(درەو): بۆ یەکەمجار کۆمپانیایەک ئامادەیە بە زیانی خۆی و لەبەرژەوەندی حکومەتی هەرێم کارێک بکات، ئەمە چیرۆکی گرێبەستێکی گواستنەوەی نەوتە لە گەرمیانەوە بۆ هەولێر، کە گومانی دروستکردووە. بۆ کێ دەرچوو ؟ کۆمپانیای (گازپرۆم)ی روسی، براوەی تەندەری گواستنەوەی نەوتی کێڵگەی "حەسیرە"ی ناوچەی گەرمیانی راگەیاند. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، تەندەرەکە بۆ کۆمپانیایەک دەرچووە بەناوی (جهانگیر) کە خاوەنەکەی کەسێکە بەناوی (بابان محەمەد)و چەند ساڵێکە لە بواری نەوتدا کاردەکات. ئەم کۆمپانیایە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک نەوت لە کێڵگەی "حەسیرە"ی گەرمیانەوە بۆ کێڵگەی "خوڕمەڵە" لەنزیکی هەولێر، بڕی (١٦ دۆلار)ی لێداوەو بەم نرخە تەندەرەکەی بۆ دەرچووە. ئەم نرخە نوێیە بەبەراورد بە گرێبەستی پێشووی کە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک بڕی (٢٧ دۆلار) وەرگیراوە، نرخێکی زۆر کەمە، ئەمە گومانی لەسەر پلانی کارکردنی ئەو کۆمپانیایە دروستکردووە کە تەندەرەکەی بۆ دەرچووە. ئەم نرخە بۆ ئەوانەی چاودێری پرۆسەکە دەکەن لە کەمیدا پێشبینی نەکراوە، چونکە دەوترێت شۆفێری تانکەرەکان بۆ گواستنەوەی هەر تەنێک نەوت بڕی زیاتر لە (١٦) دۆلار وەردەگرن (هەر تەنێک نەوت بریتییە لە ٧ بەرمیل)، سەرباری ئەمە ئەو کۆمپانیایەی تەندەرەکەی بۆ دەرچووە دەبێت بۆ هەر تەنێک بڕی لانی کەم (١ دۆلار) بدات بە کۆمپانیای رێکخەری شۆفێرو تانکەرەکان، لەپاڵ ئەم خەرجییەدا دەبێت بڕێک باجیش بدات بە حکومەتی هەرێم لەپای ئەو کارەی کە دەیکات، بەم خەرجییە زۆرانەوە کۆمپانیای (جهانگیر) ئەگەر هەر تەنێک بەبڕی (١٦ دۆلار) بگوازێتەوە، خەرجی کارەکەی لە داهاتەی زۆرتر دەبێت، واتە توشی زیانێکی ئابوری گەورە دەبێت و بەگوێرەی مەزەندەی (درەو) رۆژانە ئەم کۆمپانیایە بۆ هەر تەنێک بە خەرجییەکانی پێشترەوە، بڕی (٣٠ هەزار) دینار زەرەر دەکات. ئەو نرخە کەمەی کە کۆمپانیای جیهانگیر بۆ وەرگرتنی تەندەرەکە لێی داوە، دوترێت تەنانەت لەو نرخەش کەمترە کە بەشی یاسایی لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دیاری کردووە کە لەکەمترین ئاستدا (١٨ دۆلار)ە بۆ هەر تەنێک، ئەمە وای کردووە پێشبینی ئەوەبکرێت کۆمپانیاکە بۆ قەرەبووکردنەوەی زیانەکانی لەڕێگەی ترەوە لە نەوتی کێڵگەی "حەسیرە" سودمەند ببێت، بۆیە لەپێناو بردنەوەی تەندەرەکە بە کەمترین نرخ چوەتە ناو کێبڕکێکەوە. لەبارەی تەندەرەکەوە کۆتاییەکانی ساڵی رابردوو (١٥) كۆمپانیا تەندەریان پێشکەش کرد بۆ وەرگرتنی گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان. كۆمپانیای (گازپرۆمی)ی روسی کە نەوتی بلۆكی گەرمیان بەرهەم دەهێنێت، تەندەرینەکەی رێکخست. گازپرۆم ئێستا رۆژانە نزیکەی (٣٠ هەزار) بەرمیل نەوت لە بلۆكی گەرمیان بەرهەم دەهێنێت، ئەمە گەورەترین بلۆكی نەوتیی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانییە. نەوتی بلۆكی گەرمیان بە تانكەر دەگوازرێتەوە بۆ كێڵگەی نەوتی (خورمەڵە) لە نزیك هەولێر، لەوێشەوە دەخرێتە بۆری نەوتیی هەرێم و رەوانەی توركیا دەكرێت. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، پێشتر دەسەڵاتی پێدانی تەندرەی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان بۆ خورمەڵە، لای حكومەتی هەرێم بووە، بەڵام بەمدواییە لەچوارچێوەی گرێبەستێكدا لەگەڵ كۆمپانیای گازپرۆم، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتەكەی داوە بە گازپرۆم. پێشتر كە دەسەڵاتی تەندرەین لای حكومەتی هەرێم بووە، گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) دراوە بە كۆمپانیایەك بە ناوی (بلاك پۆڵ) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییەو خاوەنەكەی  پیاوێكە بەناوی (دانای حاجی ساڵح). كۆمپانیای (بلاك پوڵ) پێشتر بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) بە تانكەر، بڕی (٣٦ دۆلار)ی لە حكومەت وەرگرتووە (هەرتەنێك نەوت حەوت بەرمیلە)، لەم پرۆسەیەدا كۆمپانیا (بلاك پوڵ) بۆ هەر تەنێك بڕی (١٠ دۆلار)ی بردووەو پرۆسەی گواستنەوەی نەوتەكەشی بە كۆمپانیایەكی تر كردووە بە ناوی (كیپ ئۆف ئۆیل) كردووەو بڕی (٢٦ دۆلار)ی بۆ هەر تەنێك بەو كۆمپانیایە داوە (زانیارییەکان باسلەوە دەکەن نزیکایەتی هەیە لەنێوان ئەو کۆمپانیایەی ئێستا کارەکە دەکات لەگەڵ ئەوەی تەندەرەکەی بۆ دەرچووە). ماوەی زیاتر لە ساڵێكە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی داوە بە كۆمپانیای گازپرۆم، ئەوانەی ئاگاداری دۆسیەی نەوتن دەڵێن پێدانی دەسەڵاتی تەندەرین بە كۆمپانیا روسییەكە بەهۆی ئەوە بووە پێشتر ئەم دەسەڵاتە کە لای وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بووە، وەزارەت نەیتوانیوە بەباشی چاودێری تانكەرەكانی نەوت بكات و زۆرجار نەوت دزراوە، بۆیە وەزارەت كارەكەی داوە بە كۆمپانیا وەبەرهێنی نەوت تاوەكو خۆی گرێبەست بدات بە كۆمپانیاكان و لەڕێگەی دانانی كۆد لەسەر تانكەرەكان، رێگری لە دزینی نەوت بكات و چاودێری توندوتوڵ بكاتەوە. ساڵی رابردوو كۆمپانیایەك بەناوی (EOT) نرخێكی زۆر كەمتری لە نرخی پێشوو لێداو گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی بۆ دەرچوو، ئەم كۆمپانیایە ئامادە بوو هەر تەنێكی نەوت بە (١٩ دۆلار) بگوازێتەوە، ئەمەش بە بەراورد بە گرێبەستی پێشووتر كە (٣٦ دۆلار) بوو، نرخێكی زۆر كەمتر لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەوت، بەڵام كۆمپانیای (بلاك پوڵ) بەناوی داخوازی شۆفێری تانكەرەكانەوە كێشەی بۆ كاری كۆمپانیا (EOT) دروستكردو دواجار بەناچاری گرێبەستی كاركردنی (بلاك پوڵ) درێژكرایەوەو ئەمجارە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت بڕی (٢٨ بۆ ٣٠) دۆلاری پێدرا کە تائەم ساتە بەردەوامە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پارتی رادەستكردنی تەواوەتی دۆسیەی نەوت وەكو لەناوچوونی قەوارەی هەرێم ناودەبات، یەكێتیش بەبێ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد هەڕەشەی جیابونەوە‌و مامەڵەی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد دەكات، ئەگەر هەولێرو بەغداد نەگەنە رێككەوتن، جارێكی تر هەرێمی كوردستان دەكەوێتەوە بەردەم هەڕەشەی دابەشبوون‌و دووئیدارەیی، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سلێمانی دەچێتە بەغداد ! هەوڵەكانی یەكێتی بۆ مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد، لەپشتی پەردەوە كەوتنە بەر روناكی، ئەمڕۆ رۆژنامەی (سەباح)ی زمانحاڵی حكومەتی عێراق ئاشكرایكرد، ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی بەغداد لەسەر دۆسیەی نەوت‌و بودجە نەگەنە رێككەوتن، پارێزگای سلێمانی بەشێوەیەكی راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بەغداد دەكات.  بەر لەم هەواڵەی رۆژنامەی (سەباح)، دوێنێ هەیسەم جبوری سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق وتی:" پێشنیازێك هەیە ئەگەر هەرێم‌و بەغداد نەگەیشتنە رێككەوتن، هەر پارێزگایەكی هەرێم داهاتی خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ ناوەند، بۆ ئەوەی فەرمانبەرانی ئەو پارێزگایە بەشێوەی راستەوخۆ موچە وەربگرن". ئەمە بەرەنجامی هەوڵ‌و كۆبونەوەی چەند مانگێكی بەرپرسانی یەكێتییە لە بەغداد، كە (درەو) چەند رۆژێك لەمەوبەر وەكو یەكەمین میدیای كوردی لە راپۆرتێكدا وردەكاری ئەو هەوڵانەی یەكێتی لە بەغداد بڵاوكردەوە. هەموو پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، ئەگەر حكومەتی هەرێم‌و بەغداد نەگەنە رێككەوتن، یەكێتی لای خۆیەوە بەشێوەیەكی تاكلایەنە بچێتە ناو رێككەوتنی ئابوری‌و سیاسییەوە لەگەڵ بەغداد، واتە گرەوەكە لەسەر رێككەوتن یاخود رێكنەكەوتنی هەولێرە لەگەڵ بەغداد. هەولێرو بەغداد رێكدەكەون ؟ بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو پرۆژەبودجەی ساڵی 2021ی عێراق لە پەرلەمان دەنگی لەسەر بدرێت، هێشتا وەفدی حكومەتی هەرێم لەگەڵ لایەنەكان بەدیاریكراویش شیعەكان لەسەر پشكی هەرێم نەگەیشتوەتە رێككەوتن. لایەنە شیعەكان چەند پێشنیازێكیان هەیە بۆ ئەوەی لە بودجەی 2021دا پشكی هەرێم جێگیر بكەن، لەناو لایەنە شیعەكاندا كۆدەنگییەك هەیە لەبارەی ئەوەی هەرێم تێكڕای مەلەفی نەوتی خۆی رادەستی بەغداد بكات‌و لەبەرامبەر ئەوەدا عێراق تەواوی پشكی هەرێم لە بودجەدا دابین بكات، بەڵام بەگوێرەی قسەی هۆشیار عەبدوڵا ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دوێنێ پەرەسەندنێكی نوێ لە هەڵوێستی هەندێك لە لایەنە شیعەكان رویداوە‌و دەڵێن:" عێراق لە بەندەری جیهانی توركیا هەموو نەوتی هەناردەكراوی هەرێم وەربگرێت‌و بۆ كرێی كۆمپانیا‌و گواستنەوە‌و مەسرەفەكانی تر، بڕێك لەو نەوتە بدەنەوە بە هەرێم بۆ ئەوەی خۆی بیفرۆشێ". لەبەرامبەردا هەرێم جەخت لەسەر جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی یاسای پڕكردنەوەی كورتهێنانی دارایی دەكات، كە دەڵێ:" هەرێم رۆژانە داهاتی 250 هەزار بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ رادەست بكات"، ئەمەش هەمان رێككەوتنی ساڵانی پێشترە. لەنێوان ئەم دوو پێشنیازەدا، پێشنیازێكی تر هەیە كە باسلەوە دەكات، هەرێم بڕی (450 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە یاخود نرخەكەی رادەستی بەغداد بكات، نەك تەواوی دۆسیەی نەوت بە گرێبەستەكانەوە. ئەوەی تائێستا هەرێم پێی رازی بووە، تەنیا رادەستكردنی داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەیە بە نرخی سۆمۆ، بەڵام نایەوێت نەوتەكە رادەست بكات‌و دەیەوێت هاوشێوەی ساڵانی پێشوو، بەهای ئەم نەوتە لە پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق ببڕدرێت كە ئەم پرۆسەیە ناوی لێنراوە "مەقاسە".  پارتی دۆسیەی نەوت رادەستدەكات ؟ حكومەتی هەرێمی كوردستان كە ئێستا پارتی سەرۆكایەتی دەكات، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) بەهیچ شێوەیەك ئامادە نییە تەواوی دۆسیەی نەوت رادەستی بەغداد بكات، چونكە پێی وایە بە رادەستكردنی نەوت بە بەغداد، حكومەتی هەرێم هیچ كارتێكی بەدەستەوە نامێنێت‌و قەوارەی هەرێمی كوردستانیش وەكو قەوارەیەكی دەستوریی دەكەوێتە مەترسییەوە‌و لەسەر ئاستی دەرەوەش حكومەتی هەرێم متمانەی خۆی لای كۆمپانیا جیهانییەكانی بواری نەوت لەدەستدەدات.  حكومەتی هەرێم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، چەند رۆژێكە دەیەوێت خۆی لەگەڵ ئەو دۆخەدا رابهێنێت كە لەگەڵ بەغداد ناگاتە رێككەوتن، بۆیە دەبێت بەبێ پارەی بەغداد بتوانێت خەرجییەكانی خۆی رێكبخاتەوە، ئەمە هۆكارەكەیە كە حكومەتی هەرێم دەیەوێت بودجەی خۆی بۆ 2021 بنێرێتە پەرلەمانی كوردستانەوە، بۆ ئەوەی بەیاسا داهاتەكان لەگەڵ خەرجییەكانیدا بگونجێنێت‌و ئەو بەهانەیەش نەهێڵێت كە دەوترێت لێبڕینی موچەی فەرمانبەران كارێكی نایاساییە.   بەمدواییە بەبێ پارەكەی بەغداد، داهاتەكانی حكومەتی هەرێم هەندێك بەرزبونەوەیان بەخۆوە بینیوە، ئێستا داهاتی مانگانەی حكومەت بەمشێوەیە: •    داهاتی ناوخۆ بەرزبوەتەوە بۆ (350 ملیار) دیناری مانگانە •    داهاتی نەوت زیاتر لە (350 ملیار) دیناری مانگانەیە •    كۆمەكی هاوپەیمانان مانگانە (25 ملیار) دینارە حكومەت بەم داهاتانە مانگانە بەبێ پارەكەی بەغداد بڕی (725 ملیار) دیناری دەستدەكەوێت، خەرجی موچەی فەرمانبەران مانگانە بەلێبڕینی (21%) مانگانە دەكاتە (730 ملیار) دینار، واتە بەهەمان لێبڕینەوە ئەگەر پارەكەی بەغدادیش زامن نەكرێت، حكومەتی هەرێم وەكو بەرپرسەكانی دەڵێن لەمساڵدا دەتوانێت مانگانە موچەی فەرمانبەران دابین بكات، زیادبوونی داهاتەكان بووە بە كارتێكی متمانە بەدەست حكومەتی هەرێمەوە لە دانوستانەكانیدا لەگەڵ بەغداد. مەسرور بارزانی چۆن مامەڵە لەگەڵ یەكێتی دەكات ؟ مەسرور بارزانی‌و حكومەتەكەی تەنیا لە بەغداد نەكەوتونەتە ژێر فشارەوە، لەناوخۆی هەرێمیشدا لەژێر فشاری یەكێتیدان، چونكە ئەگەر رێككەوتن نەكرێت یەكێتی دەیەوێت لەناو بودجەی 2021ی عێراقدا بڕگەیەك بچەسپێنێت كە هەر پارێزگایەك بەشێوەی سەربەخۆ داهاتەكانی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە‌و موچەی فەرمانبەرانی خۆی لە بەغداد بەشێوەیەكی راستەوخۆ وەربگرێت، جێبەجێبوونی هەوڵێكی لەمجۆرە هیچ رۆڵێك بۆ حكومەتی هەرێم وەكو حكومەتێكی یەكگرتووی سەرتاسەری هەرێم كوردستان ناهێڵێتەوە، حكومەتێك كە خۆی لە بنەڕەتەوە مەحكومە بەوەی دوای زیاتر لە 15 ساڵ كۆتایهاتنی دوو ئیدارەیی هێشتا بەتەواوەتی كۆنترۆڵی هەموو ناوچەكانی كوردستانی بەدەستەوە نییە.  (درەو) زانیویەتی، بڕیاربەدەستەكانی پارتی باوەڕیانوایە رادەستكردنی تەواوەتی دۆسیەی نەوت بە حكومەتی عێراق بەواتای لەناوچوونی تەواوەتی قەوارەی هەرێمی كوردستان دێت، بۆیە ناچنە ژێر باری فشارەكانی یەكێتی‌و لەنێوان ئەوەی هەموو قەوارەی هەرێم لەدەستبدەن یاخود بەشێكی قەوارەكە جیاببێتەوە، بژاردەی دووەم هەڵدەبژێرن‌و یەكێتی ئازاد دەكەن چۆن دەیەوێت لەگەڵ بەغداد مامەڵە بكات.  لە حاڵەتی رێكنەكەوتن لەگەڵ بەغداد، پارتی دەیەوێت دوو بژاردە بخاتە بەردەم یەكێتی: •    ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆتان بەڕێوەببەن‌و چۆنتان دەوێت لەگەڵ بەغداد رێككەوتن بكەون، ئێمە بە داهاتەكانی خۆمان ناوچەی ژێردەسەڵاتی خۆمان بەڕێوەدەبەین. •    بژاردەی دووەم: شان بدەنە بەر بەرپرسیارێتی‌و بەو داهاتەی كە بەبێ پارەكەی بەغداد دەست حكومەتی هەرێم دەكەوێت، ئیدارەی هەرێمی كوردستانی پێ دەدەین.  واتە ئەوكاتە تۆپەكە دەكەوێتە گۆڕەپانی یەكێتییەوە‌و دەبێت لەنێوان مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ حكومەتی عێراق یاخود مانەوە لەناو حكومەتی هەرێم‌و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی بارودۆخەكە، یەكێكیان هەڵبژێرێت، كە هیچیان گەرەنتی تەواوەتی بەردەوامبوونیان نییە.   یەكێتی ئەگەر بژاردەی یەكەم واتە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد هەڵبژێرێت، دەبێت لەبەرامبەر زامنكردنی موچەی فەرمانبەرانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی، داهاتی نەوت‌و غازی سروشتی‌و گومرگەكانی بەشێوەیەكی راستەوخۆ بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە.  بەگوێرەی زانیارییە نافەرمییەكان، خەرجی سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە (350 ملیۆن) دۆلارە، ئەم بڕە پارەیە مانگانە بەتەنیا (315 ملیۆن) دۆلاری بۆ موچەی موچەخۆران سنورەكە دەڕوات. سامانی سروشتی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بەگوێرەی داتاكانی بەردەستی (درەو) ئێستا سامانی نەوتی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە:  •    لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا رۆژانە (32 هەزارو 580) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، ئەمە رێژەی 7.3%ی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراوی رۆژانەی هەرێم پێكدەهێنێت. •    لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا رۆژانە (413 هەزارو 250) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، ئەمە رێژەی (92.7%)ی كۆی نەوتی بەرمەهنێراوی هەرێم پێكدەهێنێت.  كۆی گشتی ئەو نەوتەی كە ئێستا رۆژانە لە هەرێم بەرهەمدەهێنرێت بڕەكەی (445 هەزارو 830) بەرمیلە.  یەدەگی نەوت بەهەمان شێوە دابەشبووە بەسەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا، بەمشێوەیە:  •    یەدەگی نەوت لە سنوری پارتیدا (6 ملیار) بەرمیلە. •    یەدەگی نەوت لە سنوری یەكێتیدا (13 ملیار) بەرمیلە. سەبارەت بە غازی سروشتی، بەگوێرەی سایتی فەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، هەرێمی كوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مەتر سێجا) یەدەگی غازی سروشتی هەیە، كە رێژەی 3%ی تێكڕای یەدەگی غازە لەسەر ئاستی جیهان. بەڵام ئەمە ئەو یەدەگەیە كە نەسەلمێندراوە، چونكە رێژەی سەلمێندراوی یەدەگی غازی سروشتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتەكانی وزەی ئەمریكا، بڕەكەی تەنیا (25 ترلیۆن) پێ سێجایە. گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز) كە بڵاوكراوەیەكی تایبەتمەندی بواری وزەیە، ساڵی رابردوو لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لەكۆی رێژەی سەلمێندراو و نەسەلمێندراوی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان، تەنیا بڕی (10 ترلیۆن) پێ سێجای دۆزراوەتەوە‌و كاری تێدا دەكرێت، ئەمەش ئەو بڕەیە كە ئێستا لە سنوری یەكێتی‌و لە كێڵگەی (كۆرمۆر) بەرهەم دەهێنرێت.  غازی سروشتی كیڵگەی (كۆرمۆر) لە چەمچەماڵ كە كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی بەرهەمی دەهێنێت، ئێستا بەرهەمی رۆژانەی گەیشتوەتە (430 ملیۆن) پێ سێجا كە دەكاتە (هەزارو 50) تەن، ئەم رێژەیە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كەمتر بووە‌و بڕەكەی (850 تەن) بووە، واتە كۆمپانیا ئیماراتییەكە ئاستی وەبەرهێنانی زیادكردووە. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان زۆربەی دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌، ئەمە ئەو كارتەیە كە یەكێتی دەیەوێت بخاتە سەر مێزی گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغداد، ئەگەر پارتی‌و حكومەتی هەرێم نەگەیشتنە رێككەوتن لەگەڵ عێراق. بەگشتی غاز لەڕووی جوگرافییەوە بەمشێوەیە دابەشبووە: یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی: •    كێڵگەی كۆرمۆ: 8 ترلیۆن‌و 200 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی چەمچەماڵ: 4 ترلیۆن‌و 400 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی میران: 3 ترلیۆن‌و 46 ملیار پێ سێجا  یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی •    كیڵگەی بنەباوێ: 7 ترلیۆن‌و 100 ملیار پێ سێجا •    كێڵگەی خۆرمەڵە: 2 ترلیۆن‌و 260 ملیار مەتر سێجا •    كیڵگەی پەڵكانە: ترلیۆنێك‌و 600 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی شێخان: 900 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی پیرمام: 880 ملیار پێ سێجا    

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    ھەفتەی ڕابردوو وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئاینیی داوای لە مامۆستایانی ئایینی هەرێمی کوردستان کرد وتاری ھەینییان، بۆ ڕۆژی 29 کانونی دووهەم، تایبەت بکەن بە ڕەخنەکردنی ئەو کورتە فیلمە ئێرانییەی کە بە ناوی”توکل“ بڵاوکرایەوە. ئەو کورتە فیلمە لە هەموو ڕوویەکەوە فیلمێکی خراپ و پڕوپاگەندەئامێز بوو، بەڵام پەیامەکەی پشتەوەی سەرۆکەکانی پارتی توڕەکرد و وایلێکردن بێنە سەر خەت.  فیلمەکە باس لە ساتەوەختی ھێرشی داعش بۆ سەر مەخمور و هەڕەشەی پەلاماردانی ھەولێر و دھۆک دەکات. فیلمی ”توکل“ وێنەیەکی نێگەتیڤی سەرۆکی ئەوسای هەرێم، مەسعود بارزانی نماییشدەکات کە چۆن لەدواچرکەساتەکانی نائومێدبوونی لە ئەمریکا و وڵاتانی تر، بیر لە هەڵهاتن و تەسلیمبوون دەکاتەوە، بەڵام قاسم سلێمانی وەک قارەمانێکی ئەفسانەیی بە هەلیکۆپتەرێکەوە دێتە هەولێر و مەسعود بارزانی ڕزگاردەکات. ئەم فیلمە ناڕەزایەتییەکی گەورەی پارتی دیموکراتی کوردستانی لێکەوتەوە و وەزارەتی ئەوقافیش، کە وەزیرەکەی لە پشکی پارتییە، ئەرکی بەرگریکردنی لە مەسعود بارزانی وەک سەرکردەیەکی سیاسیی و سەربازیی، بە وتاربێژی مزگەوتەکان سپارد.  پارتی کە خاوەنی ئیمپراتۆرییەتێکی میدیایی گەورەیە، ھەم کوڕەکەی بارزانی و ھەم برازاکەی کە هەردوو جومگە گەورەکەی سەرۆکایەتی حکومەت و هەرێمیان بەدەستەوەیە، خاوەنی کەناڵی تەلەفیزیۆنی شەخسیی تایبەت بە خۆیانن و پارتیش وەک حیزب خاوەنی چەندان کەناڵی تەلەفیزیۆنیی ساتەلایت و تەلەفیزیۆنی ناوخۆیی و رادیۆیە. جگە لەمانە چ کەسە باڵادەستەکانی ناو خێزانە سیاسییەکەی پارتی و چ پارتی خۆشی وەک حیزب، دەیان ڕۆژنامە و گۆڤاریان ھەیە  و تەمویلی ژمارەیەکی زۆریش لە سایت و پەیجی خاوەندار و بێخاوەن دەکەن.  واتە لەکاتێکدا پارتی کە خاوەنی ئەم ھەموو دەزگا و کەناڵە میدیایانەیە و بودجەیەکی گەورەی داهاتی گشتییان تیادا سەرفدەکات، کەچی لەڕێگای وەزارەتی ئەوقافەوە فشار لە وتاربێژی مزگەوتەکان دەکات، بەرگریی لە مەسعود بارزانی بکەن و ەک موقەدەسێکی سیاسیی مامەڵەی بکەن . ئەم پەنابردنەی پارتی بۆ مزگەوت، لە کاتێکدا ئەو ئیمپراتۆریەتە میدیاییە گەورەیەی ھەیە، تەنھا یەک ڕاستییمان پێدەڵێت: ڕووتبوونەوەی تەواوی خورافەتی ھەیمەنەی ئەم ھێزە و بەزۆر سەپاندنی بڕیارەکانی لەڕێگای ھێزەوە، لەوانەش بەزۆرسەپاندنی خواستی بەپیرۆزناسین و مامەڵەکردنی سەرۆکەکەی بەسەر خەڵکی ھەرێمەکەدا. ھەروەھا ھێما بە گەیشتنی ئەم ھێزە دەکات بەو ڕاستییەی کە نە میدیاکەی و نە پیاوە گەورەکانی ڕیزی یەکەمی حیزبەکە و نە مەقەڕ و ئۆرگانەکانی و نە ئەو لەشکرە گەورەیە لە نووسەران کە کڕیونی، لانی ھەرەکەمی متمانەیان لەناو کۆمەڵگادا نەماوە، ئەوەی ڕەنگە مەلایەک بتوانێت بۆ ئەوانی بکات، کادر و سەرکردە قاتلەبەر و ئۆرگانە زۆرەکانی حیزبەکە و نووسەرەکانی بۆیان ناکرێت.  لەسەرێکی دیکەوە ئەم پەنابردنە بۆ مزگەوت ھێمایە بۆ قەیرانێکی قووڵ و ھەمەلایەنی پرۆژەی سوڵتانیزمی سیاسیی لە ھەرێمدا. بەر لەم پەنابردنە بۆ مزگەوت دەرکەوتێکی گەورەی تری ئەم قەیرانەمان لە ھەڵبژاردنی ڕابردووی پەرلەماندا بینیی. لەو ھەڵبژاردنەدا نزیکەی حەفتا لەسەدی دانیشتوانی ھەرێم بایکۆتی ھەڵبژاردنیان کرد و رەفزیانکرد دەنگ بەو دەسەڵاتدارێتییە سوڵتانییە بدەن کە خێزان و کەسایەتییە بە موقەدەسکراوەکان بەڕێوەیدەبەن. ئەگەر نەچوون بۆ دەنگدان و بایکۆتکردنی ھەڵبژاردن ھێمابێت بۆ ڕەفزی ڕاستەوخۆی زۆرینەی دانیشتوانی ھەرێمەکە بۆ سوڵتانیزمی سیاسیی و مۆدێلی حوکمڕانیی و سیاسییەکانی ناوی،  چوونەدەرەوەی نوێژکەرێک دوای تەکاندنی بەرماڵەکەی، لە مزگەوتی ئیسرا و میعراج لە ھەولێر، ھەمان ھێمایە بۆ فەشەلی سەرتاسەریی ئەم سیستەمە سوڵتانییە و ئەم سیاسەتە تازەیەی پەنابردن بۆ مزگەوت. ئەگەرچی ئەم ساتەوەختە لە زیاد لە ئاستێکدا ساتەوەختێکی شۆڕشگێڕانە نییە، قەیران ھەیە بەرامبەر بەوە بکەر و ڕێگای دەرچوون لە قەیران بوونیان نییە، بەڵام بێبەشیش نییە لە کردەی بەرگرییکردنی بەردەوام و ھەمەجۆر. بەرجەستەترین فۆرمی ئەم بەرگرییکردنە بەرامبەر بەم سیاسەتە تازەیەی پارتی بۆ ئاراستەکردنی مزگەوتەکان، لە ھەڵسوکەوتی ئەو پیاوە نوێژکەرەدا دەرکەوت، کە لەناو مزگەوتەکەدا ھەڵسایەوە سەرپێ، بەرماڵەکەی تەکاند و مزگەوتەکە بەجێھێشت. لەوکاتەدا وتاربێژی مزگەوتەکە خەریکی پیادەکردنی داواکەی پارتی و پڕوپاگەندەکردنە بۆ سەرۆکەکەی. ئەم فۆرمە لە بەرگریکردن دەرکەوتێکی پڕدەلالەتی ئەو قەیرانی حوکمڕانییەیە کە سیستەمە سوڵتانییەکەی تێکەوتوە. سوڵتانیزمی سیاسیی وەک سیستەمێک کە تیایدا دەسەڵاتی بنەماڵە و خێزانی سیاسیی، کرۆکی سیستمەکە و ئاراستەکەری کردەی سیاسیی و چەمکی ھەرە سەرەکیی ناو زۆرینەی کایەکانە.  مزگەوت و کەنیسە و سیناگۆگ و پەرستگا و شوێنە دینییەکانی تریش، بەشێکی سەرەکیی پێکھاتی ئاینەکانن. ئەم دەزگایانە، ئەگەرچی لە ھەر دینێکدا بەشێوەیەکی جیاواز ڕێکخراون، بەڵام ھەموویان بەرجەستەکەری ڕووکارە مادیی و کۆمەڵایەتییەکەی دینن. مزگەوت وەکچۆن شوێنێکە بۆ کۆبوونەوەی بڕواداران بۆ پیادەکردنی دیندارییان، لەھەمانکاتدا دەزگایەکیشە دەکرێت بۆ مەبەستی ئابوریی و سیاسیی و پەروەردەیی و کۆمەڵایەتیی بەکاربێت. لە مێژووی سەدەی بیستەمی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا، بە تایبەتی لەدوای بەھێزبوونی دیاردەی ئیسلامی سیاسییەوە، مزگەوتەکان لە دوو دۆخدا ڕۆڵێکی سیاسیی گەورەیان پێبەخشراوە و وەک دەزگایەکی سیاسیی دەستبەکرابوون.  