌ به‌شی هەره‌ زۆری داهاتی وه‌ڵاتی ئێمه، ‌که‌ 90 % له‌ نه‌وت و هەندێ سه‌رچاوه‌ی بچووکی تر په‌یدا ئه‌بێ، ئه‌چێته‌ ده‌ره‌ وه‌ی وڵات که‌ ئه‌نجامه‌که‌ی نه‌ ته‌نها ئه‌م هەمووزیانه‌ داراییه،‌ که‌ ساڵانه‌ به‌ ده‌یان ملیارد مەزنده‌ ئه‌کرێ، به‌ڵکوو نه‌هێشتنی بازاری کاره‌ بۆ هێزی کاری ناوخۆ به‌تایبه‌ت گه‌نجان و ده‌رچوانی خوێندنگه‌ و زانکۆکان . چوونکه‌ ئه‌و پاره‌یه‌ی که‌ بۆ کرینی که‌ره‌سه‌ی خۆراکی یا پیشه‌سازی بچووک به‌کاردێ له‌ ده‌ره‌وه‌ی وه‌ڵات. ئه‌گه‌ر ویستی سیاسی، به‌رنامه ‌وه ستراتیجی سیاسی هەبێ، ئه‌توانرێ هەموو ئه‌م بەرهه‌مانه‌ له‌ ناوخۆی وڵات به‌رهەم بێن به‌که‌مترین سه‌رمایه‌ و تێچوون به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌م وڵاتانه‌ی لێیان به‌رهه‌م دێن وه‌ هاورده‌ ئه‌کرێن. وه ئه‌و پاره‌یه‌ی بۆ کڕینی که‌لوپەلی هاورده‌ به‌کاردێ بۆ ئه‌وه‌ی بازاریی کارو ئابووری وڵاتا‌نی هەنارده‌، که‌ ڕێ پێ ببوژێته‌وه‌، ئه‌توانرئ له‌ناوخۆی وڵاتا سه‌رمایه‌گووزاری پێ بکرێ وه‌ شوێنی کار بۆ سه‌دان هەزار گه‌نجی بێکار فه‌راهەم بکات. ئه‌مه‌ش بۆخۆی خزمه‌ته‌ به‌ ره‌هەندی سیاسی، ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی وه‌ گه‌ل و نیشتیمان و ئاینده‌ی نه‌وه‌کانی ئێستاو داهاتوو. به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی، هەر بریارێ له‌ مه‌ر هاندانی به‌رهەمی ناوخۆ کارێکی باش و پێویسته‌، چوونکه‌ له‌گه‌ڵ خۆ وشیار کردنەوه‌ هەروه‌ها ئاگادار کردنه‌وه‌یه‌کە بۆ ده‌سه‌ڵاتداران و ڕایی گشتی ئه‌هێنێ تا هەموو ئه‌م خاڵه لاوازانه‌ ئاشکرا بکرێن که‌ ئه‌بێ چاک بکرێن، وه‌ هەست ئه‌کرێ و ئەزانرێ که‌ کام جۆری سیسته‌م ، ڕێگا وه‌ ئامراز ئه‌بێ به‌ کاربێت یان ‌کاریان له‌سه‌ر بکرێ تا بتوانرێ به‌رهەمی نیشتیمانی له چوارچێوه‌ی سستەمێکی به‌رنامه‌ دانراو وه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ئابووریه‌کی ته‌ن دروست، ژینگه‌ دۆست وه‌ به‌ڕه‌چاوکردنی پێویستی به‌رپرسیاریه‌تی کۆمەڵایه‌تی و مرۆڤایەتی به‌رهەم بهێنرێ، هەم بۆ پڕکردنه‌وه‌ی پێویستی ناوخۆ، هەم بۆ هەناردەکردن، که‌ به‌دڵنیایی کوردوستان ئەتوانێ، چوونکه‌ له‌ هەموو ڕوویه‌که‌وه‌ زه‌مینه‌ی گونجاویی ههیه‌ که‌ له‌زۆر شوێنی تر نیه‌، به‌ تایبه‌ت له‌ ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست.  

