مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (١-٢) ماشێنە سەربازی و ئەمنییەکەی ئیسرائیل، دوای وێرانکردنی غەزە و حەماس، ئێستا خەریکی وێرانکردنی لوبنان  و حیزبوڵایە. دوو بەرە لە جەنگدان کە هەریەکێکیان بە شێوازێکی جیاواز خۆیان نمایشدەکەن، بەڵام هەردووکیان یاری بە ژیانی ملیۆنەها مرۆڤی ئاسایی و بێگوناه دەکەن و گەر بۆشیان بکرێت توخمی یەکتر لەسەر زەوی، دەسڕنەوە. ئیسرائیل وای نیشەنبدات کە شەڕەکانی لەگەڵ دوژمنەکانیدا، شەڕی شارستانیەتە دژ بە بەربەریەت، جەنگی دموکراسیەتە لەگەڵ تێرۆریستاندا، پێکدادانی بەشە ئینسانییەکەی مرۆڤایەتییە لەگەڵ دوژمنەکانی مرۆڤدا. بە کورتییەکەی ململانێی ئیسرائیل لەگەڵ دوژمنەکانیدا لە جەوهەردا ململانێی نێوان خێر و شەڕە و ئیسرائیل لەم جەنگەدا لەباتی بەشە شارستانیی و چاکەکارکەی جیھان، شەڕدەکات. بۆیە پێویستە هەموو مرۆڤێکی شارستانی و دیموکراس و خێرخواز پشتیوانی لە ئیسرائیل بکات. هەرچی حەماس و حیزبوڵا و حوسی و میلیشیا شیعییەکانی عێراق و دەوڵەتی ئێرانیشە، بەناوی ئیسلام و خودا و موقەدەساتی دینییە دەجەنگێن و ململانێکەیان وەک بەرگرییکردن لە خودا و ئیسلام و موقەدەسات، نمایشدەکەن. بۆیە ئەرکی سەرشانی هەر موسڵمان و خاوەن ویژدانێکە بەرگریان لێبکات و سەربەرزانە لەپاڵئەواندا بوەستێت. لە کاتێکدا هەردووبەرەکە یەک لەیەک ناشیرینتر  و تاونابارتر و نابەرپرسیارترن. هەردووکیان هیچ نرخێک بۆ ژیانی ملیۆنان مرۆڤ دانانێن و چۆن بۆیانبکرێت دەکوژن و لەناودەبەن. هەر لە سەرەتاشەوە خەلەلێکی گەورە لە ھاوسەنگیی دەسەڵاتدا لە نێوان ئیسرائیل و ئەو دوژمنانەیدا ھەیە ، توانای ئیسرائیل و توانای حەماس و حیزبوڵا و کۆی بەرە سەربازییەکەیان بەیەکتری بەراوردناکرێت. ئیسرائیل جگە لەوەی خاوەنی ماشێنێکی سەربازیی گەورە و پێشکەوتوە کە چەکی ئەتۆمی یەکێکە لە چەکەکانی. هاوشان ئەمریکا، بە هەموو هێزە ئابوریی و تەکنۆلۆژیی و سەربازییە گەورەکەیەوە، بەرگریکەری ژمارە یەکی ئیسرائیلە لە بەرامبەر هەر هێزێکدا هەڕەشە لەو وڵاتە، بکات. ئیسرائیل خاوەنی دەیەها کۆمپانیای گەورەی دروستکردنی چەکی پێشکەوتو خاوەنی چەندەها زانکۆ و ناوەندیی تەکنۆلۆژیشە، کە توانای دروستکردنی وردترین و بەھێزترین تەکنۆلۆژیای جاسوسیکردن و موراقەبەکردنیان هەیە. ئەم دەزگایانە دەتوانن زانست بگۆڕن بۆ ئامێرێکی هێجگار گەورەی کوشتن و وێرانکاریی.     هەموو ئەم شتانە وادەکەن ئیسرائیل بتوانێت درێژە بە جەنگەکانی بدات و  تا رادەیەکی گەورەیش لەو جەنگانەدا سەرکەوتو بێت.  ڕەنگە سەرکەوتنی ئیسرائیل لە جەنگەکانیدا بەو شێوەیە و بەو گەورەییە نەبێت کە خۆی دەیەوێت، بەڵام لەوەدا سەردەکەوێت زیانی زۆر گەورە بە ژیانی  ملیۆنەها مرۆڤی ناو ململانێکە بگەیەنێت و وێرانەیەکی گەورەش لە پەلامارەکانییەوە، بەجێبهێڵێت. بەرە دژەکەی ئیسرائیلیش، بە هیچ مانایەک، خاوەنی لانیکەمی ئەو توانا زانستیی و تەکنۆلۆژیی و سەربازیی و ئەمنییە نییە. لاسەنگیی هێز لە ئاستێکدایە هەموو تەماشەکەرێکی ئاسایی دەیبینێت.  یەکێک لە کارەساتە گەورەکان نکوڵیکردنە لەو دۆخە و  برەودانە بە گوتارێکی خورافی کە ڕۆژانەخۆی بە دەیان شێوە دووبارەدەکاتەوە. گوتارێک کە دەڵێت: ئیسرائیل نەیتوانیوە حەماس لەناوببات، ناشتوانێت حیزبوڵاش لەناوببات، بۆیە ئیسرائیل سەرنەکەوتوە و حەماس و حیزبوڵا براوەن. ئەوە نییە حەماس جار بەجار یەک دوو سەربازی  ئیسرائیلی دەکوژێت، یان پەلاماری ئەم یان ئەو تانک و زرێپۆشی ئیسرائیلی ئەدات. کەناڵی جەزیرەش ئەم چالاکییە پچوک و سنووردارانەیان بە ئەڵاهو ئەکبەرەوە بۆ بڵاودەکاتەوە. ئەم گوتارە دەڵێت مادام حەماس لەناونەچووە و ئیسرائیل سەد دەر سەد نەیسڕیوەتەوە، مانای ئەوەیە حەماس براوەیە. ئەم بردنەوەیەش بەهۆی چەک و توانا سەربازییەکانی حەماسەوە نییە، بەڵکو بەهۆی ئیمانی ئەوان بە خودایە و ئیمانیش بەوەی کاتێک شەهید دەبن راستەوخۆ لە غەزەوە بەرەو بەهشت بەڕێدەکەون. ئەم گوتارە خۆخڵەتێنە خورافییە هیچ نرخێک بۆ ئەو هەموو وێرانکاریی و کوشتارە گەورەیە دانانێت کە ماشێنە سەربازییەکەی ئیسرائیل رۆژانە ئەنجامیئەدات. کوشتار و وێرانکاریەک کە دەچنە بواری تاوانە گەورەکانی جەنگەوە.   لە جەنگی ئیسرائیل بەرامبەر بە حەماسدا، حیزبوڵا تەماشەکەرێکی سلبی نەبوو، بەڵکو لە رۆژی دوای پەلامارەکەی حەماسەوە لە ٧ ئۆکتۆبەردا، بەشدارە لە جەنگەکەدا. ئەم بەشداربوونەشی بەبێ پرس و ڕاکردن بە دەوڵەت و حکومەت و خودی لوبنانییەکان بوو. حیزبوڵا یەکسەرە دەوڵەت و کۆمەڵگای لوبنانی لەم شەڕە خوێناوییەوە، گلاند. ئەمە یەکمجاریش نەبوو کە ئىسرائیل و حیزبوڵا بەریەکتری دەکەون. دامەزراندنی حیزبوڵا خۆی وەک هێزێکی شیعی لە لوبناندا، پەیوەندیی بە هێرشی ئیسرائیلەوە بۆ سەر لوبنان لە ساڵی ١٩٨٢ دا هەیە. دوای ئەوە لە داگیرکردنی باشوری لوبنان لە لایەن ئیسرائیلەوە لە ساڵی ١٩٨٥ ەوە تا ساڵی ٢٠٠٠، دوای ئەوش جەنگی گەورەی ئەم دوو لایەنە دژ بەیەک لە ساڵی ٢٠٠٦دا. لەم ساڵانەی دواییشدا پێکدادانی کورت و پچڕپچر و سنووردار.  لە ساڵی ٢٠٠٠ دا و وەک دەرنجامی بەرگریکردنی هێزە لوبنانییەکان، لەناویشیاندا حیزبوڵا، سەرجەمی خاکی لوبنان لە داگیرکاری ئیسرائیل پاککرایەوە. لەوکاتەوە لوبنان وەک دەوڵەت کێشەیەکی ئەوتۆی لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا نییە. بەڵام لەدوای ئەم ڕزگارکردنوە حیزبوڵا لەباتی ئەوەی چەک دابنێت و هێزە چەکدارەکانی تەسلیمی دەوڵەتی لوبنانی بکات، بەسەربەخۆیی و وەک سوپایەکی تەریب بە سوپای دەوڵەتی لوبنانی مایەوە. لە رووی کردەییشەوە سوپاکەی حیزبوڵا لە سوپای فەرمی دەوڵەتی لوبنانی و خودی حیزبوڵا خۆیشی لە حکومەت و دەوڵەت لە لوبناندا، بەهێزتر بوو. رۆڵی ئێرانیش لەم بەهێزکردنەی حیزبوڵادا رۆڵی دەستنیشانکەر بوو. بەم شێوەیە حیزبوڵا وەک «دەوڵەت لە ناو دەوڵەت»دا دەستبەکاربوو. بۆ بەخشینی رەوایەتیش بەم دۆخە حیزبوڵا لەدوای ساڵی ٢٠٠٠ ەوە باس لە بەشداریکردن لە رزگارکردنی فەلەستیندا، دەکات. لە دوای ساڵی ٢٠١١شەوە حیزبوڵا هێزە سەربازییەکەی سەربەخۆیانە دەباتە ناو سوریاوە بۆ پاڵپشتیکردن لە رژێمەکەی بەشار ئەسەد و دژایەتیکردن و سەرکوتکردنی شۆڕش و راپەڕینەکانی خەڵکی سوریا بە رووی بەشار ئەسەددا. لە جەنگی ئەمجارەی نێوان ئیسرائیل و حەماسیشدا، حیزبوڵا وەک بکەرێکی نادەوڵەتی، بەشێوەیەکی سەربەخۆ و بەبێ گەڕانەوە بۆ دەوڵەتی لوبنانی، چوە ناو جەنگەکەوە. بەم کارەشی هەم دەوڵەت و حکومەتەکەی لوبنان و هەم سەرجەمی کۆمەڵگاکەی، بێویست و خواستی خۆیان، راکێشایە ناو جەنگێکەوە کە زۆرینەی هەرەزۆریان نایانەوێت.  هەموو ئەمانە لە دۆخێکدا لوبنان بەبێ ئەم جەنگەیش وڵاتێکی ماندو و وێران بوو. ئابوریی وڵاتەکە لە ساڵی ٢٠١٩ لەوەکەوتوە توانای بەخێوکردنی خەڵکی وڵاتەکەی هەبێت، دۆخی ژیانی ملیۆنان مرۆڤ لەژێر هێڵی هەژارییەکی ترسناکەوەیە.  خەلکانێکی زۆر توانای دابینکردنی بەشە خۆراکی رۆژانەی خۆیان نییە و نەماوە. ئاو و کارەبا و خزمەتگوزاری تەندروستییش وێرانیش نەبووبن، لە وێرانبوون نزیکبوونەتەوە. ئەم دۆخە لە ئاستێکدایە بەشێکی گەورەی دانیشتوانی وڵاتەکە هیچ ئومێدێکیان بە گۆڕانی دۆخی وڵاتەکە بەرەو باشتر نەماوە و هیچ متمانەیەکیشیان بەو نوخبە سیاسییە حوکمڕانە نەماوە کە وڵاتەکە بەڕێوەدەبەن، بە خودی حیزبوڵا خۆیشیەوە.  ئەم دۆخە تا ئەو شوێنە رۆیشت چەند ساڵێک لەمەوبەر، کاتێک سەرۆکی فەرنسا ئیمانۆێل ماکرۆن سەردانی لوبنانی کرد، زیاد لە ٤٤ ھەزار لوبنانی ئیمزایان لەسەر کەمپینێکی ئۆن لاینی سۆشیال میدیادا کرد، کە داوای لە فەرەنسا دەکرد بگەڕێتەوە و جارێکی تر وڵاتەکەیان داگیربکاتەوە. ئێستا کە حیزبوڵا بەدەست ئیسرائیلەوە ئیفلیج بووە و بەشێکی زۆری سەرکردەکانی کوژراون، بەشێکی بەرچاوی ژێرخانە سەربازییەکەشی وێرانکراوە، هێزە ئەمنییەکەی پڕکراوە لە خەت مایل و کەسانی کڕدراو، پێدەچێت ئەو هێزەی نەمابێت کە بتوانێت هەڕەشە لە ئیسرائیل بکات. جەنگی غەزەش لە ساڵێک نزیکدەبێتەوە. لەم ساڵەدا نە ئێران، نە حوسیەکان، نە میلیشیاکانی عێراق، نەیانتونیوە زیانێکی قابیلی باسکردن بە ئیسرائیل بگەیەنن. حیزبوڵا تاکە هێزێک بوو دەیتوانی هەڕەشەی قورس لە ئیسرائیل بکات.  بەپێی هەندێک ئامار حیزبوڵا لە دە مانگی رابردوودا  هەشت هەزار رۆکێتی بە ئیسرائیلەوە ناوە، شەست هەزار کەسیشی لەناو ئیسرائیلدا ناچارکردوە شوێنەکانی خۆیان جێبهێڵن و بێماڵ و بێجێگەبن.   پرسیاری سەرەکیی ئەوەیە ئایا لوبنان دوای ئەم ڕۆڵە سەربەخۆ و دوای ئەم شێوازی ئیشکردنە وەک «دەوڵەت لەناو دەوڵەت»دا، دەتوانێت جارێکی تر لەگەڵ حیزبوڵادا بژی، لەگەڵ هێزێکی چەکداردا کە هەم دەوڵەت و هەم کۆمەڵگاکەی، بە بارمتە گرتوە؟ ئەم پرسیارە نەک تەنها بۆ حکومەت و دەوڵەتی لوبنانی بەڵکو، بۆ نموونە، بۆ هەرێمی کوردستان و بۆ عێراقیش پرسیارێکی گرنگ و ئێستاییە. چونکە لێرەشدا هێزە سیاسییە سەرەکییەکان میلیشیای تایبەت بەخۆیان هەیە و هەریەکێکیشیان لەسەر مۆدێلی حیزبوڵا وەک «دەوڵەت لەناو دەوڵەت»دا کاردەکەن.    

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵانی (2018 و 2021) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران لە (724 هەزار و 727) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (688 هەزار و 70) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (579 هەزار و 234) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (364 هەزار و 638) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (319 هەزار و 912) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (214 هەزار و 716) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (199 هەزار و 611) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (186 هەزار و 903) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (22 هەزار و 91) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (152 هەزار و 645) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (127 هەزار و 115) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (98 هەزار و 19) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) دابەزیوە بۆ (67 هەزار و 12) دەنگ و لە (10/10/2021)دا (108 هەزار و 10) دەنگی بەدەستهێناوە. 🔹 کۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) لە (91 هەزار و 968) دەنگەوە، ژمارەی دەنگەکانی لە (30/9/2018) بەرزبووەتەوە بۆ (109 هەزار و 494) دەنگ و لە (10/10/2021)دا دابەزیوە بۆ (64 هەزار و 156) دەنگ. یەکەم؛ دەنگی لایەنەکانی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان لەدوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (12/5/2018 و 30/9/2018 و 10/10/2021) 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی گشتی هەر سێ بازنە "پارێزگا"کانی هەرێم و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی، لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (724 هەزار و 727) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (364 هەزار و 638) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان سێیەم بووە بە (199 هەزار و 611) دەنگ. -    نەوەی نوێ پلەی چوارەمی گرتبوو بە (152 هەزار و 645) دەنگ. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری بە پلەی پێنجەم هاتبوو بە (122 هەزار و 753) دەنگ. -    بزوتنەوەی گۆڕان (40 هەزار و 863) دەنگی بەدەستهێنابوو، پلەی پێنجەمی گرتبوو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی شەشەمدا بووەو تەنها (98 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوە -    کۆمەڵی دادگەری "ئیسلامی" بە بەدەستهێنانی (91 هەزار و 968) دەنگ لە پلەی حەوتەمدا بووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018) لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ئاستی گشتی سنوری پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و دهۆک کە هەرێمی کوردستان (1) بازنەی هەڵبژاردن بوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (688 هەزار و 70) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (319 هەزار و 912) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان سێیەم بووە بە (186 هەزار و 903) دەنگ. -    نەوەی نوێ پلەی چوارەمی گرتبوو بە (127 هەزار و 115) دەنگ. -    کۆمەڵی دادگەری "ئیسلامی" بە بەدەستهێنانی (109 هەزار و 494) دەنگ لە پلەی پێنجەمدا بووە. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی شەشەمدا بووەو تەنها (67 هەزار و 712) دەنگی بەدەستهێناوە. 3.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگاکانی هەولێر (4) بازنەو سلێمانی (5) بازنەو دهۆک (3) بازنەی هەڵبژاردن، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (579 هەزار و 234) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (214 هەزار و 716) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ لە پلەی سێیەمدا بووەو (204 هەزار و 855) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە پلەی چوارەمدا بووەو (108 هەزار و 10) دەنگی بەدەستهێناوە. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی پێنجەمدا بووەو (64 هەزار و 156) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان شەشەم بووە بە (22 هەزار و 91) دەنگ. بۆ بەرچاوڕونی ئاستی دەنگی لایەنەکان لە هەڵبژاردنەکانی (2018)ەو (2021)ی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بڕوانە خشتەو چارتەکەی خوارەوە. خشتەو چارت دووەم؛ پارێزگا (بازنە)کانی هەڵبژاردن لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ پارێزگای هەولێر، کە (32 کورسی) گشتی  و (2) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەولێر پێکدێت لە (قەزای ناوەندی هەولێر، دەشتی هەولێر، سۆران، شەقڵاوە، کۆیە، خەبات، چۆمان، ڕەواندز و مێرگەسور) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بازنەی پارێزگای سلێمانی، کە (36 کورسی) گشتی  و (2) کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگاکە پێکدێت لە قەزای ناوەندی سلێمانی و (شارباژێڕ، ماوەت، قەرەداغ، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، پشدەر، ڕانیە، دوکان، کەلار، دەربەندیخان، کفری و چەمچەماڵ) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکان. بازنەی پارێزگای دهۆک، کە (24 کورسی) گشتی  و (1) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەی (مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک پێکدێت لە قەزکانی (قەزای ناوەندی دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، بەردەڕەش، زاخۆ، سیمێل و شێخان) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بازنەی پارێزگای هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بۆ تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەڵەبجە پێکدێت لە قەزای ناوەندی هەڵەبجە و ناحیەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە). بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کە (22ی ئەیلولی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا؛ کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر بریتییە لە (ملیۆنێک 11 هەزار و 348) دەنگدەر، بەشێوەیەک (928 هەزار و 823) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (82 هەزار و 525) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 78 هەزار و 687) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 3 هەزار و 772) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (74 هەزار و 915) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (735 هەزار و 543) دەنگدەر، بەشێوەیەک (680 هەزار و 443) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (55 هەزار و 100) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (62 هەزار و 584) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 5) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (3 هەزار و 579) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.    