یەکەمیان ئەو دۆخەیە کە تیایدا دەوڵەت بە ئەرکە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی خۆی ھەڵناسێت و سیاسەتێکی دیاریکراویشی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ھەژاریی و نەداریی و گەندەڵیی نەبووبێت و خۆی لەو ئەرکە سەرەکیی و بنەڕەتییە دزیبێتەوە . لەم دۆخەدا و لە زۆر شوێندا مزگەوت بووە بە یەکێک لەو دەزگا سەرەکییانەی بڕێک لەو ئەرکانەی جێبەجێکردوە و ئەو درز و کەلێنانەی پڕکردۆتەوە کە غیابی دەوڵەت دروستیکردون. کێشەکە لەوەدابووە زۆربەی جار ئەو ھێزانەی بەو کارانە ھەستاون ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی بوون و لەپشتی ئەم شێوازە لە بەکارھێنانی مزگەوتەوە تەماحێکی سیاسیی ئامادەبووە. ئەم دۆخەش مزگەوتی گۆڕیوە بۆ بکەرێکی نادەوڵەتیی کە کۆمەڵێک لە ئەرکەکانی دەوڵەت ئەنجامدەدات، ئەوانەشی کە ئەو کارانەیان لە مزگەوتدا ئەنجامداوە، گۆڕیوە بۆ بکەری سیاسیی. بەمەش مزگەوت وەک دەزگایەکی سیاسیی، وەک دەسەڵاتێکی تەریب بە دەسەڵاتی دەوڵەت داڕشتراوەتەوە و خۆشی ڕەھەندێکی سیاسیی و ئایدیۆلۆژیی گەورەی وەرگرتوە.  دوومیان دۆخی نەبوونی ئازادیی سیاسیی و باڵادەستی سیستەمی تاکحیزبییە. لە زۆر شوێنی ئەم ناوچەیەدا کاتێک سیستەمی تاکحیزبیی و فشاری سیاسیی گەورە ئامادەبووە، سیاسەت گۆڕاوە بۆ چالاکییەکی نھێنیی یاساغکراو. لەبەرئەوەی ڕێگەنەدراوە بە ئاشکرا پارتی سیاسیی دروستبکرێت، بۆیە پەنا بۆ بەکارھێنانی مزگەوت براوە وەک شوێنێک ئەو ڕۆڵە سیاسییە ببینێت. لەم دۆخەشدا مزگەوت ڕۆڵی ڕووبەرێکی سیاسیی بینیوە لەناو فەزایەکی دژەسیاسەتدا و بووە بە شوێنێک بۆ بەرھەمھێنانی چالاکەوانی دینیی سیاسیی دژەدەوڵەت.  لە مێژووی ئەم ناوچەیەدا سەرجەمی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی، لە ئیخوانەکانەوە بۆ جیھادیست و سەلەفییەکان، مزگەوتیان وەک شوێنێک بۆ کاری سیاسیی بەکارھێناوە. لە ھەرێمەکەی خۆماندا ھەم هێزە ئیسلامییەکان و ھەم پارتی و یەکێتیش مزگەوتیان نەک تەنھا بۆ مەبەستی سیاسیی بەکارھێناوە، بەڵکو وەک درێژکراوەی لەشی خۆیان لەناو دونیای ئیمانداراندا مامەڵەیانکردوە. دەسەڵاتی کوردییش مەلا و بکەری دینیی گوێڕایەڵی سەر بە پارت و بنەماڵە سوڵتانییەکان دروستکردوە. ئەوەی پارتی ھەفتەی ڕابردوو ئەنجامیدا، لەسەرێکەوە ھەم درێژکراوەی ئەم سیاسەتی بەسیاسییکردنەی مزگەوتە، ھەم ھێمای نائومێدبوونە لە دەزگاکانی خۆی لەوەدا بتوانن بە خەڵک بگەن و کاریگەرییان لەسەر بەجێبھێڵن. بەڵام  ئەوەی ڕۆژی ھەینی ڕابردوو لە مزگەوتی ئیسرا و میعراج لە ھەولێر ڕوویدا، فەشەلی ئەم سیاسەتی گەڕانەوەیە بۆ مزگەوت و شکستی هەیمەنەی سوڵتانیزمی سیاسیی لە ھەرێمدا نیشانداین.  پیاوی بەرماڵەکە ھێما بۆ دروستبوون و ئامادەگیی جۆرێک لە ئیماندار دەکات بەگژ ئەوەدا دەچێتەوە مزگەوت لە دەزگایەکی دینییەوە بگۆڕن بۆ دەزگایەکی حیزبیی، ئیمان و دینداریی خۆیان و سیاسەتی ئەم یان ئەو حیزبی سیاسیی بەیەکتری تێکەڵبکرێت. بەرماڵتەکێنەکە مۆدێلێکە لە بکەری دینیی کە دژی داڕشتنەوەی فیگەری مەلایە لە وتاربێژەوە بۆ کادێرێکی حیزبیی و خوداپەرستییش بگۆڕدرێت بۆ شەخسپەرستیی.  ھەروەھا دژی ئەوەیە ئەوەی لەناو مزگەوتێکدا دەگوترێت کۆپی ھەمان ئەو شتە بێت کە لەناو بارەگا حیزبییەکاندا دەگوترێت. دروستبوونی ئەم بکەرە دینییە، کە دینی وەک دین دەوێت و خوداشی وەک خودا دەوێت نەک وەک سەرۆکی پارتێکی سیاسیی، فەشەلێکی بەرچاوی سیاسەتی بەگشتییکردنی گوێڕایەڵیی و ئیتاعەتکردنی ھێزە سوڵتانییەکان و درێژکراوە دینییەکانیان، نیشانئەدات.  ستراتیژییەتی سەرەکیی سوڵتانیزمی سیاسیی لە ھەرێمدا، وەک ھەر سیستەمێکی دەسەڵاتگەر، بریتییە لە دروستکردنی تاکەکەسێکی گوێڕایەڵ و بێئیرادەیە، کەسێک دەسەڵات چی ویست و چی چاوەڕێکرد بەوجۆرە بجوڵێتەوە و لەو ئاسۆیەدا بیربکاتەوە. سوڵتانیزم لە ھەرێمدا خەون و بەرنامەی دروستکردنی مۆدێلێک لە مرۆڤی ھەیە، ئەبەدیبوونی ڕژێمە سوڵتانییەکە و خواست و چاوەڕوانییەکانی و مەزن خۆنمایشکردنی بکەرەکانی، بەناوەکیی بکات و لەناو کەسایەتی خۆیدا بیانچێنێت. واتە ئەم سیستەمە دروستکردنی تاکەکەسیی گوێڕایەڵ، خودێکی ناڕەخنەیی، بوونەوەرێکی بێ کردەی بەرگریی، ستراتیژی کارکردنەکانی ئاراستەدەکات و ئەو مۆدێلی خودسازییە سەروەردەکات کە دەسەڵاتدارێتییە سوڵتانییەکە بۆ دروستکردنی ”سیستەمی براگەورە“ و ”بنەماڵەی موقەدەس“ پێویستی پێیەتی.  ئەوەی ئەو خاوەن بەرماڵە لە مزگەوتی ئیسرا و میعراج لە ھەولێر بە ھەموومانی نیشانیدا، فەشەلی ئەم سیاسەتی خودسازییەیە کە ئامانجی یەکەم و کۆتایی بریتییە لە دروستکردنی مرۆڤی گوێڕایەڵ. ئەو ھەموو سەرنج و گرنگیپێدانە بەرفراوانەیش کە بەم خاوەن بەرماڵە و ھەڵوێستەکەی درا، بە تایبەتی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا، پابەستە بە بەرجەستەبوونی ڕاستەوخۆی ئەم فەشەلە گەورەیەی دروستکردنی مرۆڤی گوێڕایەڵ لەناو یەکێک لە کۆنترۆڵکراوترین شارەکانی کوردستاندا و لەلایەن یەکێک لە پارتە ھەرە دەسەڵاتگەرەکانی ناو مێژووی سیاسیی ئێمەوە.  لەپاڵ ئەم ڕاستییە سادەیەدا دەشێت ئەو گرنگیپێدانە گەورەیە بە کردەی ھەستان و بەرماڵتەکاندن و جێھێشتنی مزگەوتەکە لەلایەن ئەم نوێژکەرە ناڕازییەوە، بۆ ئەم خاڵانە بگەڕێینینەوە.  یەکەم: بوونی بڕێکی گەورە لە بەرگریکردن لە ئاکاری ئەو کەسەدا بەرامبەر بە ”مەقەڕکردن“ی مزگەوت و گۆڕینی شوێنێکە لە ”ماڵی خودا“ەوە بۆ ”ماڵی حیزب“. ھەروەھا ناڕازیبوون بەرامبەر بە گۆڕینی شوناسی کەسی ئیماندار بۆ کادێرێکی حیزبیی گوێڕایەڵ.  دووھەم: سەندنەوەی پیرۆزیی لە بنەماڵە سوڵتانییەکان و پەکخستنی موقەدەسبوونی سیاسییان لەڕێگای کێشانی ھێڵێکی شاقوڵییەوە لەنێوان موقەدەسی سیاسیی و موقەدەسی دینیدا، جیاکردنەوەی بەموقەدەسکراوی سیاسیی لە موقەدەساتی دینیی.  سێھەم: پاکژکردنەوەی ویژدان و تێگەیشتنی دینیی تاکەکەسی ئیماندار لەو تێوەگلانە ناشیرینانەوە کە دین بە گوێڕایەڵییکردن و بە تەسلیمبوون بە دەسەڵاتدارانەوە، گرێئەدات. ئەوەی بینیمان بە پلەی یەکەم ئیتاعەتنەکردنی ئیمام و وتاربێژێکی دینیی بوو، لەڕێگای ئەویشەوە ئیتاعەتنەکردنی ئەو فۆرمانە لە دینداریی کە داوای تەسلیمبوونی تاکەکەس دەکەن.  چوارھەم: ناڕەزاییدەربڕین بەرامبەر بە گۆڕینی بکەری دینیی ناو کایەی دین، بۆ بکەرێکی سیاسیی حیزبی کە سنوورێک لە نێوان دین و سیاسەتدا ناھێڵێتەوە.  پێنجەم: دەرکەوتنی جۆرێک لە کردەی بەتاکەکەس و بەخودبوون کە تەسلیمی ئەو ڕژێمانەی خودسازیی نابێت کە تەماحی  باڵادەستبوونیان ھەیە و داوای تەسلیمبوون لە مرۆڤ دەکەن. ئەوەی بینیمان بکەرێک بوو تەحەدای ئەو گوتاری تەسلیمبوونەی کرد و بوون و ئامادەگیی ئەم گوتاری تەسلیمبوونەشی لەناو مزگەوتدا وەک شتێکی ناسروشتیی و نەگونجاو مامەڵەکرد. ھەموو ئەمانەش بەبێ ئەوەی گوێبداتە دەرەنجامی کارەکەی و ئەو کێشانەی کە دەتوانێت بۆی دروستبکات.  شەشەم: بوونی ڕەھەندێکی ڕۆمانسییانەی گەورە لەو کردەی تەحەداکردنە تاکەکەسییەدا. ئەوەی بینیمان تاکەکەسێکی بڕوادار بوو خۆی لەو ژینگە و جەماعەتە دینییە دابڕیی کە لەناویاندایە و ”نا“یەکی تاکەکەسانەی ووت لە ڕەوتێکدا کە بۆ ”بەڵێ“گوتن دروستکرابوو.  بە کورتییەکەی، هەڵوێستی بەرماڵتەکێنەکە و کردەکەی بەرگرییکردنێکی بوێرانە بوو، لە ئیرادە و ئیمانێکی ئازادەوە ھاتبوو، وێناکردنێکی تایبەتی دین و سیاسەتی لەپشتەوە بوو، کە بەسەریەکەوە پێماندەڵێت، مزگەوت شوێنی عیبادەتە نەک سیاسەت. ئەگەر موقەدەسێک ھەبێت دەبێت خودابێت نەک سەرکردەیەکی سیاسیی. هەرچی ئەو ڤیدیۆیەشە کە دواتر بڵاوکرایەوە، دەچێتە خانەی ئەو تەکنیک و پیلانانەوە کە سیستمە دەسەڵاتگەرەکان بۆ شکستپێهێنان و بێنرخکردنی کردە و ئەخلاقیاتی بەرگرییکردن بڵاویدەکەنەوە. بابەتی یانزەیەم: دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

درەو : ڕۆژنامەی سەباحی زمانحاڵی حكومەتی عێراق بڵاویكردووەتەوە كە پارێزگای سلێمانی بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانی راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بەغداد دەكات و لە 2020دا تەنیا (5) موچەی بە لێبڕینەوە دابەشكردووە رۆژنامەكە نوسیویەتی:  قەیرانی ئابووری هەنوكەیی ودابەشنەكردنی مووچەی فەرمانبەران بۆ ماوەی چەند مانگێك، وای لە حكومەتی خۆجێیی سلێمانی وڕۆشنبیران وچالاكوانان. كرد بیرۆكەی مامەڵەكردنی ڕاستەوخۆ لەگەڵ بەغداد دا بخەنەڕوو ئەگەر حكومەتی فیدراڵی عێراق  وحكومەتی هەرێمی كوردستان نەگەشتنە ڕێكەوتنێك لەسەر دۆسیەی نەوت وداهاتەكان. لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردوو (٢٠٢٠)دا حكومەتی ئیتیحادی ڕاگرتنی ناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانی ڕاگەیاند لەبەر پابەند نەبوونی هەرێمی كوردستان بە ڕادەستكردنی بڕی (250 هەزار) بەرمیل نەوت بە كۆمپانیای (سۆمۆ) لە سەرەتای پارساڵەوە بەپێی ڕێكەوتنێك كە كرابوو لە نێوان هەردوو لا لە كۆتایی پێرارساڵ(٢٠١٩) پاش ئەوەی كە بەغداد مانگانە بڕی ٤٥٣ ملیار دیناری دەدا بە هەرێم بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان. ڕێكەوت زەكی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بە ڕۆژنامەی (ئەلسەباح)ی ڕاگەیاند : ”لە حاڵەتێكدا هەرێم وبەغداد نەگەشتنە ڕێكەوتنێك لەسەر دۆسیەی نەوت، دەتوانرێت بڕگەیەك لە یاسای بودجەدا جێگیر بكرێت كە ڕێگە بدات حكومەتی خۆجێیی سلێمانی بەشێوەیەكی یاسایی ودەستوری ڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ حكومەتی ئیتیحادی بكات”. ڕێكەوت هۆشیاری دا كە ”حكومەتی خۆجێیی سلێمانی دەتوانێت داهاتەكان ڕادەستی حكومەتی ئیتیحادی بكات وبەغداش لەلای خۆیەوە مووچەی فەرمانبەرانی پارێزگاكە دابەش دەكات”، ووتیشی كە ” ئە مە بەندێكی یاسایی دەبێت بۆ یەك ساڵ وهەردوو حكومەتی خۆجێیی لە هەولێر ودهۆك دەتوانن. هەمان. شت بكەن”. شایانی باسە پارساڵ(٢٠٢٠) حەوت مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بڕدراوە ولە بەرانبەردا تەنها پێنج مووچە بەسەر فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستاندا دابەشكراوە بە لێبڕینی ١٨% و ٢١% جگە لە مانگی یەك كە مووچەی تەواو دابەشكراوە، كە ئەمەش شەپۆلێكی ناڕەزایی وبێزاری جەماوەری دروستكردووە.  عومەر كوردە ئەندامی ئەنجومەنی باڵای جوڵانەوەی نەوەی نوێ بە ڕۆژنامەی (ئەلسەباح)ی ڕاگەیاند : ”سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لە یەك كاتدا مووچەكانیان وەردەگرن، بەڵام ساڵی ڕابردوو حەوت مووچەیان. بڕدرا وتەنها پێنج مووچەیان وەرگرت ئەویش بە ڕێژەی لێبڕینی ١٨% و٢١%، جگە لە مانگی كانونی دووەم كە مووچەی تەواو وەرگیرا. كوردە ئاماژەی بەوەشدا كە ”پارێزگای سلێمانی بەدابڕاویی لە هەولێر بیرناكاتەوە، وئاماژە هەیە كە هەڵوێستی سلێمانی جیاواز بێت لە هەولێر، هەر چەندە خەڵكی هەمووی نیگەرانن. لە دواكەوتنی دابەشكردنی مووچە وبەرگەگرتنی دۆخی نالەباری ئابووری”.    

(درەو): سەرباری ئەوەی بەبڕیاری حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستان هاوردەكردنی چیمەنتۆ راگیراوە، بەڵام بەپێی گرتەیەكی كە دەست (درەو) كەوتووە، هاوردەكردنی چیمەنتۆ لە مەرزی حاجی ئۆمەرانەوە دەستی پێكردووەتەوە. ئەو چیمەنتۆیەی كە ئێستا لە حاجی ئۆمەرانەوە هاوردە دەكرێت، چیمەنتۆی فەلی شاری ورمێی رۆژهەڵاتی كوردستانە.  لە هەرێمی كوردستان شەش كارگەی بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ هەیە، كارگەیەك لە هەولێرو پێنج كارگە لە سلێمانی، ئەم كارگانە ساڵانە نزیكەی (10 ملیۆن‌و 700) تەن چیمەنتۆ بەرهەمدەهێنن، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵانە هەرێم پێویستی بە (6 ملیۆن) تەن چیمەنتۆ هەیە، واتا كارگەكانی ناوخۆ لەتوانایاندایە بە زیادەوە پێداویستی ناوخۆ دابین بكەن‌و ئەوەشی لێیان دەمێنێتەوە هەناردەی پارێزگاكانی تری عێراق بكەن.  هاوردەكردنی چیمەنتۆ بەشێوەی قاچاخ، زیان لە بەرهەمی كارگەكانی ناوخۆ دەدات.  