.عەبدوڵا حەوێز - رۆژنامەنوسی لە BBC - لە رۆژی شەشی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧، لە مەراسیمی هێنانەوەی روفاتی مام جەلال لە ئەڵمانیاوە بۆ سلێمانی، ئەبو مەهدی ئەلموهەندیس بافێل تاڵەبانی دەباتەوە لایەک و لەبارەی داهاتووی کەرکووک قسەی لەگەڵ دەکات و پێی دەڵێت کە دەبێت دەسەڵاتی بەرێوەبەردنی کەرکووک بکەوێتەوە دەست حکومەتی ناوەندی لە بەغدا و بەشێوەیەکی زارەکی و نافەرمی رێک دەکەون - ئەمە پەیامی قاسم سولێمانی بوو لەرێی ئەبومەهدی موهەندیس بۆ بنەماڵەی تاڵەبانی - ئەبو مەهدی موهەندیس کەسێکی عەقائیدی ئایدۆلۆژی مەبدەئیە و بە نزیکترین کەسی قاسم سولێمانی دادەنرێت لە عێراق. موهەندیس بە رەچەڵەک بەحرێنیە و باپیری باوکی لە بەحرێنەوە هاتۆتە بەسرا و لەو کاتەوە لەوێ ژیاون و بوون بە عێراقی، موهەندیس خێزانەکەشی هەر بە رەچەڵەک بەحرێنیە - دوو رۆژ دواتر و لە ٨ی ئۆکتۆبەر بافێڵ دەچێت بۆ بەغدا و لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی ئەوکات حەیدەر عەبادی کۆدەبێتەوە و هەر لەم رۆژە بە ئامادەبوونی عەبادی، بافێل لەگەڵ موهەندیس کە نوێنەرایەتی قاسم سولێمانی دەکرد رێککەوتنەکە بە فەرمی ئیمزا دەکەن - ئەم دانیشتنەی بافێل و عەبادی شتێکی نوێ نەبوو و ئەوان ماوەیەک بوو پەیوەندی و دانیشتنیان بەیەکەوە هەبوو، ئەم پەیوەندیەش رێک یەک رۆژ دوای بڕیاری مەسعود بارزانی بە ئەنجامدانی ریفراندۆم دروست بوو، واتە رۆژێک دوای ٧ی شەشی ٢٠١٧ کە رۆژی دانیشتنەکەی بارزانی بوو لەگەڵ پارتە سیاسەکانی تر کە تیایدا رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆمیان دیاریکردن و رۆژی دواتر بافێل دەچێتە بەغدا و بە عەبادی رادەگەیەنێت کە بنەماڵەی تاڵەبانی لەگەڵ بڕیارەکەی مەسعود بارزانی نیە بە ئەنجامدانی ریفراندۆم و ئەوان لەگەڵ پچرانی پەیوەندیەکان نین لەگەڵ بەغدا - ئەوکاتە نە عەبادی و نە بافێڵیش پێیان وانەبوو کە بارزانی بڕیارەکەی بباتە سەر و ریفراندۆم ئەنجام بدات و پێیان وابوو پاڵەپەستۆی ناوخۆیی و ئیقڵیمی ناچاری دەکات کە واز لە بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم بهێنێت - هەر لەم ماوەیەی پێش ریفراندۆم، قاسم سولێمانی چەندین نامەی بۆ بارزانی ناردبوو و پێی راگەیندبوو کە ئەگەر ریفراندۆم بکرێت ئەوا “شەڕ بەرێوەیە” - بەڵام دوای ئەوەی کە ریفراندۆمەکە ئەنجامدرا و پێش ئەوەی کە موهەندیس لەگەڵ بافێڵ لە مەراسیمی بەخاکسپاردنی باوکی قسە بکات، عەبادی لە رۆژی ٢٧ی سێپتێمبەر واتە دوو رۆژ دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم لەگەڵ هەریەک لە هادی عامری و ئەبو مەهدی موهەندیس بە جیا کۆدەبێتەوە و پرسیاری ئەوەیان لێدەکات کە ئەگەر هێرشکاتە سەر کەرکووک، ئایا پشتیوانی دەکەن؟ عەبادی دەیزانی کە ئەم دوانە پیاوی قاسم سلێمانین و بەبێ ئەو هیچ هەنگاوێک نانێن، ئەوانیش راستەوخۆ وەڵامیان نەدایەوە و ناوەرۆکی کۆبونەوەکانیان بە سلێمانی دەڵێن و ئەویش بیری لێدەکاتەوە - دواتر لە رۆژی ١٣ی ئۆکتۆبەر، حەیدەر عەبادی ٤٨ کاتژمێر مۆڵەتی دایە بارزانی بۆ ئەوەی ئەنجامی ریفراندۆم هەڵبوەشێنێتەوە - پێدەچێت ئەم دێدڵاینە لەلایەن قاسم سلێمانیەوە دانرابێت و بە عەبادی گەیەنرابێت - رۆژێک دواتر لە بەیانی رۆژی ١٤ی ئۆکتۆبەر، قاسم سلێمانی دەچێتە سلێمانی و لەگەڵ هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد و ئاراس شێخ جەنگی کۆدەبێتەوە و بە گشتی چوارچێوەی ئەو شتانەی بۆ رونکردنەوە کە لەوان داواکراوە کە ئەوەیش ئەوەیە کە ئەگەر سوپای عێراق هاتن بۆ کەرکووک ئەوا ئەو هێزانەی کە لەژێر کۆنترۆڵی ئەواندان بکشێنەوە - بەپێی چەند سەرچاوەیەک، هێرۆ بۆیە بە داواکەی سلێمانی رازی بوو چونکە پێی وابوو ئەو شتە هەرگیز روونادات کە تانکەکانی عێراق روبەرووی پێشمەرگە ببنەوە و قسەکانی سلێمانی زیاتر وەک هەرەشە لێکدایەوە چونکە پێی وابوو نە تاران و نە واشتنۆن و نە ئەنکەراش رێگە بە هێرشێکی لەم شێوەیە نادەن - لە رۆژی دواتر واتە لە ١٥ی ئۆکتۆبەر، سەرکردایەتی پارتی و یەکێتی بە ئامادەبوونی بارزانی و هێرۆ لە دۆکان کۆبوونەوە بۆ تاوتوێکردنی هەرەشەکەکانی عێراق و دێدلاینە ٤٨ کاتژمێرەکەی عێراق - لە کۆبوونەوەکە هێرۆ وتی کە هێچ رێککەوتنێکیان لەگەڵ عێراق نیە و ئەوان بەهەموو شێوەیەک پشتیوانی لە هەموو رێککەوتنێک دەکەن کە هەردوولا لەسەری رێکبکەون لەگەڵ بەغدا - هێرۆ هێندە بێگومان بوو کە هەرەشەکانی سلێمانی نابن بە راستی کە تەنانەت کەسێکی وەک مەلا بەختیاریش لە رێککەوتنەکە ئاگادار نەکرابوویەوە - ئەوەبوو لە دوای کۆبونەوەکە مەلا بەختیار و نێچیرڤان بارزانی بە دڵخۆشی لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانی رایانگەیاند کە کورد نەرمی دەنوێنێت و رۆژی دواتر دەچنە بەغدا بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان لەگەڵ بەغدا و بارزانی بە پێشنیارێکی ئەمریکیەکان رازی بووە