د. یاسین تەها-  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق بەپێی ڕاگەیەنراوە فەرمی و دزەپێكراوەكان، بڕیارە لەماوەی دوو ساڵی ئایندەدا (تا كۆتایی 2026) هێزەكانی هاوپەیمانان و ئەمریكا لە عێراق بە چەند قۆناغێك بكشێنەوەو كۆتایی بە ڕۆڵی "هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتیی دژی داعش" بهێنرێت، كە دەوروبەری 10 ساڵە دەستبەكارە. ئەم شرۆڤەیە لەبارەی وردەكاری و لێكەوتەكانی ئەم پلانە هەڵوێستە دەكات. پەرەسەندنەكانی پلانی كشانەوە بەپێی بڕگە سەرەكییەكانی پلانی ئاشكراكراوی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، تا ئەیلولی ساڵی داهاتوو (2025) سەدان سەربازی هێزەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی كە لەژێر فەرماندەیی سوپای ئەمریكادان، لە عێراق دەكشێنەوە؛ ئەوانەش كە دەمێننەوە، تا كۆتایی 2026 عێراق بەیەكجاری بەجێ دەهێڵن. زانیارییە بەردەستەكانیش ئاماژە بەوە دەكەن ئەم پلانە ڕێككەوتنی كۆتایی لەسەر كراوەو تەنیا هەنگاوەكانی كۆتایی ماون. لەئێستایشدا بەهۆی بارودۆخی جەنگی غەززەوە ڕاگەیاندنی دوا كەوتووە[1]، بۆ ئەوەی نەبنە دەستكەوت بۆ گروپەكانی دژ بە ئەمریكا؛ جگە لەوەش هەندێك وردەكاریی پلانەكە هێشتا یەكلایی نەبوونەتەوەو لە قۆناغی دانوستاندان. زانیارییە فەرمییەكان باس لەوە دەكەن ژمارەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق 2500 سەربازن، جگە لەوە 900 سەربازیش لە سوریان و بۆ پشتیوانیی "هێزەكانی سوریای دیموكرات" دژ بە داعش لە ئەركدان؛ چالاكییەكانی سوپای ئەمریكاش لە هەردوو وڵات لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعشدایە كە ساڵی 2014 پێكهێنراوە[2]. بەڵام ئێستا سەرۆك وەزیرانی عێراق محەمەد شیاع سودانی دەڵێت "هیچ پێویستییەك بۆ هەبوونی ئەو هێزە ئەمریكییە لە عێراقدا نەماوە لە پاش شكستی داعش"، بەتایبەت كە عێراق خۆی "توانای مامەڵەكردنی لەگەڵ پاشماوەكانی داعش هەیە" بە قسەی سەرۆك وەزیران؛ هەروەها دڵنیایی دەدات لەوەی عێراق لە قۆناغی جەنگەوە، چووەتە دۆخی ئۆقرەیی و چیتر "داعش مەترسییەكی جددی نییە بۆ عێراق" [3]. بەپێی پلانە ئاشكراكراوەكە، كشانەوەكە بە دوو قۆناغ دەبێت: قۆناغی یەكەم لە ئەیلول/ سێپتەمبەری ئەمساڵ (2024) دەست پێ دەكات و تا ئەیلول/ سێپتەمبەری ساڵی داهاتوو (2025) دەخایەنێت؛ قۆناغی دووەمیش، دەبێت تا ئەیلول/ سێپتەمبەری 2026 كۆتایی پێ بێت كە تێكڕا دەكاتە دوو ساڵ.[4] هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا بەرپرسێكی ئەمریكی ئەوەی دركاندووە كە ڕێككەوتنی كشانەوە لە عێراق ڕێگە بە ئەمریكا دەدات لە عێراقەوە هاوكاری پێشكەش بە سوپاكەی بكات لە سوریا (900 سەرباز)[5]؛ واتە كشانەوەكە لێكەوتەی لەسەر كانتۆنەكانی ڕۆژهەڵاتی فورات (ڕۆژاوا) نابێت. پاڵنەرەكانی سەرهەڵدانەوەی كشانەوە كۆدەنگییەكی شیعی هەیە لەبارەی پێویستی و گرنگیی كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە عێراق؛ ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە بڵاوبوونەوەی سوپای ئەمریكا لە عێراق، ڕێگرە لە سەربەخۆیی و سەروەری و، مەترسییە بۆ سەر دراوسێكانیش (ئێران). لە ئۆكتۆبەری 2023 بەدواشەوە گروپە شیعەكانی عێراق و هێزەكانی ئەمریكا دوژمنایەتییەكی نوێیان بۆ دروست بووەو عێراق بووەتە بەشێك لە بەرەی جەنگ دژی ئەمریكاو ئیسرائیل و، هێزە پەڕگیرە شیعەكان سورن لەسەر ئەوەی "واشنتۆن كۆتایی بە دەستیدەستیكردن لە دۆسیەی كشانەوە لە بنكە سەربازییەكان بهێنێت و، هەژموونی خۆشی لەسەر گرێبەستەكانی پڕچەككردنی عێراق هەڵگرێت"[6]. باوەڕی زاڵیش ئەوەیە حكومەتی عێراق لەژێر گوشاری گروپە شیعە چەكدارەكان و لێكەوتەكانی جەنگی غەززەدا سەرەتای ئەمساڵ (2024) ناچار بووە لەگەڵ ئەمریكا دەست بە دانوستان بكات بۆ گەیشتن بە خشتەیەكی كاتیی كە كۆتایهاتنی ئەركی "هاوپەیمانێتیی نێودەوڵەتیی دژی داعش" لەخۆ بگرێت[7]. لە لایەكی دیكەوە شرۆڤەكارو ئاگادارانی ڕەوشی ئێران باس لەوە دەكەن هاتنی "مەسعود پزیشكیان"ی سەرۆك كۆماری ئێران بۆ عێراق بەشێكی بۆ ئاسانكاریكردنی كشانەوە بووە؛ بەو پێیەی ئێران یارمەتیی چارەسەركردنی كێشە ناوخۆیییەكانی عێراق بدات و كورد لە بەغدا نزیك بكاتەوە، بۆ ئەوەی دانانی خشتەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا خێراتر بكرێت و لەمپەری بۆ دروست نەبێت[8]. ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆستیش ئەوەی دركاندووە ئەمریكییەكان نیگەرانن كە ئێران، عێراقی كردووە بە یەكەم وێستگەی سەردانە دەرەكییەكانی پزیشیكان كە ژمارەیە بۆ هەڵكشانی نفوزی ئێران و باڵەكانی لەم وڵاتە.[9] دۆخی هەرێمی كوردستان لێدوانە فەرمییەكانی هەرێم هێشتا داعش بە مەترسی دەبینن؛ ڕۆڵی هێزەكانی هاوپەیمانانیش بە گرنگ دەبینن بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش و مەترسیی تیرۆر. وەزیری دەرەوەی عێراقیش، فوئاد حسێن، كە كوردە،  لە یەكێك لە سەردانەكانیدا بۆ واشنتۆن ڕاشكاوانە ڕایگەیاند: كوردو سوننەو بەشێك لە شیعە لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا نین؛ بۆ ئەمەش پاساو و هاندەریان هەیە؛ بەڵام شیعەكان ئەمەیان بەئاشكرا نەوتووە[10]. بەپێی ڕاپۆرتی "واشنتۆن پۆست"یش لێكگەیشتنی بنەڕەتیی نێوان بەغداو واشنتۆن لەبارەی سوپای ئەمریكاوە، دەرفەت دەدات بەجێهێشتنی هێزێكی بچوك لە هەرێمی كوردستان كە ئەركی پاراستنی هەرێمە لە هێرشی باڵەكانی سەر بە ئێران. میدیا ئەمریكییەكە ئەم زانیارییەی لە زاری بەرپرسێكی عێراقییەوە گواستووەتەوە بەبێ باسكردنی وردەكاریی زیاتر؛ بەڵام ڕۆژنامە ئەمریكییەكە بەگشتی هۆشداریی داوە لە دووبارەبوونەوەی سیناریۆی 2011ی كشانەوەی ئەمریكا كە عێراقێكی لەرزۆكی بەجێهێشت كە گیرۆدەی ناكۆكیی ئیتنی و گەندەڵی و لاوازی بوو. ئەمەیش دەرفەتی ڕەخساند بۆ دەركەوتن و پەرەسەندنی داعش لەسەر خاكەكەی. لەم بارەیشەوە "دانا سترۆل" بەرپرسی توێژینەوەكانی پەیمانگەی واشنتۆن جەخت لەوە دەكاتەوە كە دەبێت كشانەوەكەی سوپای ئەمریكا گەرەنتیی ئەوەیشی لەگەڵدا بێت وڵات نەبێتە گۆڕەپانێك بۆ ئێران و، چارەسەری بڵاوبوونەوەی بەربڵاوی گەندەڵی لەخۆبگرێت و یارمەتیی هێزە ئەمنییەكانیش بدرێت لە ئەركی خۆیان[11]. جۆری پەیوەندییەكانی پاش كشانەوە ژمارەیەك لە كۆنگرێسمانە ئەمریكییەكان باوەڕیان وایە هەر كشانەوەیەكی بێ بەرنامەی ئەمریكا لە عێراق، ڕێگە بە داعش دەدات خۆی ڕێكبخاتەوە یان دەرفەتی ئەوە بە ئێران دەدات بۆشاییەكەی ئەمریكا پڕ بكاتەوە[12]. بەڵام وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا جەخت دەكاتەوە ئەوان كار بۆ "گواستنەوەیەكی ڕێكخراو"ی "هاوبەشی ئەمنیی دووقۆڵیی هەمیشەیی" دەكەن لەپاش كشانەوە[13]، كە ئەمەیش ئاماژەیە بۆ گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتننامەی ستراتیژیی عێراق- ئەمریكا  كە ساڵی 2008 واژۆ كراوە. لە دیمانەكەی "بلومبێرگ"یشدا سودانی هەر جەختی لەوە كردووەتەوە كە پاش كشانەوە، عێراق و ئەمریكا بەردەوام دەبن لە هەماهەنگی لەبوارە ئەمنی و ئابورییەكاندا. لەبارەی شێوازی ئەو هەماهەنگیەشەوە ڕاپۆرتە ئەمریكییەكان باس لەوە دەكەن لە چوارچێوەی نێردە دیپلۆماسییەكانی ئەمریكا دەبێت لە عێراق، بەبێ ئەوەی پێویست بكات ئەمریكییەكان بەشداریی ڕاستەوخۆی شەڕ بكەن"[14]. لەمپەرەكانی بەردەم كشانەوە ئەگەرچی ڕێككەوتنی كشانەوە بە شێوەیەكی بەرایی و بنەڕەتی گەڵاڵە كراوە بەپێی ڕاگەیەنراوە فەرمییەكان، بەڵام بەپێی ئاماژە بەردەستەكان كۆمەڵێك لەمپەر و ڕێگر لە بەردەم پرۆسەكەدا هەن كە گومان لەسەر گەرەتنیی پلانەكە دەكەن و دەشێت بەم شێوەیە گەڵاڵە بكرێن: -    بەپێی ڕاپۆرتێكی دەزگەی “Century foundation”ی ئەمریكا خشتەی كشانەوەی هێزەكانی واشنتۆن لە عێراق، مەرجدارە بە ڕاگرتنی هێرشی باڵە ئێرانییەكان؛ ئەمەش كارێكە لە توانای حكومەتی عێراقدا نییە گەرەنتی بكات[15]. -    ئیدارەی بایدن نایەوێ تا كۆتایهاتنی هەڵبژاردن (نۆڤەمبەری 2024) هیچ هەنگاوێك بنێت لەبارەی كشاندنەوەی سوپاكەی، بەتایبەت كە ئێستا دۆسیەی كشانەوە لە ئەفغانسان بەشێكە لە هەڵمەتی گەرمی هەڵبژاردن. لەبەرامبەریشدا حكومەتی عێراق نایەوێت تاكلایەنە هێزەكانی ئەمریكا دەربكات لەترسی لێكەوتەی دارایی و، خوازیارە پرۆسەكە بە لێكگەیشتن بڕوات. -    زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن فەرماندەیی هێزەكانی ئەمریكاو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا ئامادە نین دەستبەرداری عێراق ببن؛ لەو سۆنگەیەی پێگەیەكی گونجاوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران. لەسەر زەمینیش هیچ هەنگاوێك نەنراوە بۆ جموجۆڵی هێزەكانی ئەمریكاو، دیارە وڵاتە یەكگرتووەكان خاوەخاو دەكات چونكە دەزانێت عێراق گرنگە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران[16]. -    شارەزایانی سەربازی باس لەوە دەكەن هێشتا هێزەكانی عێراق لەڕووی هێزی ئاسمانییەوە پێویستیان بە یارمەتیی ئەمریكی و نێودەوڵەتی هەیە، بەتایبەت ئەوەی كە پەیوەستە بە سیستەمی ڕادار یان بەرەنگاربوونەوەی ئامانجە دیاریكراوەكان [17]. بەپێی زانیارییەكانیش لە دانوستانەكاندا هێشتا یەكلایی نەكراوەتەوە ئایا ئەمریكا یارمەتیی ئاسمانی پێشكەش بە عێراق دەكات یان نا[18]. -    لایەنی ئەمریكی نایشارێتەوە زۆر وردەكاریی دۆسیەی كشانەوە هەن، بە وڵاتانی بەشدار لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتییەوە پەیوەستن؛ ئەوەش هێشتا یەكلایی نەكراونەتەوە[19]. -    بەردەوامیی جەنگی غەززەو كردنەوەی بەرەی جەنگ لە لوبنان و ئاسایشی ئیسرائیل و ئاسایشی هاوپەیمانەكانی تری ئەمریكا لە ناوچەكە (ئوردن و كوێت و سعودیەو وڵاتانی تری كەنداو)، ڕێگرن لە كشاندنەوەی كتوپڕی سەربازەكانی ئەمریكا لە عێراق و بەجێهێشتنی بۆ باڵە ئێرانییەكان. -    زۆربەی سیستەم و كەرەستە سەربازییەكانی عێراق، ئەمریكین و بەبێ ڕاوێژكاری ئەمریكی و بەبێ ئەپدەیتی ئەمریكی دووچاری كێشەو تەنگژەی زۆر دەبنەوەو، عێراقیش ناتوانێت لەوبارەیەوە پێداگریی زۆر بكات[20]. -    بە كشانەوەی ئەمریكا بەبێ ڕێككەوتنێكی گشتگیری پێشوەختە، عێراق لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپی و ئەندامانی ناتۆ دەكەوێتە دابڕانەوە، چونكە هیچیان بەبێ ئەمریكا ئامادەی هاوكاری و مانەوە نین لە جەنگی داعش. -    گومانی زۆر لەسەر توانای سوپای عێراق و سیستەمی ئەمنیی وڵاتەكە هەیە لە توانای بەرەنگاربوونەوەی مەترسییە دەرەكییەكان بەبێ پشتیوانیی ئەمریكا[21]، بەتایبەت كە لە ئابی ڕابردوودا ئەمریكا كوشتنی 15 چەكداری داعشی لە ڕۆژاوای عێراق ڕاگەیاند[22]. -    بەپێی لێدوانە فەرمییەكان پێكهاتەی كوردو سوننەو بەشێك لە شیعە لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا نین لە ئێستادا و، بۆ ئەمەش پاساو و هاندەریان هەیە؛ بەڵام شیعەكان بەئاشكرا هیچ ناڵێن[23]. -    سەرەتای ئەمساڵیش باڵیۆزە بەهێزەكەی ئەمریكا لە عێراق، "ئیلینا ڕۆمانۆڤسكی"، پێش سەردانی سودانی بۆ واشنتۆن هۆشداریی دا لەوەی داعش هێشتا مەترسییە، هەروەها ئەوەیشی ڕاگەیاند باسی كۆتایهاتنی هاوپەیمانیی داعش لە ئارادا نییە![24]؛ هاوكات لەگەڵ ئەمەیشدا "ئیان ماکاری"، نوێنەری ئەمریکی لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بۆ جەنگی داعش بەڕوونی ڕای گەیاندووە "لە ئێستادا هیچ پلانێک بۆ کشانەوەی هێزەکانی لە عێراق نییە"[25]. سیناریۆ بەردەست و ئەگەرە ڕێتێچووەكان: یەكەم: كشانەوەی تەواوەتیی هێزەكانی ئەمریكا بەو شێوەی گروپە شیعەكان پێداگریی لەسەر دەكەن وەك بەشێك لەپاكتاوی حیسابات لەگەڵ ئەمریكا لە ناوچەكە. ئەمەش لێكەوتەو لەمپەری زۆری لە بەردەمدایە و جێبەجێكردنی زۆر قورسە ئەگەر مەحاڵ نەبێت لە مەودای نزیكدا. دووەم: مانەوەی سوپای ئەمریكا بە هەمان شێوەی خۆی كە 2500 سەربازە لە عێراق و گوێنەدان بە پێداگرییە عێراقییەكان لەو بارەیەوە. ئەم سیناریۆیەش شانسی سەركەوتنی زۆر نییە چونكە جگە لەوەی كشانەوەی ئەمریكا كۆدەنگییەكی شیعیی لەسەرە كە زۆرینەی حوكمڕانن، لە ئەمریكاش خواست زۆرە بۆ دووركەوتنەوە لە گێژاوی جەنگە بێكۆتایییە بەردەوامە تێچوو زۆرەكان، بەتایبەت لە عێراق كە ئەزموونێكی تاڵە بۆ ئەمریكا. سێیەم: سیناریۆی نزیك و ڕێتێچوو ئەوەیە تا كۆتایی ئەمساڵ گۆڕانێكی گەورە لە دۆخی سوپای ئەمریكادا ڕوو نادات؛ لە پاش ئەوەش ئەگەر هەردوولا لەسەر وردەكاریی كشانەوە ڕێككەوتن و یەكلایی كرایەوە، ئەوە جۆری پەیوەندییەكە دەگۆڕێت بۆ بەركاركردنی "ڕێككەوتننامەی چوارچێوەی ستراتیژیی 2008" كە پەیوەندیی هەردوولای لە بواری ئاسایش و بەرگریدا كردووەتە دوورمەوداو درێژخایەن.    پەراوێز و سەرچاوەكان [1]  https://2h.ae/qBnA [2]  https://2h.ae/OjdP [3]  https://2h.ae/aTUP [4]  https://2h.ae/iXbW [5]  https://2h.ae/KslQ [6]  https://bit.ly/49fb6rB [7]  https://bit.ly/4afdorS [8]  https://2h.ae/jSuB [9]  https://2h.ae/wFdD [10]  https://bit.ly/3TATujZ [11]  https://2h.ae/wFdD [12]  https://2h.ae/aTUP [13]  https://2u.pw/4utvqpno [14]  https://2h.ae/PamG [15]  https://2h.ae/rZZm [16]  https://2h.ae/rZZm [17]  https://2u.pw/sVx8aZqx [18]  https://2h.ae/KslQ [19]  https://2h.ae/KslQ [20]  https://bit.ly/49gURKC [21]  https://bit.ly/4aCk4Ap ؛ https://bit.ly/43FPWBK https://bit.ly/43EdR4u [22]  https://2h.ae/KslQ [23]  https://bit.ly/3TATujZ [24] https://bit.ly/3TFUeoh [25]  https://bit.ly/3vwD0S5   ئەم بابەتە بۆ (خانەی هزریی كوردستان) نوسراوە