شرۆڤە: هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو دەینوسێت)  جارێک ئیبراهیمی کوڕی محەمەد عەلی پاشای میسق (1789 –1848)، کە حاکمی شام دەبێت و بە برایمی تۆقێنەر (لەبەر ستەم و چەوساندنەوەکانی) ناسراوە، دەچێتە مزگەوتی (جامیع)ی ئەمەوی لە دیمەشق، لە نێو مزگەوتەکەدا حەڵقەی وانەوەتنەوەی شێخ سەعیدی حەڵەبی زانای دیاری ئەو سەردەمەیە، شێخ سەعید بێئەوەی خۆی تێکبدات و وەک عادەتێکی خۆی قاچی ڕاکشاندووە و وانەی خۆی بە شاگردانی دەڵێتەوە، برایم پاشا ئەمەی زۆر لانەنگ دەبێت و دەگەڕێتەوە کۆشکەکەی و بیر لە سزادانی دەکاتەوە لەبەرئەوەی کە ڕێزی لێنەگرتووە و هەڵنساوەتەوە لەبەری، بەڵام پاشتر زیرەکانە دەیەوێت بە تیرێک دوونیشانە بپێکێت و منەتبای بکات، بۆیە دەڵێت: ئەو کیسەزێڕە (یان دراوە) بنێرن بۆی و پێی بڵێن "فەرمانڕەوا" سەلامی لێکردی ئەم دیارییەشی بۆ ناردوویت، بەڵام شێخ سەعید لە پەیامی حاکم تێدەگات و هیچ کە ڕەتی دەکاتەوە، بە نوێنەرەکەشی دەڵێت: "بە ئەمیرەکەت بڵێ هەرکەس قاچی درێژ کردبوو دەستی درێژ ناکات". مامۆستای ئاینی، گەر مووچەخۆری دەوڵەت یان حزبێک بوو چ وەسفی حاکم بکات و چ لێی بخوێنێت، هەر سیاسییە و نوێنەرایەتی گووتارێک دەکات نەک کۆمەڵگە و ئاینەکەی. تا ئەوکاتەی مەلایەک بە شایەکدا هەڵبدات و ئەوی دیکەیان بە حزبێکی ئۆپۆزسیۆندا هەڵبڵێ، دۆخەکە هەروا دەبێت، چونکە لە بنچینەدا مەلا موڵکی کۆمەڵگەیە و سەر بە خودایە نەک دەسەڵات، بەپێچەوانەوە گەر مووچەخۆر و سەربە دەوڵەت و حزبێک نەبێت، ئەوا هەم نیشتمانپەروەرێتی و هەم ڕەخنەگرتنەکانیشی دڵپەسەند و کاریگەرن. چونکە مەلا و مزگەوت خۆیان سەرمایە و دەسەڵاتن، سەرمایەکی مەعنەوی و دەسەڵاتێکی کولتووری بەهێز، گەر نەیگۆڕنەوە بە سەرمایەی مادی و دنیایی. بەگشتی دەزگای ئاینی گەر بە دەسەڵاتەوە خۆی پێچدا وەک ئەو تەریقەتەی لێدێ کە خۆی بە میرانی میرنشینەکاندا گرێدا و هەم تەریقەتەکە و هەم چەندین میریشی بە لاڕێدا برد وا ئەمڕۆش میراتەکەی دیسانەوە یەخەی سلێمانی و کوردستانی گرتووەتەوە و وەک ئەفیونێک هەم دینێکی خورافی و هەم ستەمبەرهەمهێن و بتسازیشە. خۆ گەر سەر بە کۆمەڵگە بوو و ئەوا لە خەمی ئیرشاد و پەروەردەی تاکاندا دەبێت و وەک مەولانای نەقشبەندی دەبێتە چرای ناتوندوتیژی و پەروەردە، لە هەر جێیەک بوو دەدرەوشێتەوە بێ ئەوەی منەتی سوڵتان و میران هەڵگرێت.  دووجەمسەرکردنی کۆمەڵگە زۆر مەلامان بینی لەپەنای مووچەکەیاندا ملی مایکەکانیان بەدڵی سەرۆک و وەلینیعمەتەکانیان لارکردەوە تا چاوی سۆزیان بۆیان بجوڵێت، زۆریشمان دی بۆ ئەوەی کاندیدی بکەن یان کاندیدیان نەکرد و ڕێک لەهەمان ئەو مینبەرەوە کە وەسفی تەوژمێکی پێدەکرد کەوتە لێخوێندنی هەمان تەوژم. من ئێستاش تێنەگەیشتم بۆ ئایەتی {فاذا عزمت فتوکل علی اللە}(آل عمران١٥٩)، کاریگەرییەکی وای لەوان نەکرد. هەردوو هەڵوێستەکە لادان و وەرچەرخاندنی دەزگای ئایینی و مەلاکانە لە سەر بەکۆمەڵگەوە بۆ سەر بە لایەنێک یان دەسەڵاتێک، کە دواجار مەلایەتی لە ڕێنوێنیکار و کوڕی کۆمەڵگەوە دەکاتە دەرباری سیاسییەکان، ئیتر جیاوازی نییە مەلا موفتی بێت یان قازی، سەرلێشێواوی بۆ موسڵمانی دڵساف دەسازێنێ، شێخ ڕەزای تاڵەبانی لە دۆخێکی ئاوادا دەیووت: ماڵــــــــی موفتی لەمبەر و مەعلـــــــوومە قازیش لـــــــەوبەرە من فەقیــــــرم؛ ڪـــێ ئەزانـــێ لەم‌بەرم یا لەوبەرم؟ وەزارەتی ئەوقاف داهێنراوی ئینگلیزە لە عێراقدا، تا کلیل و زمانی مەلاکان لای خۆیان بێت، تا شەستەکانی سەدەی ڕابردوو لە جەزائیری سەردەمی ئیستیعماری فەرەنسییدا بۆ نموونە، زانایانی ئاینی داوای جیاکردنەوەی دین و دەوڵەتیان دەکرد چونکە ئیستعمار مەلاکانی بەکاردەهێنا و ئایین وەک پەردەپۆشیی تاوان و ستەم بەکاردەهێنا. زۆرینەی مەلا و مزگەوتی هەنووکە، سەربەحکومەتن (بڕوانە: تابلۆکای مزگەوتان، دێڕی یەکەم حکومەت، پاشان ئەوقاف پاشتر ناوی مزگەوتەکە هاتووە)، لە کاتێکدا لەسەردەمی پێغەمبەرەوە(د) کە مزگەوت بیناکراوە لە ڕووی ئاوەدانکردنەوە و گرتنەئەستۆی داراییەوە موسڵمانان وەئەستۆیان گرتووە، پاشتر و لە دوا قۆناغی عەباسییەکاندا کە مەلای مزگەوتەکان داهێنران و دانران بۆ بەڕێوەبردنی مزگەوت و فێرکردنی مناڵانی موسڵمانان، خێرخوازان بە وەقف و خێر بژێوی ئەوانیشیان دابینکرد و بێمنەتیان دەکردن لەدەسەڵات، تەنانەت پاشا و سوڵتانەکانیش وەک وەقف مزگەوتیان دەکردەوە کە لەگەڵ کردنەوەیدا دەبوویە موڵکی خودا و بەندەکانی بۆ خزمەتی کۆمەڵگە، سوودی عانەیەکی لە واقیف حەرام بوو، چونکە فرۆشتبووی بە خودا. ئێستا مەلاکان بەر لەوەی سەر بە خوا و کۆمەڵگە بن سەر بەو بەڕێوەبەرەی ئەوقافن کە مانگانە مووچەکانیان بۆ دابین دەکات، نکوڵی ناکرێت لەهەر کایەیەکدا وابەستەیی دارایی هاتەکایەوە، پاشکۆیی سیاسییش بەدوویدا دەهێنێت، پێچەوانەکەشی گەر سەر بە لایەنێکیش بن هەر هەمان سیناریۆ چارەنووسیانە. لە مێژووی ئیسلامدا، کەسانی وەک ئەبووحەنیفە، ئەحمەدی کوڕی حەنبەل نەک ملیان بۆ دەسەڵاتی خەلیفەکان نەدا، بەڵکو منەتیشیان هەڵنەگرتن. ئەبووحەنیفە (خوا لێی ڕازی بێت) پشتیوانی دوو یاخیبوونی هەردوو سەردەمی ئەمەوی و عەباسیش بووە(زیدی کوڕی عەلی و محەمەد نەفوزەکیە)، بۆیە میحنەتی هەردووکیانی بینی. تەنانەت قازیلقوزاتی ئەبوجەعفەری مەنسووریشی ڕەتکردەوە، تا ستەمەکانی بە فەتواکانی ئەم دانەپۆشێت. پێچەوانەی سەردەم، مامۆستایان و زانایانی ئاینی لە پێشتردا بە وەقف، زەکات و خێری موسڵمانان دەژیان، زانا هەرەباشەکان ئەوانەبوون کە منەتباری وەقف و خێری کۆمەڵگەبوون نەک خەلیفەکان، تەنانەت هەردوو مەدرەسەی موستەنسەرییە و نیشابور کە چرای زانست و قیبلەی زانایان بوون، بە وەقف بەڕێوەدەبران نەک بە پارەی دەوڵەت یان تەوژمە نەیارەکان، بۆیە زانای مەزنیان لەبوارەکانی دین و دنیادا پێشکەشکرد. ئەوان بە هۆی وەقفەوە سەربە کۆمەڵگە بوون، منەتباری کەس نەبوون، چونکە وەقف تایبەتمەندییەکەی ئەوەیە واقیفەکە مەمنوونە وەقفەکەی بەکاربهێنرێت. بەشێکی زۆری مەلاکانی ئەمڕۆمان بەداخەوە هەم خێرەکە و هەم مووچەکەش وەردەگرن! لە کاتێکدا یەکەم بۆ ئەوەیە کە دووەم وەرنەگریت. گوتارێکە و دووهەوا لێرەدایە پرسەکانی بێلایەنکردنی دەوڵەت و چەسپاندنی هاونیشتمانێتی خۆیان دەسەپێنن، دەبێت هەم دەسەڵات و هەم حزبە ئیسلامییەکان چاویان لەم ڕۆژە و لەم بەریەککەوتنە بێت، چونکە ئەو تیرەی دوێنێ بەناوی پاراستنی دینەوە هاویشتیان ئەمڕۆ یەخەی هەردووکیانی گرتەوە، هەم دەسەڵاتێک دینی قۆرخ کردبێت وەک ئەوەی لەم هەفتەیەدا گوتاری موعەلەبیان بۆ مەلاکان نارد، هەم بۆ ئەو حزبە ئیسلامیانەش کە دژی جیاکردنەوەی دین و دەوڵەت بوون، وا تیرەکە سنگی خۆیانی پێکا. ناکرێت لەو جێگایانەی کە موسڵمانان زۆرینەن داوای دەستوور و دەوڵەتێکی دینی بکەیت، لەو جێگایانەش کەمینەن داوای سیکۆلارکردنی دەوڵەت بکەیت، دەوڵەت کایە و بواری هەمووانە بە هەموو ڕەنگێکەوە، بۆ نموونە لە هندستان زیاد لە ١٥٠ملیۆن موسڵمان دەژی، گەر دەوڵەت ئایینی بێت، دەبێت هندۆسی بێت، ئەی مافی براموسڵمانەکان چی؟ لە وڵاتێکی وەک عێراق، گەر دەوڵەت ئاینی بێت دەبێت هەمووان پابەندی شەریعەت و دەوڵەتی شیعە بن، چونکە زۆرینەن، هەر ئاوا گەر وێنەکە بچووک بکرێتەوە، ناشکرێت لە هەرێمی کوردستانیش داوای دەوڵەت و دەستووری ئاینی بکەیت و بەڵام دژی ئەوەش بیت ئەوقاف دەستوەردەداتە وتار و وەقفەکانەوە. دەی دەوڵەتی ئاینی ئاوایە، بۆیە گەر دەوڵەت ڕێچکەی ئاینی نەبێت هەم دین و هەم دنیاش لە ئەماندا دەبن.  هەموو ئەوانەی ئێستا دەنگیان لێ بەرزدەبێتەوە کە بۆچی وەزارەتی ئەوقاف دەستوەردەداتە کارووباری مزگەوت و مەلاکان، بەشێکیان ئەو گرووپە سیاسییە دینیانەن کە لە پێشتردا بە تایبەت لە ئانی نووسینەوەی دەستووردا، دژایەتی ئەو تەوژمەیان دەکرد کە داواکاری جیایی دین و دەوڵەت بوون، دەی ئێستا وا تێکەڵە و هەر ئەو ئیماندارانە باجەکەی دەدەن. وایاندەزانی جیاکردنەوە بۆ بچووکردنەوەی ئاینە، لەکاتێکدا پرۆسەی ڕۆڵپێدانەوە و جیاکردنەوەی ڕۆڵەکانە. ئەم دوو جەمسەریکردنە تا ئەوکاتەی مەلا نەگەڕیتەوە بۆ کۆمەڵگە و دەسەڵات و حزبەکان واز لە دەزگای دینی نەهێنن، "لەمبەر" و "لەوبەر"ییەکی شێخ ڕەزا هەر بەردەوام دەبێت و کۆمەڵگەیەکی چەندپارچەش لە ئارادا دەبێت.  

درەو: سێ كۆمپانیای نەوت كە لە پێنج كێڵگەی نەوتی هەرێمدا كاردەكەن (83 ملیۆن) دۆلار و  شایستەی دارایی مانگی كانوونی یەكەمیشیان لە حكومەتی هەرێم وەرگرتوە،  كۆی بەرهەمی ڕۆژانەی ئەو كێڵگانە ( 205 هەزار ) بەرمیلی رۆژانەیە و (45%)ی بەرهەمی نەوتی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنن.   دەقی ڕێكخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەكانی نەوت سێ کۆمپانیا کە لە پێنج کێڵگە کاردەکەن ڕایانگەیاند کە شایستەی دارایی مانگی کانوونی یەکەمیان وەرگرتووە. شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوەیە: ١- کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی کانوونی یەکەم بریتی بووە لە٤٣٫١ ملیۆن دۆلار، لەم بڕە ٣٢٫٦ ملیۆن دۆلاری پشکی دی ئێن ئۆ بووە و بڕی ١٠٫٥ ملیۆن دۆلارپشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی یە. دی ئێن ئۆ خاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی ٢٥٪ ی پشکەکانە. شایانی باسە شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بەراورد بەمانگی پێشوو ڕێژەی ١٢٪ زیادی کردووە ڕێژەی ٢٧٪ بەراورد بە مانگی تشرینی یەکەم زیادی کردووە ئەوەش بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەگەڕێتەوە. ٢- کێڵگەی شێخان لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە ١٨ ملیۆن دۆلار شایستەی مانگی کانوونی یەکەمیان وەرگرتووە، بە پێی بڵاوکراوەی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن، بڕی ١٤٫١ ملیۆن دۆلار پشکی ئەوان بووە و ئەوەشی دەمێنێتەوە بۆ کۆمپانیای (ئێم ئۆ ئێڵ) دەبێت کە دەکاتە ٣٫٩ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ)پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. هەروەها بەپێی نوێترین زانیاری ئاستی بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە زیادی کردووە و لە کۆتایی مانگی تشرینی دووەمدا گەشتووەتە ٣٩ هەزار بەرمیل و لە کانوونی یەکەمدا بۆ ٤٢ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبووەتەوە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەڕێژەی ٦٥٪ بەراورد بە مانگی پێشو زیادی کردووە کە ١٠٫٩ ملیۆن دۆلار شایستەی مانگی تشرینی دووەمیان بووە. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لەو کێڵگەیەدا بریتی بووە لە ١٩٫٢ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شامارانی پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە و بڕی ٦٫٥ ملیۆن دۆلاری بەردەکەوێت. ئەوی دەمێنێتەوە شایستەی کۆمپانیای تاقەی ئیماراتییە کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە پشکی شایستە داراییەکەی دەکاتە ١٢٫٧ ملیۆن دۆلار. تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە چارەکی سێهەمی ٢٠٢٠ دا بریتی بووە لە ٤٦,١ هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٠٢٠/٣/٢٧ دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بەڕێژەی ٣١٫٥٪ زیادی کردووە بەراورد بەمانگی پێشوو. ٤- کێڵگەی سەرتە بۆ یەکەم جار کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتە وەردەگرن. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە ٢٫٩ ملیۆن دۆلار بووە و پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ١٫٤ ملیۆن بووە و ئەو ١٫٥ ملیۆنەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنی. ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنەری بازرگانی ڕاگەیەنرا، بەرهەمی کێڵگەکە ٥٫٥٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی بەشێوەیەکی بەردەوام لە ڕابوردوودا شایستەاراییەکانی ڕاگەیاندووە ، بەڵام کۆمپانیاکە دەڵێت چاوەڕێ دەکەین لە چەند ڕۆژی ئایندەدا شایستەی مانگی کانوونی یەکەم وەربگرین لەگەڵ ڕێکەوتن لەسەر خەرجی ٢٠٢٠ دا . بەڵام کۆمپانیاکە دەڵێت لەڕاگەیەنراوێکی تردا بڕەکەی ڕاناگەیەنین. گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە و کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٤% هەیە و بەیەکەوە کۆمپانیای (تی تی ئۆ پی سی ئۆ) پێکهێناوە وکۆمپانیای سەرکارە لە کێڵگەکە. بەرهەم لەم کێڵگەیە بۆ ٨ هەزار و و ٥٨٠ دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ئەمساڵدا ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٢٤٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە زۆر کەمی کردووە بەراورد لەساڵی ٢٠١٥ کە ئەوکات ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل بەرهەمی بوو، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی لە زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی بەکەم کردندایە. هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێن HKN لە کێڵگەی سەر سەنگ و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم FORZA PETROLEUM لە کێڵگەی هەولێر لە ئێستادا شایستەکانیان بۆ مانگی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم تائێستاڕانەگەیاندووە. زۆر جار ئەم دوو کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانیان ڕادەگەیەنن. کۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە و گازپرۆم لە گەرمیان دوو کۆمپانیان تائێستا بەهیچ شێوەیەک شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە. کۆی شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو چوار کێڵگەدا وەریان گرتووە بریتییەلە ٨٣٫٢ ملیۆن دۆلار و کۆی بەرهەمی ڕۆژانەی ئەو چوار کێڵگەیە دەکاتە ٢٠٥٫٦٥٠ بەرمیل کە بەیەکەوە نزیکەی ٤٥٪ ی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن. لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ڕابوردودا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا دە (١٠ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی کانوونی یەکەمە. وەهەر لە مانگی ئازاردا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاندووە کە شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار. بەپێی ڕاگەیاندنی کۆمپانیا نەوتییەکان لەم چەند مانگەدا چاوەڕێ دەکەن شایستە دواخراوەکانیان وەربگرنەوە.