بەوەی سوپای عێراق بگەرێتەوە چەند ناوچەیەکی گرنگی کەرکووک و کورد بە ئیدارەی هاوبەشی شارەکە بەپێی رێککەوتنەکەی ئەمریکا رازی بووە - هەفتەیەک پێش کەوتنی کەرکووک، نێردەی تایبەتی سەرۆکی ئەمریکا برێت مەکگۆرک خەریکی رێککەوتنێک بوو لە نێوان سەرکردایەتی کورد و حکومەتی ناوەندی لەبارەی ناوچە جێناکۆکەکان (پێدەچێت ماکگۆرک ئاگاداری هەوڵەکانی سلێمانی بوبێت و ویستبێتی بەڕەکە لەژێر پێی سلێمانی دەربهێنێت)، ئامانجی مەکگۆرک زیاتر رێککەوتنێک بوو بۆ بەهێزکردنی پێگەی عەبادی کە ئەو کاتە ئەمریکا بە هەموو شێوەیەک پشتیوانی دەکرد بۆ ئامادەکردنی بۆ هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨، رێککەوتنەکەی ئەمریکا خۆی لە جێگیرکردنی سوپای عێراق دەکرد لە دوو سێ بیرە نەوتی کەرکووک و جێگرکردنیان لە بنکەی کەی١ لەگەڵ هێزێکی پێشمەرگە و هێزێکی بچووکی ئەمریکی - لە دوای کۆبونەوەکەی دوکان، مەرگۆرک داوای لە عەبادی کرد کە دێدلاینەکەی بۆ ٢٤ کاتژمێری تریش درێژ بکاتەوە بۆ ئەوەی بگەنە رێککەوتنێک، بەڵام عەبادی بە درێژکردنەوەکە رازی نەبوو و دەوترێت دواتر تەلەفۆنەکەی کوژاندۆتەوە - دوای ئەوە لە شەوی ١٥/١٦ی ئۆکتۆبەر، فەرماندەیەکی پایە بەرزی پاسداران فەرماندەکانی پێشەوەی پێشمەرگە ئاگادار دەکاتەوە کە سوپای عێراق بەرەو کەرکووک بەرێوەیە و دەچێتە شوێنەکانی ئەوان، هەر جۆرە بەرگریەکیش بکەن ئەوان لەناو دەبرێن - ئەو کاتە هێرۆ بۆی دەردەکەوێت کە هەرەشەکانی قاسم سلێمانی جددی بوون و رێککەوتنەکەی بافێل لەگەڵ ئەبو مەهدی موهەندیس زۆر لەوە ترسناکتر بووە کە ئەو پێی زانیوە - لەم کاتانە، کۆسرەت رەسوڵ لە بەرەکانی پێشەوە شەرەکە دەبێت و بریندار دەبێت لەگەڵ کۆمەڵێک لە پێشمەرگەکانی لێواکەی کە روبەرووی بەرەوپێشچوونەکانی سوپای عێراق بوونەوە - لەم کاتانە بنەماڵەی تاڵەبانی فەرمان بە هێزەکانی ژێر کۆنترۆڵی خۆیان دەکەن کە بکشێنەوە چونکە هەرەشەیەکی جددی هەبوو کە لەناو ببرێن وەک فەرماندەکەی پاسداران پێی راگەیاندبوون - ئەوە بوو سوپای عێراق شاری کەرکووکی گرت - لە ماوەی کەمتر لە ٢٤ کاتژمێر ناوچە جێناکۆکەکانی ژێر کۆنترۆڵی پارتیش داروخان و لە بەرەکانی شەر هەڵاتن، ئەمەش شتێک بوو کە سلێمانی خۆیشی پێشبینی نەکردبوو - دواتر قاسم سلێمانی داوای هێرشکردنە سەر شارۆچکەی پردی دەکات بۆ ئەوەی بزانی رێژەی داروخانی پێشمەرگە تا چ ئاستێکە و ئەبوو سوپای عێراق توانی پردێش