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەوەی گوێ لە هێزە سیاسییەکانی ئەمرۆکەی هەرێم بگرێت، بە تایبەتی لەم سەردەمی خۆئامادەکردنەدا بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن، ئەو راستییە سادەیەی بۆ دەردەکەوێت کە زمانی سەرجەمی هێزەکان زۆر هاوشێوە و وەک یەکە. زۆربەشیان هەمان شێوازی دەرکەوتن و جوڵانەوە و خۆنمایشکردن لەناو ژیانی گشتیدا، نیشانئەدەن. ئەو زمانەی لەم شانۆگەرییە سیاسییەدا کە کاردەکات، زمانی گەیشتن و پەیوەندیکردن  بە کۆمەڵگاوە نییە، زمانی ئەگەری دۆزینەوەی یەکتریی و نزیکبوونەوە لە داڕشتنی دیدگایەکی هاوبەش و نیمچە هاوبەشیش نییە، کە، بۆ نموونە، بتوانێت لانی کەم، ئاسۆیەک بۆ چارەسەرکردنی کێشە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگاکە، نیشانبدات. ئەو زمانەی کە کاردەکات و هێزەکان رۆژانە قسەی پێدەکەن زمانی کۆنترۆڵکردن و سەیتەرکردنە بەسەر ئەوانەدا کە قسەیان بۆ دەکەن و گوێیان لێدەگرن. لە ڕێگای ئەم کۆنترۆڵکردنەشەوە زمانی دابەشکردن و پارەچەپارچەکردنی کۆمەڵگاکەیە بەسەر هەوداری دژ بەیەک و بەرگریکاری حەماسیی.  ئەم زمانە سیاسییە، بەر لە هەموو شتێک، زمانێکی رەش و سپییە، بە لۆژیکێکی دوولایەنەی دژبەیەک، دونیا بەسەر باش و خراپ و دز و پیاوچاک و دڵسۆز و خائیندا دابەشدەکات. هەر هێزێکیش کە قسەدەکات وای نیشانئەدات خۆی لایەن و باش و پیاوچاک و دڵسۆزەکەیە و ئەوانیتریش لایەنە خراپ و دز و خائینەکەن. هێزە ئیسلامییەکان لۆژیکی حەڵال و حەرام و دەشێ و ناشێ و دین و عەلمانیەت بۆ ئەم زمانە دۆگماییە زیاد دەکەن و کێشەکان چەندان جار قووڵتر و ترسناکتر دەکەنەوە. هەر لە بنەڕەتەوە لەناو کایەی سیاسیی و دینیی کۆمەڵگاکەشدا، زمانێک ئامادە نییە لەسەر هێنانەوەی ئەرگومێنت و گفتوگۆکردن ئیش بکات. زمانێک هەستبکرێت لە پشتییەوە پرۆژەیەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ئامادەیە، بۆ نموونە، هەوڵی دروستکردن و پەروەردەکردنی هاوڵاتی بدات نەک لایەنگر.  یان خەریکی دارشتنی سیاسەتێکبن وا لە مرۆڤەکان بکات، بتوانن ئەرگومێنتی عەقڵانی بۆ باسکردنی کێشەکان و بۆ شێوازی چارەسەرکردنیان بهێننەوە. یان لانی کەم توانای دەستەبەرکردنی ئەگەری گفتوگۆکردن بڕەخسێنێت. یاخود زمانی گفتوگۆیەکی دینیی کە ئەم گروپ ئەویتر بە گومڕا و بیدعەچی و ئەهلی جەهەنەم نەزانێت. ئەوەی هەیە زمانێکی پڕ لە توندوتیژیی رەمزییە، زمانێک تێکەڵێکی ناعەقڵانیی لە وەعزی ئەخلاقیی و لۆژیکێکی سادە بەڵام ترسناکی کۆمەڵگا بۆ ڕەش و سپی و نارسیزمێکی سیاسیی و دینیی ترسناک، ئاراستەی دەکات. ئەم زمانەش نە زمانی گفتوگۆکردن و لێک تێگەیشتنە، نە زمانی راگۆرکێیە، نە زمانی هەوڵدانیشە بۆ قەناعەت هێنان بە یەکتری، نە زمانی لانی هەرەکەمی ڕێزگرتن و قبوولکردنی یەکتریە، نە زمانی دەستەبەرکردن و پاراستنی جیاوازییەکانیشە. کێشەکانیش لەلای هەر لایەنەک لە لایەنەکان بەم شێوەیە نمایشدەکرێن: ئەوانیتر لە رووی ئەخلاقییەوە تەواو نین، لە ڕووی دینیشەوە نوقسانن، وەک ئێمەش زانا و شارەزا و لێزانین نین. هەموو ئەمانە لە دۆخێکدا کە کێشەکانی دونیای ئێمە نە کێشەی بێئەخلاقییە، نە کێشەی بێدینییە، نە کێشەی نەبوونی سیاسیەکی نارسیستی خۆ بە فریادڕەس زانە. هیچ یەکێک لەوانە کێشەی ئەو واقیعە مێژووییە ئاڵۆزە نییە. کێشەکان، لە ئاستە سەرەکییەکانیدا، کێشەی چۆنیەتی حوکمڕانیکردن و چۆنیەتی تێگەیشتن لە دەسەڵات و دەسەڵاتدارێتیە. کێشەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا و پاراستنی جیاوازییەکانی ناوی و دەستەبەرکردنی هێمنیی و ئاسایشی کۆمەڵایەتیی و لانی هەرەکەمی هاودەردیی و هاوخەمیی، هاوبەشە. بە مانایەکی دیکە کێشە سەرەکییەکانی دونیای ئێمە کێشەیەکی دووسەرەن. لە سەرێکەوە بوونی تێگەیشتن و روانینێکی تەواو هەڵە و ترسناکە بۆ دەسەڵات و دەسەڵاتدارێتی. لەسەرێکی دیکەوە بوونی تێگەیشتن و روانینێکی تەواو هەڵە و ترسناکە بۆ کۆمەڵگا خۆی، بە تایبەتی هەلەی وێناکردنی کۆمەڵگا وەک پۆلێکی خوێندنی یەکپۆش و هاوشێوە و یەک مەنهەج، کە مامۆستایەک لەسەروی هەمووانەوە بەڕێوەیان ببات. ئەو زمانەی لە ئێستادا ئیشدەکات و کێشەکانی پێ دەستنیشاندەکرێت، باز بەسەر کۆی ئەو کێشە سەرەکیی و بنەرەتییانەدا ئەدات کە باسمکردن. گەشە بەو سێ ئاکار و تێگەیشتنە خراپە شئەدات کە لە وەعزی ئەخلاقی و دابەشکردنی سادەی شتەکاندا بۆ ڕەش و سپی و لە بوون و ئامەدەگی نارسیزمی سیاسیی ترسناکدا بەرجەستەن. لە ڕاستیدا ئەو سێ تێگەیشتنە نادروستەن کە، بە پلەی یەکەم، ڕێگە لە گەیشتن بە هەر «گرێبەستێکی کۆمەلایەتی تازە» دەگرن بتوانێت وەک «سەرەتایەکی تازە» بۆ دەسکاریکردنی ئەو دونیا شێواوە بێتەکایەوە و کاربکات.   کۆمەڵگاکە نە پێویستی بە وەعزی ئەخلاقییە، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هیچ کێشەیەک بە وەعز و نەسیحەتی ئەخلاقیی سادە چارەسەر نەکراوە. نە پێویستی بەو لۆژیکی دابەشکردنی دونیایە بۆ ڕەش و سپی و حەڵال و حەرام، ئەم لۆژیکەش هێندەی لۆژیکی یەکتری سڕینەوە و جەنگ و پێکدادانە لۆژیکی هیچ شتێکی دیکە نییە. نە پێویستیشی بەو هەموو نارسیستە سیاسییە کە هەریەکێکیان خۆی و گروپەکەی وەک سەرەتا و کۆتایی هەمووشتێک دەبینێت.  نە وەعزی ئەخلاقیی، نە لۆژیکی دابەشکردنی شتەکان بۆ ڕەش و سپی و نە نارسیزمی سیاسیی هیچ شتێکیان بۆ چارەسەر ناکرێت. ئەوەی پێویستە ڕێکەوتنی کۆمەڵگاکەیە لەسەر ئەوەی چۆن ژیانی گشتیان لەو سەرزەمینە تایبەتەدا بەڕێوەببەن. چۆن کاروبارە گشتییەکانیان ڕێکبخەن، چ یاسایەک ئاراستەیان بکات، کام دەزگا دروستبکەن، کام میکانیزم بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیاربوون و سزادان دابنێنن. چ ژینگەیەک بۆ پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی و پاراستنی مافە بنەرەتییەکانی مرۆڤ بخولقێنن. بە کورتییەکەی، چۆن هاوڵاتییەکی بەرپرس و چالاکی خاوەن ماف دروستبکەن بتوانێت هەم خۆی ئیدارەی ژیانی تایبەتی خۆی بدات، هەم بەیەکیشەوە و لەگەڵ ئەوانیتردا ئیدارەی ژیانی پێکەوەیی و هاوبەشیان بدەن. ئەوەی پێویستە گەشەدانە بەو تێگەیشتنەی کە پێیوایە ژیانی گشتیی لەیەککاتدا هەم ژیانێکە پر لە جیاوازیی، هەم ژیانێکیشە یەکتری تەواوکەر. کەسەکان لەیەکتری جیاوازن بەڵام هاوکات یەکتری تەواودەکەن.  ئەوەیش کە بەیەکەوە کۆیاندەکاتەوە «گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی»ە کە هەمووان، نەک زۆرینە، لەسەری ڕێکەوتبن، نەک ئەم یان ئەو سیاسی نارسیست، نەک ئەم یان ئەو ئاین و ئاینزا، ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسیی.  ئەوەی لە ئێستادا پێویستە، لانیکەم لە ئاستی زماندا، بەرهەمهێنانی زمانێکە توانای بیرکردنەوە لەو «گرێبەستە کۆمەڵایەتیی»ە مەیسەر بکات و ئەو جیاوازبوون و تەواوکارییەیش هەموو کۆمەڵگایەک پێویستی پێیەتی، هەم دروستبکات و هەم بیشی پارێزێت. کۆمەڵگاکە زمانێک پێویستە سیاسەت وەک موڵک و ئەرکی هەموو تاکەکەسێک بناسێنێت، چونکە ئەرکی ژمارە یەکی سیاسەت دروستکردنی پێکەوەژیانێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی هاوبەش و هێمنە.  

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای دهۆک ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی پلەی یەکەمی گرتووە و (261 هەزار و 543) دەنگی بە ڕێژەی (66%)ی دەنگەکانی بەدەست هێناوە، لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنی ساڵی (2018)ی ئەنجومەنی نوێنەران (354 هەزار و 101) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی، بە پلەی دووەم دێت و (81 هەزار و 144) دەنگی بە ڕێژەی (20.5%) بەدەستهێناوەو لە ساڵی (2018) ژمارەی دەنگەکانی (43 هەزار و 525) دەنگ. 🔹 یەکێتی سێیەم بووەو (25 هەزار و 40) دەنگ و بە ڕێژەی زیاتر لە (6%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە لە هەڵبژاردنەکەی ساڵی (2018) (25 هەزار و 515) دەنگی هێنابوو. 🔹 نەوەی نوێ پلە چوارەمی گرتووە بە (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی نزیک (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای دهۆکی بەدەستهێناوە، بەڵام لە (12/5/2018) ژمارەی دەنگەکانی گەیشتبووە (18 هەزار و 52) دەنگ. 🔹 هەریەک لە کۆمەڵ و بزوتنەوەی گۆڕان هیچ کاندیدێکیانەبوو، بەڵام لە ساڵی (2018) گۆڕان (3 هەزار و 801) دەنگ و کۆمەڵی دادگەری (3 هەزار و 621) دەنگی بەدەستهێنابوو. دووەم؛ بازنەی پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای دهۆک بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی کە دابەشی سەر (3) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (261 هەزار و 543) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (66%). -    یەکگرتووی ئیسلامی کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبوو، لە پلەی دووەمدا بووەو (81 هەزار و 144) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (20.5%). -    هاوپەیمانی کوردستان (کە پێکهاتبوو لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام لە سنوری پارێزگای دهۆک تەنها یەکێتی لە دوو بازنەی پارێزگاکە کاندیدی هەبوو) پلە سێیەمی گرتووە و (25 هەزار و 40) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (6.3%). -    نەوەی نوێ لە پلەی چوارەمدا بوو، بە بەدەستهێنانی (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی (4.9%)ی دەنگەکان. -    کاندیدی سەربەخۆ تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن خۆیان پاڵاوتبوو (7 هەزار و 47) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (1.8%)ی دەنگەکان. -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان، بە بەدەستهێنانی (هەزار و 911) دەنگ و ڕێژەی (0.5%)ی دەنگەکان لە دوای سەرجەم لایەنە بەشداربووەکانەوە بووە. -    بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە هیچ بازنەیەکی پارێزگای دهۆک کاندیدیان نەبووە و هیچ دەنگێکیان لەو پارێزگایە تۆمار نەکردووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لە سنوری پارێزگای دهۆک بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە (18/5/2018) لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدایە بووە بە (354 هەزار و 101) دەنگ. -    یەکگرتووی لە پلەی دووەمدا بووەو (43 هەزار و 525) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری پلە سێیەمی گرتبوو بە (25 هەزار و 664) دەنگ. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە (25 هەزار و 515) دەنگ پلەی چوارەمی گرتبوو. -    نەوەی نوێ بە پلەی پێنجەم هاتبوو، بە بەدەستهێنانی (18 هەزار و 52) دەنگ. -    بزوتنەوەی گۆڕان بە (3 هەزار و 801) دەنگ بە پلەی شەشەم هاتبوو. -    کۆمەڵی دادگەری تەنها (3 هەزار و 621) دەنگی بەدەستهێنابوو و پلەی حەوتەمی گرتبوو. بۆ بەراوردی ژمارەی دەنگی لایەنەکان لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لە نێوان هەڵبژاردنەکانی خولی چوارەم و پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بڕوانە خشتە و چارتەکان. خشتە و چارتەکان دووەم؛ پارێزگای دهۆک لە چوارچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی (20/10/2024) هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. بازنەی پارێزگای دهۆکە، کە (24 کورسی) گشتی  و (1) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک پێکدێت لە قەزکانی (قەزای ناوەندی دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، بەردەڕەش، زاخۆ، سیمێل و شێخان) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە دەگرێتەوە. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (هەزار و 595) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای دهۆک دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا، کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (735 هەزار و 543) دەنگدەر، بەشێوەیەک (680 هەزار و 443) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (55 هەزار و 100) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.

کۆچەر هەمزە  جگە لە کاریگەرییە ڕاستەوخۆکانی گۆڕانکاری کەشوهەوا، کە خۆیان لە وشکانی و کەمکردنەوەی شێ و کانزا خۆراکییەکانیدا دەبیننەوە، خاکی کشتوکاڵیی لەزۆربەی وڵاتانی دنیادا کەوتووتە بەر پراتیکی درێژ نەخایەن و زیادەڕۆیی لە بەرهەمدار کردنیندا، ئەویش بەهۆی پیشەسازیی پەیینی کیمیاییەوە کە دەبێتە هۆی تێکدانی ژیانی هەمە-جۆریی ناو خاک. پەیینی کیمیایی بەشێوەیەکی بەرچاو کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لەسەر ژینگە و تێکدانی خاک هەیە لە ئاستی ناوەندە زانستییەکانی جیهاندا، بەیەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی سیستمی ژینگەیی دادەنرێت.  هەرێمی کوردستان بەدەر نییە لە کاریگەرییەکانی تێکچوونی ژینگە و خاک بەهۆی پەینی کیمیاییەوە، ئەویش بەچەند هۆکارگەلێکی جیاواز کە هەندێکی دەگەڕێتەوە بۆ نائاگای جووتیاران، هەندێکیش لەپێناو زیادکردنی بەروبوومە کشتوکاڵییەکان. دارا عەلی، جووتیارێکی ناچەی بازیانە، یازدە ساڵە خانووی پلاستیکی بەکار دەهێنێت بۆ بەرهەمهێنانی خەیار، ئێستاش وەک باسی دەکات بەرهەمەکەی زۆر کەمی کردووە، تەنانەت ماوەی بەرهەمەکەش کورت بووەتەوە و درێژە ناکێشێت. دارا عەلی دەڵێت، "سێ ساڵی یەکەم، یەک وەرز خەیارم دەچاندو تا مانگی یانزە بەرهەمم باش بوو، بەڵام ئێستا بەرهەم کورت مەودایە و کەمتر بۆتەوە، ڕەنگی قەد و گەڵاکانیشی زەردو لاواز بووە، وای لێهاتووە بەو پەینە نەبێت بەرهەمم نابێت". ئەم جووتیارەی ناوچەی بازیان لە سلێمانی، هۆکاری سەرەکی کەمی بەرهەمەکەی دەگەڕێنێتەوە بۆ زۆر بەکارهێنانی پەینی کیمیایی، باسی ئەوەش دەکات کە ئەو هیچ زانیارییەکی لەسەر بەکارهێنانی ئەو پەینانە نەبووە کەبەکاری هێناون، کەسیش ڕێنمایی نەکردووە، "مەمنون دەبم ئەگەر یەکێک هەبێ چارەسەرێکم پێ بڵێت چونکە خاکەکەم تەواو بێهێز بووە"، ئەو وا دەڵێت.  دکتۆر کەمال حەمەکریم لە بەشی سامانە سروشتییەکان لە کۆلیجی زانستە ئەندازیارییەکان لەبارەی پەیینی کیمیاییەوە دەڵێت، "ماددەیەکی دەستکرد کە یەکێک یان زیاتر لە توخمە خۆراکییەکانی تێدایە وەک نایترۆجین، فسفۆر و پۆتاسیۆم کە پێویستن بۆ بەرهەمهێنان و گەشەی ڕووەکەکان". شێوازی بەکارهێنانی پەیینەکە بەشێوەی پرژاندن یان بەشێوەی هێڵ لەنێوان ڕووەکەکانیاندا دادەنرێت، دەبێت کەمێک دوور بێت لە ڕەگی ڕووەکەکەوە یان بەشێوەی بازنەی دادەنرێت و لە دەوری قەدی ڕووەکەکە دەگیرێتەوە و بەشێوەی سپرای دەڕژێت بەسەر گەڵاکاندا، یان تێکەڵ دەکرێت لەگەڵ ئاوی ئاودێریدا یان بەئامێری تایبەت وەک دەرزی بەقوڵایی شەش ئینج دەدرێ لەنزیک ڕەگی ڕووەکەکە. بەگوێرەی ڕێنماییەکانی ئەم پسپۆرە، ئەگەر ڕووبەری زەوییەکە فراوان بوو، هیلیکۆپتەر بۆ ڕشاندنی پەیینەکە بەکاردەهێنرێت، یان ئەگەر تۆبۆگرافییەکەی جیاواز بێت، دەکرێت بەشێوەی دەنکۆڵە بەتایبەت پەینە نایترۆجینییەکان لەگەڵ قوڕەکە تێکەڵ بکرێت، بۆ کێڵگەی برنج بە ڕێژەی 1 بۆ 10 دەنکۆڵە بە قوڵای پێنج سانتیمەتر لەنێوان ڕیزەکانی مەرەزەدا دادەنرێت.  سەبارەت بە زیانەکانی پەینە کیمیاییەکان دکتۆر کەمال دەڵێت، "بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بۆ ماوەیەکی درێژ دەبێتە هۆی زیادبوونی ترشیی خاک و کاریگەری خراپی لەسەر میکرۆبەکان دەبێت کە لە خاکەکەدا دەژین، هەروەها زۆربوونی ئافاتەکان. جگە لەوەش زیاد بەکارهێنانی پەینە نایترۆ جینییەکان دەبێتە هۆی گەرمبوونی بەرگەهەوا، بۆ نمونە نیترات لەناو خاکدا لە ئەنجامی کۆمەڵێک کارلێککردن بەهۆی Denitrifying Bacteria ئەم نیتراتە دەگۆڕێت بۆنایترۆجین و دەیکاتە بەرگی هەواوە، تێکەڵبوونیان لەگەڵ ئاوەکاندا دەبێتە هۆی گۆڕانکاری پێکهاتەی خوێدا و دروستبوونی دیاردەی Eutrophication کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لەپێکهاتەی سیستمی ژینگەییدا وەک زیادبوونی بەرهەمهێنانی قەوزە و ڕووەکی ئاویی، ئەمەش کاردەکاتە سەر کەمبونەوەی جۆرەکانی ماسی و تێکچوونی گشتی کوالیتی ئاو". یەکێکی تر لە جووتیارەکانی ناوچەی بازیان لە ناشارەزای جووتیارانەوە دەست پێدەکات و دەڵێت "ئێمەی جووتیار کەمتر شارەزاییمان لەسەر پەینە کیمیاییەکان هەیە نازانین زیانیان کەمە یان زۆر، یان کامەیان زیانی لەوی تریان زیاتر و کەمترە، چونکە لە چەند وڵاتێکی جیاوازەوە پەیینی جۆراوجۆر دەهێنرێنە هەرێمی کوردستان، وەک ئەڵمانیا، چین، بەریتانیا و وڵاتی تر. ئێمە نازانین پەیینی کام وڵات باشە و هی کام وڵات خراپە".  ڕێبوار خالید دەگێڕێتەوە کە چۆن جووتیارانی کوردستان زیاتر چاویان لەسەر نرخی پەیینەکەیە، بۆنمونە جۆری ئەڵمانیی هەیە كە بڕێکی بە 100 دۆلار دەفرۆشرێت، هەمان بڕی جۆری چینیی بە 50 دۆلارە، جووتیارەکان پەنا بۆ ئەمەی دووەمیان دەبەن، چونکە هەرزانترە. ئەمەش تاڕادەیەک بەگوێرەی قسە ئەو زیان بە ڕووەکەکانمان دەگەیەنێت. بەلای جووتیارەوە، پەیینی باش، گران لەسەر جووتیاران  دەکەوێت و لەم بارەیەوە رێبوار خالید دەڵێت، "من لە 2017ەوە تا ئێستا کە دەکاتە 7ساڵ بەڕێژەیەکی دیاریکراو پەیین بەکاردەهێنم واتە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی و هەر 3 ڕۆژ جارێک 2 کیلۆ بۆ 2کیلۆ و نیو پەیینی کیمیایی بەکاردەهێنم نەک 5 کیلۆ، تا ئێستاش سوپاس بۆ خوا کێڵگەکەم بێ کێشەیە، لەگەڵ ئەوەشدا ساڵانە کە بەرهەمەکەم تەواو بوو خەیار بێت یان تەماتە یان بیبەر، خاکەکەم دەکێڵمەوە و پاشەڕۆی پەلەوەری دەواجینەکانی تێدەکەم یان پەینی ئاژەڵ و پاشان ئاوی دەکەینە سەر، چونکە باراناو ناگاتە خانووە پلاستیکییەکان، بۆیە ئەو ئاوە لە زستان دەبێتە زوقم و دەیبەستێت ئەمەش وەک جۆرێک لە پاراستنی خاکەکەم بەکاریدەهێنم". سەبارەت بە وەرگرتنی ڕێنمایی لە فرۆشیارانی پەیینە کیماییەکان باسی ئەوە دەکات کە ڕێنمای دەکرێن و هەر دوکانێک کە ئەو شتەکانی لێدەکڕێت دەبێت دوو ئەندازیاری لێبێت، کە لەلایەن حکومەتە و دانراون و ئەوان دیاری دەکەن کە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکیی لە دەرمان ڕشاندندا 100سیسی یان 150 سیسی لەو دەرمانەی بۆ هەر 100 لیترێک. لە ڕووی ئاوادانەوە بۆ پەیینی کیمیایی، ڕێنمای ئەوەیان دەکەن کە بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی دوو کیلۆ بەکار بێنین، بەڵام زۆر جار جوتیاران لەگەڵ ئەو ڕێنماییانە ناڕۆن زیادەڕۆیی دەکرێت. موسلیم محمد ئەندازیاری کشتوکاڵی باس لە زیانەکانی زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییدا دەکات و جۆری زیانەکانیش بەم شێوازەی خوارەوە ڕوون دەکاتەوە: کەڵەکەبوونی ماددە قورسەکانی وەک کادمیۆم، قوڕقوشم، مس، کرۆم، نیکڵ کە ئەم توخمە قورسانە دوای کەڵەکەبوونیان لەناو خاکدا دەمێننەوە و لەناو ناچن و لە ڕێگەی خۆراکەوە دەچنە لەشی مرۆڤەوە. بەمەش لەخانە چەورییەکانی لەشی مرۆڤدا کەڵەکە دەبن و کاریگەرییان هەیە لەسەر کەمبوونەوەی چالاکیی ئەندامەکانی لەش بەتایبەتی جگەر. هەروەها ئەم توخمە قورسانە کە دەڕژێنە ڕووبار و دەریاچەکانەوە دەبنە هۆی لەناچوون و کەمکردنەوەی گیانەوەرە ئاوییەکان بەتایبەت ماسی، ئەمە جگە لە پیسبوونی ئاوی ژێرزەوی. زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی نایترۆجین دەبێتە هۆی دروستبوونی نیترات لەناو ئەو سەوزە و میوانەی ئەو جۆرە پەینەیان بۆ بەکارهاتووە، نیتراتیش لە لەشی مرۆڤدا دەگۆڕێت بۆ نیتریت کە ئەمیش لەگەڵ (ئەمینییەکان) یەکدەگرێت و ژەهر لە لەشی مرۆڤدا دروست دەکات و پێی دەوترێت نایترۆ-ئەمینی. ئەم ماددەیەش بەپێی توێژینەوەی ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی بە ماددەیەکی شێرپەنجەیی هەژمار دەکرێت. هەروەها زیاد بەکارهێنانی پەیینە کیماییەکان دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی چالاکی بەکتریا و زیندەوەر و مێرووەکانی ناو خاک. زۆرجاریش دەبێتە هۆی لەناوچوونیان، بەمەش کرداری شیکردنەوەی ماددەکان لە خاکدا هێواش دەبێتەوە، هەروەها کەمبونەوە و دابەزینی بەرهەمهێنانی خاک بەو شێوەیەی کە ئێستا خاکەکەی دارا عەلی تووشی بووە. کێشەکە تەنیا کەمبوونەوەی بەرهەم نییە، بگرە ئەو بەرهەمە کەمەش کە هەیە ڕووبەڕووی نەخۆشی دەبێتەوە، ئەوەش دەرەنجامی ڕووەکەکانە بەرامبەر نەخۆشیی، واتا زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی ماددە کیمیاییەکاندا بەرگری ڕووەک بەرامبەر ئافات و نەخۆشییەکان کەمدەکاتەوە، بەتایبەت نەخۆشییە کەڕووییەکان. لەگەڵ ئەوەشدا زیان بەبینای خاک دەگەیەنێت و زۆرجار پرۆسەی خزمەتکردنی خاک قورستر دەکات وەک کێڵان و شیکردنەوە.  وەک ئەندازیار موسلیم محمد باسی دەکات، ئەگەر لەناو خانووە پلاستیکییەکان پەیینی کیمایی زۆر بەکاربێت زیانەکانی زیاترە بەرامبەر زەویەکی دەرەوە، ئەویش بەهۆی دەردانی گازەکانی (N2O,NO) کە ئۆکسیدەکانی نایترۆجینن و کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر پیسبوونی هەوا و گەرمبوونی هەیە. یەکێکی تر لەزیانەکانی زۆر بەکارهێنانی پەیینە کیمیاییەکان ئەوەیە کە ترشێتی خاک زیاد دەکات. ئیتر بەکتریا و زیندەوەرانی ناو خاک ناتوانن لەناو ئەم بڕە زۆرەی ترشیدا بژین و لەگەڵ کۆمەڵێک ڕووەک ژیانیان سنوردار دەبێت و بەرەو لەناوچوون دەچن. هەروەها گازەکانی وەک ئەمۆنیا و دوانە ئۆکسیدی نایترۆجین و دوانە ئۆکسیدی گۆگرد و ڕێژەی ترشەباران زیاد دەکات. ئەمەش هۆکاری بەرزبوونەوەی ڕێژەی ترشێتی ناو سەوزە و میوە و هەروەها زۆربوونی ڕێژەی شەکر. ئەندازیار موسلیم دەڵێت، "زیاد بەکارهێنانی پەینی کیمیایی دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی ڤیتامین سی لەناو سەوزە و میوەکاندا بەتایبەت زیاد بەکارهێنانی پەینی نایترۆجینی، ڕێژەی %20 ڤیتامین سی ناو بەرهەمەکان دادەبەزێنێت".   عادل حەمەد جووتیارێکی ناوچەی دەربەندیخانە کە تەنیا گەنم بەرهەم دەهێننێت، لەم بارەیەوە دەڵێت "لەگەڵ ئەوەی پەینی کیمیاییشم بەکارهێنا، گەنمی ئەمساڵم بە بەراورد لەگەڵ ساڵی ڕابردوو کەمتری کردووە". ئەو باس لەوەش دەکات کە لەو شوێنانەی پەینی کیمییایی لێ دەکڕێت، هیچ ڕێنمایی ناکرێن لەسەر شێوازی بەکارهێنان، چونکە بەگوێرەی زانیاریی ئەو، فرۆشیارەکان کەسانی ناشارەزان، زۆربەی کات کەسی نەخوێندەوار خاوەن دوکانەکەیە. ئەمەش وایکردووە بەشێک لە جووتیارەکان پاش کڕینی پەینە کیمیاییەکان، دەبێت بچنە نزیکترین بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵی ناوچەکانیان تا شێوازی بەکارهێنان و جۆرەکەشیان بۆ ڕوون بکەنەوە. عادل حەمەد دەڵێت، "من پێم باشە ساڵانە حکومەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان سەردانی کێڵگەکەم بکەن و پشکنینم بۆ بکەن تا من بزانم چ جۆرە پەیینێک و چەند و چۆن بەکاری بهێنم، بەڵام بەداخەوە ئەمە ناکرێت، لەگەڵ نەبوونی ئەمەش کۆمەڵێک پەیین بەناوی جیاواز لەبازاڕەکان هەیە کە ئێمە نازانین کوالیتیان چۆنە و لە کوێوە هاتوون، ئەویش لەبەر نەبوونی کوالیتی کۆنترۆڵی باش لەهەرێمی کوردستان. ئەمەش جارێکی تر بارگرانیی بۆ ئێمە دروستکردووە". ئەم جووتیارە باس لەساڵی نەوەدەکانی سەدەی پێشوو دەکات کە حکومەت خۆی پەیینی کیمیایی هێناوە و دابەشی کردووە بەسەر جووتیارەکاندا، لەگەڵ ڕێنمایکردن، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ دەگوزەرێت شێوازێکی هەرەمەکی بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییە لەلایەن جووتیارەوە ئەمەش لە ناوچەیەک بۆ ناوچەیەکی تر بەپێی جۆری ئەو کشتوکاڵەی دەکرێت جیاوازی هەیە. فەریدوون حەسەن بەڕێوەبەری گشتی ڕێنمایی کشتوکاڵی هەڵەبجە، سەبارەت بەوەی تا چەندێک ڕێنمایی دەدرێت بە جووتیار، باس لەوە دەکات کە بەهۆی نەبوونی بودجە و نەبوونی پارەی پێویست کارمەندەکانیان لە ڕووی سەردانیکردنی کێڵگەکان و پشکینین ناتوانن بەردەوام هاوکاری جووتیارانی ناوچەکە بن. بەپێی قسەکانی ئەو، کارەکە پێویستی بە ئۆتۆمبیل و کارمەندی تایبەتمەند هەیە، نەبوونی پارە و دامەزراندن ئەم کارەی ڕاگرتووە. لەم بارەیەوە دەڵێت، "لەگەڵ ئەوەش ئێمە لە هۆبەی دەرچوون، هەندێک جار بە ئۆتۆمبێلی خۆمان، هەندێک جاریش بەو بڕە پارە کەمەی لەبەردەستماندایە، ساڵانە دەچینەکێڵگە کشتوکاڵییەکان بۆ ڕێنمایی جووتیاران، بەڵام بەداخەوە کەمتەرخەمی یەکەم جووتیارەکان خۆیانن کە تا لێیان نەقەومێت و زەرەر نەکەن ڕوو لە فەرمانگە پەیوەندیدارەکان ناکەن، کە کاتیش تێپەڕی شتێکی ئەوتۆ ناکرێت". ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات کە زۆرجار، جووتیار بە ویستی خۆی پەیینی کیمیایی دەکڕێت و بێ گەڕانەوە بۆ کەسی شارەزا بەکاری دەهێنێت، واتە لایەنی حکومی چاودێری و سەرپەرشتی پرۆسەکە ناکات، ئەم کارەش پێکهاتەی خاک تێکدەدات و توشی تەسەممی دەکات، ئیتر وردە وردە دەبێتە خاکێکی بێ پیت. لەلایەکی ترەوە لەگەڵ لەدەستدانی خاکیش جووتیارەکان بەهۆی نەزانی و خۆنەپاراستنەوە لەکاتی ڕشتنی دەرماندا، تووشی نەخۆشی جیاواز دەبن وەک نەخۆشییەکانی شێرپەنجە و هەناسە و پێست. بەڵگەی ئەم قسەیەش بەگوێرەی فەرەیدوون حەسەن، توێژینەوەکان و پڕبوونی خەستەخانەکان بەبەردەوامی کە زۆر ڕوونە لەڕابردوودا ئەم نەخۆشیانە بەم شێوەی ئێستا بەربڵاو نەبوون. سەبارەت بە شوێنەکانی فرۆشتی پەینی کیمیایی و دەرمانەکان، دووبارەی دەکاتەوە کە ئەمەش بەشێکی پەیوەستە بە نائاگایی جووتیار و نەبوونی چاودێری حکومەت، چونکە زۆرێک لە فرۆشیارەکان دەرچووی بەشی تایبەت بە دەرمان و پەیین نین، بە شێوازێکی هەڕەمەکی ماددەکان دەفرۆشن. ئەگەر شوێنێکی باش و تایبەتمەند هەبێت و بە شێوازی ستاندارد ڕێنمای دەرمانەکان بە جووتیار بفرۆشێت ئەوا دەبینی ئەو شوێنە بەردەوام چۆڵە و کڕیاری کەمە، چونکە وەک دەڵێت "بەشێک لە جووتیاران دەیانەوێت پەیین و دەرمانی زیاتر بەکار بهێنن تا بەرهەمی کێڵگەکانیان زۆرتر بێت و قازانجی زیاتر بکەن". نازە مستەفا یەکێکە لە فرۆشیارەکانی دەرمان و پەیینە کیماییەکانە لەکۆمپانیای لالۆ لە شاری سلێمانی. بە بۆچوونیی ئەو جووتیار لە هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی گشتی زانیارییان زۆر کەمە لەسەر چۆنییەتی و شێوازی بەکارهێنانی پەیینەکان، ئەوانەش کە شارەزاییەکیان هەبێ زۆر کەمن. نازە مستەفا دەڵێت، "وەک خۆم و شوێنی کارەکەم تا بتوانم ڕێنمایی دەدەم بە جووتیار لەوەی کە بەکارهێنان لە وەرزێک بۆ وەرزێکی تر گۆڕانی بەسەردا دێت و هەروەها لە سەرەتای دروستبوونی ڕووەک تا پێگەیشتنی بەرهەم، بەشێوازی جیاواز پەیین بەکاردێت، کە هەندێکی لەسەرەتادا بەکاردێت بەرپرسە لە گەشەی ڕووەک و دواتر جۆری تر بەکاردێت کە بەرپرسە لەجۆری بەرهەم و قەبارە و ڕێژەکەی. ئەگەر خەیار وەک نموونە وەربگرین، کە لەم ناوچەیەی ئێمە زۆر دەچێنرێت، من بە جووتیار دەڵێم خانوویەکی پلاستیکی دەبێت تەنیا نیو کیلۆ بەکار بێت بەشێوازی ستاندارد، کە لێرە زۆرینەی خانووە پلاستیکییەکان پێنج سەد مەترن، بەڵام جووتیار خۆی زۆر کات ڕێژەیەکی زۆرتر بەکار دەهێنێت بۆ ئەوەی بەرهەمی زیاتری هەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی گەڵای خەیار زەرد هەڵگەڕێت، چونکە ڕێژەیەکی زۆر لە خوێ لە خاکەکەدا کۆ دەبێتەوە، لە ڕاستیدا پەیینەکە ئەمەی دروستکردووە. ئەمەش زۆرجار ناچارمان دەکات ماددەیەکی تر بدەین بە جووتیارەکان، ئەویش دژە خوێیە. پرۆفیسۆری یاریدەدەر دکتۆر کارزان هەورامی لەبارەی پیسپبوونی کێڵگەکانی جووتیارانی هەرێم دەڵێت، "بەو پێیەی من لەناوچەی شارەزوور زۆر کارم کردووە و بینیومە کە لەکێڵگەکان ڕێژەیەکی زۆر پەینی کالیسێۆم و نایترۆجین و فسفۆڕ بەکاردەهێنرێن، بەڵام کەمتر توخمە خۆراکییە دەگمەنەکان بەکاردەهێنن وەک زینک و سلینێۆم کە ئەوانە زۆر پێویستن لەناو خۆراکی ئێمەدا هەبن".‌  دکتۆر کارزان هەورامی باسی ئەوە دەکات کە چۆن دوای پشکنینی خاک بۆیان دەرکەوتووە یەکێک لەسەرچاوە سەرەکییەکانی پیسبوونی خاک لە هەرێمی کوردستان زۆر بەکارهێنانی پەیینی کیمیاییە. ئەوەش ڕوون دەکاتەوە کە زۆربەی کات لە پشکنینی خودی ڕووەکەکەوە گەیشتوونەتە ئەو دەرەجامە، بەتایبەت کە گەڵاکەی سەوزێکی تۆخە و لە دورەوە دیارە. ئەو لەم بارەیەوە دەڵێت، "ئێمە لەگەڵ بەکارنەهێنانی پەیینی کیمایی نین بەڵکو زۆر کات دەڵێین دەبێت بەکار بێت بەڵام چەندێتی و چۆنیەتی لە خاکێکەوە بۆ خاکێکی تر جیاوازە، زۆر خاک هەیە بۆ جۆرە ڕووەکێک گونجاوە بەڵام جووتیارەکان، بە پەیینێکی کوالێتی خراپ بەرهەمێکی تری لێ بەرهەم دێنن، ئەمەش هۆکاری سەرەکی هەم پیسبوونی خاک و ژینگە و هەم بەرهەمە خۆراکییەکەیە، چونکە زۆربەی پەیینی کیمیایی خراپ، ژەهری تێدایە و ڕاستەوخۆ دەچێتە ناو ڕووەک و بەرهەمەکە و دەگوازرێتەوە بۆ ئێمەی مرۆڤ، بۆیە ئێمە پێویستە ئاگامان لە تەندروستی خاکمان بێت، ئەگەر خاک تەندروست بوو واتە ژینگە پاکە و مرۆڤیش تەندروستە. ئەمەش پەیوەستە بە تەمەن درێژیمان واتە ئەگەر خاکێکی پاک و باش و تەندروستمان هەبێت تەواوی مرۆڤایەتی ناوچەکە باش و تەندروست دەبێت". بە گوێرەی ئەم پسپۆرە، پەینی کیمیایی تایبەتمەندییە فیزیای و کیمیاییەکانی خاک لەناو دەبات، بەمەش زیندەوەرە وردەکانی ناو خاک دەمرن، چونکە ڕێژەی ترش و تفتی ناو خاک بەرز دەکاتەوە و  دەبێتە هۆی کوشتنی مێرووەکان. کە مێرووەکان نەمان، واتە باڵندەکانیش نامێنن ئەمەش نیشانەی ئەوەیە وردە وردە ئەو ژینگەیە بەتەواوی لەناو دەچێت.  بۆ ئەوەی ئێمە ڕێگری لەم پێشهاتە بکەین، پێویستە بزانین چ جۆرە پەیینێک بەکاردێنین، هەروەها ڕێژەی بەکارهێنانی؟ لەگەڵ ئەم پرسیارەدا، دکتۆر کارزان باس لەوە دەکات چۆن ڕووبکەینە پەیینی ئۆرگانیکی، واتە ئەو پەیینە سروشتییەی کە باوباپیرانمان بەکاریان دەهێنا، چونکە ماددەی ئەندامی واتە ئۆرگانیکی لە خاکدا بەرزتر دەکاتەوە، کرمەکان دەبوژێنێتەوە و ئەو مێرووانە چالاک دەکاتەوە کە سوودیان هەیە بۆ خاک. یان دەتوانرێت پەیینی سەوز بەکار بێت کە ئەویش بریتییە لەو گژوگیا سەوزەی لە بەهاردا دەبڕدرێت و دووبارە دەکرێتەوە بە پەیین یان کۆمپۆست واتە بەرماوەی ئەو خۆراکەی دەمێنێتەوە بەکاربێنن، یان هەندێک هاندەری گەشەی زیندەوەرە وردەکان هەیە بەکاردێت. هەر وردیلەکانی ناو خاک خۆیان کۆمەڵێک کەڕوو بەرهەم دەهێنن کە خاک دەبوژێنێتەوە و بەرهەمەکان زیاد دەکات، ئەمانە هەمووی جێگرەوەکانی پەیینی کیمیایین و بۆ جووتیاریش تێچوەکەی کەمترە. شڤان حەسەن، فرۆشیاری پەیینی کیمیایی و بابەتەکشتوکاڵییەکانە لە شاری سلێمانی، پێی وانییە جووتیارانی هەرێم بتوانن ڕێژەیەکی زۆر لە پەیینی کیمیای بکڕن و بەکاری بهێنن تا ببێتە هۆی پیسبوونی خاک، چونکە بەلای ئەوەوە نرخەکانیان گرانە زۆرجار وا دەکات جووتیار کەمتر لە ڕێژەی پێویست بەکار بهێنێت. ئەو دەڵێ "بۆ نمونە لە ناوچەی پێنجوێن تەماتە بەنەوار دەکردرێت، نەوارێک نزیکەیی دۆنمێک کەمترە، ڕێنمای ئێمە بۆ ئەم نەوارە چوار کیلۆ بۆ پێنج کیلۆیە یان پێنج کیلۆ بۆ دۆنمێک کە دەکاتە 2500 مەتر چوارگۆشە، بەڵام زۆر کات جووتیار بەهۆی نرخەکەیەوە کەمتر لەم بڕە بەکار دەهێنێت". لە بەرانبەردا ڕێبوار خالید باس لەوە دەکات ساڵانە بە بڕی حەفتاو پێنج بۆ هەشتا ملیۆن دینار، پەیینی کیمیایی و ماددە کشتوکاڵییەکان دەکڕێت، بەهەمان شێوە دارا عەلی بۆ بیست و حەوت خانووی پلاستیکی کە ئەمساڵ خراپترین بەرهەمی خەیاری هەبووە، زیاتر لە بیست و پێنج ملیۆن دیناری خەرجکردووە. دارا عەلی دەڵێت، "بۆ هەر خانوویەکی پلاستیکی ئەندازیارێکیان بۆ داناوین بەڵام ئەوان تەنیا ئیشیان ساغکردنەوەی پەیینە کیمیاییەکانە و تا ئێستا هیچ کام لەو ئەندازیارانە لەسەر خراپ بەکار هێنان یان چۆنیەتی بەکارهێنان، هیچیان پێ نەگوتووین، ئەمەش وایکردووە من ئێستا خاکەکەم بە پیت نەبێت و بەرهەمەمم کەم و خراپ بێت". بە پێچەوانەوە، ژینۆ محمد پسپۆڕی پیسبوونی ژینگە، پێیوایە جووتیاران ڕێژەیەکی زۆر لە پەیینی کیمیایی بەکاردەهێنن و بەپێی پێویستی پەیڕەوی ڕێنماییەکانی بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵ یان ئەندازیاری کشتوکاڵیی ناکەن. ئەم پسپۆرە ژینگەییە لەم بارەیەوە دەڵێت، "ئەوان خۆیان بەخاوەن خاک دەزانن و موڵکدارێتییەکەی دەگەڕێننەوە بۆ خۆیان، تەنیا بەو شێوە خاکەکەیان بەکاردێنن کە خۆیان دەیانەوێت تەنانەت ڕێگا نادەن پشکنینیان بۆ بکرێت تا بزانرێت بۆ کام جۆری بەرهەم و ڕووەک گونجاوە". ئاماژەش بۆ ئەوە دەکات کە پشکنین دەریدەخات چی کانزایەکی خۆراکیی لە خاکەکەدا کەمە و دەبێت بەپێی ئەوە ئەو جۆرە پەینە بکڕدرێت. بە پێچەوانەوە، بەکارهێنانی دەرمان بەشێوەیەکی هەرەمەکی دەبێتە هۆی پیسبوونی خاک و ژینگە، چونکە پەیینی کیمیایی کاتێک بەکاردەهێنرێت کە بزانرێت خاکەکە لە چی کانزایەکی خۆراکی کەم یان زیادە. کاتێک ماددەیەکی کیمیایی بەکار دەهنێرێت و لەبنەڕەتدا لە خاکەکەدا هەیە، ئەوا هاوسەنگی ناهێڵێت و وردیلەکانی ناو خاک لەناو دەبات کە کاریان بەپیتکردن وچالاککردنی کانزا خۆراکییەکانە. دواتر ئەو بەشە زیادەی کە ڕووەکەکە هەڵی نامژیێت دادەچۆڕێتەوە چینی خوارەوەی خاک و ئاوی ژێر زەوی تێکدەدا، بڕێکیش لەم ماددانە لەگەڵ باراناودا بەسەر زەوییە کشتوکاڵییەکاندا دەڕۆن و لە کۆتاییدا دەڕژێنە ناو چەم و دەریاچەکانەوەو تێکیان دەدەن، دەبنە هۆی قەوزەیەکی زۆر کە ئەمەش ڕێگری لە چوونەژوورەوەی تیشکی خۆر دەگرێت بۆ بەشی ژێرەوەی ئاوەکان. بەم شێوەش ئۆکسجینی ژێرەوەی ئاوەکان کەمدەبێتەوە و زیان دەگاتە ماسی و زیندەوەرە ئاوییەکان. کەواتە ئەگەر بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بەشێواز و مامەڵەیەکی دروست نەبێت زیانەکانی زیاترن، هەم بۆ خاک و هەم بۆ ژینگە و خەڵکیش. ژینۆ محمد پێی وایە کە مەرج نییە جووتیار تەنیا لە ڕێگەی پەینی کیمیاییەوە کانزا خۆراکییەکان بخاتە ناو خاکەوە، بەڵکو چەندین ڕێگای تر هەن وەک بەکار هێنانی پەیینی ئۆرگانیک کە یەکێکە لە دروستترین ڕێگاکان، چونکە تەواو سروشتییە، لەهەمان کات بەروبومێکی تەواو تەندروست و سروشتیی لێ وەبەرهەم دێت. ڕێگایەکی تر دەورانکردنی کشتوکاڵە، بۆ نمونە ئەگەر جووتیار ساڵێک زەوییەکەی کردە گەنم، نابێت ساڵی داهاتووش هەر گەنم بێت کە هەموو کانزا بە سوودەکانی خاک دەبات بۆ خۆی. بۆیە باشترە ساڵی دواتر بکرێت بەیەکێک لە پاقلەمەنییەکان چونکە سروشتی پاقلەمەنییەکان وایە کە جۆرێک لە بەکتریایی سوودبەخش لە ڕەگەکانیان دروست دەکەن و نایترۆجین بۆ خاکەکە زیاد دەکەن. دەکرێ ساڵی دواتر نەکرێت بەهیچ شتێک و وەک خۆی بهێڵرێتەوە هەتاکو ڕێژەی ئۆرگانیی خاکەکە زیاد بکات، پاشان ساڵی چوارەم بکرێت بەو بابەتەی کە جووتیار دەیەوێت. ئەم شێوازی دەورانە وادەکات خاکەکە هەم بەپیت بێت هەم کانزای ئۆرگانیکی زۆر بێت، کە دەرەنجامەکەی بەروبومێکی پڕ و کوالیتی بەرز دەبەخشێت. سەبارەت بە ڕێگریکردن لە زیاد بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی پێی وایە ناتوانرێت ڕاستەوخۆ ڕێگری لە جووتیاران بکرێت، بەڵام دەکرێت لە ڕێی وەزارەتی کشتوکاڵ و بەڕێوەبەرایەتییەکانەوە ڕێنمای بڵاوبکرێتەوە کە بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی بەو جۆرەی هەیە، خراپە لەهەمانکاتیشدا، هەروەها دەکرێ لە ڕێگەی نوسینگە کشتوکاڵییەکانەوە کەمێک هاوردەکردنی پەیینی کیمیاوی سنوردار بکرێت و  گرنگیی بدرێت بە بازاڕی پەیینی ئۆرگانیک. پەیینی ئۆرگانیکیش، وەک ئەم توێژەرە ئاماژەی بۆ دەکات، ئەگەر پاشەڕۆی پەلەوەر یان ئاژەڵ بێت، ناکرێت بەڕێژەیەکی زۆر و ڕاستەوخۆ بکرێتە سەر زەوییەکە، چونکە ئەم پەیینەش هەندێک جۆری نەخۆشی و بەکتریای تێدایە و دەگوازرێنەوە بۆ ناو خاک، بۆیە دەبێت ئەویش چەند گۆڕانێکی بەسەردا بێت و بکرێت بە پەیینی کۆمپۆست واتە شی بووەوە. دواتریش جۆر و کوالیتی کۆمپۆستەکە دیاری بکرێت و بەپێی پێویستی زەوییەکە و بەرهەمەکە بەکاربێت. جووتیار خالید جێگری بەڕێوەبەری کشتوکاڵی سلێمانی لەم بارەیەوە، دەڵێت "بەکارهێنانی پەینی کیمیایی بابەتێکی زانستییە و پێویستیەکی ڕووەکییە، وەک چۆن مرۆڤ پێویستی بە خۆراکە بەهەمان شێوە ڕووەکیش پێویستی بە خۆراکە، بەڵام دەبێت دڵنیابین لەوەی کە ڕووەکەکە پێویستی پێیەتی و پێشتر ئامادەکاری کرابێت و پشکنین بۆ ڕووەک و خاک و جۆری پەیینەکەش کرابێت. لە هەرێمی کوردستان بەهۆی کەمی بوونی تاقیگە و زۆری تێچووی پشکنین، زۆربەی کات جووتیار ئامادەی ئەم پشکنینانە نییە کە ئەمەش دووجار زیانی پێدەگەیەنێت: جارێک کە نازانێت خاکەکەی چی تێدایە، جارێکیش دەکەوێتە بەردەستی بازرگانەکان و بە ئارەزووی خۆیان ئاراستەی دەکەن لەپێناو قازانج. باجی ئەمەش زۆرە و کاتی پێگەیشتنی بەرهەمەکانیان جووتیاران گلەیی ئەوە دەکەن کە قازانجیان نەکردووە". جووتیار خالید دەگێڕێتەوە کە بەڕێوەبەرایەتی کشتوکاڵ و لقەکانی، کار دەکەن لەسەر ئەوەی ڕێنماییەکانیان لەسەرجەم قەزا و ناحییەکاندا، پاڵنەری جووتیاران بێت کە هەم پەیینی کیمیایی کەم بەکاربهێن هەم ماددە قڕکەرەکانیش کە هۆکاری پیسبوونی ژینگە و بەرهەمی ناتەندروستن. وەک باسی دەکات، لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی و لقەکانییەوە، چەندین جار خولی کشتوکاڵی بۆ هۆشیارکردنەوەی جووتیاران لەسەر کاریگەریەکانی زیاد بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی کراوەتەوە و دەرئەنجامی باشی هەبووە. پێنجوێن و بازیان لەو شوێنانەن لە دەستپێکی وەرزی کشتوکاڵەوە پشکنینی تاقیگەیی بۆ خاک و ئاو کراوە، وەک دیاریکردنی ڕێژەی پەیینی کیمیایی لەناو خاکدا، هەروەها دیاریکردنی کانزا خۆراکییەکان ناو ئەو ئاوەی بەکاری دەهێنن. ئەم دیارکردنەش بەگوێرەی قسەکانی جووتیار خالید، یارمەتی ئەوە دەدات بڕی ئەو پەیینە کیمیاییە دیاری بکرێت کە جووتیارەکان بەکاری دەهێنن، چونکە لە ئاوەکەدا بڕێک لە کانزاکان هەن و پێویست بە پەیینی کیمیایی زۆر ناکات. ئەمەش یەکێکە لەو ڕێگایانەی لە ڕووی تێچوون و قازانجەوە دەرەنجامی باشی بۆ جووتیارەکان هەبووە. هەموو ئەو چیرۆکانەی لەم ڕاپۆرتەدا هاتوون و هەروەها زانیاری و ڕاوبۆچوونی پسپۆرەکان، ڕاستیی کاریگەرییە خراپەکانی ماددە قڕکەرەکان و پەیینی کیمیایی لەسەر خاک  زیاتر ڕوون دەکەنەوە. بەردەوامبوونیش لە  بەکارهێنانیاندا بەبێ ڕێنماییە زانستییەکان، خاکە کشتوکاڵییەکان لەبەرهەم دەخات. ئەمەش تەنها بەهۆشیاریی جوتیاران و ڕێنماییەکان چارەسەر نابێت، بەڵکو پێویستی یاساو تەشریعاتی نوێ هەیە لە بواری کشتوکاڵ و پاراستنی سیستمی ژینگەیی لە کوردستاندا، هەروەها هەمە-جۆریی ناو خاک. * ئەم راپۆرتە لەچوارچێوەی پرۆژەی رۆنامەوانی ژینگەیی عێراق بەرهەمهاتووە كە ئينتەر نیوز پاڵپشتی دەكات یاسا و ڕێنماییە بەرکارەکان ناتوانن ژینگە بپارێزن خاکەکە تینوویەتی؛ وشکایەتیی زەوی لە ڕۆژئاوای هەولێر

(درەو): عومەر سەید عەلی وەكو رێكخەری گشتیی بزوتنەوەی گۆڕان، لە فەرمانگەی دادنوسی سلێمانی، بریكارنامەیەكی گشتیی بۆ (دانا ئەحمەد مەجید) كردەوە. بەپێی دەقی ئەو نوسراوەی كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، لە بریكارنامەكەدا، عومەر سەید عەلی هەموو دەسەڵاتەكانی خۆی وەكو رێكخەری گشتیی بەخشیوە بە (دانا ئەحمەد مەجید).  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە نوسینی ئەم بریكارنامەیە، عومەر سەید عەلی بە نوسراوێك فەرمانگەی پارتە سیاسییەكانی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئاگاداركردوەتەوە لەوەی دەسەڵاتەكانی رێكخەری گشتیی دەگوازرێتەوە بۆ (دانا ئەحمەد مەجید).  بڕیاربوو پرۆسەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا لەرێگەی هەڵبژاردنەوە ئەنجام بدرێت، بەڵام بەهۆی تێبینی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان لەسەر دەستوریی ناوخۆیی بزوتنەوەكە، ئەم پرۆسەیە پەیكەوتووەو ئێستا لەرێگەی بریكارنامەكە ئەنجام دەدرێت.  دەقی بریكارنامەكە  

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەولێر ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی پلەی یەکەمی گرتووە و (262 هەزار و 800) دەنگی بە ڕێژەی (59%)ی دەنگەکانی بەدەست هێناوە. لە کاتێکدا لە ساڵی (2018) ژمارەی دەنگەکانی نزیکەی (322 هەزار) دەنگ بووە. 🔹 نەوەی نوێ بە پلەی دووەم دێت و (79 هەزار و 245) دەنگی بە ڕێژەی نزیک لە (18%)ی بەدەستهێناوە. لە هەڵبژاردنی پێشتری ئەنجومەنی نوێنەران لەدوای یەکێتییەوە هاتبوو (70 هەزار و 833) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 یەکێتی سێیەم بووەو (65 هەزار و 862) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (15%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. لە کاتێکدا لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) پلەی دووەمی هەبووە بە (79 هەزار و 745) دەنگ. 🔹 کۆمەڵی دادگەری چوارەم بووەو (19 هەزار و 517) دەنگ و ڕێژەی (4.4%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای هەولێری بەدەستهێناوە. بەڵام لە ساڵی (2018) ژمارەی دەنگەکانی سەروو (36 هەزار) دەنگ بووە. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان و یەکگرتووی ئیسلامی، پلەی پێنجەم و شەشەمیان هەیە، هەریەکەو بە ڕێژەی (1%) دەنگەکانیان بەدەستهێناوە. لە کاتێکدا لە هەڵبژادنی پێشتووتری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە هەردووکیان سەرو (65 هەزار) دەنگیان هەبووە. یەکەم؛ بازنەی پارێزگای هەولێر لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای هەولێر بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای هەولێر و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی کە دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (262 هەزار و 800) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (59%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدا بووەو (79 هەزار و 245) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (18%). -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) پلەی سێیەمیان گرتووە و (70 هەزار و 107) دەنگیان بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (16%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدا بووەو (19 هەزار و 517) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (4.4%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدا بووەو (3 هەزار و 990) دەنگی بەدەستهێناوە بە نزیکەیی (1%). -    سەرجەم لایەنەکانی دیکە (8 هەزار و 594) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (2%). 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لە سنوری پارێزگای هەولێر بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای هەولێر و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی، لە هەڵبژاردنی (12/5/2018) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (321 هەزار و 920) دەنگی بەدەستهێناوە. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە پلەی دووەمدا بووەو (79 هەزار و 745) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ پلەی سێیەمی گرتوبوو بە (70 هەزار و 833) دەنگ. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری بە پلەی چوارەم هاتبوو بە (50 هەزار و 537 دەنگ). -    بزوتنەوەی گۆڕان (40 هەزار و 863) دەنگی بەدەستهێنابوو، پلەی پێنجەمی گرتبوو لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر. -    کۆمەڵی دادگەری بە بەدەستهێنانی (36 هەزار و 422) دەنگ لە پلەی شەشەمدا بووە. -    یەکگرتووی ئیسلامی لە پلەی حەوتەمدا بووەو تەنها (24 هەزار و 475) دەنگی بەدەستهێناوە بۆ بەرچاوڕونی ئاستی دەنگی لایەنەکان لە هەردوو هەڵبژاردنی (2018 و 2021)ی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر بڕانە خشتەی چارتەکەی خوارەوە.     دووەم؛ پارێزگای هەولێر لە چوارچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەولێر پێکدێت لە (قەزای ناوەندی هەولێر، دەشتی هەولێر، سۆران، شەقڵاوە، کۆیە، خەبات، چۆمان، ڕەواندز و مێرگەسور) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (2 هەزار و 203) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای هەولێر دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا، کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر بریتییە لە (ملیۆنێک 11 هەزار و 348) دەنگدەر، بەشێوەیەک (928 هەزار و 823) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (82 هەزار و 525) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.

وینثرۆپ رۆجەرز، تایبەت ( بە درەو) دەنگدەرانی ئەمریکا لە ٥ی نۆڤەمبەر دەچنە سەر سندوقەکانی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکی نوێ. پارتی کۆمارییەکان دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی پێشووی ئەمریکایان کاندیدکردووە، کە هەوڵدەدات ئەو پۆستە وەربگرێتەوە کە لە ساڵی ٢٠٢٠دا لەدەستیدا. سەرۆک جۆ بایدن، ئەو کەسەی کە لە هەڵبژاردنی پێشوو بەسەر ترەمپدا سەرکەوت، لە سەرەتای هاوینی ئەمساڵدا بە شێوەیەکی کتوپڕ ڕەتیکردەوە بەردەوام بێت لە هەڵمەتی دووبارە هەڵبژاردنەوەی لە وەڵامی نیگەرانییەکانی کە سەبارەت بە تەمەنەکەی دروست بوبون. لەبری ئەوە دیموکراتەکان کامالا هاریس جێگری سەرۆک کۆماریان کاندید کرد. ئەگەر سەرکەوتن بەدەست بهێنێت یەکەم ژنە کە دەبێتە سەرۆکی ئەمریکا. تەنها چەند هەفتەیەکی ماوە، پێشبڕکێکە نزیکە. چاودێرانی کوردستان و عێراق و سەرتاسەری جیهان پرسیار دەکەن کە چی ڕوودەدات؟ بۆ زۆر کەس پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەمریکا دەکرێت تێگەیشتنی ئاڵۆز بێت، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی چەند لایەنێکی سەرەکی ئاسانتر تێدەگەیت. ئەمریکا سیستەمێکی بەرێوەبردنی فیدراڵی هەیە و سیستمی ناسراو بە "کۆلێجی هەڵبژاردن" بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی دیاری بکات کێ دەبێتە سەرۆک. هەر ویلایەتێک ژمارەیەک دەنگی پێدەدرێت، بە شێوەیەکی رێژەیی و بە نزیکەی قەبارەی دانیشتووانەکەی. بۆ نموونە ویلایەتی کالیفۆرنیا گەورەترین ویلایەتە و بە 54 دەنگ زۆرترین نوێنەری دەبێت، لەکاتێکدا ویلایەتە بچووکەکانی وەک وایۆمینگ و ڤێرمۆنت تەنها سێ دەنگیان هەیە. بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆکایەتی، کاندید دەبێت لانیکەم ٢٧٠ دەنگی هەڵبژاردن – دەنگی ئەندامانی "کۆلێجی هەڵبژاردن"- بەدەستبهێنێت. کۆی ژمارەی ئەو دەنگانەی کە کاندیدێک لە سەرانسەری وڵاتەوە بەدەستی دەهێنێت - کە بە "دەنگی جەماوەری" ناسراوە – پەیوەندیدار نییەو نابێتە پیوەر بۆ هەڵبژاردنی. لە ڕاستیدا لە دوو خول لە شەش خولی ڕابردوودا - جۆرج بوش لە ساڵی ٢٠٠٠ و ترەمپ لە ساڵی ٢٠١٦ - براوە لەسەر ئاستی دەنگی جەماوەر بە گشتی دەنگی کەمتری بەدەستهێنا، بەڵام هێشتا هەڵبژێردرا چونکە دەنگی زیاتری "کۆلێجی هەڵبژاردن"ی بەدەستهێنابوو. زۆربەی ویلایەتەکان هەموو ئەندامە هەڵبژێردراوەکانیان دەنگ دەدەنە هەرکەسێک کە ویلایەتەکە بباتەوە، هەرچەندە دوو ئیستیسنای تێدایە. لایەنەکان دەیانەوێت لە زۆرترین ویلایەتدا لە پلەی یەکەمدا بن، بە تایبەت ئەگەر دانیشتووانی زۆریان هەبێت وەک نیویۆرک یان تەکساس. بەڵام زۆر ویلایەت هەن کە مەیلی سیاسیان ڕوونە و دەتوانرێت پێشوەختە پێشبینی دەرئەنجامەکەی بکرێت. بۆ نموونە دیموکراتەکان تا ڕادەیەکی زۆر دڵنیان لەوەی لە شوێنێکی وەک مەسەچیوسس سەرکەوتن بەدەستدەهێنن، لەکاتێکدا کۆمارییەکان بە دڵنیاییەوە لە ویلایەتی تێنسی دەیبەنەوە. هەر خولێکی هەڵبژاردن چەند (ویلایەتێکی خۆڵەمێشیی یان سوینگ ستەیت) هەیە کە پێشبینی کراو نین و دەکرێت دەنگەکانیان بە هەر دوو ئاڕاستەکەدا بڕوات. بەو پێیەی ئەمریکا زۆر بە یەکسانی لە نێوان کۆمارییەکان و دیموکراتەکاندا دابەش بووە، ئاڕاستەی دەنگدانی ئەم ویلایەتانە زۆر گرنگ دەبێت. ئەوان ئەو ویلایەتانەن کە پێشبڕکێکە یەکلایی دەکەنەوە. لە هەڵبژاردنی ئەمساڵ، ٢٠٢٤دا، حەوت ویلایەتی سوینگ هەیە کە هەریەک لە کاندیدەکان چانسی باشی هەیە بۆ سەرکەوتن: پێنسیلڤانیا (کە ١٩ دەنگی هەڵبژاردنی هەیە)، کارۆلینای باکوور (١٦)، جۆرجیا (١٦)، میشیگان (١٥)، ئەریزۆنا (١١)، ویسکۆنسن ( 10) و نیڤادا (6). هاریس و ترەمپ لەم ویلایەتانەدا چەندین گردبوونەوە ئەنجام دەدەن و پارەیەکی زۆر لە ڕیکلامە تەلەفزیۆنییەکان خەرج دەکەن بۆ ئەوەی دەنگدەران ڕازی بکەن پشتگیریان بکەن. هەرکامیان بتوانێت لەم ویلایەتانەدا بەشی پێویست دەنگ بهێنێت، دەبێتە سەرۆک. لە ئێستادا هاریس لە تێکڕای ڕاپرسییەکاندا کەمێک لە پیشە، بەڵام ئەوە لەگەڵ زیادکردنی ڕاپرسییە نوێیەکاندا دەگۆڕێت. تا نووسینی ئەم ڕاپۆرتە، لە ویلایەتی پێنسیلڤانیا و میشیگان و ویسکۆنسن پێشەنگە. تەنها ئەم سێ ویلایەتە ژمارەی دەنگی پێویستی کۆلێجی هەڵبژاردنیان هەیە کە لەگەڵ دەنگی ویلایەتە جێگیرەکان دەنگەکانی هاریس بگەیەننە ٢٧٠ دەنگ و کۆشکی سپی مسۆگەر بکات. هاریس هەروەها لە ویلایەتی نیڤادا لە پێشە. ترەمپ لە ویلایەتی ئەریزۆنا و کارۆلینای باکوور و جۆرجیا کەمێک لەپێشترە ، بەڵام ئەمانە بەس نابن بۆ سەرکەوتن. بەڵام هێشتا دەرفەرتی باشی لەبەردەمە بۆ بردنەوە ئەگەر هاریس تووشی کۆسپ ببێت. پێشبڕکێکە لە ڕادەبەدەر نزیکە. پێنسیلڤانیا بە تایبەتی بۆ هەڵمەتی بانگەشەی هەردوو کاندیدەکە گرنگە. ژمارەیەکی زۆر دەنگی هەیە - زیاتر لە هەریەکێک لە ویلایەتەکانی تری سوینگ - و مێژوویەکی هەیە لە هەڵبژاردنی هەردوو کاندیدی کۆماری و دیموکرات بۆ سەرۆکایەتی و کۆنگرێس و لەسەر ئاستی ویلایەتەکانیش. دوو شاری گەورەی هەیە بە ناوەکانی فیلادلفیا و پیتسبورگ. ئەمانە بەهۆی زۆری ژمارەی دانیشتووانیانەوە ناوچەی دەوڵەمەندن بە دەنگ. زۆرێک لە گەنجان و ڕەشپێستەکان و ئەندامانی سەندیکاکانی کرێکاران لەوێ دەژین کە زۆرینەیان دەنگ بە دیموکراتەکان دەدەن. لە نێوان ئەم دوو شارەدا، ناوچەی گوندنشینی بەرفراوان هەیە، کە دەنگدەران مەیلیان بۆ کۆماریخوازەکانە. زۆرینەی خەڵکەکەی سپی پێستن و زیاتر محافزکارن وەک لە دەنگدەرانی شارەکان. هەروەها لەو نێوەندەشدا شارەدێ و شارە بچووکەکانیش هەن کە تێکەڵەیەک لە دەنگدەریان هەیە. هاریس پێویستی بە سەرکەوتن دەبێت بە جیاوازییەکی زۆر گەورە لە فیلادلفیا و پیتسبورگ و شارە بچوکەکان بۆ ئەوەی باڵانسی هێزی ترەمپ لە ناوچە گوندنشینەکانی ویلایەتەکەدا بکاتەوە. ئەگەر بتوانێت ئەمە بکات، ئەوا پێنسیلڤانیا دەباتەوە - و بە ئەگەرێکی زۆرەوە کۆشکی سپیش دەباتەوە. لە ١٠ی ئەیلولدا ترەمپ و هاریس لە شاری فیلادلفیا لە دیبەیتێکدا روبەڕووی یەکتر بوونەوە. لەسەر چەندین بابەت پێکدادان ڕویدا، لەوانە ئابووری، کۆچبەران، لەباربردنی منداڵ و سیاسەتی دەرەوە. دواتر ڕاپرسییەکان دەریانخست کە زۆرینەی دەنگدەران پێیانوابوو هاریس سەرکەوتو بووە لە ڕوبەڕوبونەوەکەدا، لەبەر ئەوەی زیاتر لەسەرخۆ و هاوسۆز بووەو ئامادەکاری باشتری کردوو. لە بەرامبەردا ترەمپ زۆر سەرنجی لەسەر ترسەکان بوو سەبارەت بە کاریگەرییەکانی کۆچبەران و درۆی ڕەگەزپەرستانەی بڵاودەکردەوە. هەر بۆیە ڕەخنەی زۆری لێگیرا، لەوانەش لەلایەن ئەندامانی پارتەکەی خۆیەوە. دیبەیتەکە جیاوازییەکی گەورەی ئەو دوو کاندیدەی بۆدەنگدەرانیان ئاشکرا کرد، کە زۆربەیان تازە دەستیان کردووە بە گرنگیدان بە هەڵبژاردنەکان. تەنها ئەوە دەبێتە هۆی بەهێزکردنی پەسەندکردنی پێشوەختەی دیموکراتەکان و کۆمارییەکان، بەڵام پێدەچێت ترەمپ لەناو دەنگدەرانی خۆڵەمێشیدا زیانی بەخۆی گەیاندبێت بەهۆی ئەدای خراپیەوە. لە ڕاستیدا ئەو ڕەتیکردووەتەوە جارێکی دیکە دیبەت لەگەڵ هاریس بکاتەوە، پێدەچێت بۆ ئەوەبێت کە خۆی لە شەرمەزارکردن بەدوور بگرێت بۆ جاری دووەم. هێشتا مانگ و نیوێک ماوە بۆ هەڵبژاردنی ٥ی نۆڤەمبەر، ئەمە ماوەیەکی زۆرە لە سیاسەتدا و لەم نێوەندەدا زۆر شت دەگۆڕێت. جگە لەوەش ڕاپرسییەکان مەرج نییە وێنەیەکی تەواو بخەنەڕوو، وەک ئەوەی کاتێک ترەمپ بە پێچەوانەی ڕاپرسییەکان بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠١٦دا هەڵبژێردرا. بەڵام بۆ ئێستا وا دیارە هاریس چانسێکی زیاتری هەیە لەسەر بنەمای ڕاپرسی لە ویلایەتە سەرەکییەکانی سوینگ وەک پێنسیلڤانیا، میشیگان و ویسکۆنسن. هەروەها لە دوای هاتنە دەرەوەی لە دیبەیتە سەرکەوتووەکەی، هاریس وزەو هێزێکی زیاتری هەیە وەک لە ترەمپ. بەڵام لە چەند هەفتەی داهاتوودا چاوێکی وردی لەسەر ویلایەتەکانی سوینگ دەبێت. لێرەدایە کە پێشبڕکێکە دەباتەوە یان دەدۆڕێت.   The US election will come down to the “swing states,” but Harris has an advantage over Trump    

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە و ناحییەکانی سیروان و هەورامان) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 یەکێتی پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بە ڕێژەی (32%)ی دەنگەکان بەدەست هێناوە. 🔹 نەوەی نوێ بە پلەی دووەم دێت و (102 هەزار و 922) دەنگی بە ڕێژەی (28%) بەدەستهێناوە. 🔹 پارتی سێیەم بووەو (51 هەزار و 414) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (28%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە. 🔹 کۆمەڵ چوارەم بووەو (39 هەزار و 781) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (11%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوە. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان، پێنجەم بووەو (17 هەزار و 846) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوە. 🔹 یەکگرتوو شەشەم بووەو (15 هەزار و 852) دەنگ و زیاتر لە ڕێژەی (4%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەستهێناوە. یەکەم؛ ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون (بەبێ دەنگی لایەنەکانی لە پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) لە بازنەی (3)ی پارێزگای سلێمانی ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەو چاتی ژمارە (1))دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان کە هاوپەیمانیان هەبوو) پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (32%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدایە بە (102 هەزار و 922) دەنگ و بە رێژەی (28%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدایەو (51 هەزار و 414) دەنگی هەیە بە رێژەی (14%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدایەو (39 هەزار و 781) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (11%). -    بزوتنەوەی گۆڕان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کە هاوپەیمانیان هەبوو) و لە (4) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدایەو (17 هەزار و 846) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (5%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی شەشەمدایەو (15 هەزار و 852) دەنگی بەدەستهێناوە بە زۆرتر لە ڕێژەی (5%). -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو لەگەڵ لایەنەکانی دیکە (22 هەزار و 283) دەنگیان هەیە بە رێژەی (6%). خشتەو چارتی (1) دووەم؛ دەنگی لایەنەکان لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (2018 و 2021) لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە. 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران (12/5/2018) لە سنوری پارێزگای سلێمانی بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان پلەی یەکەمی گرتووە و (259 هەزار و 378) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    بزوتنەوەی گۆڕان بە پلەی دووەم هاتوەو (154 هەزار و 947) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    نەوەی نوێ لە پلەی سێیەمدا بووەو (63 هەزار و 760) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی چوارەمدا بووەو (51 هەزار و 563) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی پێنجەمدا بووەو (48 هەزار و 706) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری لە پلەی شەشەمدا بووەو (46 هەزار و 552) دەنگی بەدەستهێنابوو. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها (30 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوەو لە پلەی حەوتەمدا بووە. 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو سەرجەم قەزاکان کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە، بەجۆرێک؛ -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) پلەی یەکەمییان گرتووە و (141 هەزار و 660) دەنگیان بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (36%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدا بووەو (106 هەزار و 318) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (27%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدا بووەو (54 هەزار و 891) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (14%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدا بووەو (44 هەزار و 639) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی سەروو (11%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدا بووەو (22 هەزار و 876) دەنگی بەدەستهێناوە بە نزیکەیی (6%). -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو پلەی شەشەمیان گرتووە و (16 هەزار و 885) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (4%). -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان پلەی حەوتەمی گرتووە و (2 هەزار و 749) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی کەمتر لە (1%). تایبەت بە بەراوردی دەنگی لایەنەکان لە هەردوو هەڵبژاردنی ڕابردوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)) خشتەو چارتی (2) سێیەم؛ پارێزگای سلێمانی لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لە 20/10/2024 بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی بایەخ دەبێت بازنەی پارێزگای سلێمانییە، کە (36 کورسی) گشتی  و (2) کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای سلێمانی پێکدێت لە قەزای ناوەندی سلێمانی و (شارباژێڕ، ماوەت، قەرەداغ، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، پشدەر، ڕانیە، دوکان، کەلار، دەربەندیخان، کفری و چەمچەماڵ) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکان. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (2 هەزار و 364) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 78 هەزار و 687) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 3 هەزار و 772) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (74 هەزار و 915) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە.    

(درەو): هەناردەی عێراق لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بەرێژەی 15.7% پاشەكشێی بەخۆوە بینیوە، تەنانەت نەوت كە رێژەی 96.7%ی تێكڕای هەناردەی پێكهێناوە، ئەویش بەرێژەی 16.4% پاشەكشێی كردووە.  بانكی ناوەندیی عێراق لە راپۆرتێكدا ئاشكرایكرد، هەناردەی كاڵای عێراق لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە بڕی (23 ملیارو 474 ملیۆن) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە لە هەمان ماوەی ساڵی رابردوودا بەهای هەناردە بریتی بووە لە (27 ملیارو 847 ملیۆن) دۆلار.  بە بەراوردكردنی ئاستی هەناردە لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵ و چارەكی یەكەمی ساڵی رابردوو، دەردەكەوێت لە 2024دا ئاستی هەناردەی عێراق بە رێژەی 15.7% دابەزیوە. نەوت كە رێژەی 96.7%ی تێكڕای هەناردەی كاڵای عێراقی لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا پێكهێناوە، ئەویش لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بەرێژەی 16.4% پاشەكشێی كردووە، بانكی ناوەندی هۆكاری ئەمە بۆ دابەزینی نرخی نەوت بەرێژەی 10.7% دەگەڕێنێتەوە.  "هەناردەی بەرهەمە نەوتییەكانیش كە نەفتاو گازوایل و بەرهەمەكانی تر دەگرێتەوە، لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا رێژەی 2.5%ی هەناردەی كاڵای عێراقی پێكهێناوە" راپۆرتەكەی بانكی ناوەندیی وا دەڵێ.  هەرچی كاڵاكانی ترە، بەهەموویانەوە رێژەی 0.6%ی تێكڕای هەناردەی چارەكی یەكەمی ئەمساڵی عێراقیان پێكهێناوە، كە رێژەیەكی زۆر كەمەی خۆی دەبینێتەوە كە هەندێك كەلوپەلی پیشەسازی و خۆراك و خواردنەوە سەرەتاییەكانی تایبەت بە خێزان.

درەو: رۆژنامەی "نیویۆرك تایمز"ی ئەمریكی، راپۆرتێكی بە ناونیشانی (حەماس و حوسیەكان نوسینگەیان لە بەغداد كردووەتەوە، كە رەنگدانەوەی بەرەوپێشچوونی پەیوەندی ئەو دوو گروپەیە لەگەڵ عێراق، لەكاتێكدا تاران كاردەكات لەسەر بونیادنانی هێزێكی هەرێمایەتی) كە لەلایەن  (Alissa J. Rubin) نوسراوە: 🔹هیچ لافیتەیەك لەسەر دەرگای بارەگای نوێی مەكتەبی سیاسی حەماس لە بەغداد هەڵنەواسراوە، شوێنەكەش لەژێر چاودێرییەكی توندایە، رێوشوێنێكی هاوشێوەش لە نوسینگە نوێیەكی حوسیەكان گیراوەتەبەر، كە مەودایەكی كورتیان لەنێواندایە بە ئۆتۆمبیل.   🔹بەرپرسە حكومییەكانی عێراق لەسەرەتای ئەم هاوینەدا، بە بێدەنگی رێگەیان داوە بە دوو گروپە چەكدارە ، كە ئێران پشتیوانیان دەكات، بوونیان لەبەغداد هەبێت، دوای ساڵانێك لەسەردانیكردنی نوێنەرەكانیان. 🔹ئەم پێشهاتە لەكاتێكدایە، بەرپرسانی عێراق بە ئاشكرا رەتیدەكەنەوە، سەرەڕای ئەوەی وێنەی ئەو گروپانە لە عێراق لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بڵاودەكرێنەوە. 🔹كردنەوەی ئەو نوسینگە نوێیانە، رەنگدانەوەی پەرەسەندنی رۆڵی عێراقە، لە جەنگی شاراوەی نێوان ئێران و ئیسرائیل و ویلایەتە یەكگرتووەكان.   🔹ماوەی زیاتر لە (20)ساڵ و لە دوای هێرشی ئەمریكا بۆسەر عێراق و روخاندنی دیكتاتۆریەت، عێراق تێكۆشا بۆ پاراستنی هاوسەنگی لەنێوان ئێران و ئەمریكا. 🔹تەرازووەكە وردە وردە لە بەرژەوەندی ئێران كەوت بەلادا، تاران بەشێوەیەكی چڕ كاریكرد بۆ بەهێزكردنی هەموونی خۆی لەڕێی گروپەكانی هاوپەیمانی. 🔹ئەوەش بەشێكە لە هەوڵێكی گەورەتر كە تاران دەیدات بۆ بونیادنانی كوتلەیەكی هەرێمایەتی لە هێزە شیعیەكان، كە درێژدەبێتەوە بۆ لوبنان لەگەڵ حزبوڵا، تا دەگاتە یەمەن لەگەڵ حوسیەكان. 🔹لەم ساڵانەی دوایدا ئێران هانی حكومەتی عێراقیدا بۆ دەستەبەركردنی بەرگێكی شەرعی بۆ میلیشیا چەكدارەكان لەوڵات، كە هەندێكیان هاوپەیمانی ئێرانن، وێڕای گروپە چەكدارە سوننی و مەسیحی و ئێزدیەكان سەربەوان، لەڕێی ئەوە بكرێن بە بەشێك لە دەزگا ئەمنیەكانی عێراق. 🔹بەهۆی زیادبونی هەژموونی ئێران، سەركردەكانی عێراق رازیبوون كاتێك حوسیەكان و حەماس خواستی كردنەوەی نوسینگەیان هەبووە. 🔹هەندێك لە بەرپرسانی حكومەتی عێراق دەڵێن: خۆشحاڵ نین بە هاتنی میوانە تازەكانیان، بەڵام توانای ئەوەیان نیە رێگەیان لێبگرن، بەهۆی بەهێزی حزبە سیاسیەكانی نزیك لە ئێران. 🔹ئامانجی دانانی ئەو نوسینگانە بەشێوەیەكی سەرەكی بۆ بەهێزكردنی رایەڵەكانی پەیوەندییانە لە عێراق. 🔹كردنەوەی دوو نوسینگەی نوێ‌، یەكێكیان بۆ حەماس كە گروپێكی سوننەیە، نوسینگەیەكیش بۆ حوسیەكان، كە گروپێكی شیعەیە، رەنگدانەی ئاستی ئەو گۆڕانەیە كە بەسەر سیاسەتی عێراقدا هاتووە لە دوای سەدام حسێنەوە. 🔹حزبە شیعییەكان هەژموونیان بەسەر سیاسەتی عێراقی ئەمڕۆدا كردووە، كە پەیوەندی بەهێزیان هەیە بە ئێرانەوە، ئەو گۆڕانكاریە دەرفەتی بەرەوپێشچوونی بۆ گروپانە رەخساندووە، لەگەڵ بەهێزكردنی ئەوەی ناسراوە بە بەرەی بەرهەڵستكاران، كە تۆڕی چەكداریی ئێرانە لەسەرانسەری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و، تەرخانكراوە بۆ روبەڕوبونەوەی هەژموونی ئەمریكاو ئیسرائیل لە ناوچەكە.   🔹یەكێك لە مەترسیەكان بوونی ئەو ژمارە زۆرەی گروپەكانی هاوپەیمانی ئێرانە لە عێراق، كە رەنگە پاڵ بە ئیسرائیلەوە بنێت ناوخۆی عێراق بۆردومان بكات، ئەوەش ببێتە هۆی شڵەژاندی زیاتری سەقامگیری ناوچەكە. 🔹لەهەمان كاتدا، ترسی ئەوەش لە گروپە چەكدارە عێراقیەكان هەیە، هاوكاری بەردەوامی گروپەكانی تری هاوپەیمانی ئێران بكەن و، هەماهەنگی بكەن بۆ هێرشكردنە سەر ئیسرائیل. 🔹گروپە عێراقیەكان هاوشانی حوسیەكان رایانگەیاندووە، بەشێوەیەكی هاوبەش لەمانگی حوزەیراندا هەشت هێرشیان بۆ سەر ئیسرائیل ئەنجامداوەو مانگی تەمموزیش سێ‌ هێرش. 🔹حەماس نوسینگەكەی لە بەغداد لە گەڕەكی (عرصات) كردووەتەوە، كە گەڕەكێكی چینی مامناوەندەو تێكەڵەیەك لەخانونی دوو نهۆمی لەخۆدەگرێت، كە لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا بونیادنراوە. 🔹كۆنتڕۆڵی بەشێكی ئەو ناوچەیە لەژێر دەستی كەتیبەكانی حزبوڵادایە، كە دیارترین گروپی چەكداری  شیعەی عێراق و هاوپەیمانی ئێرانەو نهێنی ترینیشانە. 🔹محەمەد حافی، ئەندامی مەكتەبی سیاسی حەماس بۆ پەیوەندییە عەرەبی و ئیسلامیەكان، نوێنەری حەماسە لە بەغداد، مانگی رابردوو لە پەیوەندیەكی تەلەفونیدا لەگەڵ رۆژنامەی نیویۆرك تایمز، رەتیكردەوە قسەبكات و وتی: رێگەی قسەكردنم پێنەدراوە لەگەڵ میدیاكان. 🔹حافی، كە كەتیبەكانی حزبوڵا بەرپرسیارێتی رێوشوێنە ئەمنیەكانی لە ئەستۆ دەگرن، چاویكەوتووە بە ژمارەیەك لە گروپ و كەسایەتیە عێراقیەكان لە شیعەو سوننە.

ڕاپۆرتی؛ ڕێکخراوی روونبین بودجەی عێراق لەیاسای بودجەی حکومەتی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٤  ئاستی هەناردەی نەوتی عێراق بە ٣  ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە دیاری کراوە لە ناویشیدا ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم هەیە.  نرخی هەربەرمیلێک نەوت بە  ٧٠ دۆلار خەمڵیندراوە و نرخی ئاڵوگۆڕی دۆلارێک بە ١٣٠٠ دینارە. بۆیە داهاتی ئەو نەوتە خاوە بریتی یە لە ١١٦ ترلیۆن و ٢٥٢ ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دینار، هەروەها بڕی یەک ترلیۆن دینار دانراوە وەکو داهاتی بەرهەمە نەوتییەکانی تر.  کە هەمووی بەسەریەکەوە داهاتە نەوتییەکان لەساڵەکەدا دەکاتە ١١٧ ترلیۆن و ٢٥٢ ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دینار. هەروەها داهاتی نانەوتیش مەزەندە کراوە بە ١٧ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار و ٤١٩ ملیۆن و ٦٣ هەزار دینار. واتە کۆی داهاتی عێراق دەکاتە ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٢ ملیارو ٩١٩ ملیۆن دینار، بەپێی یاسای بودجە. بڕوانە ((خشتەی (1 و 2)) خشتەی (1 و 2)                    داهاتی حەوت مانگی عێراق بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ  لەماوەی حەوت مانگی ساڵی ٢٠٢٤دا کۆی داهاتی نەوتی و نانەوتی حکومەتی فیدراڵ ٧٧ ترلیۆن و ٤٧٥ ملیار و ٥٠٢ ملیار دیناربووە لە کاتێکدا بەپێی ئەوداهاتەی کە لە یاسای بودجەدا دیاری کراوە بۆ حەوت مانگ دەبوایە ٧٨ ترلیۆن  ٤٨٩ ملیار و ٢٠٢  ملیۆن دینار بێت. کۆی داهاتی نەوتی ئەو حەوت مانگە بریتی بووە لە ٦٩ ترلیۆن و ١٥٧ ملیار و ٦١٨ ملیۆن دینار و کۆی داهاتی نانەوتی ئەو ماوەیە بریتی بووە لە ٨ ترلیۆن و ٣١٧ ملیار و ٨٨٣ ملیۆن دینار.      لەگەڵ ئەوەی لەو حەوت مانگەدا نرخی نەوت لە سەروو ٧٠ دۆلارەوە بووە بەڵام هێشتا کورتهێنان هەبووە لەکۆی داهاتی چاوەڕوانکراو بە بڕی ١ ترلیۆن و ١٣ ملیار و ٧٠٠ملیۆن دینار. کورتهێنانەکەش بۆ کەمی داهاتی ناوخۆ دەگەڕیتەوە. بڕوانە (خشتەی (3))     لەگەڵ ئەوەی عێراق لە ناو ڕێکخراوی ئۆپیکدا پابەندە بەوەی ئاستی بەرهەمی سنورداربکات،  بەڵام  لەماوەی حەوت مانگی رابردوودا زۆر پابەند نەبووە بەو ڕێژەیەی بۆی دەستنیشانکراوە، لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی کات ئاستی هەناردەی نەگەشتووەتە ٣.٥ ملیۆن بەرمیل. بەتێکڕا ١٠٠ هەزار لەژێر ئەو بڕەوە بووە کە لە یاسای بودجەدا دەستنیشان کراوە.  بڕوانە (خشتەی (4))     پابەند بوون بەو برەی کە دیاری دەکرێت لە لایەن ئۆپیکەوە بۆ وڵاتانی بەرهەم هێن سوودی هەیە، لەلایەک نرخی نەوت بەبەرزی رادەگرێت لەلایەکی تریش بە نەوتێکی کەمتر داهاتێکی زیاتری دەست دەکەوێت و مەترسی داشکانی نرخی نەوت کەمتر دەبێتەوە. نرخی نەوت نرخی نەوت پەیوەستە بە خواست و خستنە ڕووەوە.  خواست راستەوخۆ پەیوەستە بە بوژانەوەی ئابووری جیهان، بەتایبەت وڵاتەپیشەسازییەکان کە بەکاربەری سەرەکی نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانن.  خستنەڕووش پەیوەستە بە ئاستی بەرهەمهێنانی وڵاتانی بەرهەم هێنی نەوت. لە پاڵ ئەمانەشدا چەندین هۆکاری تر هەن کە خزمەت بەم بنەمایەی سەرەوە دەکەن. لەوانە شەڕ و ناسەقامگیری ئەمنی بەتایبەت وڵاتانی بەرهەمهێن و بەتایبەت تر رۆژهەلاتی ناوەڕاست، زریان و گۆرانکاریە کەشوهەواییەکان، لێدوانی بەرپرسانی نەوت و سیاسییەکان (وڵاتانی بەرهەمهێن بەتایبەتی)، راپۆرتەکانی پێشبینی  (ڕیکخراوی ئۆپیک، ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی، فەرمانگەی زانیاری وزەی ئەمەریکی و داتاکانی گەشەی ئابووری چین، پێشبینی دەڵاڵ و ناوەندەکانی لێکۆڵینەوەی وزە...) کاریگەری کورت مەودا و درێژ مەوداشیان دەبێت لەسەر بەرزبوونەوە یان دابەزینی نرخی نەوت. عێراق و ئۆپیک لە ئێستادا پێشبینییەکان زوو زوو گۆڕانکاریان بەسەردا دێت سەبارەت بە خواست لەسەر نەوت، ڕێکخراوی ئۆپیک کە  نزیکەی ٢٧٪ ی  نەوتی جیهان بەرهەم دەهێنێت بەیەکەوە لەگەڵ ١٠ وڵاتی دەرەوەی رێکخراوەکە بەسەرکردایەتی روسیا هاوپەیمانییەکیان لەساڵی ٢٠١٦ ەوە پێکهێناوە بەناوی ئۆپیک پلەس  نزیکەی ٤١٪ نەوتی جیهان بەرهەمدەهێنن، رۆڵی گرنگیان هەیە لە خستنەروی نەوت و دیاری کردنی نرخی نەوت، بەواتایەکی تر کاریگەرییەکی زۆریان هەیە لەسەر سەقامگیری نرخی نەوت.  گرنگی و کاریگەری ڕیکخراوی ئۆپیک و هاوپەیمانەکانی (ئۆپیک پلەس) زۆر بەڕوونی لە ساڵی ٢٠١٦ ەوە دەرکەوت دوای ئەوەی بەدیاری کردنی ئاستی بەرهەمیان توانییان تا ڕادەیەکی باش سەقامگیری بۆ بازاڕی نەوت بگەڕیننەوە. کاریگەرییەکەیان زیاتر لە سەروبەندی کرۆنا لە سەرەتای ٢٠٢٠ دەرکەوت کە توانییان ئاستی بەرهەمهێنانی وڵاتانی ئەندامیان بۆ ئاستێکی پێوانەیی کەم بکەنەوە، توانیان کە جۆرێک لە سەقامگیری بۆ بازاڕی نەوت بگەڕیننەوە. لەو کاتەوە  ئەم هاوپەیمانییەتیە کە عێراق ئەندامێکی کاریگەر و گرنگە تێیدا سەقفی بەرهەمی وڵاتەکانی ئەندامی دیاریکردووە، تا ڕادەیەکی باشیش پابەندبوون بەو ئاستەی لە بەرهەم بۆیان دیاری کراوە توانیویانە نرخی نەوت لە ئاستێکی بەرزدا ڕابگرن. بەڵام هەندێ جار خاو بوونەوەی ئابووری جیهان و مەترسی هەڵاوسان و جەنگاکان کاریگەری ئۆپیک پلەسی کەمکردووەتەوە، بۆیە زۆر جار مانگانە چاوپیاخشاندەوە بە ئاستی بەرهەم و پابەندی ئەندامەکان و پێشبینی گەشەی ئابووری وخواست لەسەر نەوت هەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت و لەسەر ئەو بنەمایە بڕیار دەدرێت ئاستی بەرهەم وەکو خۆی بمێنێتەوە یان زیادیان کەم بکرێتەوە. بۆیە نرخی نەوت هەمیشە  لە نێوان ئەوان و دەستکەوانی خواست و خستنە روودایە.  لەم نێوەندەدا عێراق وەکو وڵاتێک کە داهاتەکەی لە ٨٩٪ پشتی بە نەوت بەستووە، بۆیە هەمیشە لەبەردەم مەترسی دابەزینی نرخی نەوت و کورتهێنانی زیاتری بودجەدایە. ماوەی ساڵ و هەشت مانگی رابوردوو، ماوەی هەنگوینی بوو بۆ نرخی نەوت کە لەسەروو ٨٠ دۆلار و هەندێ جاریش ٩٠ دۆلار مامەڵەی پێوەدەکرا، بەڵام لە ئێستادا مەترسی کۆتایی ئەو ماوە هەنگوینییە لە ئاسۆدا دەردەکەوێت. لەپاڵ هۆکاری خاوبوونەوەی ئابووری چین و ئەمەریکا و  ئەوروپا، هۆکارێکی تریش هەیەکە کەمتر ئاماژەی پێدەکرێت کە ئەویش ڕووکردنە بەرهەمهێنانی وزەی سەوز یان وزەی نوێ بووەوەیە لە لایەن ئەو سێ میحوەرە گرنگەی بەکاربەری نەوتن (چین، ئەمەریکا، ئەوروپا)، چین زۆر بەخێرایی بەرەوپێش دەچێت لە بەرهەم هێنانی ئۆتۆمۆبیلی کارەبایی بە  کوالێتی بەرز و نرخی نزم، ئەوە جگە لە هەموو کۆمپانیاکانی ئۆتۆمبیل کە لەکێبڕکێیەکی خێرادان بۆ بەرهەمهێنانی زیاتر، لەپاڵ ئەمانەشدا کۆمپانیا زەبەلاحەکانی نەوتی جیهانیش وەبەرهێنانی گەورە دەکەن لە وزەی نوی بووەوە. بۆیە هەموو پێش بینییەکان بۆ کەمبوونەوەی خواستە لەسەر نەوت لە ئایندەیەکی مامناوەندا، هەندێ لێکۆڵینەوەکانیش ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە خواست لەسەر نەوت گەشتووەتە لوتکە و کێرڤەکە بەرەو  داکشان دەچێت. لەکاتی دابەزینی نرخی نەوت عێراق کێشەی داهات و پڕکردنەوەی بودجەی بۆ دروست دەبێت، لێرەدا بە سێ سیناریۆ ئاستی کورتهێنانی داهاتی نەوتی دەخەینە ڕوو. سیناریۆی یەکەم ئەگەر نرخی نەوتی عێراق  ٥ دۆلار دابەزێت لەوەی لە بودجەدا دەستنیشانکراوە واتە ٦٥ دۆلار  (نرخی نەوتی عێراق ٣ بۆ ٤ دۆلار کەمترە لە نرخی پێوەری جیهانی برێنت واتە گەر نرخی برێنت ببێت بە ٦٩ دۆلار) ئەوا بڕی  ٩ ترلیۆن و ٣٠٣ ملیار دینار کورت هێنان دەبێت لە داهاتی نەوتدا. پەیوەست بەم سیناریۆیە لە هەفتەی دووهەمی مانگی ئەیلولدا نرخی نەوتی برێنت دابەزی بۆ ٧٠ دۆلارو و خوارتریش. كەواتە سیناریۆی یەکەم لە ئێستادا ئەگەرێکی بەهێزە. لە ئەگەری روودانی ئەم سیناریۆیەدا، ئەو کات عیراق ڕەنگە زیاتر فشار لەسەر هەرێمی کوردستان بکات بۆ ڕادەستکردنی تەواوی داهاتی نەوتی و نانەوتی بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە. بۆیە لە بەرژەوەندی هەرێمە کێشەکانی بە تەواوی چارەسەر بکات لە گەڵ عیراقدا. بڕوانە (خشتەی (5) سیناریۆی یەکەم) سیناریۆی دووەم ئەگەر نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراق دابەزێت بۆ ٦٠ دۆلار ئەوکاتە کورتهێنانەکە زیاتر دەبێت، و دەگاتە ١٧ ترلیۆن و ٦٠٧ ملیار دینار. بڕوانە (خشتەی (5) سیناریۆی دووەم) سیناریۆی سێهەم کاتێک نرخی نەوت دابەزێت بۆ ٥٥ دۆلار ئەکاتە کورتهێناکە دەبێتە ٢٥ ترلیۆن  و ٩١١ ملیار دینار.  بڕوانە (خشتەی (5) سیناریۆی سێیەم) خشتەی (5)   سیناریۆی دووەم و سێهەم ئەگەر لاوازیش بن بەڵام ئەگەرێک و مەترسییەکە هەمیشە ترسی ڕودانی هەیە، و لە رابووردوشدا رووداوی چاوەڕواننەکراو هەموو پێشبینییەکانی پێچەوانە کردووەتەوە. ئەوکات کێشەی گەورە بۆ مووچە و خزمەتگوزارییەکان لە عیراق و هەرێم درووست دەبێت. هەڕەشەیەکی گەورەشدەبێت لە سەر ڕیکەوتنەکانی بودجەی نێوان بەغداد و هەولێر.  بۆیە گرنگە عێراق  زۆر بەجدی و خێرایی هەوڵی زیادکردنی سەرچاوەکانی تری داهات بدات و هەنگاوی کردەیی بنێت بە ئاراستەی وزەی نوێ بووە وە. خۆشبەختانە جوگرافیای عێراق و هەرێم زۆر گونجاوە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی نوێ بووە وە (خۆر، باو و ئاو).  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت وەزیری نەوتی عێراق لە ئەمریكایەو نەشتەرگەیی قەستەرەی دڵی بۆ كراوە، لە بەغداد پەرلەمانتارانی سەربە حزبەكەی خۆی (دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی) هەوڵەكانیان بۆ پرساندن و وەرگرتنەوەی متمانە لێی چڕكردوەتەوە، حەیان عەبدولغەنی هەر لەناو حزبەكەی خۆی نا، لەلای حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێمیش خۆشەویست نییە، تەنانەت كۆنگرێسمانەكانی ئەمریكاش لێی ناڕازین. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  پرساندنی وەزیری نەوت ئەحمەد سەلال بەدری پەرلەمانی عێراق لە ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا رایگەیاند، قۆناغی داهاتوو چەند پرۆسەیەكی پرساندنی وەزیرەكان لەژێر چەتری پەرلەماندا بەخۆوە دەبینێت. بەپێی قسەی ئەم پەرلەمانتارەی سەربە نوری مالیكی، یەكەمین وەزیر كە رووبەڕووی پرساندنی پەرلەمان دەبێتەوە (حەیان عەبدولغەنی) وەزیری نەوتە. حەیان عەبدولغەنی لەسەر پشكی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا پۆستی وەزیری نەوتی وەرگرتووە، قسەكردن لەبارەی پرساندنی ئەم وەزیرە لەلایەن پەرلەمانتارێكی سەربە دەوڵەتی یاسا، لەكاتێكدایە ئێستا وەزیری نەوت بەسەردانێك لە ئەمریكایەو لەوێ دۆخی تەندروستی تێكچووەو قەستەرەی دڵی بۆ كراوە.  لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی محەمەد شیاع سودانییەوە (ئۆكتۆبەری 2022)، مالیكی لە حەیان عەبدولغەنی بەگومانەوەو فشار دەكات بۆ ناچاركردنی بە دەستلەكاركێشانەوە، بۆیە لەوكاتەوە تائێستا زیاتر لە سێ جار هەواڵی دەستلەكاركێشانەوەی بڵاوكراوەتەوەو حەیان عەبدولغەنی رەتیكردوەتەوە، دواینجار رۆژی 28ی ئابی رابردوو بوو كە وەزارەتی نەوت دەنگۆیەكی تری دەستلەكاركێشانەوەی وەزیرەكەی رەتكردەوە.  لەسەرەتاوە هۆكاری فشارەكانی نوری مالیكی بۆ گۆڕینی وەزیری نەوت بۆ ئەوە دەگەڕێندرایەوە، گوایا حەیان عەبدولغەنی كەوتووە بەلای (قەیس خەزعەلی) ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی حەق و پرۆژەكانی ئەو لە وەزارەتی نەوت رایی دەكات، هەندێكی تریش باسیان لەوە دەكرد كەسە نزیكەكانی مالیكی لەوانە (یاسر سخێڵ)و (سنێد) هەر لەسەرەتاوە وەزارەتی نەوتیان كردووە بە مەزادخانە بۆ دامەزراندن و گواستنەوەی بەڕێوەبەرە گشتییەكان و دەستوەردانیان لە پشكە داراییەكانی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"دا كردووە، ئەمە چەند جارێك وەزیری نەوتی وا لێكردووە دەستلەكاركێشانەوە پێشكەش بكات.  بەپێی قسەی ئەحمەد بەدری پەرلەمانتاری دەوڵەتی یاسا، مانەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان بە بەتاڵی كە ماوەی چەند مانگێكە بەردەوامە، كاری لە لایەنی چاودێریی پەرلەمان كردووە، بەتایبەتیش لە دۆسیەی پرساندنی وەزیرەكانی حكومەتدا، بۆیە داوا دەكات پۆستی سەرۆكی پەرلەمان یەكلابكرێتەوە بۆ ئەوەی پەرلەمان بتوانێت كارەكانی خۆی ئەنجام بدات.  دەوڵەتی یاسا زۆر بە پەلەیە بۆ پرساندنی وەزیری نەوت، چونكە پرساندن سەردەكێشێت بۆ سەندنەوەی متمانە لە وەزیرەكان، (زورغام مالیكی) كە پەرلەمانتارێكی تری ئیئتلافی دەوڵەتی یاسایە، دۆسیەی بۆ وەزیری نەوت كۆكردوەتەوەو بە ئیمزای ژمارەیەك پەرلەمانتاریشەوە داواكاری بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان سەبارەت بە پرساندنی حەیان عەبدولغەنی بەرزكردوەتەوە.  دەوڵەتی یاسا زیاتر لە (60) ئیمزت بۆ پرساندنی وەزیری نەوت كۆكردوەتەوە، هاوكات ئیمزا بۆ میوانداریكردنی وەزیری گەیاندن و سەرۆكی ژمارەیەك لە دەستەكان كۆكراوەتەوە. پرساندن یان گۆڕانكاری وزاریی؟ فشاری پەرلەمانتارانی دەوڵەتی یاسا بۆ پرساندنی وەزیری نەوت لەكاتێكدایە، جارێكی تر قسەوباس لەناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (كوتلەی گەورەی شیعەكان لەناو پەرلەمان) دەستیپێكردووە سەبارەت بە پێویستیی ئەنجامدانی گۆڕانكاری وزاریی لە كابینەی سودانی.  موختار موسەوی یەكێك لە پەرلەمانتارانی سەربە چوارچێوەی هەماهەنگیی باسلەوە دەكات، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران تیم و لیژنەی پیشەیی خۆی هەیە بۆ هەڵسەنگاندن و چاودێری كاری سەرجەم وەزیرەكان، سەرباری ئەمە خۆشی بە تایبەتی چاودێری كاری وەزیرەكان دەكات بۆ ئەوەی بزانێت ئایا وەزارەتەكان تا چ ئەندازەیەك بەرنامەی حكومەتیان جێبەجێ كردووە.  وەكو ئەم پەرلەمانتارە ئاماژەی بۆ كردووە، سەرباری هەڵسەنگاندنە تایبەتەكەی سودانی خۆی، پەرلەمانیش هەڵسەنگاندنی خۆی بۆ وەزیرەكان هەیەو ئەمە دەبێت بە بنەمای هەڵسەنگاندن و ئەنجامدانی گۆڕانكارییە وزارییە چاوەڕوانكراوەكە.  "راپۆرتەكانی چاودێری كاری وەزیرەكان، پیشەییەو هیچ بەئامانجگرتنێكی سیاسی تێدا نییە، سودانی خۆشی وەزیرە باشەكان و ئەوانەشیان كە كەمتەرخەمن لە كارەكەیاندا دەناسێت، بۆیە لە گۆڕینی هەر وەزیرێكدا خۆی سەرپشكە" موسەوی وا دەڵێ. پێشتر سودانی خۆشی جارێك ئاماژەی بە ئەگەری ئەنجامدانی گۆڕانكاری وزاری كرد، كاتێك وتی: بەڕوونی لەگەڵ وەزیرەكان قسەم كردووە لەبارەی هەڵسەنگاندنی كارەكانیان، دەستور دەسەڵاتی ئەوەی بە سەرۆك وەزیران بەخشیوە وەزیری كەمتەرخەم لەكارەكەی ببەخشێت، بۆیە دەمەوێت گۆڕانكاری وزاریی ئەنجام بدەم و بۆ ئەمەش كاتێكی گونجاو دیاری دەكەم. ئەوانەی لە بۆسەدان بۆ وەزیرەكان، خوازیارن لەم چەند مانگەدا سودانی گۆڕانكارییە وزارییەكەی بكات، پێیانوایە دەبوو گۆڕانكاریی وزاریی ساڵی رابردوو بكرایە، واتا دوای 6 مانگ لە دەستبەكاربوونی حكومەت، لەمەشدا تەمەنی حكومەتەكەی سودانی لە كانونی یەكەمی 2022وە ئەژمار دەكەن كە بەرنامە حكومییەكەی پەرلەمان پەسەندكراوە، نەك وادەی وەرگرتنی ئەركەكەی لە ئۆكتۆبەری 2022دا.  هەندێك لە لایەنە شیعەكان دەڵێن بەهانەی سودانی بۆ دواخستنی گۆڕانكاری وزاری ئەوە بووە گوایە وەزیرەكان بودجەیان لەبەردەستدا نەبووە بۆ ئەنجامدانی ئەركەكانیان، بەڵام حوزەیرانی 2023 یاسای بودجەی سێ ساڵی پەسەندكراوەو دەبوایە لەدوای 6 مانگ و بە دیاریكراوی لەسەرەتا ئەمساڵدا سودانی لەبەر رۆشنایی هەڵسەنگاندنی بۆ كاری وەزیرەكان، گۆڕانكاری وزاریی بكردایە.  كوردو حەیان عەبدولغەنی حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت تەنیا لەلایەن ئیئتیلافەكەی خۆیەوە (دەوڵەتی یاسا) رووبەڕووی فشار نەبوەتەوە، حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێمیش لە مامەڵەی ئەم پیاوە ناڕازین. لەسەردەمی ئەم وەزیرەداو لە دیاریكراوی لە بەرەبەیانی رۆژی 25ی ئازاری 2023 هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راوەستا، ئەمەش لەسەر بنەمای سكاڵایەكی كۆنی وەزارەتی نەوتی عێراق لەسەر توركیا سەبارەت بە بەكارهێنانی بۆری نەوتی عێراق لەناو خاكی توركیا بۆ گواستنەوەی نەوتی هەرێم بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی حكومەتی بەغداد، لەسەر ئەم سكاڵایە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لەبەرژەوەندی عێراق بڕیاریداو ئەمە توركیای ناچاركرد هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت، لەوكاتەوە ئیتر حكومەتی هەرێم رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتی خۆی لەدەستداو ئەمە ناچاری كرد لە بودجەی 2023دا مل بدات بۆ رادەستكردنی داهاتی نەوت و نانەوتیی خۆی بەشێوەی كاش بە بەغداد، تەنیا لەبەرامبەر زامنكردنی موچەی موچەخۆرانیدا. لەماوەی رابردوودا، چەند جارێك كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم نامەی ناڕەزایەتییان ئاڕاستەی كۆنگرێسی ئەمریكا كردووە سەبارەت بە راوەستانی هەناردەی نەوت، لەسەر ئەم بابەتە ئەمریكییەكان چەند جارێك داوایان لە وەزیری نەوتی عێراق كردووە گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی هەرێم و كۆمپانیاكان بكات لەپێناو دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، بەڵام تائێستا هەموو گفتوگۆكان بێ ئاكام بوون.  بەر لە سەردانی ئەمدواییەی حەیان عەبدولغەنی بۆ ئەمریكا، ژمارەیەك لە ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمریكا نامەیەكیان ئاڕاستەی جۆ بایدنی سەرۆكی وڵاتەكەیان كرد، تێیدا حەیان عەبدولغەنییان تۆمەتباركرد بەوەی تێوەگلاوە لە یارمەتیدانی ئێران لە خۆدزینەوەی لە سزاكانی ئەمریكا، ئەمەش لەرێگەی تێكەڵكردنی نەوتی ئێران لەگەڵ نەوتی عێراق لە دەریادا. ئەم نامەی كۆنگرێسمانەكان وەزارەتی نەوتی عێراقی ناچاركرد رونكردنەوەیەك بۆ رەتكردنەوەی هەموو ئەو تۆمەتانە بڵاوبكاتەوە، كە لە نامەكەدا بۆ بایدن نوسرا بوو.  حەیان عەبدولغەنی كێیە ؟ ناوی تەواوەتیی (حەیان عەبدولغەنی عەبدولزەهرە)یە، لەدایكبووی 1958ی بەسرەیە، ساڵی 1979 بەكالۆریۆسی لە ئەندازیاریی میكانیكی لە زانكۆی بەسرە بەدەستهێناوە، دواترو لە هەمان زانكۆ بڕوانامەی ماستەری لە ئەندازیاریی میكانیزی بەدەستهێناوە.  بەر لەوەی پۆستی وەزیری نەوت وەربگرێت، حەیان عەبدولغەنی ئەم پۆستانەی بەدەستەوە بووە:  •    بەڕێوەبەری بەشی دیزاین لە كۆمپانیای نەوتی باشوری (ساڵی 2000) •    بەڕێوەبەری دەستەی پرۆژەكان لە كۆمپانیای نەوتی باشور (2008- 2003) •    بەڕێوەبەری دەستەی پرۆژەكان، بریكاری یەكەمی بەڕێوەبەری گشتیی كۆمپانیای نەوتی باشور (2012- 2008) •    یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتی كاروباری مۆڵەتپێدان، بریكاری بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای نەوتی باشور ( 2012- 2015) •    بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای نەوتی باشور (2015- 2017) •    بەرێوەبەری گشتی كۆمپانیای غازی باشور و سەرۆكی ئەنجومەنی ئیدارە (2017) •    سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای ئیدارەی كۆمپانیای غازی بەسرە (2017)

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) سەرجەمی میدیاکاران و کادرە دڵسۆزەکانی حیزب، ھەم حیزبە حوکمڕانەکان و ھەم ھێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان، خۆیان بۆ بانگەشەی ھەڵبژاردنی ئەم جارە ئامادەدەکەن. ئەم سوپا تایبەتەی حیزب خەریکە دێتەوە قسەکردن، لە میدیاکاندا دەردەکەوێت، لە ڕۆژنامە و بڵاوکراوەکانی حیزبدا دەنووسێت، لەسەر لاپەرەکانی سۆشیال میدیا و دونیای دیگیتاڵیدا خۆی و حیزبەکەی نمایشدەکات. زۆرینەشیان کۆمەڵێک قسە بە گوێی کۆمەڵگاکەدا ئەدەن مرۆڤ گومان لەوە دەکات تەنانەت خودی ئەو میدیاکار و کادرە حیزبیانە خۆیشیان، باوەریان پێیبێت.    پێموایە زۆرینەی ھەرە زۆری ئەوانەی لەم شانۆگەرییە خراپەی بانگێشەکردنەوە ئاڵاون، ئەو راستییە سادەیە دەزانن کە کۆی ھێزەکانی ناو ئەم حوکمڕانییە، بە تایبەتی پارتە خێزانییە دەسەڵاتدارەکان، ھێزی  بێدونیابینیی و بێبەرنامە و بێخواستی ریفۆرم  و بێھیچ پەیوەستبوونێکی یاسایی و ئەخلاقین بە خەمی گشتیی کۆمەڵگاکەوە. ئەوەی حوکمڕانان دەجوڵێنێت خەمی تەسکی نوخبەویی و خێزانیی و بنەماڵەییە، کە تەوریسی دەسەڵات و تەوریسی پارە و تەوریسی گەندەڵیی و تەوریسی دەستگرتن بەسەر ھەموو وڵاتەکەدا، کرۆکەکەیەتی. ئەوەی لەم سەرەتای بانگێشکردنانەدا تێبینی دەکرێت ھێرشبردنی ھەمەلایەنەی ھەموو ئەو ھێزانەیە بۆسەر یەکتری، بە زمانێک پڕ لە سوکایەتیی و تەشھیری سیاسیی و ئەخلاقیی کە خاڵی سەرەکی تیایدا تاوانبارکردن بە خیانەت و شکاندنی ئەم ھێزە بۆ ئەویتریانە، بە زمانێکی بازاڕیی. نووسەرێکی سەر بە پارتی بەم زمانە لە قسەکردنیدا لەسەر یەکێتی و پارتی دەڵێت ”یەکێتی مریشک“ و ”پارتی ھەڵۆ“یە، و ھەڵۆ ئەتوانێت وەک ”مریشک نزم بفڕێت“ بەڵام مریشک ناتوانێت وەک ”ھەڵۆ بەرز بفڕێت“. نووسەرەکانی سەر بە یەکێتیش بە ھەمان زمان وەڵامی ئەمجۆرە قسانەی نووسەرەکانی پارتی، بە قسەی خراپتر و سووکتر، دەدەنەوە و بە یەکیشەوە و بەھاوبەشیی زمانێک دروستدەکەن کە سوکایەتپێکردن و گاڵتەجاڕی ژێرخانە ئەخلاقییەکەی دەستنیشاندەکات. بێگومان ئەم زمانە ناشیرینە مێژووی ھەیە، بەشێکە لەو گوتارە سیاسییە دوژمنکارانەی کە ئەم ھێزانە لە مێژووی خۆیاندا، بەرھەمیانھێناوە. ئەوەی لە ئێستادا گۆڕاوە خەستکردنەوەی زیاتر و زیاتری ئەم زمانە و بوونی پێگە و ئامرازی زیاتری بڵاوبوونەوەیەتی بەناو کۆمەڵگاکەدا.  بە دیوی ئەودیویشدا زمانی ئیسلامییەکان لە ئارادایە، بە باڵ و مەزھەب و فیرقە جیاوازەکانیانەوە. ئەوەی بەشی ھەرەزۆری ئیسلامییەکان بەیەکەوە کۆدەکاتەوە ئەو ھێرشە بەردەوام و بێناوەرۆکە پڕ لە ھەڵەی فیکریی و مەنھەجییەیە، کە دەیکەنە سەر عەلمانیەت. ”بڕوخێ عەلمانیەت“ دروشمی یەکێک لە بکەرە دینییە ناسراوەکانیانە. لەم ھێرشەدا ئیسلامییەکان ئەو ھەستە لای دەنگدەری کوردستان دروستدەکەن کە خراپی سیستمە حوکمڕانییەکەی کوردستان و خراپییەکانی پارتی و یەکێتی وەک دوو ھێزی حوکمڕان، پەیوەندی بەوەوە ھەیە ئەوان دوو ھێزی عەلمانین. خرپەکارییەکانیان لە عەلمانیبوونیانەوە سەرچاوەدەگرێت. ئەگەر ئەوان عەلمانی نەبوونایە و وەک ھێزە ئیسلامییەکان ئیسلامیی بوونایە، ئەوا کوردستانیان دەکرد بە بەھەشت. بێگومان ئەم دیدگایە نەک تەنھا دیدگایەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ھەڵە و ھەڵخەڵەتێنەرە، نەک تەنھا فۆرشتنی حیکایەتێکی ھەڵە و بێناوەرۆکە بە کۆمەڵگاکە، بەڵکو ھەڵەیەکی ئەخلاقیی گەورەشە بەو مانایەی درۆی سیاسیی و دینییی و لێکدانەوەی ھەڵە و ناڕاستی دۆخەکە، بەناوی ڕەخنەی سیاسیی و کۆمەڵایەتییەوە، بە کۆمەڵگاکە دەفرۆشن. بەمەش ڕێ لە کەمترین ئەگەری دەسکاریکردن و گۆڕانی ڕاستەقینەی دۆخەکە دەگرن و ھەموو ھەوڵێکی ڕاستەقینە بۆ دروستکردنی دۆخێکی جیاوازتر، لەگۆڕ دەنێن. ئیسلامییەکان پەنا بۆ تاکتیکێکی دینیی دیکەش دەبەن کە بەھۆیەوە دەیانەوێت و ھەست و نەستی بەشە دیندارەکەی کۆمەڵگاکە بە جۆرێک بجوڵێنن، بتوانن بەلای خۆیاندا ڕایبکێشن. ئەمەش لەسەر بنەمای نیشاندانی بەرنامە و ستراتیژ و پلانێکی سیاسیی تۆکمە نا کە بتوانێت قەناعەت بە خەڵک بکات ئەو پلانە دۆخی حوکمڕانیەکە دەگۆڕێت، بەڵکو لەسەر گرێدانی پێگە سیاسییەکانی خۆیانەوە بە خودا و پێغەمبەر و کەلەپوری دێرینی ئیسلامەوە وەک دین. ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی وای نیشانئەدەن کە ئەوان درێژکراوە و بەرجەستەکەری ئیرادەی خودا و پێغەمبەرکەی ئیسلامن. بۆیە دەنگدان بەوان تەنھا دەنگدانێکی سیاسیی نییە، بەڵکو واجبێکی دینیشە. دەنگنەدان بەوانیش، دیسانەوە ھەڵوێست و کردەیەکی سیاسیی نییە، بەڵکو دەچێتە قاڵبی کوفر و گومڕایی و بێدینییەوە، کە لە دەنگەدەرەکان لە دوای مردن و لە قیامەتدا تووشی لێپرسینەوەی خودا و پێغەمبەرەکەیان، دەکات. بەشێوەیەکی گشتیی دین لەم ھەڵبژاردنەدا گۆڕاوە بۆ یەکێک لە بابەتە سەرەکییەکانی ھەڵبژاردنەکە. کردنی قسەی سۆزداری دینیی و خۆنمایشکردنی ھێزەکان و کەسەکان وەک ھێز و کەسایەتیی دینیی، ھێرشی توندو ھەمەلایەنیش بۆسەر ھەر دیدگایەک دینیی نەبێت، بەشێکی بەرچاوی دۆخەکەیە. وێناکردنی ڕكابەرەكان وەک کەسانی دوور لە دینەوە ستراتیژێکی سەرەکیی بانگەکەشەکەیە، بۆیە ھەمووان لە ھەوڵی ئەوەدا خۆیان وەک موسڵمان و دینداریی عەیار ٢٤ نیشانبدەن. مەسەلەکە تا ئەو شوێنە ڕۆیشتوە نێچیرەوان بارزانی ڤیدیۆی دەیان ساڵ لەمەوبەری خۆی بڵاوبکاتەوە کە تیایدا وادەردەکەوێت گۆرانی بۆ مەولودی پێغەمبەر دەڵێت. وەک ئەوەی ئەو گۆرانییە رێگایەک بێت نەک تەنھا بۆ کۆکردنەوەی دەنگ بۆ خۆی و بۆ حیزبەکەی، بەڵکو ئەستۆپاکییەکی دینیشی پێببەخشێت کە رزگاریبکات لە بەرپرسیارکردنی بەرامبەر بە دۆخی خراپی حوکمڕانیی لە ھەرێمەکەدا. ئینجا سەردان لە بنکە دینییەکان و بەشداریكردن لە بۆنە دینییە تایبەتەكاندا، رێکخستنی ڤێستیڤاڵ و کۆبوونەوەی دینیی، ھەموویان بەشێکن لە ھەڵمەتی ھەڵبژاردنی ئەمجارە، بە شێوەیەک زۆر زیاتر و گەورەتر لە ھەڵبژاردنەکانی پێشو.   بە مانایەک لە ماناکان ئەم ھەڵبژاردنە دۆخێکی دروستیکردووە ھەمووان ببن بە دیندار و دینداریەکەشیان لە فۆرمێکی شانۆییدا بە ھەمووان نیشانبدەن. ھەمووان دەیانەوێت وەک موسڵمانی مولتەزیم ببینرێن، بەڕادەیەک سەریان بچێت نوێژ و ڕۆژوویان ناچێت. ھەریەکێکیشیان چەندەھا جار عەمرە و حەجیان یان کردوە یان دەیکەن. بۆیە لەیەککاتدا ھەم حاجین و ھەم ئەندام پەرلەمان، ھەم حاجین و ھەم سیاسیی، ھەم حاجین و ھەم سەرۆک و حوکمڕان. ھەموو ئەمانە لە کاتێکدا ھیچ کۆمەڵگایەکی عەقڵانی ئەم شتانەی لە حوکمڕانەکانی ناوێت. گرنگ نییە حوکمڕان دینیی ھەیە یان نیەتی، کام دینی ھەیە یان کامیانی نییە. ئەمانە مەسەلەی شەخسی حوکمڕانەکە خۆیەتی. ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئایا ئەو حوکمڕانییە حوکمڕانییەکی دادپەروەر و بەرپرسیارە یان نا؟ ئایا لەباتی ئەوەی حوکمڕان وەک شەخس، یاسا سەروەرە و حوکمدەکات؟ کام یاساش سەروەرە، یاسایەک مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف و خاوەن ڕێز و خاوەن کەرامەت وێنا و مامەڵەبکات، یان وەک ڕەعیەتێکی سیاسیی و دینیی ترساو؟ ئایا کایەی سیاسەت و حوکمڕانیی کراوەیە بەڕووی ھەموو منداڵان و لاوان و گەنجان و بەتەمەنانی کۆمەڵگاکەدا، یان تاپۆکراوە لەسەر ئەم یان ئەو خێزان و بنەماڵەی سیاسیی و لەسەر منداڵ و منداڵی منداڵەکانیان؟ گرنگ نییە حوکمڕان نوێژ و ڕۆژو دەکات یان نایکات، ئەمانە وەک وترا مەسەلەی شەخسیی و تایبەتی ئەون، ئەوەی گرنگە ئەنجامدانی ئەرکە سەرەکییەکانیەتی حوکمڕانییە وەک حوکمڕانییەکی باش، کە بریتین لە دەستەبەرکردنی دادپەروەریی و ئاسایش و گەشەکردنی کۆمەڵایەتیی، دەستەبەرکردنی ماف و بەپرسیارێتی یەکسان بۆ ھەمووان. مامەڵەکردنی کۆی دانیشتوانی کۆمەڵگاکەیە، بە دیندار و بێدینییەوە، وەک ھاوڵاتی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتی و خاوەن کەرامەتی، یەکسان.   بە کورتییەکەی، ئەوەی لەم ھەڵبژاردنەدا لەناو عەقڵیەتە سیاسیی و دینییە باڵادەستەکەی ئێستادا غائیبە ئەو عەقڵانیەتە سیاسییە یەکسانخوازەیە، کە باسیدەکەم. نەبوونی ھێزێکە روانینی بۆ دەوڵەت روانینێکی ھاوچەرخ و زانستیانەبێت، ڕوانینی بۆ سیاسەت بەھەمان نەزم ڕوانینێکی ئەمڕۆیی و عەقڵانی بێت، ڕوانینی بۆ حوکمڕانییش ڕوانینێک بێت لەباتی رەعیەتی سیاسیی و دینیی ملکەچ، خەریکی دروستکردن و بەرھەمھێنانی ھاوڵاتی یەکسانی خاوەن ماف و خاوەن کەرامەت و خاوە را و ئیرادەی سەربەخۆ بێت.