(درەو): شوێنی ئەو ئەندامانەی خانەی راپەڕاندن کە دەستیان لەکارکێشاوەتەوە بە هەڵبژاردن پڕدەکرێتەوە، ئەو پەرلەمانتارانەی پابەند نین بە سیاسەتی گۆڕانەوە دواین ئاگادارکردنەوەیان پێدەدرێت، ئەمە بڕیارەکانی کۆبونەوەی ئەمڕۆی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان بوو. جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان لە مەکۆی سەرەکی بزوتنەوەکە لە گردی زەرگەتەی شاری سلێمانی کۆبووەوە. جڤاتی نیشتمانی کە بەپێی دەستوری ناوخۆیی گۆڕان بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو بزوتنەوەکەدا، بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو) له کۆبونەوەی ئەمڕۆدا لەبارەی بارودۆخی ناوخۆیی حزبەکەوە، چەند بڕیارێکی داوە کە ئەمانەن: یەکەم: جڤاتی نیشتمانی بەدەنگدان شوێنی ئەو ئەندامانەی خانەی راپەڕاندن پڕدەکاتەوە کە بەمدواییە دەستیان لەکارکێشاوەتەوەو بریتین لە هەریەکە لە (جەلال جەوهەر، شەماڵ عەبدوەلوەفا، عەدنان عوسمان)، بەگوێرەی بڕیارەکەی جڤاتی نیشتمانی دەبێت ژوری هەڵبژاردنی بزوتنەوەکە ناوی ئەو کەسانە وەرگرێت کە خۆیان بۆ ئەو سێ پۆستە بەتاڵەی خانەی راپەڕاندن کاندید دەکەن و دواتر سیڤی ئەو کەسانە بخاتە بەردەم جڤاتی نیشتمانی بەمەبەستی هەڵبژاردنیان بۆ پۆستەکان. دووەم: جڤاتی نیشتمانی بڕیاریداوە بزوتنەوەکە دواین ئاگادارکردنەوە بە ئەندامانی فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق و بەشێک لە ئەندامانی فراکسیۆنی حزبەکە لە پەرلەمانی کوردستان بدات، ئەگەر ئەوان پابەندنەبوون بە سیاسەتەکانی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، لە قۆناغی دواتردا رێوشوێنی دەرکردنیان لە بزوتنەوەکە بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە. فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق و بەشێک لە فراکسیۆنی پەرلەمانی کوردستان بەتەواوەتی پەیوەندی ئۆرگانی خۆیان لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان دابڕیوەو بەردەوام رەخنە لە بزوتنەوەکەیان دەگرن و بەپێچەوانەی رێککەوتنی سیاسی نێوان گۆڕان و پارتی مامەڵە دەکەن، ئەمەش پارتی لە سەرکردەکانی گۆڕان نیگەران و توڕە کردووە. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، رۆژی ١٧ی ئەم مانگە پارتی بەفەرمی لەڕێگەی سیداد بارزانی برای مەسعود بارزانییەوە پەیامێکی گەیاندوەتە مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆکی هەرێم لە پشکی گۆڕان، لە پەیامەکەدا سیداد بارزانی داوای لە مستەفا سەید قادر کردووە، بزوتنەوەی گۆڕان هەڵوێستی خۆی لەبارەی پەرلەمانتارانی فراکسیۆنەکەی لە پەرلەمانی عێراق روون بکاتەوە کە بەوتەی ئەو "چونەتە بەرەی نەیارانی کوردەوە". دوای پەیامەکەی سیداد بارزانی، کۆبونەوەی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان بە سەرۆکایەتی عومەر سەید عەلی رێکخەری گشتی بزوتنەوەکە بەڕێوەچوو، له کۆبونەوەکەدا بڕیاردرا، بڕیاردان لەسەر چارەنوسی فراکسیۆنەکەیان لە بەغداد بدرێته دەست جڤاتی نیشتمانی. بەر لە کۆبونەوەی خانەی راپەڕاندن، چەند رۆژێک عومەر سەید عەلی رێکخەری گشتی گۆڕان لەگەڵ کەسانی دەوروبەری خۆیدا تاتوێی بڕیاری دەرکردنی پەرلەمانتارەکانی بەغدادی کرد لە ریزەکانی بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام دواجار نەتوانی بڕیار لەوبارەیەوە بدات. هەواڵی پەیوەندیدار  

درەو: راپۆرتی: رێناس ساڵەح - نەوژین ئێوارەی رۆژی ٩ ئەیلول دوای دیارنەمانیان بۆ ماوەی ٦ رۆژ لە گۆڕێكدا تەرمی دو خوشک بەکوژراوی لەگوندی برایم ئاغاى ناوچەی شوان، لەنزیك قەزای ‏چەمچەماڵ، دۆزرایەوە دوای چەند مانگێک لە روداوەکە دایکی کچەکان دەرکەوت و بە گریانەوە دەڵێت: ”ئەگەرچی جگەرم سوتاوە بەڵام ناتوانم سکاڵا ‏لەسەر باوکیان تۆماربکەم“. ئەو رێکخراوەشی چاودێری کەیسەکەدەکات ئاماژەبەوەدەکات ”ئەم دو خوشکە چونەتە شەڵتەر مەترسی مەرگ لەسەریان بوە ‏کەچی دارونەتەوە دەست بکوژەکە“. پۆلیس چوار کەسی تێوەگلاوی لەتاوانەکە دەستگیرکردوە.‏ هەڵهاتن لە ماڵەوە  ‏ رۆژی ١٧ی تەمموزی ٢٠٢٠ ئاوارە فەقێ حەسیب (١٩ساڵ) و  هێلینی خوشكی كە (١٧) ساڵە، دەچنە نوسینگەی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژ بەژنان ‏لە قەزای چەمچەماڵ، و دەڵێن" مەترسیمان لەسەرە". ‏ هێمن حاجی علی، بەرپرسی نوسینگەی بەرەنگاربونەوەیی توندوتیژی خێزانی و ئافرەتانی قەزای چەمچەماڵ، باسی لە هاتنیان کرد بۆ نوسینگەکەیان و بۆ ‏نەوژین وتی: ئەو دوخوشکە هاتنە نوسینگە وتیان باوکمان توندوتیژی بەرامبەر کردوین مەترسیمان لەسەرە سکاڵایان دژ بە باوکیان تۆمارکرد، دوای ‏ماوەیەک داوکاریان ‏کرد بەوەی بگەڕێنەوە بۆ لای باوکیان بەڵام ئێمە لەبەر پاراستنی ژیانیان لەگەڵ بەڕێز دادوەی لێکۆڵینەوە رێگریمان کرد لە ‏گەڕانەوەیان، جارێکیتر دوبارە ‏داواکاریان پێشکەشکرد بگەڕێنەوە لەبەر ئەوەی هەرداواکاریەک کە پێشکەش دەکرێت بە پێی پەیڕەوی دادگا دەبێت بە هەند ‏وەربگیرێت بۆ ئەوەی ئیشی ‏لەسەر بکرێت ئەوکات لەسەر داواکاری خۆیان و بەڵێننامەی باوکیان و پورێکیان گەڕانەوە لای کەس وکارەکەیان دواتر ئەو ‏روداوە گەورەی لێکەوتەوە.‏ لە رۆژی ١١ ئاب بەڵێنامەکە بۆ پارساتنی ئاوارەو هێلین واژۆکراوە.‏ هێلین و ئاوارە بۆ کوژران؟ ئاوارەو هێلین دایک وباوکیان ساڵی رابردو جیابونەتەوە ئەوان لەگەڵ باوکیان و خوشێک و برایەکیان دەژیان دوای ٢٥ رۆژ لە هاتنەدەرەوەیان لەشەڵتەر ‏بەفیشەک کۆتایی بە ژیانیان دەهێندرێت وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی دەڵێت ”باوکیان فەرمانی گرتنی بۆ دەرچوە وەک بکوژی دوکچەکەی لەگەڵ برایەکی دو ‏خوشکەکە“. ‏ سەرکەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلیمانی بۆ نەوژین وتی: چوار کەس وەک تۆمەتبار لە دۆسیەی کوشتنی دو خوشکەکەی چەمچەماڵ دەستگیرکراون ‏کە مامی کچەکانن بەڵام بکەری سەرەکی تاوانەکە باوکی کچەکانە دەستگیرنەکراوە و شوێن بزرە بەهۆی ئەوەی ئەو ناوچەیە هاوسنورە لەگەڵ شارەکانی ‏خواروی عێراق تاوانباران بە ئاسانی هەڵدێن.‏ لە بەرامبەردا بەڕێوبەری رێکخراوی هاریکاری یاسایی شۆخان ئەحمەد، لە بارەی دەەستگیرنەکردنی بکوژەکانەوە دوای نزیکەی چوارمانگ بۆ نەوژین، وتی: ‏‏”باوک و براکەیان هەر لەشارەکانی نزیک چەمچەماڵ دەژین رەنگە هاتوچۆش بکەن ئێمە پەیوەندیمان کردوە بە زۆر لایەنی بەرپرس و پەیوەندیدارەوە کە ‏ئەوانیش لەگەڵمان بن بۆ دۆزینەوە ئەو کەسانە بەڵام تاوەکو ئێستا نەدۆزراونەتەوە“.‏ ‏”دوای دەستکەوتنی زانیاری دەرکەوت مامەکانیشیان بەشداربون لە شاردنەوەی تەرمی کچەکان پاش دەستگیرکردنیان دانیانبەوەداناوە دوای کوشتنی ‏کچەکانی فەقی حەسیب، پەیوەندی پێوەکردون وتویەتی وەرن بیشارینەوە“. سەرکەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی ئەمە دەڵێت.‏ بە پێی راپۆرتی تیمەکانی بەڵگەی تاوان لە پارێزگای سلێمانی شوێنەواری فیشەک بە جەستەی ئاوارەو هێلینەوەبوە یەكێكیان فیشەك بەسەریەوەبوە و ‏ئەوی تریان بە جەستەیەوەیە.‏   گوندی برایم ئاغاى ناوچەی شوان، لەنزیك قەزای ‏چەمچەماڵ، ئەو گۆڕەی ئاوارەو هێلینی بە کوژراوی تێدا دۆزرایەوە وێنە: هێمن ئەحمەد فەقێ حەسیبی باوكیان، دو ژنی هێناوە و لە هەردوكیان جیابۆتەوە، بە وتەی کەس وکاری کچەکان منداڵەکانی زۆر بێدەنگ بون هەرگیز کارێکی خراپیان ‏لێنەبینیون، بەڵام وەڵامی ئەو پرسیارە ماوەتەوە فەقێ حەسیبی، باوكیان کەئاخۆ بۆچی کوشتونی؟ تاوەکو کاتی دەستگیرکردنی و دانان بە تاوانەکەیدا ‏ئەم پرسیارە بێ وەڵام دەمێنێتەوە.‏ ئامارەکانی کوشتنی ژنان لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ تاوەکو ئێستا بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاروبونەوەی توندوتیژی خێزانی و ئافرەتان، ‏بەفەرمی بڵاوی نەکردوەتەوە ئەوەشی کەهەیە لە سەر ماڵپەڕە ئەلیکترۆنیەکەیان بەشی زۆری مانگەکان خانەکانی بە بەتاڵی ماوەتەوە دەوترێت لە باری ‏پێداچونەوەیە تەنها مانگی دیسەمبەر ئامارەکانی بەگشتی تێدایەو لەو مانگەدا لە هەریم ٢٥ ژن کوژراون.‏ هاوکات بە گوێرەی ئامارە فەرمیەکان لە ماوەی ساڵی (٢٠١٠ بۆ ساڵی ٢٠١٩) کە ماوەی دەساڵ دەکات (٤٦٤) ژن لە هەرێمی کوردستان کوژراون.   هەڕەشەو فشار دایکیان بێدەنگ دەکات دایکیان بەردەوام دەگیرێت لە باردۆخێکی سەختدایە ئەو ژیانێکی دیکەی پێکهێناوە لەو کۆمەڵگەیەشی کە تێدا دەژێت بارودۆخ بۆ ژنان زۆر سەختە.‏ ‏”دوای هەوڵ و ماندوبونێکی زۆرتوانیمان دایکی کچەکان بدۆزینەوە ئامادەی بکەین لە بنکەی پۆلیس لەوێ ئیفادەی خۆیدا ئێمە وەک پارێزەرانی رێکخراو بۆ ‏دایکەکەمان رونکردەوە کە کارئاسانی بۆ دەکەین، بەڵام بەداخەوە لەژێرفشارو هەڕەشەیەکی زۆردا لەبەر ئەوەی ئەم چۆتە ژیانێکی ترەوە ئامادە نەبو ‏سکاڵابکات لەسەر ئەو کەسەی کە کچەکانی کوشتوە بەردەوام دەگریا لە باردۆخێکی زۆر سەختدابو“. شۆخان ئەحمەد، بەڕێوبەری رێکخراوی هاریکاری ‏یاسایی، بۆ نەوژین ئەمەی وت.‏ وتیشی: ”لەوکاتەی دایکەکە سکاڵا تۆمارناکات ئێمە ناتوانین ببین بە پارێزەری کەسی بۆ دۆسیەکەو بچینە دۆسیەکەوە، بەدایکیانمان وت هەركاتێک ‏پەشیمان بویەوە ویسی هەر زانیاریەیەک بدات ئێمە دەتوانین هاوکاری بکەین بەڵام لە رێگەی داوکاری گشتی چەمچەماڵەوە لەسەر خەتین کە زۆر هاوکارە ‏لەم دۆسیەیە بەبەردەوامی چاودێری ئەو دۆسیەیەدەکەین لەناو بنکەی پۆلیس، دواکاری گشتی ،دادگا“.‏ ئەگەر دایکەکە سکاڵابکات ئەو کات سکاڵاکارێک لەناو دۆسیەکەدا دەبێت واتە کەسێک ئەبێت بە سکاڵاکار لەناو دۆسیەکە ئەوکات پارێزەر بۆ دۆسیەکە ‏داندەنرێت دەتوانێت بەڵگەی زیاترو زانیاری زیاتر کۆبکاتەوە لەسەر تاوانبارەکان بەڵام سکاڵاکەر نەبێت تەنها داواکاری گشتی داوەکە دەجوڵێنیت. شۆخان ئەحمەد، دەڵێت: بەمهۆیەوە دۆسیەکە کەمو کورتی دەبێت لە زانیاریەکان و خاویەکی پێوەدیارە پرۆسەکە ئەوکات تاوانبارەکان بە ئاسانی هەڵدێن ‏دۆسیەکە بە ئاسانی دوادەخرێت یان دادەخرێت بۆیە بونی سکاڵاکار زۆر گرنگە.‏ ‏”کوشتنی ئاوارەو هێڵین پێمان دەڵێت دەبێت یاساو رینمایەکان بگۆڕدرێن“‏   لە ساڵی ٢٠٢٠ چوار روداوی کاریگەری کوشتنی ژنان لە هەرێمی کوردستان تۆمارکران کە قوربانیەکان پێش کوژرانیان بۆ پاراستنی ‏گیانیان رویان کردبوە شەڵتەرەکانی پاراستنی ژنان، یەکێک لە روداوەکان کوژرانی ئەم دو خوشکەی قەزای چەمچەماڵ بون.‏ ‏”لە هەر ڕوداوێک کە رودەدات دەبێت حەزەربکەین و بەخۆماندا بچینەوەو ئەبدەیتی ئیش و کارەکانمان بکەین، بەڵام ئێمە بە پێی ‏یاسایەک کارەکەین، کە ‏یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانیەی ژمارە ٨ ساڵی ٢٠١١ یە، ئەم یاسایە دەستمانی ‏بەستوە ‏رادەستکردنەوەی کەیسەکان میکانیزمێکی هەیەڵەیە هەڵەیە ناکرێت بەرامبەر بەڵێنامەیەک کە هیچ قوەیەکی قانونی نیە کەیسێکی ‏خەتەر بەنمونە ‏ئەوەی ئەو دوخوشکە دەدەیتەوە دەست باوکەکەی دەبێت بیر لەرێگە چارەسەی دیکە بکەینەوە“. ئەمە قسەکانی هێمن ‏حاجی علی، بەرپرسی نوسینگەی بەرەنگاربونوەی توندوتیژی خێزان و ئافرەتان لە قەزای چەمچەماڵە.‏ لەبارەی ریگای دیکەوە شۆخان ئەحمەد وتی: ”لە کۆبونەوەکەیەکی راوێژکاریدا لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠  بڕیاردرا رێنمایەکانی چونەدەروەی ژنان لە ‏شەڵەتەرەکان بگۆڕدرێت و توندبکریتەوە چونکە زۆرجار دادوەرەکە بە تەلەفۆن بڕیار دەدات بە چونە دەرەوەی ژنەکە بۆیە دەبێت لیژنەیەک لە سەنتەری ‏راوێژکاری خێزانی راپۆرتێکی تێروپڕ بنوسێت ئەوکاتە حاکم بڕیاربدات ئەم ژنە دەچێتەدەرەوە یاخود نا دواتریش پێویستە بەدواداچون هەبێت بۆ کەیسەکان ‏کە لە شەڵتەر دەچنە دەرەوە بۆ ئەوەی بزانرێت کە تاچەند ژیانیان پارێزراوە“.‏ ئەو ئافرەتانەی رودەکەنە شەڵتەرەکانی داڵدان ئەگەر تەمەنیان سەروی ١٨ ساڵ بێت بە پێی داواکاری خۆیان دادوەر رەزامەندی دەدات بە گەڕانەوە لەو ‏کاتەشدا کەسێک بەشێوەیەکی رەمزی دەبێتە کەفیل بۆ پارستنی ژیانی.‏ لە بەرامبەردا تاڤگە فەیزوڵلا، بەڕێوبەری ماڵی داڵدەدانی ژنانی هەڕەشەلێکرا لە شاری هەولێر بەنەوژینی راگەیاند: کە هیچ نوسراوێکی لەو شێوەیە تاوەکو ‏ئێستا نەگەشتۆتە دەستی ئەوان بۆ ئەوەی رێکارەکان گۆڕانکاری تێیدا بکرێت.‏   مەراسیمی ماڵئاوی ‏ ئەگەرچی لە چاڵێکدا بە بێنازی و تەرمەکانیان دۆزرانەوە، بەڵام لەکاتی بەخاسپاردنی ئاوەرەو هێلین بەرپرسانی شارەکەیان بەشداردەبن و لە مەرسیمێکدا ‏بەڕیزەوە بەرو دوامەنزڵگەیان بردن و بەخاکیان سپاردن.   قەزای ‏چەمچەماڵ، مەراسیمی ناشتنی "ئاوارە و هێلین" وێنە: داستان مارف لە مەراسیمی ناشتنیان رمك رەمەزان، قایمقامی قەزای چەمجەماڵ رایگەیاند”ئێمە بوین بە برا، مام، خاڵ و خزم و کەسی هێلین و ئاوارەو ئەمڕۆ ‏لەگەڵیانین بۆ ماڵئاوایی“.

 (درەو): پیاوێك بەناوی (شوان مەلا) كە پرۆژەی لە هەولێر هەبووە، ساڵانی 2007 بۆ 2009 بەرتیلی داوە بۆ ئەوەی گرێبەستی ئاوەدانكردنەوەی عێراق لە سوپای ئەمریكا وەرگرێت، ئەم پیاوە ئێستا لەلایەن وەزارەتی دادی ئەمریكاوە تۆمەتبارە.  ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز ئاشكرایكرد، وەزارەتی دادی ئەمریكا هاوڵاتییەكی بەریتانی بەرەگەز عێراقی تۆمەتباركردووە بە تێوەگلان لە بەرتیل بە سوپای ئەمریكا لەپێناو بەدەستهێنانی ملیۆنان دۆلاری گرێبەستەكانی دووبارە بنیادنانەوەی عێراق.  ئەو كەسەی كە وەزارەتی دادی ئەمریكا تۆمەتەكانی ئاڕاستە كردووە، ناوی (شوان مەلایە)‌و بەگوێرەی قسەی رۆیتەرز، لەگەڵ چەند كەسێكی تردا دەستیان كردووە بەیەكدا‌و بۆ بەدەستهێنانی زانیاری نهێنی لەبارەی چۆنیەتی پێشكەشكردنی تەندەر بۆ وەرگرتنی گرێبەستەكان، بۆ ئەمەش لە ساڵی 2007 بۆ 2009 زیاتر لە ملیۆن دۆلار پارەیان وەكو بەرتیل داوە بە كارمەندێكی كۆمپانیای (USCA) لە شاری تكریت.  شوان مەلا كە تەمەنی (60 ساڵ)ە‌و پێشتر نوسینگەی راوێژكاری‌و بنیادنانی هەبووە لە بەغداد، (7) تۆمەتی ئاڕاستە كراوە، یەكێك لە تۆمەتەكان پێدانی بەرتیلە، ساغبونەوەی ئەم تۆمەتە لەسەری حوكمەكەی (20 ساڵ) زیندانییە.  راشیل هونیگ كە لە شوێنی داواكاری گشتی ئەمریكایە لە ویلایەتی نیوجێرزی تۆمەتەكانی سەر شوان مەلای راگەیاند، بەڵام نوسینگەكەی دەڵێ شوان هێشتا ئازادە‌و دەستگیرنەكراوە. كارمەندێكی ئاژانسی (USCAS) بەناوی (جۆن سەلامە ماركۆس) لە ویلایەتی پەنسلڤانیا دانی بەوەدا ناوە كە تاوانبارە لە تاوانی دزیكردن‌و شتنەوەی پارە لە ساڵی 2012دا، ئێستا حوكمەكەی كە 13 ساڵە لە زیندان بەسەر دەبات.  نوسینگەی داواكاری گشتی ئەمریكا دەڵێ كەسێكی تر كە ناوی (ئەحمەد نوری)یە ئەویش لەم دۆسیەیەدا ساڵی 2018 دانی بەوەدا ناوە تاوانبارە، بەڵام هێشتا حوكمی بۆ دەرنەچووە.  ساڵی 2013 كۆمپانیاكەی شوان مەلا بڕی (2 ملیۆن‌و 700 هەزار) دۆلاری داوە بۆ ئەوەی خۆی لەو تۆمەتانە بپارێزێت كە لەلایەن وەزارەتی دادی ئەمریكاوە ئاڕاستەی كراوە لەبارەی ئەوەی بەرتیلی بە (سەلامە ماركۆس)داوە.  رۆیتەرز باسی لەوەكردووە، كۆمپانیاكەی شوان مەلا ژمارەیەك پرۆژەی لە پارێزگای هەولێر بەڕێوەبردووە.     