بگرێت، لەم کاتە لە دەرەوەی پردێ بەرەو هەولێر کاتێک سوپای عێراق پاڵەسەتۆ دەخاتە سەر پێشمەرگە، ئەوەی بەرگری دەکات پێشمەرگەی پارتی نیە بەڵکو چەکدارانی پارتە کوردیەکان ئێرانن کە بەرگری دەکەن و پێدەچێت ئەوانیش بۆیە بەرگیان کردبێت چونکە ترسیان هەبوو ئەگەر سوپای عێراق زیاتر زیاتر بچێتە پێشەوە ئەوا لەوانەیە رووداوەکانی مانگی حەوفتی ١٩٩٦ دووبارە ببنەوە کە ئەو کاتە لە شارۆچکەی روواندز میلیشاکانی بەدر بە فەرمانی پاسداران هێرش دەکەنە سەر بارەگاکانی پارتە کوردیەکانی ئێران - دوای سێ کاتژمێر شەرە تەقەی سنوردار، قاسم سلێمانی فرمانی وەستاندنی شەڕ دەدات، پێدەچێت پێی وابوبێت پەیامەکەی گەیاندووە پێویستی بە بەرێوپێشچوونی زیاتر نیە - دوای ئەوەی سلێمانی چاوی دەخاتە سەر دەروازەی سنوری ئیبراهیم خەلیل لەگەڵ تورکیا کە دەروازەیەکی سنوری یەکجار گرنگە و داهاتێکی گەلێک زۆری بۆ بنەماڵەی بارزانی تێدایە. قاسم سلێمانی پێی وادەبێت کۆنترۆڵکردنی دەروازەیەکی سنوری وەها گرنگ وا دەکات کە دەروازەکە وەک کەرەستەیەک بۆ دانوستانەکانی داهاتووی لەگەڵ تورکیا بەکاربهێنێت - بەڵام دواتر سلێمانی واز لەم دەروازەیەش دەهێنێت کە بەپێی سەرچاوەیەک هۆکاری دەستبەردانی سلێمانی لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل پەیوەندی بە رێککەوتنێکی تورکیا و ئێران هەبووە لە سوریا کە ئەم دەروازەیە بەشێک بووە لە رێککەوتنەکە و بەرامبەر بە وازهێنانی ئێران لەم دەروازەیە تورکیا دەستبەرداری شتێکی تر بووە لە سوریا - دەبێت ئاماژە بەوە بکەم کە لەگەڵ ئەوەی کۆسرەت رەسوڵ لە هێرشی سوپای عێراق کە بە فەرمانی قاسم سلێمانی هێرشیان کردبوو بریندار بوو، بەڵام دواتر هەر قاسم سلێمانی خۆی فرۆکەیەکی تایبەتی بۆ تەرخان دەکات تا لە رێی فرۆکەخانەی هەولێر بگوازرێتەوە ئەڵمانیا بۆ چارەسەری پزیشکی چونکە سلێمانی دەزانێت چۆن یاریەکە دەکات - لێرە گرنگە سەیری وێنە گەورەکە بکەین: کێشەی سەرەکی قاسم سلێمانی لەگەڵ ریفراندۆم ئەوە نەبوو کە ئەو دژی کوردە، سلێمانی شەری مانەوەی خۆی دەکات و هێرشی سەر کەرکووک ئەوەندەی پەیوەندی بە نەجەف و قوم هەبووە ئەوەندە پەیوەندی بە هەولێر و سلێمانیەوە نەبوو. سولەیمانی لە ناوخۆی ئێران دوژمنی زۆرە و ماوەی چەندین ساڵ بوو خۆیان بۆ ئەوە خۆشکردبوو کە فەرسەتێک بێنن و گورزێک لە سولەیمانی بەوشێنن، ئەویش بۆ قایمکردنی پێگەکەی پێویستی بە دەسکەوتێکی وەک ئەوەی