(درەو): جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان پۆستە بەتاڵەكانی لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن پڕدەكاتەوە كە سێ كەسیان دەستیان لە ئەندامێتی ئەو خانەیە كێشاوەتەوە، دوو پێشنیاز هەیە سەبارەت بە چۆنیەتی پڕكردنەوەی پۆستەكان.  ئەمڕۆ جڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كە ئۆرگانێكی راوێژكارییە كۆدەبێتەوە، سبەینێش جڤاتی نیشتمانی كۆدەبێتەوە كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان، بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو بزوتنەوەكەدا.  بڕیارە لە كۆبونەوەی سبەینێی جڤاتی نیشتمانیدا، بڕیار بدرێت لەسەر میكانیزمی چۆنیەتی پڕكردنەوەی شوێنی ئەو كەسانەی كە لەخانەی راپەڕاندن دەستیان لەكاركێشاوەتەوە. خانەی راپەڕاندن بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی گۆڕان، بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەناو بزوتنەوەكەدا، ئەم خانەیە لە (7) كەس پێكدێت، كە یەكێكیان رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیە، لەماوەی رابردوودا سێ كەس لە ئەندامانی ئەم خانەیە بەهۆكاری جیاواز دەستیان لەكاركێشایەوە كە بریتین لە هەریەكە لە (جەلال جەوهەر، شەمال عەبدولوەفا، عەدنان عوسمان). بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، خانەی راپەڕاندن لەبارەی چۆنیەتی پڕكردنەوەی پۆستە بەتاڵەكان كۆبوەتەوە‌و بڕیاریداوە، ئەم بابەتە بگەڕێنێتەوە بۆ جڤاتی نیشتمانی بۆ ئەوەی جڤات بڕیاری لەسەر بدات.  (درەو) زانیویەتی، ئێستا دوو پێشنیاز لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا هەن سەبارەت بە چۆنیەتی پڕكردنەوەی پۆستە بەتاڵەكانی خانەی راپەڕاندن. پێشنیازی یەكەم: بەگوێرەی هەڵبژاردن‌و دەنگی كاندیدەكانی خانە، لەشوێنی ئەوانەی دەستیان لەكاركێشاوەتەوە، ئەو كەسانە دابنرێن كە لەدوای ئەوان دەنگی زۆرینەیان هێناوە، بەپێی ئەم میكانیزمە (ئاسۆ رەحیم) دەچێتە شوێنی (شەمال عەبدولوەفا) هەروەها (زمناكۆ جەلال) شوێنەكەی (عەدنان عوسمان) پڕدەكاتەوە، بەڵام (جەلال جەوهەر) لە هەڵبژاردندا كاندیدی ركابەری نەبووە‌و نازانرێت شوێنەكەی بە چ كەسێك‌و میكانیزمێك پڕدەكرێتەوە. پێشنیازی دووەم: جڤاتی نیشتمانی سەرلەنوێ هەڵبژاردن‌و دەنگدان بكات بۆ كاندیدی نوێ بۆ پڕكردنەوەی شوێنی ئەو سێ كەسەی كە دەستیان لە ئەندامێتی خانەی راپەڕاندن كێشاوەتەوە. 

  راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت (درەو) كۆنوسی چەند كۆبونەوەیەكی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی دەستكەوتووە، لە هەموو ئەو كۆبونەوانەدا وەفدی گۆڕان داوای پڕكردنەوەی پۆستەكانی لە پارتی كردووە‌و بەهیچ شێوەیەك باسی ئەنجامدانی چاكسازی لە حكومەتدا نەكراوە، پارتی بەڵێنی بە گۆڕان داوە پۆستی ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگەی پێبدات‌و شوێنێكی تر بۆ جەبار یاوەر بدۆزێتەوە، لە یەكێك لە كۆبونەوەكاندا، وەفدی گۆڕان داوای وەرگرتنەوەی پۆستی ئەو كەسانەی كردووە كە لەسەر گۆڕان دانراون‌و دواتر بوون بە پارتی. كۆبونەوە لەپێناو پۆستدا سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت، چووە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە لەگەڵ تیمی پارتی. لە سەرچاوەیەكەوە لەناو تیمی حكومەتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، (درەو) كۆنوسی ئەو زنجیرە كۆبونەوانەی نێوان تیمی گۆڕان‌و پارتی دەستكەوتووە‌و هەندێكیان بڵاودەكاتەوە. بەگوێرەی ئەوەی لە كۆنوسەكاندا دەردەكەوێت، لەو كۆبونەوانەدا گۆڕان‌و پارتی تەنیا لەسەر پڕكردنەوەی پۆستەكان قسەوباسیان كردووە‌و بەهیچ جۆرێك نەچونەتەسەر بابەتی چاكسازی‌و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی حكومەت.   گفتوگۆ لەبارەی پۆستەكانی گۆڕان رۆژی 14ی تشرینی یەكەمی 2019 تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت لەگەڵ تیمی پارتیدا كۆبوەتەوە، نوێنەرەكانی گۆڕان لەم كۆبونەوەیەدا بریتی بوون لە هەریەكە لە: •    دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە •    ئاكۆ حەمەكەریم راوێژكار لە ئەنجومەنی وەزیران نوێنەری پارتی لە كۆبونەوەكەدا بریتی بوون لە هەریەكە لە:  •    ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران •    شەعبان شەعبان سكرتێری تایبەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەگوێرەی ئەو كۆنوسەی كە لەبەردەستی (درەو)دایە، لەم كۆبونەوەدا، نوێنەرەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەم داواكارییانەیان لە نوێنەرەكانی پارتی كردووە:  •    بەدیهێنانی ئیستحقاقی بزوتنەوەی گۆڕان (پۆست) لە هەموو دامەزراوەكانی هەرێمدا بەتایبەتیش لە ئەنجومەنی شورا، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران‌و دەستەكان. •    رێككەوتنی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێری نێوان گۆڕان‌و پارتی جێبەجێ بكرێت‌و ئیستحقاقی گۆڕان تەواو بكرێت. •    تیمی پارتی لە حكومەت ئاماری سەرجەم بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكارەكان لە هەموو جومگەكانی دەسەڵات بدات بە گۆڕان نەك تەنیا ئاماری بەڕێوەبەرو راوێژكار لەناو وەزارەتەكان. •    تیمی گۆڕان داوای پۆستی بەرپرسی سێ نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردووە لە دەرەوەی وڵات، لەوانە نوێنەرایەتی بەریتانیا‌و بەلجیكا.  لەم كۆبونەوەیەدا تیمی پارتی لە حكومەت بەمشێوەیە وەڵامی داواكارییەكانی تیمی گۆڕانیان داوەتەوە:  •    ئێمە تەنیا رێككەوتنی نێوان پارتی‌و گۆڕان جێبەجێ دەكەین‌و دەسەڵاتی دانوستانمان نییە‌و پێویستە ئەو پرسانە لەئاستی باڵادا یەكلایی بكرێنەوە.  •    تیمی پارتی داوای ناوی كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕانیان كردووە بۆ پۆستی بریكاری وەزارەتەكان‌و پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی‌و سەرۆكی سندوقی نەوت‌و ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە. •    تیمی پارتی وتویانە" پێویستمان بەكاتە بۆ ئەوەی قسە لەگەڵ یەكێتی بكەین‌و داوامان لە یەكێتی كردووە دوو كەس دیاری بكەن بۆ ئەوەی لیژنەیەكی هاوشێوەی ئەوەی گۆڕان لەگەڵ یەكێتیش دروست بكەین". •    تیمی پارتی بەڵێنیانداوە لە دانیشتنی داهاتوودا ئاماری ژمارەی بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكارەكان بدەن بە تیمی گۆڕان. •    تیمی پارتی وتویانە بەپێی بەركەوتی هەڵبژاردن، دوو نوێنەرایەتی دەرەوە بەر بزوتنەوەی گۆڕان دەكەوێت لە ئێستادا سوید‌و روسیا چۆڵە، گۆڕان دەتوانێت ناو پێشكەش بكات، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان ئەمەی رەتكردوەتەوە. بەڕێوەبەرە گشتییەكان بەگوێرەی ناوەڕۆكی ئەو كۆنوسە، لە هەرێمی كوردستان‌و لەسەر ئاستی وەزارەتەكان (120) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی هەیە‌و پۆستەكان تا ئەوكات بەمشێوەیە دابەشبووە: •    (65) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای پارتییە كە دەكاتە 54%ی تێكڕای پۆستەكان •    (43) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای یەكێتییە كە دەكاتە 36%ی تێكڕای پۆستەكان •    (2) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای بزوتنەوەی گۆڕانە كە دەكاتە 1%ی تێكڕای پۆستەكان.  •    (1) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای یەكگرتووی ئیسلامییە •    (3) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای مەسیحییەكانە •    (1) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای حزبی شیوعییە بەگوێرەی ناوەڕۆكی ئەو كۆنوسەی كە تیمی گۆڕان لە حكومەت بۆ خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەكەیان نوسیوە، پێشبینی دەكەن دابەشكاری پۆستی بەڕێوەبەرە گشتییەكان لەسەر بنەمای ئیستحقاقی هەڵبژاردن بەمشێوەیەی لێ بێت:  •    (72) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بۆ پارتی‌و هاوپەیمانەكانی كە بەتێكڕا (54) كورسییان لە پەرلەمان هەیە •    (28) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بۆ یەكێتی كە خاوەنی (21) كورسییە لە پەرلەمان •    (16) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كە (12) كورسییان لە پەرلەمان هەیە تیمی بزوتنەوەی گۆڕان نوسیویانە، بزوتنەوەی گۆڕان (16) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بەردەكەوێت، دوانیان ئێستا دەوام دەكەن (دارایی‌و بازرگانی)، سەرباری ئەمە دوو پۆستی تری بەڕێوەبەری گشتییان بەردەكەوێت، یەكێكیان لە (پەرلەمان)‌و ئەوی تر لە (فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە)، بەمشێوەیە بەوتەی ئەوان گۆڕان (18) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لە كابینەی ئێستای حكومەتدا بەردەكەوێت. پۆستی راوێژكارەكان هەر لەو كۆنوسەدا كە ئاڕاستەی خانەی راپەڕاندنی حزبەكەیان كردووە، تیمی گۆڕان لە حكومەت دەڵێن، لەسەر ئاستی وەزارەتەكان (74) پۆستی راوێژكار هەن كە بەمشێوەیە دابەشبوون: •    (26) پۆستی راوێژكار لای پارتییە •    (14) پۆستی راوێژكارلای یەكێتییە •    (1) پۆستی راوێژكاری لای یەكگرتووە •    گۆڕان هیچ پۆستێكی راوێژكاری نییە •    (28) راوێژكار بەتاڵە •    ئەوەی دەمێنێتەوە هی لایەنەكانی ترە تیمی گۆڕان لە حكومەت ئەوكات وتویەتی پۆستی راوێژكارەكان بەگوێرەی ئیستحقاقی هەڵبژاردن بەمشێوەیە گۆڕانكارییان تێدا دەكرێت:  •    (44) پۆستی راوێژكار بەڕێژەی 60%ی كۆی پۆستەكان، بۆ پارتی دەبێت •    (17) پۆستی راوێژكار بەڕێژەی 23.3%ی كۆی پۆستەكان، بۆ یەكێتی •    (10) پۆستی راوێژكار بەڕێژەی 13.3%ی كۆی پۆستەكان بۆ بزوتنەوەی گۆڕان تیمی گۆڕان لە حكومەت، لەناو كۆنوسی خۆیان لە كۆبونەوەكەیاندا لەگەڵ تیمی پارتی نوسیویانە، لەسەر ئاستی وەزارەتەكان بزوتنەوەی گۆڕان (10) پۆستی بەردەكەوێت لەگەڵ دوو راوێژكار لە ئەنجومەنی وەزیران‌و سێ راوێژكاریشی لە پەرلەمان هەیە.  ئەو گۆڕانانەی بوون بە پارتی  ! رۆژی 3ی تشرینی دووەمی 2019 جارێكی تر تیمی گۆڕان لە حكومەت لەگەڵ تیمی پارتی كۆبوەتەوە، بەگوێرەی ئەو كۆنوسەی لەبەردەستی (درەو)دایە، لەم كۆبونەوەیەدا، بەهەمان شێوەی كۆبونەوەی پێشتر (دانا عەبدولكەریم‌و ئاكۆ حەمەكەریم) نوێنەرایەتی گۆڕانیان كردووە‌و (ئومێد سەباح‌و شەعبان شەعبان) نوێنەرایەتی پارتییان كردووە. تیمی گۆڕان لەم كۆبونەوەیەدا داوای ئەم شتانەیان لە پارتی كردووە:  •    لەم هەفتەیەدا پارتی هەیكەلیەتی هەموو وەزارەتەكان بدات بە وەفدی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ یەكلاكردنەوەی پشكەكانی. •    لە كۆبونەوەی داهاتوودا بزوتنەوەی گۆڕان ناوی هەموو كاندیدەكانی خۆی بۆ پۆستەكان كە یەكلابونەتەوە بدات بە وەفدی پارتی. •    وەفدی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی كۆببێتەوە بۆ یەكلاكردنەوەی پرسە هەڵپەسێردراوەكان كە لە رێككەوتنەكەدا ناڕوونە یان باس نەكراوە، بەتایبەتیش نوسینگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و ئیستحقاقی گۆڕان لە دامەزراوەكانی تر. •    تیمی گۆڕان داوای گەڕاندنەوەی بەرپرسەكانی گۆڕانی كردووە لە حكومەت كە لە كابینەی پێشوودا پارتی لە پۆستەكان دەریكردوون، تیمی پارتی بەڵێنیداوە ئەم بابەتە لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت باس بكات. •    تیمی بزوتنەوەی گۆڕان داوای وەرگرتنەوەی پۆستی ئەو راوێژكارانەی پەرلەمانی كردووە كە لەسەر پشكی گۆڕان لە خولی پێشوودا پۆستەكانیان وەرگرتووە‌و ئێستا بوون بە پارتی.  •    تیمی گۆڕان داوای پشكی بەڕێوەبەری گشتییان كردووە لە پەرلەمان، تیمی پارتی پێی وتوون ئێستا یەك بەڕێوەبەری گشتی هەیە، كە كرا بە سیان دانەیەكیان دەدرێت بە بزوتنەوەی گۆڕان، لەو پێنج بەڕێوەبەرایەتییەی كە ئێستا لە پەرلەمان هەیە گۆڕان پشكی خۆی وەرگرتووە‌و لەمبارەیەوە تەنسیق لەگەڵ عەلی حەمەساڵح سەرۆكی ئەوكاتی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان كراوە. •    بۆ كۆبونەوەی داهاتوو بزوتنەوەی گۆڕان ناوی هەموو سزادراوە سیاسییەكانی ئامادە بكات بەمەبەستی گەڕاندنەوەیان.  "شوێنێك بۆ جەبار یاوەر ئەدۆزینەوە"  دوای چەند كۆبونەوەیەكی تر، رۆژی 27ی تشرینی دووەمی 2019 سەرلەنوێ تیمی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی لە حكومەت كۆبونەتەوە، تیمی گۆڕان بە هەمان شێوە لە (دانا عەبدولكەریم‌و ئاكۆ حەمەكەریم) پێكهاتوون، بەڵام تیمی پارتی كەمی كردووە‌و ئەمجارە تەنیا (ئومێد سەباح) ئامادەیە.  لەم كۆبونەوەیەدا، ئومێد سەباح بە تیمی گۆڕانی وتووە نوسراوی سزادراوە سیاسییەكانی گۆڕان ئامادەیە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆسەر كارەكانیان، بەڵام پرسیاری كردووە لەبارەی لیستێكی سزادراوان كە گۆڕان ئامادەی كردووە‌و ناوی (33) كەسی تێدایە، بە تیمی گۆڕانی وتووە" ئایا ئەمانە فەرمانبەرن یان كادری حزبی ؟"، ئاماژەی بەوەكردووە ناتوانن ئەو سێ ئەفسەرە بگەڕێننەوە چونكە ئەوانە سەربە عێراقن‌و لەدەسەڵاتی ئەواندا نییە. لەم كۆبونەوەیەدا، بەگوێرەی كۆنوسەكەی كە لەبەردەستی (درەو)دایە، ئومێد سەباح بەڵێنی بە تیمی گۆڕان داوە هەریەكە لە (هێمن ئەنوەر، عەلی بابەكر، هاوار رەئوف) كە سەربە گۆڕانن، بگەڕێنێتەوە بۆسەر كارەكانیان كە پێشتر دەركراون.  سەبارەت بە پۆستەكانی تری گۆڕان لە حكومەت، ئومێد سەباح بە تیمی گۆڕانی راگەیاندووە" چاوەڕێمان بكەن با لەگەڵ یەكێتی دابنیشین، چونكە دەبێت ئاڵوگۆڕ بە هەندێك پۆست بكرێت، یەكێتی ئێستا سەرقاڵی كۆنگرەیە‌و ئامادەی دانیشتن نییە"، داوای كردووە بۆ خێراكردنی پڕكردنەوەی پۆستەكان كۆبونەوەی سیقۆڵی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕاندا بكرێت.  ئومێد سەباح داوای لە تیمی گۆڕان كردووە ناوی كاندیدەكانی خۆیان بۆ پۆستەكانی (سەرۆكی سندوقی نەوت)‌و (یاریدەدەری سەرۆكەی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی)‌و (ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە)، لەبارەی پۆستی ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگەوە كە تائێستاش جەبار یاوەر لەو پۆستەدایە، ئومێد سەباح بە تیمی گۆڕانی وتووە" كاندیدی خۆتان بنێرن ئێمە شوێنێك بۆ جەبار یاوەر ئەدۆزینەوە"، دوای زیاتر لەساڵێك لەو بەڵێنانەی كە لەم كۆبونەوەیەدا پارتی بە گۆڕانی داوە، هێشتا گۆڕان ئەو سێ پۆستەی پڕنەكردوەتەوە. 

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف یەكێتی كارتێكی نوێی فشار لەبەرامبەر پارتی تاقیدەكاتەوە، دەیەوێت بە غازی سروشتی شەڕی نەوتەكەی پارتی بكات‌و بچێتە ناو پەیوەندییەكی بەهێزی ئابوری‌و سیاسییەوە لەگەڵ بەغداد، غازەكەی سنوری یەكێتی ئێستا بەشێكی رۆژانە لە چەمچەماڵەوە دەگاتە ئەفغانستان، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەی (درەو)دا.  یەكێتی بڕیار دەدات ؟ كۆتایی ئەم مانگە ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كۆدەبێتەوە، ئەم كۆبونەوەیە بۆ تاوتوێكردنی دواین هەڵوێستی یەكێتییە لەبارەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتیدا. یەكێتی داوای جێبەجێكردنی لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی دەكات، ئەم پرۆژەیەش دوای چەند مانگێك هێشتا هەنگاوی گرنگی نەبڕیوە، یەكێتی تا كۆتایی ئەم مانگەی وەكو دوا مۆڵەت بۆ پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دیاری كردووە، ئەگەر پرۆژەكە نەخرێتە بواری جێبەجێكردن، وەكو خۆیان دەڵێن" یەكێتی بڕیاری خۆی دەدات". بڕیارەكەی یەكێتی ! بەمدواییە جموجوڵەكانی یەكێتی لەسەر ئاستی عێراق زیادیان كردووە، لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی زوو زوو دەچێتە بەغدادو چاوی بە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و بەرپرسانی تری عێراق دەكەوێت.  یەكێتی دەیەوێت لەڕێگەی حكومەتی ناوەندیی عێراقەوە، جۆرێك لە لامەركەزیەت بۆ ناوچەی ژێردەسەڵاتی خۆی فەراهەم بكات، بۆ ئەمەش دەستی بۆ دۆسیەی غاز بردووە. لەسەر ئاستی عێراق لەكۆی سێ ناوچەی دەوڵەمەند بەغازی سروشتی، ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی یەكێكە لەناوچە دەوڵەمەندەكان. یەكێتی دەیەوێت ئەم غازە بەكاربهێنێت بۆ بەهێزكردنی پێگەی ئابوری‌و سیاسی خۆی لەبەرامبەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی، كە لە بەرهەمهێنانی نەوتدا پێشەنگە. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بیرۆكەیەك لەناو یەكێتیدا هەیە كە هێشتا بەتەواوەتی گەڵاڵە نەكراوە، بیرۆكەكە ئەوەیە، كۆمپانیایەك بەناوی (كۆمپانیای غازی سلێمانی) دروست بكرێت، ئەم كۆمپانیایە هاوبەش بێت لەنێوان پارێزگای سلێمانی‌و وەزارەتی نەوتی عێراقداو كۆنترۆڵی هەموو كیڵگەكانی نەوت‌و غازی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی (تەقتەق، كۆرمۆر، حەسیرە، چیا سورخ) بكات، بە كیڵگەكانی سنوری كەركوك‌و خانەقینیشەوە. ئەوانەی شارەزای بواری وزەن لەناو یەكێتی دەڵێن، غازەكەی سنوری یەكێتی دەتوانێت پێداویستی ناوخۆی عێراق پڕبكاتەوە‌و وادەكات چیتر عێراق پێویستی بە كڕینی غاز نەبێت لە ئێران بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا، ئەمریكییەكانیش پاڵپشتی ئەم هەنگاوە دەكەن‌و یەكێتی دڵنیایی لە بەرپرسانی بواری وزەی ئەمریكا لەمبارەیەوە وەرگرتووە، بەڵام هەنگاوێكی لەمجۆرە رەنگە ئێرانییەكان نیگەران‌و توڕە بكات، بەتایبەتیش كە غازی هەرێمی كوردستان دەبێت بە بەدیلی غازەكەی ئێران لە عێراقدا. سەرباری ئەمە، لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت‌و یەكێتی دەخوازێت لەرێگەی ئەم رێككەوتنەوە لەگەڵ بەغداد، ئاستی وەبەرهێنانی نەوتەكەشی بۆ (72 هەزار) بەرمیل لە رۆژێكدا بەرزبكاتەوە.  یەكێتی دەیەوێت هەموو ئەم كارانە بە مەرجی ئەوە بكات، بەغداد بە جیا موچەی فەرمانبەرانی سنوری سلێمانی دابین بكات‌و بەشێوەی راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ پارێزگای سلێمانیدا بكات، نەك لەڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە‌و پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، رەنگە ئەم هۆكارەكە بێت كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەمدواییە لەبەردەم پەرلەمانی كوردستاندا وتی هەندێك كەیس هەیە ناتوانن دەستی بۆ ببەن، چونكە رەنگە ببێت بەهۆی سەرهەڵدانەوەی شەڕی ناوخۆ.  بۆ رادەستكردنی غاز‌و نەوت بە عێراق، یەكێتی پەنای بۆ ماددەی 112ی دەستوری عێراق بردووە، كە دەڵێ نەوت‌و غاز بە هاوبەشی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و هەرێم‌و پارێزگاكان بەڕێوەدەبرێت. لە سنوری ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا لە ناوچەی گەرمیان، كێڵگەكانی (تۆپخانەو كوردەمیر) هەیە، ئەم كێڵگانە ئێستا لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و كۆمپانیایەكی سنوری سلێمانی (دایناستی پترلیۆم) كە نزیكە لە یەكێتی، كێشەیان لەسەرە، كۆمپانیاكەی سلێمانی لە دادگای لەندەن سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی كردووە‌و دەیەوێت گرێبەستی وەبەرهێنانی ئەو كێڵگانە وەرگرێت، مانگی دووی ئەمساڵ دادگا بڕیاری كۆتایی دەدات‌و ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم كەیسەدا بە كۆمپانیای (داینا ستی پترلیۆم) بدۆڕێت، زیانێكی ئابوری‌و سیاسی گەورەتری لە كەرتی وزەدا بەردەكەوێت، ئەم دوو كێڵگە جگە لە نەوت، غازی سروشتیشیان تێدایە، بەڵام هێشتا غازەكەیان بەرهەم نەهێنراوە، ئەوانەی لەبواری وزەدا كار بۆ یەكێتی دەكەن، خەونیان هەیە، كۆمپانیا توركییەكان رابكێشن بۆ وەبەرهێنانی غاز لە كێڵگەكانی گەرمیان‌و دواجار هەناردەكردنی غازەكە بۆ توركیا دوای پەرەپێدانی كێڵگەكان‌و زیادكردنی ئاستی وەبەرهێنان.  دیار نییە ئایا دواجار حكومەتی عێراق رێككەوتنێكی لەمجۆرە لەگەڵ یەكێتیدا دەكات یاخود نا، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لە چەند بەرپرسێكی یەكێتی دەستی كەوتووە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بیرۆكەكەی لاپەسەندە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە دیارنییە كازمی دەمێنێتەوە یاخود نا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنێكی پێشوەختەدایە.   غاز لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی سایتی فەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، هەرێمی كوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مەتر سێجا) یەدەگی غازی سروشتی هەیە، كە رێژەی 3%ی تێكڕای یەدەگی غازە لەسەر ئاستی جیهان. بەڵام ئەمە ئەو یەدەگەیە كە نەسەلمێندراوە، چونكە رێژەی سەلمێندراوی یەدەگی غازی سروشتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتەكانی وزەی ئەمریكا، بڕەكەی تەنیا (25 ترلیۆن) پێ سێجایە. گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز) كە بڵاوكراوەیەكی تایبەتمەندی بواری وزەیە، ساڵی رابردوو لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لەكۆی رێژەی سەلمێندراو و نەسەلمێندراوی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان، تەنیا بڕی (10 ترلیۆن) پێ سێجای دۆزراوەتەوە‌و كاری تێدا دەكرێت، ئەمەش ئەو بڕەیە كە ئێستا لە سنوری یەكێتی‌و لە كێڵگەی (كۆرمۆر) بەرهەم دەهێنرێت.  غازی سروشتی كیڵگەی (كۆرمۆر) لە چەمچەماڵ كە كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی بەرهەمی دەهێنێت، ئێستا بەرهەمی رۆژانەی گەیشتوەتە (430 ملیۆن) پێ سێجا كە دەكاتە (هەزارو 50) تەن، ئەم رێژەیە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كەمتر بووە‌و بڕەكەی (850 تەن) بووە، واتە كۆمپانیا ئیماراتییەكە ئاستی وەبەرهێنانی زیادكردووە. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان زۆربەی دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و بەگشتی غاز لەڕووی جوگرافییەوە بەمشێوەیە دابەشبووە: یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی:   •    كێڵگەی كۆرمۆ: 8 ترلیۆن‌و 200 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی چەمچەماڵ: 4 ترلیۆن‌و 400 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی میران: 3 ترلیۆن‌و 46 ملیار پێ سێجا  یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی •    كیڵگەی بنەباوێ: 7 ترلیۆن‌و 100 ملیار پێ سێجا •    كێڵگەی خۆرمەڵە: 2 ترلیۆن‌و 260 ملیار مەتر سێجا •    كیڵگەی پەڵكانە: ترلیۆنێك‌و 600 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی شێخان: 900 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی پیرمام: 880 ملیار پێ سێجا غازی هەرێم دەچێتە ئەفغانستان بەگشتی تائێستا غازی سروشتی هەرێمی كوردستان بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاردەهێنرێت، واتا بۆ سوتەمەنی وێستگەكانی كارەبا‌و دابینكردنی غازی ماڵان.  ئەوەی تائێستا زانراوە ئەوەیە كە غازی هەرێمی كوردستان ناچێتە دەرەوەی وڵات، بەڵام بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لەچەند سەرچاوەیەكەوە لە دەروازەی باشماخ دەست (درەو) كەوتوون، ئەو كۆمپانیایەی كە غازەكەی كێڵگەی كۆرمۆر دەكڕێت، رۆژانە (7 بۆ 10) تانكەر غازی شلی (LPG) بەشێوەیەكی نایاسایی هەناردەی ئێران دەكات‌و لە ئێرانیشەوە دەچێتە ئەفغانستان. ئەمریكاو غازەكەی هەرێم چەند رۆژی رابردوو، پەیمانگەی واشنتۆن، لە راپۆرتێكدا ناوەڕۆكی كۆڕبەندێكی لەبارەی غازی هەرێمی كوردستانەوە بڵاوكردەوە، كە گفتوگۆی نێوان بەرپرسانی ئەمریكا‌و هەرێمی كوردستانە سەبارەت بە ئایندەی كەرتی غاز لە هەرێم.  یەكێك لەو كەسانەی لەم كۆڕبەندەدا قسەی كردووە (ماسیۆ زایس) جێگری یەكەمی یاریدەدەری "ئۆفێسی كاروباری نێودەوڵەتی"یە لە وەزارەتی وزەی ئەمریكا، ئەم پیاوە دەڵێ:" هەرێمی كوردستان توانای هەیە تاوەكو 2035 ئاستی ساڵانەی وەبەرهێنانی غازی سروشتی بۆ (40 ملیار) مەتر سێجا بەرزبكاتەوە، ئەمە بەبەراورد بە ئاستی ئێستای وەبەرهێنانی غازی هەرێم كە ساڵانە (5 ملیار) مەتر سێجایە.   ئەم بەرپرسەی ئەمریكا باسی لەوەكردووە، هاریكاری لەبواری غازو بەرهەمهێنانی كارەبادا، رەنگە ببێت بەهۆی لێكنزیكبونەوەی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ، تواناكانی هەرێم لەبواری وزەدا دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئاڵۆزی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەبارەی بودجەی ساڵانەوە، ئەمەش ژینگەی كاركردن لە هەرێم باشتر دەكات لەڕێگەی پێدانی گەرەنتی بە كۆمپانیا جیهانییەكانی بواری نەوت.  مایسۆ زایس لەبەشێكی تری قسەكانیدا ئاماژە بەوەدەكات، لە بنەڕەتەوە كارەبای هەرێمی كوردستان كە بە غاز بەرهەمدەهێنرێت هەناردەی عێراق دەكرێت، هەناردەی كارەبا لە هەرێمەوە بۆ عێراق زیاتر قابیلی جێبەجێبوونە وەك لەو پێشنیازەكانی تر بۆ چارەسەری كێشەی كارەبای عێراق خراونەتەڕوو، لەوانە پێشنیازی بەستنەوەی كارەبای عێراق بە تۆڕی كارەبای وڵاتانی هاریكاری كەنداو یاخود ئوردنەوە.  ئەم بەرپرسە ئەمریكییە پێشبینی دەكات دواجار هاوشێوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بەبۆری بۆ توركیا، هێڵی گواستنەوەی غازی هەرێم بۆ توركیا دروست بكرێت، بەڵام دەڵێ ئێران بەشێوەیەكی بەردەوام لەڕێگەی هەژمونی خۆیەوە، هەوڵ دەدات سنور بۆ گەشەی بواری وزە لە عێراق دروست بكات، چونكە بەوتەی ئەو، ئێران نایەوێت عێراق پشت بە تواناكانی خۆی لە بواری وزەو كارەبادا ببەستێت‌و سەرباری ئەمەش ئێران پێدانی وزە بە عێراق بۆ مەبەستی سیاسی بەكاردەهێنێت‌و دەبێت بەرپرسانی عێراق رێگایەك بۆ رزگاربوون لەم ئاڵنگارییە بدۆزنەوە. روب والەر كونسوڵی گشتی ئەمریكا لە هەولێر، لە كۆڕبەندەكەدا قسەی كردووە‌و وتویەتی، لەژێر چاودێری وەزارەتی وزەی ئەمریكادا بەمدواییە توێژینەوەیەك كراوە لەبارەی ئەو بوارانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت چاكسازییان تێدا بكات بەجۆرێك بتوانێت بەتەواوەتی لەڕووی ئابورییەوە سودیان لێ ببینێت، یەكێك لەو بوارانەی لە توێژینەوەكەدا باسكراوە‌و دەكرێت حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق تێیدا هاوكاری یەكتر بكەن، كەرتی كارەبایە، كە دەبێت شانبەشانی گەشەپێدانی كەرتی غازدا نوێبكرێتەوە.. گۆڕینی ئەو وێستانەی كارەبا كە بە دیزڵ كاردەكەن بۆ غازی سروشتی، وا دەكات بە خەرجییەكی كەمتر بڕێكی زیاتر كارەبا بەرهەم بهێنرێت.  كونسوڵی ئەمریكا، هاریكاری سیاسی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە ئەولەویەتی سیاسەتی ئەمریكا ناودەبات لە پرۆسەی گەشەپێدانی غازی هەرێمی كوردستان‌و رایگەیاندووە، سەباری گرژییەكان لە هەرێم، بەڵام خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییە وای لە هەردوو حزبەكە كردووە دان بەوەدا بنێن كە كاركردنیان پێكەوە دەبێتە هۆی بوژانەوەی هەرێم. كوالیتی غازەكەی هەرێم پەرۆش عەزیز راوێژكاری پێشكەوتووی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم لە كۆڕبەندەكەی پەیمانگای واشنتۆندا بەشداربووە‌و باسی لە ئاستەنگەكانی بەردەم پەرەپێدانی كەرتی غازی هەرێمی كوردستان كردووە.  راوێژكارەكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان باسی لەوەكردووە، پەرەپێدانی كەرتی غازی هەرێمی كوردستان دەبێتەهۆی كۆتایهێنان بە بەكارهێنانی مۆلیدە بۆ دابینكردنی كارەبای ماڵان، كە بە دیزیل كاردەكات‌و زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت، هەروەها پەرەپێدانی ئەو كەرتە هەلی كار بۆ دانیشتوانی هەرێم دەڕەخسێنێت.  بوونی بڕێكی زۆری كبریت لە غازی سروشتی هەرێمی كوردستاندا یەكێكە لە بەربەستەكانی بەردەم گەشەپێدانی كەرتی غازی هەرێمی كوردستان كە راوێژكارەكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان قسەی لەبارەوە كردووە، بەوتەی ئەو زۆریی كبریت بوەتە هۆی ئیفلیجكردنی وەبەرهێنان لە غازەكەی هەرێمدا، ئەمە لەپاڵ هەندێك هۆكاری تری وەكو مەترسی داعش‌و بڵاوبونەوەی كۆرۆنا.  بەڵام سەرباری ئەم بارودۆخەش، راوێژكارەكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان گەشبینە بە ئایندەی غاز لە هەرێم‌و دەڵێ:" هەرێم سەرەتا شارەزایی‌و پارەی پێویستی نەبوو بۆ گەشەپێدانی كەرتی نەوت، بەڵام توانی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان رابكێشێت‌و بەوهۆیەوە هەردوو رەگەزەكەی فەراهەم كرد، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئەزمون‌و رێبەرایەتی پێویستی هەیە بۆ ئەوەی هەمان ئامراز جێبەجێ بكات لەسەر گەشەپێدانی سامانی غاز.     

  درەو: سێ پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕأن چونە بەردەم دادگای بەرایی كەلار، پەرلەمانی كوردستانیش پارێزبەندی لەسەر دابان محەمەد و عەلی حەمەساڵح هەگرتووە لەسەر سكاڵای بەڕێوەبەری دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ. ئەمڕۆ لەسەر سكاڵای وەبەرهێنەری عەلوەی نوێی كەلار بە بیانوی ئەوەی ناوی زڕێنراوە، سێ پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان (شیرین ئەمین، عەلی حەمەساڵح و رزگار محەمەد) چونە بەردەم دادگای بەرایی كەلار و دانیشتنی دادگاكەش بۆ مانگی ئازار دواخرا. پێشتریش دادگای لێكۆلینەوەی پێنجوێن داوای لە پەرلەمانی كوردستان كردبوو پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران ( دابان محەمەد، عەلی حەمە ساڵح) هەڵبگرێت، لەسەر سكاڵای بەڕێوەبەری دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ ، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لەسەر رەزامەندی خۆیان پەرلەمانی كوردستان پارێزبەندی لەسەر ئەو دوو پەرلەمانتارەی فراكسیۆنی گۆڕان هەڵگرتووە تەنیا بۆ ئەو دۆسییەی دادگای پێنجوێن.  ئەمە چوارەمین پەرلەمانتارە لەم خولەی پەرلەماندا پارێزبەندیان لەسەر هەڵبگیرێت، پێشتر پارێزبەندی لەسەر هەریەك لە ( سۆران عومەر و بەهمەن كاك عەبدوڵا) هەڵگیرا.   