کەرکووک بوو چونکە ئامانجی سولەیمانی لە هێرشکردنە سەر کەرکووک و لەباربردنی ریفراندۆمەکە شکاندنی پێگە و کەرامەتی ئەمریکا بوو بە پلەی یەکەم کە ئەمەش بە دەستکەوتێکی گرنگ بۆ ئەو هەژمار دەکرێت - دەبێت ئاماژە بەوەش بکەم کە قاسم سولەیمانی باش ئاگای لە پشتیوانی ئیسرائیل و ئیمارات بوو بۆ ریفراندم بەتایبەت لەرێی لۆبیکردن بۆ ریفراندۆم لە ئەمریکا. مەسرور بارزانی دوو هەفتە پێش دەستینشانکردنی رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆم، واتە دوو هەفتە پێش ٧ی شەشی ٢٠١٧ دەچێتە ئەمریکا و دوای گەڕانەوەی بە باوکی رادەگەیەنێت کە هاورێکانمان لە ئەمریکا دەڵێن ئەمریکا نازانێ چی دەوێت بەڵام ئێوە ریفراندۆمەکەتان بکەن و دواتر ئەمریکا کە ئەو کاتە ترامپ ببووە سەرۆک بە ئەمری واقیع رازی دەبێت و پشتیوانی دەکات بەتایبەت چونکە هەریەک لە باڵوێزی ئیسرائیل و ئیمارات بەڵێنی پشتیوانی لۆبیکردنیان دابوو بۆ ریفراندۆم . کۆتایی

كامیار سابیر    ١- یەکێتیی، هەر لە یەکەم رۆژییەوە کە دامەزراوە، تاڵەبانیی بۆ ویست و ئەجێندای خۆی دایمەزراندووە. ئەوانەی لەگەڵیدا بوون بۆ دامەزراندنەکەی، ئەو دەیان هەزار کەسەی بوون بە قوربانیی لە پێناوی ئەوەی پێیدەگوترا یەکێتیی نیشتمانیی، هەموویان بەکار هێنران. تەنیا خاڵی لاوازی تاڵەبانیی ئەوە بوو، پێیوابوو تەمەن بە بەرییەوە ماوە کە جڵەوی یەکێتیی هەر لای خۆی دەبێت. بە پێچەوانەوە بەهێزتریین سەرکردەی سیاسیی تەواوی ئەو رەوتەیە لە شەستەکانەوە تا ئێستا درێژەی هەیە و تاکە سیاسیی کوردیشە لە کوردستانی عێراقدا تەنگی بە ماڵی بارزانیی هەڵچنییبێت.لە کۆتاییدا بەهۆی ئەو بیزنسە گەورەیەی کوردایەتییەوە، لەگەڵ ماڵی بارزانییدا، شەریکایەتیی کرد و پارە و سامانێکی زۆری خەڵکی کوردستانی لەگەڵ ماڵی بارزانییدا بەسەر کوڕ و خزمەکانی خۆیدا، دابەش کرد. ٢- نە نیگەرانیی دەوێ و نە خۆجاڕسکردنی دەوێت کە دۆخی یەکێتیی بەم شوێنە گەیشتووە. بە پێچەوانەوە، من باوەڕم وایە با یەکێتیی بۆ ماڵی تاڵەبانیی ساغ بێتەوە و پلێتی ئەم صەنعەتەی ناویان ناوە کوردایەتیی، زەقتر بۆ نوخبە عەوامەکانی کورد، دەربکەوێت. لای کەم چل ساڵ توانیتیان چەندیین نەوە بەوە تەفرە بدەن کە مەکتەبی سیاسیی پارتیی( شەستەکان) و یەکێتیی لە حەفتاکانەوە، حیزبی هەموو توێژ و چینەکانی کۆمەڵگەی کوردستانە، بەڵام واقیع ئەوەیە زۆر بە خراپیی، لاسایی پارتیی و ماڵی بارزانیی کردەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش، با ماڵی تاڵەبانیی لەسەر جۆکەرێکی وەکو عومەری سەیید عەلیی ( بەرهەم صاڵح) رێک بکەون و بیکەن بە سکرتێری گشتیی، لە شەهوەتی ناوبانگ و شۆهرەتدا نغرۆی بکەن و خۆیشیان کۆنترۆڵی یەکێتیی بکەن و تەصفیە حیساباتی خۆیان لەگەڵ پاشماوەی بڕیاری ناوەند و هەموو ئەوانە بکەن کە بەیعەتیان پێ نادەن و بەیعەت بە پارتیی دەدەن. ٣- بە هەمان شێوەیش، هەرکەس پێیوابێ گۆڕان حیزبێک بوو بۆ گۆڕانکاریی لە هەڕەمی دەسەڵاتی سیاسیی و لە موئەسەسەی کوردایەتییدا، ئەوە یان درۆ لەگەڵ خۆی دەکات، یان بۆ بیزنس و کەسابەتی سیاسیی، درۆ دەکات. نەوشیروان موصطەفا، حیزبی بۆ خۆی دروست کرد، ئەو کەسی لاوازی وەکو عومەری سەیید عەلیی و ئەو خانەی راپەڕاندنەی ئێستای دەویست کە ئیدارەی حیزبەکەی بۆ بکەن تا دەوروتەسلیمی حیزبەکە و صەدان میلیۆن دۆلاری مومتەلەکاتی مەنقولە و غەیر مەنقولە، بۆ کوڕەکانی، بە شێنەیی و بە خشکەیی تێپەڕێنن. کۆمەڵێ گەنجی کۆیلەیش، کۆیلەیی بۆ ئەم قیادەیەی گۆڕان دەکەن، هەموویان فەرمان و ئیرادەی نەوشیروان موصطەفا، حەرف بە حەرف، جێکەوت دەکەن. بۆیە هەر رەخنەگرتنێک لە عومەری سەیید عەلیی، لە خانەی راپەڕاندن و لەو گەنجە سیاسییانەی بەدەوریانەوەن، وەکو لێپرسیینەوە لە گۆلکە( گوێرەکە) سوور دێتە پێشچاو، لە کاتێکدا گاڕانە گەورەکە و جەماوەرە حەماسییەکە، خودی نەوشیروان موصطەفا، ئاراستەی کردوون و پاسەوانیشی بۆ داناون. ٤- کۆمەڵ، یەکگرتوو، بزوتنەوە، نەوەی نوێ و حیزبە چەپەکان...تاد، هەموویان بەم ئاقاری بە بنەماڵییکردنەدا تێدەپەڕن و هەموویان لە زۆنی گەندەڵییەکانی کوردایەتیی و بەرەبابیی، خۆ بە خاوەندارییەتی حیزب، تێپەڕ ناکەن و هەموویان بە شێوازی جیاواز، لاسایی پارتیی دەکەنەوە. بە باوەڕی من باشتریین شتێک ئەوەیە کە پیرۆزبایی لە ماڵی تاڵەبانیی و لە کوڕانی نەوشیروان بکرێ، بۆ ئەوەی باشتر حیزبەکانیان کۆنترۆڵ بکەن و لەسەر خۆیان ساغی بکەنەوە. پیرۆزبایی کۆنگرە و هەڵبژاردنی بەیعەتدانیان لێ بکەن و بەم هەنگاوەیان، بێئومێدییەکی زۆر دەڕەوێتەوە و ئەم بیزنسی پۆپۆلیزمە سیاسییەیش، باشتر دەردەکەوێ و بەرچاوی گەنجان و نەوەی نوێ( گەنجانی ئەم سەردەمە، نەک حیزبی نەوەی نوێ)، رۆشن و رۆشنتر دەبێتەوە. تا موشتەقاتی حیزبەکانی کوردایەتیی، بوونیان هەبێت، ئەم چەتەگەرییە ئابوورییە و ئەم تەقدیسکردنەی ئەم سیمبوڵە وەهمییانە، درێژەی دەبێت