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    زۆرێک لە ئەمریکاناسان باس لەوەدەکەن کە دابەشبوونێکی گەورە و فرەلایەن لەناو کۆمەڵگای ئەمریکییدا دروستبووە. کۆتایی قۆناغی سەرۆکایەتیی ترامپیش وەک سەرەتای کێشە و قەیرانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی گەورە دەبینن کە لە ”جەنگێکی ناوخۆیی نوێ“دا دەگیرسێتەوە. ئەم جەنگە نوێیەش کە ڕوبەڕوی کۆمەڵگای ئەمریکیی بووەتەوە بە ”جەنگی نامەدەنیی“ ناودێڕکراوە. ئەم جەنگە نامەدەنییە لە فۆرمی جەنگی کۆنزێرڤاتیڤ و ڕەگەزپەرستەکان دژ بە دیموکرات و لیبرالەکان، جەنگی سپیپێستەکان دژ بە ڕەشپێسەکان، جەنگی دانیشتوانی ڕەسەن دژ بە کۆچبەران، جەنگی گوند دژ بە شار و لایەنگرانی سوورەکان دژ بە شینەکان و هتد، بەرجەستەدەبێت.  لەڕاستیدا زۆرشت کە تا ساتەوەختی دۆڕاندنی ترامپ وەک بەڵگەنەویست دەبینرا و مامەڵەدەکرا، لە ئێستادا لەوە کەوتوە بەڵگەنەویست بێت. بەر لە ھەموو شتێک ترامپ درزێکی گەورەی کردە کولتووری قبووڵکردنی دۆڕاندنەوە، کە یەکێکە لە کۆڵەکە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی سیستەمی دیموکراسییەت. تا ئەم ساتەش ترامپ دانی بە دۆڕاندنی خۆیدا نەناوە و بەردەوام بایدن وەک ”سەرۆکێکی نایاسایی“ و ”ساختە“ ناودەبات. ئەو ڕۆژەش کە بایدن لە سروتێکی تایبەتدا بە فەرمی، وەک سەرۆکی ئەمریکا دەستبەکاربوو، ترامپ و ھاوسەرەکەی، وەک بەشێک لە قبووڵنەکردنی دۆڕاندن، ئامادەنەبوون لە کۆشکی سپی بەخێرھاتنی بایدن و ھاوسەرەکەی بکەن. لەدواھەمین گوتاریشیدا وەک سەرۆکی ئەمریکا، ترامپ نەک تەنھا پیرۆبازیی لە بایدن نەکرد، بەڵکو تەنانەت ناویشی نەھێنا. ھەموو ئەمانە وایکرد ڕۆژی بەفەرمی ناسینی سەرۆکایەتییەکەی بایدن، ئەمریکا وڵاتێک بێت پڕ لە ترس و تۆقین. ترسی گەورە لە خۆپیشاندان و پەلاماردان و تێرۆر و کاری تێکدەرانەی توندوتیژ. ئەگەرچی ڕۆژەکە بەھێمنی تێپەڕی و ھیچ ڕوداوێکی نەخوازراو ڕووینەدا، بەڵام ئەنجامدانی بۆنەیەکی ئاسایی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو یەکێک لە سیستمە دیموکرسییە گەورەکانی دونیادا، پێویستی بە بڵاوکردنەوەی 25000 سەرباز و بە دروستکردنی چەندەھا دیوار و پەرژینی چەیمەنتۆیی و بەداخستنی دەیەھا پرد و شەقام و کۆڵان بوو. ترامپ یەکەم سەرۆکی ئەمریکایە کە ئامادەنەبوو دان بە دۆڕانەکەیدا بنێت و بەو شێوەیەش بەها و رێسا سەرەکییەکانی دیموکراسییەتی ئەمریکیی بخاتە ناو گێژاوی بێمتمانەیی و درۆ و فەوزایەکی ھەمەلایەنەوە.  دۆناڵد ترامپ سەرۆکێکی ئاسایی نەبوو، ئەم پیاوە سیاسەتمەدارێکی توندڕەو و ڕەگەزپەرست و پیاوسالاری مەترسییدار بوو. کەسایەتییەکەی لە ”من“ێکی گەورە و فووتێکراو پێکهاتبوو کە چوارساڵی ڕەبەق هەموو دونیای بە خۆی و بە درۆ و گاڵتەجاڕییەکانیەوە سەرقاڵکردبوو. پیاوێک کە کۆی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی ئەمریکای بەدەرەوەی خۆیەوە شێواند و لە ناوەوەی ئەمریکا خۆشیدا پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی ئەو کۆمەڵگا فرەکولتوور و پڕجیاوازییەی بەچەشنێک هەژاند، کە وڵاتەکە بە زۆر مانا بۆ دوو بەرەی دژبەیەک دابەشبووە و هانی هێزە ئەنتی دیموکراسییەکانیشی دا بۆ یەکمینجار لە مێژووی ئەو وڵاتەدا، بە بەرچاوی ھەموو جیھانەوە، پەلاماری کۆنگرێس بدەن و بەدکارییەکی بێوێنەی تێدا پیادەبکەن.  کاتێک پەتای کۆرۆناش سەری هەڵدا، ترامپ ئەگەرچی باوەڕی بە ترسناکیی ڤایرۆسەکە نەبوو وە ئامادەنەبوو ڕێگاکانی خۆپاراستن لە ڤایرۆسەکە بکات بە سیاسەتی خۆی و حکومەتەکەی، کەچی ناوی خۆی گۆڕی بۆ ”سەرۆکی جەنگ“ دژ بە ڤایرۆسەکە. ترامپ دەیویست سەرۆکایەتی جەنگێکی گەورە بکات دژ بە دوژمنە دیار و نادیارەکانی نەتەوە، لە دەرەوە ناوەوەی ئەمریکادا. ترامپ سەرچاوەی دوژمنە نادیارەکەی لە دەوڵەتی چیندا دۆزیبووەوە و بە لێپرسراو و تاوانباری سەرەکیی بڵاوبوونەوەی ئەم پەتایەی دەزانی، ڤایرۆسی کۆرۆناشی بەردەوام بە ”ڤایرۆسە چینییەکە“ ناودەبرد. ئەوەی جێگای تێرامانە ترامپ لەم جەنگەدا هیچی نەکرد، ئەو نەک هەر جەنگەکەی نەبردەوە، بەڵکو هەم خۆی و ژمارەیەکی زۆر لە ستافەکەی و هەم زیاد لە نیو ملیۆن هاوڵاتی ئەمریکییش بوونە قوربانی ئەو ڤایرۆسەی کە ئەو گاڵتەی بە بوون و مەترسییەکانی دەکرد. ھاوکات وڵاتەکە بە 25 ملیۆن کەس، زۆرترین ژمارەی تووشبووانی کۆرۆنای لە ھەموو جیھاندا تۆمارکردووە. ترەمپ لەپاڵ ئەم جەنگەدا، چەندین جەنگی دیار و نادیار و چەندین ململانێی توندوتیژ و چەندین قەیرانی گەورە و بچوکی بەرهەمهێنا، کە کۆمەڵگای ئەمریکی و پەیوەندییە نێونەتەوەییەکان ساڵانێکی زۆر دەبێت سەرقاڵی پاککردنەوە و چاککردنەوەی ئاسەوار و کەلاوەکانی بن. جگە لە سەرۆکایەتیکردنی جەنگی کۆرۆنا، ترامپ سەرۆکایەتی جەنگێکی ڕانەگەینراوی نوێشی لەناو کۆمەڵگای ئەمریکییدا کرد، جەنگی هێزە ڕەگەزپەرست و دینییە توندڕەوەکان دژ بە سیستەمی دیموکراسیی و پلورالیزم و پێکەوەژیان و یەکسانیی ئینسانیی و ڕەگەزیی و جێندەریی. وەک شارەزایان و ئەمریکاناسان باسیدەکەن، ئەم دۆخە نوێیەی ناو سیاسەت و کۆمەڵگای ئەمریکیی ئەگەری ئەوەی تێدایە لەداهاتوودا ئەو وڵاتە رووبەڕووی تەحەدا و کێشەی گەورە و قەیرانی ھەمەلایەن ببێتەوە کە چارەسەرنەکردنیان ئەگەری دابەشبوون و تەقینەوەی زیاتر بۆ کۆمەڵگای ئەمریکیی دەھێنن. لەم ئاستەدا باس لەوەدەکرێت یەکێک لە ئەگەرە مەترسییدارەکان تەنها رادیکاڵبوونی زیاتری گروپە چەکدارەکان نییە لەناو کۆمەڵگای ئەمریکیی و تەبەنیکردنیشیان نییە بۆ ئایدیۆلۆژیای دژە لیبراڵ و دژە دیموکرات و قبوڵنەکەری پلورالیزم، بەڵکو ئەگەری ئەوەش هەیە ئەم هێزانە چیدی حیزبی کۆمارییەکان بە نیشتیمانی سیاسیی خۆیان نەزانن و دابەشبوونی زۆرتر و گروپی رادیکاڵتر لە کۆمەڵگای سیاسیی ئەمریکییدا دروستبکەن. یەکێک لەو ئەگەرانەی کە باس دەکرێت دروستکردنی حیزبێکی ناسیۆنالیستی پەڕگیر و راسیستی پۆپۆلیستیی نوێیە بەسەرۆکایەتی ترامپ خۆی.  بە کورتییەکەی، ترامپ ئەگەرچی لە هەڵبژاردندا دۆڕا، بەڵام لە تێکدانی بەهای هەڵبژاردن و لە بەھێزکردن و قووڵکردنەوەی دابەشبوونە شاقوڵیی و قووڵەکانی ناو کۆمەڵگای ئەمریکییدا سەرکەوتوو بوو. ترامپ دونیایەکی پڕ لە فەوزای لەدوای خۆیەوە بەجێهێشت. ئەم فەوزایە هێندە گەورەیە ساڵانێکی دەوێت بۆئەوەی بکرێت رێکبخرێتەوە و چاکبکرێتەوە.  لەبەرامبەر ئەم دۆخەدا ئەوانەی گوێیان بۆ قسەکانی بایدن گرت لەکاتی گێڕانی سروتی دەستبەکاربوونی وەک سەرۆکی نوێی ئەمریکا، دەنگێکیان دەبیست کە پێ لەسەر گفتوگۆ و یەکتری قبووڵکردن و کۆتاییھێنان بە شێوە ترسناکەکانی ئەو دابەشبوونانە دادەگرێت کە لەسەردەمی ترامپدا بە ئاستێکی ترسناک گەیشتون. بایدن جەغدی لەسەر ئەوە دەکرد کە ململانێ و ناکۆکیی و ڕکابەریی بەشێکی ئۆرگانیین لە سیستەمی دیموکراسیی، بەبێ ئەمانە شتێک بەناوی دیموکراسییەتەوە بوونی نابێت. بەڵام لەڕاستییدا بوونی ئەمانە شتێکە و دابەشبوونی وڵاتەکە بۆ دووبەرەی دژەبەیەک شتێکی تر. دوورکەوتنەوەی گروپ و ھێزە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی ناو ئەمریکای دوای ترامپ لەیەکتر و نەگونجانی ڕادیکاڵیان بەیەکەوە دیاردەیەکە جیاواز لە بوونی ململانێ و ناکۆکیی و ڕکابەرایەتیکردنی دیموکراسییانە. خاڵی سەرەکیی لە قسەکانی بایدندا کۆتاییھێنانە بەم دابەشبوونە و سەرلەنوێ کۆبوونەوەیە لەناو ئەو چوارچێوەیەدا کە ناوی ”نەتەوەی ئەمریکیی“ە. لەڕاستیدا چەمکی ”نیشتیمانپەروەریی“ و ”نەتەوەی ئەمریکیی“ چەمکە سەرەکییەکانی ناو قسەکانی بایدن بوون، ھەردووکیشیان ھێما بۆ ئەو چوارچێوە گشتییانە دەکەن کە ئەو چەند سەد ملیۆن مرۆڤە بەیەکەوە کۆدەکەنەوە. بایدن بیناکردنەوەی ئەم چوارچێوە گشتییانەی بە ئەرکی ژمارە یەکی خۆی دەزانێت. ھەنگاوی یەکەمیش لەم کارەدا، کە بێگومان ساڵانێکی درێژی کارکردنی دەوێت، سەرلەنوێ بیناکردنەوەی کولتووری سیاسیی ئەمریکییە، وەک کولتوریی پێکەوەبوون و ڕێزگرتنێکی دیموکراسییانە لەیەکتری، سەرەڕای ناکۆکبوون و جیاوازیی لە بیر و بۆچووندا. لەم ڕووەوە ئەوەی ئەمریکا لە ماوەی ئایندەدا پێوەی سەرقاڵ دەبێت و پێویستی پێیەتیی، ھەمان ئەو پرۆسەیەیە کە ژمارەیەکی گەورەی کۆمەڵگاکانی دونیا پێویستیان پێیەتیی، بەوانەی لای خۆشمانەوە. پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەیەکی پلورال و فرەڕەنگ، کە چوارچێوەیەکی سیاسیی یەکگرتوو، لەڕێگای پێداگرتن لەسەر ماف و ڕێز و جیاوازییەوە، بەیەکەوە کۆیانبکاتەوە. جیاوازییەکە لەنێوان ئەمریکا و زۆرێک لە وڵاتانی وەک ئەوانەی لای خۆماندا، لەوەدایە لە ئەمریکادا ھەم بکەری سیاسیی دیموکراس و چالاک بۆ پیادەکردنی ئەو ئەرکە بوونی هەیە، ھەم دەزگای سەرەکیی و بنەڕەتیی لە وڵاتەکەدا بوونی ھەیە کە سەربەخۆ و یاسایین و بەو ئاراستەیە کاردەکەن، بۆ نموونە دادگا، سوپا، میدیا، کۆمەڵگای مەدەنیی، لە کۆتاییشدا ھەم کولتوورێکی سیاسیی بەھێزیش ئامادەیە کە دەتوانێت لەپاڵ ئەو پرۆسەی سەرلەنوێ بیناکردنەوەیەدا بێت. ھەنگاوە سەرەتاییەکانیش بە ئاراستەی دروستکردنی ئەو نەتەوە پلورال و ئەو فۆرمە تەندروستە لە نیشتیمانپەروەریی لە قسەکانی بایدن خۆیەوە دەستیپێکرد. ھەڵبژاردنی ژنێکی ڕەشپێست وەک جێگرەوەی بایدن، کە لە ئەگەری مردنی بایدندا ئەو دەبێت بە سەرۆکی ئەمریکا، کارێکی پڕمانا و بەھایەکی ڕەمزیی گەورەی ھەیە. چونکە ئەم خانمە بە ڕەچەڵەک کۆچبەرێکی ھیندستانییە و لەدۆخی بوون بەسەرۆکیدا ھەم دەبێت بە یەکەمین ژن لە مێژووی ئەو وڵاتەدا کە ببێت بە سەرۆک، ھەم یەکەمین خانمێک بە پاشخانێکی کۆچبەرانەوە کە ئەو پێگەیە بەدەستبھێنێت. یەکێک لە وەزیرەکانی کابینەکەی بایدنیش کەسێکە ”ترانس جێندەر“، واتە کەسێکە جێندەر یان ڕەگەزی خۆی گۆڕیوە. بەم جۆرە لە پرۆسەی بیناکردنەوەی ماڵی سیاسیی نەتەوەی ئەمریکیی، وەک کۆمەڵگایەکی فرەدەنگ و ڕەنگ و ڕەگەز و کولتوور، ھەم زلەیەکی گەورە لە ئایدیۆلۆژیای ڕەگەزسالاریی سپیپێستەکان دەدرێت و ھەم سنوورێک بۆ پیاوسالاریی لە سیاسەتکردن دادەنرێت. پێدەچێت لە ساڵانی داھاتوودا ئەمریکا ئەوەندەی سەرقاڵی خۆی بێت، ئەوەندە کاتی نەبێت سەرقاڵی کێشەکانی جیهان و ئەوروپا بێت. بێگومان پرۆسەی سەرلەنوێ خۆبیناکردنەوەی ئەمریکا وەک بەھێزترین وڵاتی جیھان، بێ کاریگەریی و بێ دەرەنجام نابێت بۆ پرسی دیموکراسیی لە جیهان و هاوکێشەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و سیستەمی جیهانیی. لەداهاتوودا هەم کۆمەڵگای ئەمریکیی و هەم بایدنیش لەهەموو کاتێک زیاتر پێویستیان بە تەواوکردنی پڕۆژە تەواونەکراوەکەی ئۆباما دەبێت کە بە دروشمی ”دروستکردنی نەتەوە لە ماڵەوە“ Nation Building at Home هەڵبژاردنی دووهەمی بردەوە. ساڵانێکی دوورودرێژ ئەمریکا سەرقاڵی دروستکردنی نەتەوە بوو لەو وڵاتانەی کە داگیریکردن، چونکە مەترسییان بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی ئەمریکیی و سیستەمی نوێی جیهانیی دروستکردبوو، بەڵام لەئێستادا هێزی ڕەگەزپەرست و میلیتاریستی رادیکاڵ لەناو ماڵی سیاسیی کۆمەڵگای ئەمریکا خۆیدان، کە مەترسیی گەورە بۆ دیموکراسییەتی ئەمریکیی و کولتووری پلورالیزم و چەمکی پێکەوەژیان و بەهای یەکترقبوڵکردن دروستدەکەن. دروستکردنی نەتەوە لە ماڵەوە، Nation Building at Home ئەو تەحەدا گەورەیەیە کە لە داهاتوودا روبەڕوی بایدن و تیمەکەی دەبێتەوە.  بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی