درەو: داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان سێ مانگی ( 1/7 بۆ 30/9/2020) لە كۆی ( ملیارێك و 243 ملیۆن) دۆلار تەنیا ( 553 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمە كە دەكاتە (45%). بە پێی نوێترین راپۆرتی كۆمپانیای ( دیلۆیت) لە (1/7 بۆ 30/9/2020) كۆی داهات و فرۆشی نەوتی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیە بووە: -    نەوتی فرۆشراوی (39 ملیۆن و 365 هەزار) بەرمیل نەوت  -    نرخی بەرمیلێك نەوت : 31.66 دۆلار -    كۆی داهاتی نەوتی هەرێم : ( ملیارێك و 243 ملیۆن) دۆلار بووە.     داهاتی نەوتی هەرێم بەم شێوەیە دابەش بووە -    گۆڕانكاری لە ڕەسیدی حیساباتی كڕیارەكان ( 26 ملیۆن و 255 هەزار) دۆلار بەرێژەی ( 2%) -    ڕسووماتی سوود : ( 3 ملیۆن و 299 هەزار) دینار بەرێژەی (0.2%) -    پارەدان بۆ شایستەی دارایی بەرهەمهێنەرانی نەوت: (421 ملیۆن و 495 هەزار) دۆلار بەرێژەی (34%)   -    پارەدان لە بەرامبەر تاریفی كۆمپانیای وزەی توركی (TEC): (47 ملیۆن و 715 هەزار) دۆلار بەرێژەی (4%) -    بڕی پارەی دراو بۆ كۆمپانیای بۆریی كوردستان (KPC ): ( 191 ملیۆن و 273 هەزار) دۆلار بەرێژەی (15%) -    سافی داهاتی وەرگیراو بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان: (553 ملیۆن و 487 هەزار) دۆلار بەرێژەی (45%) واتا لەكۆی ( ملیارێك و 243 ملیۆن) دۆلار بڕی ( 690 ملیۆن) دۆلاری بۆ كۆمپانیاكان بەرێژەی (55%) و بڕی ( 553 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت چووە.    1 2 3  

درەو: كاتی دووركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ‌و تیمەكەی لە دەسەڵات‌و حوكمی ئەمریكا زۆری نەماوەو كاتی ئەوەیە جانتاو كەلوپەلەكانی بپێچێتەوەو بە شێوەیەكی ئاشتیانە لە كۆشكی سپی بچێتە دەرەوە‌و كلیلەكانی بداتە دەست جۆ بایدنی سەرۆكی هەڵبژێردراو, هەرچەندە ترەمپ لە چەندین لێدواندا جەختیی دەكردەوە كە ساختەكاری لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا كراوەو ئەو براوەی هەڵبژاردنەكەیە. پێنج رۆژی تر مەراسیمی دەستبەكاربوونی بایدن وەك چلو شەشەمین سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەڕێوەدەچێت‌و ترەمپ‌و تیمەكەی لەم ماوەیەدا كۆشكی سپی چۆڵ دەكەن‌و شوێنەكە ئامادەدەكرێت بۆ سەرۆكی نوێ‌ كە لانی كەم چوار ساڵ تێیدا دەمێنێتەوە ئەگەر زیاتر نەبێت. چۆڵكردنی كۆشك دەستیپێكردووە بەیانی رۆژی چوارشەممە 13ی كانونی دووەمی 2021ەوە ژمارەیەكی زۆر ئۆتۆمبیل گەیشتنە كۆشكی سپی‌و پرۆسەی رۆیشتنی ترەمپ‌و خێزانەكەی لە كۆشكی سەرۆكایەتی دەستیپێكرد, هەر زوو وێنەی چەندین سندوق‌و كارتۆنی بەتاڵ گەیەنرانە كۆشكی سپی‌و رادەستی بینای نوسینگەی جێبەجێكاری ئایزنهاوەر كران, ئەو شوێنەی كە ئیدارەی بایدن لە ئێستاوە تا هەفتەیەكی تر‌و رۆژی 20 كانون تێیدا دەستبەكاردەبن. چەند دیمەنێكی تریش كە ئاژانسی رۆیتەرز بڵاویكردنەوە دەریدەخەن كە چەندین كەس سندوق‌و كەلوپەلی تریان لە كۆشكی سەرۆكایەتی دەگواستەوە‌و ئەوەش سەلمێنەری ئەوە بوو كە رۆیشتنی ترەمپ و تیمەكەی لە كۆشكی سپی بەفیعلی دەستیپێكردووە. لە دیمەنێكی تردا كە بڵاوكرایەوە, پیتەر ناڤارۆ راوێژكاری كۆشكی سپی بۆ بازرگانی بۆ بازرگانی بەشی خۆرئاوای كۆشكی سپی بەجێدەهێڵێت‌و وێنەیەكی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاو شی جین بین سەرۆكی چینی هەڵگرتووە كە لە واشنتۆن گیراوە. ناڤارۆ یەكێك بوو لەو بەرپرسانەی كە جەختیدەكردەوە لەوەی كە ترەمپ خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بردووەتەوەو ئامادەنەبوو دان بە بردنەوەی ركابەری دیموكراتەكەی جۆ بایدندا بنێت. هەڵمەتێكی پاككرنەوەی بەرفراوان‌و گران هەمیشە پرۆسەی دەرچوونی سەرۆكی ماوە كۆتایی پێهاتوو لە كۆشكی سپی‌و هاتنی سەرۆكی نوێ‌ بە خێراییو لە پشتی پەردەوە بەڕێوەدەچێت, بەڵام ئەم ساڵ پرۆسەكە جیاوازە, گۆڕینی سەرۆكایەتی بە واتای دووبارە رێكخستنەوەی كۆشكی سپی دێت‌و كەلوپەلی نوێ دەهێنرێتە كۆشكەكەو بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناشەوە هەڵمەتێكی پاككردنەوەی گشتگیر بەڕێوەدەچێت. سەرۆكی نوێ‌ جۆ بایدن تەمەنی 78 ساڵە‌و دەبێتە بە تەمەنترین سەرۆكی ئەمریكا لە مێژووی ئەو وڵاتەدا‌و ئەگەری ئەوە هەیە كە رووبەڕووی مەترسیی ببێتەوە بەهۆی توشبونی بەو ڤایرۆسە, لەبەرئەوە دوای بەجێهێشتنی كۆسكی سپی لەلایەن ترەمپەوە هەڵمەتێكی بەرفراوانی پاككردنەوە دژی ڤایرۆسی كۆرۆنا لە هەموو بەشەكانی كۆشكەكە لە سەرەوە بۆ خوارەوە‌و لە بەشی خۆرهەڵاتەوە بۆ خۆرئاوا بەڕێوەدەچێت. بەگوێرەی داتاكانی گرێبەستە فیدراڵییەكان كە تۆڕی سی ئێن ئێن بینیویەتی, كۆی خەرجی پاككردنەوەی كۆشی سپی بۆ ئامادەبوونی سەرۆكی نوێ‌ دەگاتە نزیكەی نیو ملیۆن دۆلار. ئیدارەی  خزمەتگوزارییە گشتییەكانی سەرپەرشتی پرۆسەی پاككردنەوە دەكات‌و هەرچی دەسكی دەرگاو قادرمە‌و ئاودەست‌و دوگمەی تەلەفۆن‌و ئەسانسۆر‌و تابلۆی كلیل‌و هەموو كەلوپەلێكی كۆشكەكە دەگرێتەوە كە روبەرەكەی 55 هەزار پێ‌ چوارگۆشەیە لەسەر شەقامی 1600 پەنسلڤانیا. بە هاتنی رۆژی مەراسیمی دەستبەكاربوون رۆژی 20ی كانونی دووەمی 2021 و پێش ئەوەی سەرۆكی نوێ‌و خانمی یەكەم بچتە كۆشكی سپییەوە دەبێت هەموو شمەك‌و كەلوپەلەكانیان گواسترابنەوە و لە شوێنەكانی خۆیاندا ئامادەبن‌و سەلاجەكان دەبێت پڕبن لە خواردنیی باش‌و گەرماوی سەرەكیش دەبێت بە شامپۆی دڵخوازی خۆیان ئامادەكرابێت. روبەری كۆشكی سپی دەگاتە 55 هەزار پێ‌ چوارگۆشە ( 5110 هەزار مەتر چوارگۆشە) لە 6 نهۆم پێكهاتووەو 132 ژووری لەخۆگرتووە كە 16 یان ژووری خێزاندارین بۆ میوان, جگە لە بوونی 35 گەرماو. بە گوێرەی سایتی رەسمی كۆشكی سپی, لە كۆشكەكەدا 28 ئامێری گەرمكەرەوەو 8 قادرمە‌و 3 ئەسانسۆرو 412 دەرگا‌و 147 پەنجەرە هەیە, چێشتخانەیەكیشی هەیە كە لە توانایدایە خواردنی تەواوەتی بۆ 140 میوان‌و موقەبیلات بۆ زیاتر لە هەزار میوان ئامادەبكات‌و كاتێك بۆیاخی كۆشكەكە نوێ دەكرێتەوە هەر 4 بۆ 6 ساڵێك پێویستی بە 570 گاڵۆن ( 2158) لیتر بۆیاخ هەیە.

درەو: بە پێی ئەو خشتەیەی كە  (دیلۆیت) ئەمڕۆ بڵاویكردووەتەوە (15%) داهاتی نەوتی هەرێم بۆ توركیا دەڕوات بە جۆرێك لەكۆی داهاتی نەوتی هەرێم كە لە 1/1/ بۆ 31/3/2020 بڕەكەی ( ملیارێك و 342 ملیۆن) دۆلار بووە لەو بڕە . یەكەم: (136 ملیۆن و 731 هەزار) دۆلار بۆ كرێی بۆری نەوتی توركیا واتا لە 10%ی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بۆری نەوتی توركیا دەچێت و لە (13%)ی بۆ بۆری نەوتی هەرێم دەچێت، واتا 23%ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كرێی بۆری گواستنەوەی نەوت دەچێت.  دووەم: ( 60 ملیۆن) دۆلار بۆ قەرزی كۆمپانیاكانی توركیا ( TEC) و (TPIC) كۆی گشتی دەكاتە ( 196 ملیۆن) دۆلار لە كۆی ( ملیارێك و 342 ملیۆن) دۆلار كە دەكاتە لە (15%) ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لەو سێ مانگەدا. بەڵام لە دوو راپۆرتی تردا حكومەتی هەرێم پارەی قەرزی كۆمپانیاكانی توركیا نەداوەتەوە واتا لە مانگی سێوە تا ئێستا حكومەتی هەرێم قەرزی كۆمپانیاكانی توركیای نەداوەتەوەو بووەتە قەرز لەسەر حكومەتی هەرێم دەقی راپۆرتەكە     

درەو: شرۆڤە: د. عابد خالید-  گۆڤاری ئایندەناسی   دۆخى پەیوەندییەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیى عێراق، هەر لە ڕەوش و کەیسەکانى بەڕێوەچوونیەوە تا ئایندە و وێستەگەکانى بەئاکام گەیشتنى، هەمیشە ڕەنگدانەوەى ئەو بارودۆخ و مەرج و فاکتانەن کە دۆخى ناوخۆیى و دەرەوەى هەریەک لە هەرێم و عێراق دەئاژوێنن. لەسەر ئاستى ناوخۆییى هەردوو لا، بەڵام بە پلەى جیاجیا، گیرۆدەى قەیرانى ئابووریى قوڵ و گرفتى مۆدێلى حوکمڕانیى خراپ و وێڵگەکانى ململانێى حیزبى و بەرژەوەندیى بەرتەسکن، لەسەر ئاستى دەرەکییش هەردوو لا، بەڵام بە ڕۆڵى جیاجیا، گۆڕەپانى ململانێى ئیقلیمى و نێودەوڵەتى بە وەکالەت و کارتى فشارى هێز و لایەنە دەرەکییەکانى ئەو ململانێیانەن. هەر بۆیە لە بوارى کرداریشدا، سیماکانى ئەم پەیوەندییەى نێوان حکومەتی هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیى عێراق، چەندێکى گفتوگۆ و لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتن بووە، دەیان ئەوەندەى یەکدى تۆمەتبارکردن بووە بە پابەندنەبوون بە بەندەکانى ئەو لێکتێگەیشتن و ڕێککەوتنانەى نێوانیان و بەیاننامەدەرکردن بووە لە دژى یەکدى، بەڵکوو تۆمەتبارکردنى یەکتر بە پێشێلکردنی دەستوور و جێبەجێنەکردنی ئەحکامەکانی و لەمەش زیاتر پەنابردن بۆ تۆمارکردنى سکاڵا لەسەر یەکترى. لەبەر ئەمەش جێکەوتەى ئەم پەیوەندییە ئاڵۆز و ناجێگیرە لە ناخى زۆربەى هاوڵاتیانى کوردستان و عێراقیشدا چەندێکى بێزارکەر و جێى نیگەرانى بووە، نیو هێندە قایلکەر و ئومێدبەخش نەبووە، گەرچى هەمیشە هاوڵاتیانى ئاسایى هەردوو لا، بەڵام بە ڕێژەى جیاجیا، باجى قورسى قەیران و گرفت و ململانێکانی ناوخۆى هەردوو لا و نێوانیشیان داوە، لە سایەشیاندا تا دێت ژیان و بژێویى خەڵک لە خراپەوە بەرەو خراپتر دەچێت. هەڵبەت ناتوانین بڵێین خراپیى دۆخى ژیان و بژێویى خەڵک لە هەردوو لا سەرچاوەکەى خراپیى پەیوەندیى نێوان هەولێر و بەغدایە، چونکە لە بنەڕەتدا سەرچاوەکە بریتییە لەو قەیران و گرفتە ناوخۆیى و دەرەکییانەی کە ئەم پەیوەندییەش لە سایەیەیاندا گوزەر دەکات، بەڵام دەتوانین بڵێین کە ئاکام و چۆنێتیى یەکلاکردنەوەى ئەو پەیوەندییە؛ کاریگەریى گەورەى لەسەر شەقامى جەماوەریى هەردوو لا دەبێت، خۆ ئەگەر لەبەر مەبناى بەرژەوەندیى بەرتەسکى هەڵسوڕێنەرانى سیاسەت و حوکمڕانیى هەردوو لا ئاسۆى بەخراپى مانەوەى ئەم پەیوەندییە تاکوو ماوەى دوور مەوداش بەرەو تەقینەوەى سەربازى لەنێوان هەردوو لا نەچێت، ئەوا ناتوانرێ لە ماوەى نزیک مەودادا ڕێ لە تەقینەوەى ڕقى جەماوەرى پەنگخواردوو لە شەقامى ناوخۆیى هەردوو لادا بگیرێت، بەڵگەش خۆپشاندانەکانى ئەم دواییەى چەند شار و شارۆچکەیەکى هەرێمى کوردستان بوو کە زوو ڕەنگدانەوەى لەسەر هەڵچوونەوەى شەقامى عێراقى هەبووە. کەواتە وەک ناتوانین بەتەواوى گریمانەى ئەوە بکەین کە ئەنجامەکانى ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزەى نێوان هەرێم و عێراق بۆ چ کارەساتگەلێک سەر دەکێشێت، هەر واش ناتوانین بەتەواوى کۆى ئەو هۆکارە ناوخۆیى و دەرەکییانە دەستنیشان بکەین کە بەردەوامى بەم بەگرێکوێرەبوونەى پەیوەندیى نێوانیان دەدات، بەڵام لەنێو هەموو ئەم تەمومژەى هۆکار و ئەنجامەکاندا، دەتوانین ڕاشکاوانە ئاماژە بۆ دوو هۆکارى سەرەکیى خراپبوونى ئەو پەیوندییە بکەین لە ئێستادا، یەکەمیان بریتییە لە لاوازیى پێگەى حکومەتى هەرێمى کوردستان لە گفتوگۆ و دانوستانەکاندا بەرامبەر حکومەتى عێراق، ئەمەش ئاشکرایە کە بەرئەنجامى دەیان ساڵ حوکمڕانیى خراپى هەرێمە، دووەمیشیان بریتییە لە دڕدۆنگیى متمانەى لایەنە عێراقییەکان بەرامبەر حکومەتى هەرێم و نادیاریی ئەو لایەنەش کە دواجار بڕیار لەسەر پەسەندکردنى ئەنجامى وتوێژ و دانوستانەکان لەگەڵ هەرێم دەدات، ئەمەش بەشێکى دەگەڕێتەوە بۆ قۆستنەوەى ڕەفتارى لاوازى هەرێم و پابەندنەبوونى بە بەڵین و ڕێککەوتنەکانى پێشووەوە بۆ مەبەستى بانگەشەى پێشوەختەى هەڵبژاردن و مەرامى پۆپۆلیستى زۆرێک لە هێز و لایەنە عێراقییەکان. لە سایەى ئەم دوو هۆکارەشدا، دۆخى ئێستاى حکومەتى هەرێم لە گفتوگۆ و دانوستانەکانى ئەم دوو سێ مانگەى دواییدا لە دۆخى ڕمبازێنەکەى دۆنکیشۆت دەچێت بەرامبەر ئاشەبا وەهمییە پۆپۆلیستییە زەبەلاحەکانى گۆڕەپانى سیاسیى عێراق. بەهەرحاڵ، ئەوەى گرنگە بپرسین کە: چارەسەر چییە؟ ڕەنگە بۆ وەڵامى ئەم پرسیارەش وەک هەمیشە پەنا بۆ ژماردنەوەى ئەو چارەسەرە ڕۆتینییانە ببەینەوە کە چەندین ساڵە بێ ئاکام دەیانخەینەوە ڕوو، وەک: گەڕانەوە بۆ ئەحکامەکانی دەستوور و دەستگرتن بە بنەماکانى شەراکەتى فیدراڵى لە بەڕێوەبردنى دەسەڵات و داهاتەکاندا، لە پێناو چارەسەرکردنی ڕیشەیى هەموو کێشەکانی نێوان حکومەتی هەرێمى کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراق، پابەندبوونى جددیى هەردوو لایەن بە بەڵێن و ڕێککەوتنەکانی نێوانیان، بەدامەزراوەییکردنى پەیوەندییەکانى نێوان هەردوو لا و بەدوورگرتنى لە قۆستنەوەى بۆ مەرامى حیزبى و شەخسى، ئەمە وێراى چەندین چارەسەرى گشتى لەسەر ئاستى دۆخى ناوخۆى هەردوو لا وەک: وەڵامدانەوەی خێراى داخوازییەکانی هاوڵاتیان، ڕێزگرتن لە ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ و بەهاکانى ژیانى دیموکراسی، چەسپاندنى دادپەروەریی کۆمەڵایەتی، دەوڵەتی یاسا، ڕێزگرتن لە سەربەخۆیى دەسەڵاتى دادوەری و چەندین چارەسەرى دیکە، بەڵام خستنەڕووى ئەم چارەسەرانە بە تیۆرى چەندە ئاسانە، بە کردارى هەزاران هێندە سەخت و پڕ کێشمەیە. لەگەڵ ئەمەشدا ناکرێت چاو لە گرنگى و هەر چى زووە کارکردن بۆ جێبەجێکردنی ئەو چارەسەرە تایبەت و گشتییانە دابخرێت، ئەگەرنا دەبێت بەوە ڕازی بین کە تونێلى ئاڵۆزیی پەیوندییەکان بۆ نادیار تووڵ بکێشێت، لەوەش خراپتر ناکرێت لێ بگەڕێین تا کۆتایى؛ ژیان و بژێویى ئابڕوومەندانەى خەڵکى هەرێم و عێراق ببێتە قوربانیى بەردەوامبوونى ماشێنى گەندەڵیى چەند لایەن و دەستە و تاقم و کەسێکى کەم. گرنگە بۆ کۆتاییهێنان بە نەهامەتییەکانى چەندین ساڵى ڕابردووى خەڵکى ئەم وڵاتە و بونیادنانەوەى ژیانێکى پڕ شکۆ بۆیان، سڵ لە پەنابردن بۆ هیچ چارەسەرێکى دەستوورى و سیاسیى گونجاو نەکرێتەوە، بەتایبەت کە بزانین ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانى نێوان هەولێر و بەغداد و پشتیوانیکردنى یەکدى لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە، چەندین دەرفەتى گەورەى بۆ ئەنجامدانى چاکسازیى ناوخۆیى و ڕووبەڕووبوونەوەى هەڕەشە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکانی سەر قەوارەى هەرێم و سەروەریی عێراقى تێدایە.   گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە پێنج (5)ی کانوونی دووەمی2021  

راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف بزوتنەوەی گۆڕان لەلایەكەوە مامەڵەی كورسی لەگەڵ یەكێتی دەكات‌و لەلایەكی تر دەیەوێت بە دەركردنی پەرلەمانتارانی بەغداد لە ریزەكانی، دڵی پارتی رابگرێت، جڤاتی نیشتمانی كە دەسەڵاتی باڵای بڕیاردانە لەناو گۆڕاندا ئێستا ئیتر بۆچوونی گۆڕاوە‌و دەڵێ حكومەت چاكسازی پێناكرێت‌و دەیەوێت بڕیار لەسەر كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت بدات، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   گۆڕان لە دۆخێكی نوێدا بزوتنەوەی گۆڕان ئەم رۆژانە بە بارودۆخێكی هەستیاردا گوزەر دەكات، لەلایەك یەكێتی پێشنیازی كورسی پەرلەمانی عێراقی بۆ دەكات، لەلایەكی تر پارتی هەڕەشەی لێ دەكات. ئەم دۆخە نوێیە هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای تۆماركردنی ناوی حزب‌و هاوپەیمانێتییەكان لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق وەكو ئامادەكاریی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە كە بڕیارە رۆژی 6ی حوەزیرانی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت‌و ئەگەری دواخستنیشی هێشتا ئەگەرێكی كراوەیە.  وەعدەكەی یەكێتی ! رۆژی 10ی ئەم مانگە وەفدێكی یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی دور لەچاوی كامێراكان سەردانی گردی "زەرگەتە" مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕانیان كرد لە شاری سلێمانی.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەیەدا وەفدی یەكێتی پێشنیازی هاوپەیمانێتییان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق خستوەتە بەردەم بزوتنەوەی گۆڕان. هەندێك لە بەرپرسانی گۆڕان كە (درەو)، قسەی لەگەڵ كردوون باسلەوە دەكەن، یەكێتی بەڵێنی بە گۆڕان داوە، لەكۆی (18) كورسی پارێزگای سلێمانی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، (5) كورسی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان زامن بكەن، ئەگەر گۆڕان لەگەڵ یەكێتی هاوپەیمانێتی بكات. ئەگەر گۆڕان قایل بێت بەم رێككەوتنە لەگەڵ یەكێتی، وەكو رێككەوتنی پێشوەختەیە لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق‌و دەتوانرێت وەكو جۆرێك لە رێككەوتنیش لەسەر ساختەكاریی وێنا بكرێت. سەركردەكانی گۆڕان دەیانەوێت وردەكاری گفتوگۆكانیان لەگەڵ یەكێتی، لە پارتی دیموكراتی كوردستان بشارنەوە، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو) گفتوگۆكانی نێوان گۆڕان‌و یەكێتی چوەتە ناو هەندێك وردەكاری، تا ئەو رادەیەی بەرپرسانی گۆڕان مەرجیان بۆ یەكێتی داناوە، لە حاڵی هاوپەیمانێتیكردنیاندا، نابێت چیتر یەكێتی مامەڵە لەگەڵ ئەو پەرلەمانتارانی بەغدادی بزوتنەوەی گۆڕاندا بكات، كە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕاندا لە كێشەدان‌و لەسەروبەندی جیابونەوەدان، هەروەها یەكێتی بەڵێنی بە گۆڕان داوە هەموو پۆستەكانی لە سنوری ئیدارەی سلێمانی بۆ پڕبكاتەوە‌و رێككەوتنی "دەباشان"ی نێوان هەردوولاش جێبەجێ بكات.  سەرباری ئەم نزیكبونەوەیە لەگەڵ یەكێتی، بەڵام هێشتا بزوتنەوەی گۆڕان هەوڵ بۆ هاوپەیمانێتی سێقۆڵی دەدات‌و نایەوێت لە پارتی دوربكەوێتەوە، چونكە هەر جۆرە دوركەوتنەوەیەك لە پارتی كاریگەری لەسەر تیمی گۆڕان دەبێت لەناو حكومەتدا، سەركردەكانی گۆڕان بەدیاریكراویش (مستەفا سەید قادر) جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەوانەیە كە دەخوازێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، گۆڕان بە هاوپەیمانێتییەكی سێقۆڵی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی بچێتە ناو هەڵبژاردنەكەوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە یەكێتی نایەوێت هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی بكات، ئەمەش گۆڕانی دابەشكردووە بەسەر چەند ئاڕاستەیەكدا.  هەڕەشەكەی پارتی ! ئەم رۆژانە عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ ژمارەیەك لە بەرپرسانی تری بزوتنەوەكەیدا لە گفتوگۆدایە لەبارەی بڕیاردان لەسەر دەركردنی (5) پەرلەمانتاری بەغداد لە ریزی بزوتنەوەكەی، رێكخەر دەیەوێت بزانێت ئەگەر بڕیارێكی لەو جۆرە بدات سود‌و زیان‌و لێكەوتەكانی چی دەبن.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، پارتی لەڕێگەی مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە پەیامی بۆ رێكخەری گشتی گۆڕان ناردووە‌و داوای لێدەكات هەڵوێستی خۆی لەبارەی ئەو پەرلەمانتارانەی گۆڕان رابگەیەنێت كە لە چەند رۆژی رابردوودا لەگەڵ ژمارەیەك پەرلەمانتار یەكگرتوو و كۆمەڵی ئیسلامی‌و سەربەخۆكان، هاوپەیمانێتییەكیان لە پەرلەمانی عێراق بەناوی "هاوپەیمانی هیوای كوردستانی" دروستكردووە، ئەم هاوپەیمانێتییە نوێیە كە یەكێك لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی پێنج پەرلەمانتارەكەی بزوتنەوەی گۆڕانە، بەوە ناسراون دژی سیاسەتەكانی حكومەتی هەرێم‌و بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان لە بەغداد قسە دەكەن.  وا دەردەكەوێت هاوپەیمانێتی گۆڕان لەگەڵ یەكێتی هێندە بۆ لێدانی ئەو پەرلەمانتارانەی بزوتنەوەكە بێت كە لە بەغداد دژی سیاسەتەكانی حزبەكەیان قسە دەكەن، هێندە بۆ ئەوە نەبێت پارتی نیگەران بكات، بۆیە سەركردەكانی گۆڕان بە دەركردنی پەرلەمانتارانی بەغداد لە ریزی بزوتنەوەكە لەلایەك دەیانەوێت پارتی قایل بكەن‌و لەلایەكی تریش بە هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی، ئەوسەری بارودۆخەكە لە نوێنەرانی بەغداد دابخەن‌و بەتەنیا بە گۆڕەپانەكەدا بەجێیان بهێڵن.   بەڵام ئاڕاستەی روداوەكان بەوشێوەیە ناڕۆن كە رێكخەری گشتی بیری لێدەكاتەوە، چونكە ئەمڕۆ یەكێتی سەرۆكی فراكسیۆنەكەی خۆی گۆڕی‌و (ئاڵا تاڵەبانی) ئێستا سەرۆكایەتی فراكسیۆنی یەكێتی دەكات، ئاڵا تاڵەبانی نزیكە لە پەرلەمانتارانی "گروپی 15" واتە ئەوانەی ئێستا "هاوپەیمانێتی هیوای كوردستانی"یان دروستكردووە‌و قسەوباس لەبارەی كاری هاوبەش لەنیوان فراكسیۆنی یەكێتی‌و "هاوپەیمانی هیوای كوردستانی" بۆ داهاتوو لە ئارادایە، لەلایەكی تریش بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، پارتی لەكاتێكدا لە هەرێمی كوردستان فشار دەخاتەسەر گۆڕان بۆ دەركردنی پەرلەمانتارەكانی، بەڵام لە بەغداد وەفدێكی بە سەرۆكایەتی بەشیر حەداد‌و ڤیان سەبری ناردووە بۆلای "هاوپەیمانی هیوای كوردستانی"‌و بەفەرمی دانی بە هاوپەیمانێتییەكەدا ناوە‌و پیرۆزبایی لێكردوون.   بڕیاری دەركردنی یاخود دەرنەكردنی پێنج پەرلەمانتارەكەی بەغداد لە ریزەكانی بزوتنەوەی گۆڕان، ئێستا لەسەر وادەی بەڕێوەچوون یاخود دواخستنی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق راوەستاوە.   نەخشەی ئێستای گۆڕان  ئێستا كە زیاتر لە سێ ساڵ بەسەر كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا یەكەم رێكخەرو دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕاندا تێپەڕیوە، نەخشەی ناوخۆیی بزوتنەوەكە بەمشێوەیە: •    فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە ژمارەیان پێنج كەسە، نزیكەی چوار مانگە بە فەرمی پەیوەندی خۆیان بە سیاسەتی بزوتنەوەكەیانەوە پچڕاندووە‌و بانگەشە بۆ كشانەوەی گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و شكستی حكومەت دەكەن، ئەمانە بریتین لە (یوسف محەمەد، هۆشیار عەبدوڵا، كاوە محەمەد، غالب محەمەد، بەهار مەحمود). •    فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان، ئەم فراكسیۆنەش كە ژمارەی ئەندامەكانی (12) كەسە، بەهەمان شێوە نزیكەی چوار مانگە دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك پابەندی سیاسەتەكانی رێكخەری گشتی‌و بەرەكەی تر دژن، ئەم دیمەنە بە ئاشكرا لە هەڵسوكەوتی سیاسی هەردوو بەرەكەدا بەدی دەكرێت، ئەو گروپەی كە دژی سیاسەتی رێكخەری گشتین، هەمان تێڕوانیی گروپی پەرلەمانتارانی بەغدادیان هەیە‌و پەیوەندیش لەنێوانیاندا هەیە.  •    جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەپێی دەستوری بزوتنەوەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، پێشتر پاڵپشتی بەشداریكردنی گۆڕانیان لە حكومەت دەكرد‌و بەرگرییان لە مانەوەی گۆڕان لە كابینەكە دەكرد، بەڵام ئێستا بۆچونیان گۆڕاوە‌و باس لە كشانەوەی گۆڕان دەكەن، تا ئەو رادەیەی هەوڵ هەیە لە دانیشتنی داهاتووی جڤاتەكەدا پرسی كشانەوە بە زۆرینەی دەنگ پەسەند بكرێت‌و رێكخەری گشتیش ناچار بە بڕیاردان لەوبارەیەوە بكرێت، چونكە زۆرینەی جڤاتی نیشتمانی گەیشتوەنەتە ئەو بڕوایەی كە كابینەی نۆیەمی حكومەت "چاكسازی" پێ ناكرێت‌و گۆڕان زەرەرمەند دەبێت لەمانەوەی زیاتر لەم كابینەیەدا.  •    خانەی راپەڕاندن كە بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنە لەناو بزوتنەوەكەدا دابەشبووە، ئێستا لە كۆی (7) ئەندامی ئەم خانەیە یەكێكیان كە (جەلال جەوهەر)ە دەستی لە كاركێشاوەتەوە‌و لە ماڵەوە دانیشتوە، سێ كەسی تری ئەندامی خانەكە كە بریتین لە (عەدنان عوسمان، شەمال عەبدولوەفا، دەرباز محەمەد) رەخنەیان لە ئەدای رێكخەری گشتی‌و سیاسەتی بزوتنەوەكە هەیە. •    تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەتی هەرێم كە بریتین لە هەر چوار وەزیری (دارایی‌و ئابوری، پیشەسازی‌و بازرگانی، ئاوەدانكردنەوە، كارو كاروباری كۆمەڵایەتی) هەروەها (مستەفا سەید قادر) جێگری سەرۆكی هەرێم‌و بەرپرسانی تری گۆڕان لە پۆستە حكومییەكان، پاڵپشتی مانەوەی گۆڕان لە حكومەت دەكەن‌و چەند جارێك لەسەر بابەتی مانەوە یان كشانەوە كەوتونەتە ناو مشتومڕی توندەوە لەگەڵ نوێنەرانی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق. •    لەنێوان هەردوو ئاڕاستەی بیركردنەوەكەدا، كوڕانی كۆچكردوو نەوشیروان مستەفا پاڵپشتی لە ئاڕاستەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی‌و مستەفای سەید قادر دەكەن. •    ماوەی عومەر سەید عەلی لە پۆستی رێكخەری گشتی تەنیا (9) مانگی ماوە، سەید عومەر بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی گۆڕان جارێكی تر مافی خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی رێكخەری گشتی نابێت، چونكە ماوەی دوو خول (هەر خولێك دوو ساڵە) رێكخەر بووە، مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم دڵخوازی كوڕەكانی كۆچكردوو نەوشیروان مستەفایە‌و چانسی گەورەی هەیە پۆستی رێكخەری گشتی وەرگرێت‌و لەلایەن پارتیشەوە پێشوازی لێدەكرێت، دانانی مستەفا سەید قادر لە پۆستی رێكخەری گشتی پێویستی بەوەیە پێشوەختە گۆڕان دەستوری خۆی هەموار بكات، چونكە دەستوری گۆڕان رێگەنادات كەسێك پۆستی حزبی وەرگرێت كە هاوكات پۆستێكی حكومیشی بەدەستەوە بێت.  بەڕێوەبردنی ئەم دامەزراوە‌و ئۆرگانە ناكۆكانە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا كارێكی ئاسان نییە، هەر جۆرە بڕیاردانێك لەلایەن رێكخەری گشتی بەبێ لەبەرچاوگرتنی دابەشبونەكە، رەنگە بزوتنەوەكە بخاتەوە بەردەم دابەشبونێكی نوێ‌و كاریگەری گەورەش لەسەر پێگەی بزوتنەوەكە لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەجێبهێڵێت. 

درەو: راپۆرتی: جیهانگیر سدیق گوڵپی -  گۆڤاری ئایندەناسی بەرایی پازده‌ ساڵه‌ به‌پێی ده‌ستوورێكی فیدڕالی و له‌ژێر ناوی یه‌كگرتنی ئاره‌زوومه‌ندانه عێراقی نوێ دامه‌زرێنراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام تاكوو ئێستا په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، له ‌ناویشیاندا په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان، ناته‌ندروست و ناسه‌قامگیرن و نه‌گونجاون له‌گه‌ڵ پره‌نسیپه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی.  پرسی دابه‌شكردنی داهاته‌ جۆراوجۆره‌كان و چۆنیه‌تیی  به‌شداریكردن له‌ پێكهێنانی ئه‌و داهاتانه،‌ یه‌كێكه‌ له‌ كێشه‌ هه‌ره‌ بنه‌ڕە‌تییه‌كان، ئه‌مه‌ش بووه‌ته‌ گرێكوێره‌یه‌كی گه‌وره‌ و ته‌واوی لقوپۆپه‌كانی كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی لێ بووه‌ته‌وه‌، كه‌ سه‌ره‌كیترینیان بریتین له‌: نه‌ناردنی بڕی شایسته‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه‌، ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ فیدڕالییه‌كان له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌ به‌و جۆره‌ی كه‌ به‌غدا داوایان ده‌كات، سوودمه‌ندنه‌بوونی هه‌رێم له‌ داهاته‌ فیدڕالییه‌ نائاساییه‌كانی قه‌ر‌ز و یه‌ده‌گ. ئه‌م پرسانه‌ كه‌ وه‌ك هۆكاری ڕاسته‌خۆی كێشه‌كان ده‌رده‌كه‌ون، خۆیان زاده‌ی چه‌ند هۆكارێكی ڕیشه‌یین كه‌ بریتین له‌ ناسازیی زه‌مینه‌ی سیاسی و كولتووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌یی. به‌بێ خوێندنه‌وه‌ی هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆ و ڕیشه‌ییه‌كان له ‌یه‌ك كاتدا، نه‌ ده‌توانین له‌ كرۆكی كێشه‌كه‌ بگه‌ین و نه‌ په‌ی به ‌ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ر و سیناریۆكانی ئاینده‌ ببه‌ین. ئه‌م باسه‌ خوێندنه‌وه‌ بۆ هۆكاره‌ ڕیشه‌یی و ڕاسته‌وخۆكانی ئه‌و كێشه‌یه‌ ده‌كات و له‌‌وێوه‌ سیناریۆ جیاوازه‌كانی ئاینده‌ی په‌یوه‌ندییه‌كان ده‌خاته‌ ڕوو. هۆكاره‌كانی كێشه‌ و ئاڵۆزی له‌  په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كان ناسازیی زه‌مینه‌ی سیاسی و كولتووری بۆ بنیاتنان و سه‌ركه‌وتنی فیدڕالیه‌ت هه‌رێم و به‌غدا به‌ درێژایی مێژوو له ‌په‌یوه‌ندییه‌كی ناته‌ندروستدا بوون، هیچ كات یه‌كگرتن و پێكه‌وه‌ژیانێكی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ بنه‌مای پێكه‌وه‌بوونیان نه‌بووه‌، له‌پاش ساڵی (2003)یشه‌وه‌  ئه‌وه‌ی كه‌ ناو نراوه‌ یه‌كگرتنی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ (الاتحاد الاختیاری)، له‌ ڕاستیدا یه‌كگرتنێكی ناچاری‌ (الاتحاد الاجباري)ی ناكامڵه‌. داڤید کامیرون (David Cameron) شاره‌زای جیهانیی بواری فیدڕالیه‌ت، له‌ توێژینه‌وه‌یەكدا له‌ باره‌ی فیدڕالیه‌تی عێراقه‌وه‌ ده‌ڵێت([1]): به‌پێی تیۆری كلاسیكی و باوی فیدڕالیزم، كۆمه‌ڵگه‌ سیاسییه‌ سه‌ربه‌خۆكان به‌ شێوه‌ی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ یه‌ك ده‌گرن بۆ پێكهێنانی سیستمێكی نوێ، كه‌ چاوه‌ڕوانیی لێ ده‌كرێت بۆ هه‌مووان به‌سوود بێت و هه‌مووانیش پێوه‌ی پابه‌ند بن، ده‌ستووره‌كه‌ش ده‌كرێته‌ گرێبه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تیی فیدڕالیزم. به‌ڵام له‌ مۆدێلی بنیاتنانی فیدڕالیزمی عێراقدا چه‌ند كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ناكۆك و نه‌گونجاو له‌ لوتكه‌ی كێشمه‌كێش و دژایه‌تیدا بوون، له‌ هه‌مان كاتدا له‌ چوارچێوه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كی سیاسیی دیاریكراودا له ‌بۆته‌ درابوون كه‌ نه‌یانده‌توانی لێی ده‌رباز بن. ئه‌گه‌ر به‌ ویست و ئاره‌زوو بووایه‌، ئه‌وا بژارده‌ی یه‌كه‌می لایه‌نه‌كان فیدڕالیه‌ت نه‌ده‌بوو، به‌ڵكوو بۆ هه‌ندێكیان سه‌ربه‌خۆبوون و جیابوونه‌وه‌ و بۆ ئه‌وانی تریان ناوه‌ندگه‌رایی و تواندنه‌وه‌ ده‌بوو، به‌ڵام له‌به‌ر نه‌بوونی ده‌رفه‌تی جێبه‌جێكردنی ئه‌و بژاردانه‌، ئیدی بۆ هێنانه‌كایه‌ی چاره‌سه‌رێكی هاوسه‌نگ، به‌ناچاری فیدڕالیه‌ت په‌سه‌ند كرا. فیدڕالیه‌ت وه‌ك سیسته‌مێكی سیاسی بۆ پێكه‌وه‌هه‌ڵكردنی پێكهاته ‌و ئاڕاسته‌ جیاوازه‌كان و ڕێكخستنی شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری دارایی و ئابووری و كارگێڕی و سیاسی، ‌پێشمه‌رجی سه‌ره‌كیی  بریتییه‌ له‌ بوونی ئاستێكی شیاو له‌ دیموكراسیه‌ت و كولتووری یه‌كدی قبووڵكردن و پێكه‌وه‌ژیان و سه‌روه‌ریی یاسا و سه‌قامگیریی سیاسی([2]). به‌شێكی زۆر له‌ زانایانی سیاسی و لێكۆڵه‌رانی بواری فیدڕالیه‌ت، پێیان وایه‌ كه‌ حكومه‌تی فیدڕالی ته‌نها بۆ ئه‌و سیستمه‌ سیاسییانه‌ گونجاوه‌ كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای دیموكراسی دامه‌زراون، ئه‌وان فیدڕالیه‌ت به ‌فۆرمێكی كامڵی دیموكراسی ده‌زانن، به‌و پێیه‌ی كه‌ له‌گه‌ڵ هیچ سیستمێكی حوكمی ڕە‌ها وێك نایه‌ته‌وه‌، جا حوكمی زۆرینه‌ بێت یان كه‌مینه‌‌.  له‌م باره‌یه‌وه‌ ویلیام لیڤیستۆن ده‌ڵێت: “سه‌رجه‌م ئامرازه‌كانی حكومه‌تی فیدڕالی بریتین له‌و دامه‌زراوانه‌ی كه‌ ئامانجیان بریتییه‌ له‌ ڕێگریكردن له‌وه‌ی زۆرینه‌یه‌كی ڕەها له‌ كۆمه‌ڵگا گه‌وره‌كه‌دا به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی خۆی به‌سه‌ر به‌رژە‌وه‌ندییه‌كانی پێكهاته‌كانی تری كۆمه‌ڵگادا بسه‌پێنێ، ده‌وڵه‌تی فیدڕالی به‌پێی پره‌نسیپی زۆرینه‌ كار ناكات، به‌ڵكوو شێوازێكه‌ له ‌پاراستنی كه‌مینه‌ له ‌هه‌رێمێك یان چه‌ند هه‌رێمێكدا، له‌به‌رامبه‌ر زۆرینه‌ی هه‌رێمه‌كانی تر([3]).” به‌ هۆی ناسازیی ئه‌و پێشمه‌رج و زه‌مینانه‌وه‌ له‌ عێراق،‌ هه‌ر له‌پاش قبووڵكردنی فیدڕالیه‌ته‌وه‌، كێشه‌ی هاوبه‌شیكردن (المشاركه‌) سه‌ر هه‌ڵده‌داته‌وه‌ و به‌ هۆی نه‌بوونی چاره‌سه‌ری بنه‌ڕە‌تییه‌وه، پاڵنه‌ره‌كانی بژارده‌ی دڵخوازی یه‌كه‌م و ڕێپێنه‌دراو جڵه‌وی كێشه‌كه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌، كێشه‌كه‌ش له ‌بنه‌ڕە‌تدا زاده‌ی دوو ئاڕاسته ‌و دوو دیدگای جیاوازه‌ بۆ سیستمی حوكمڕانی: ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌م، ئاڕاسته‌یه‌كی ناوه‌ندخواز و هه‌ژموونگه‌رایه،‌ كه ‌له‌ كولتووری سیاسیی ده‌یان ساڵه‌ی ده‌وڵه‌تێكی ناوه‌ندی و فه‌رهه‌نگی پانخوازیی قه‌واره‌ و گرووپه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی عێراقى عه‌ره‌بیيه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌ و بووه‌ته‌ هۆی تێنه‌گه‌یشتن و په‌سه‌ندنه‌كردنی هه‌موو سیستم و ڕێكارێكی جیاواز و كراوه‌. سه‌ره‌نجامی ئه‌مه‌  له‌ عێراقی نوێشدا به‌غدا له‌به‌رامبه‌ر هه‌رێم له‌ باشترین و نه‌رمترین هه‌ڵوێست و هه‌نگاویدا به‌ فشاری سیاسی و ئابووری، له‌ ڕێگه‌ی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی و تێپه‌ڕاندنی یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كان و به‌جێنه‌گه‌یاندنی ئه‌رك و پابه‌ندییه‌كانیه‌وه،‌ هه‌وڵی سه‌پاندنی ناوه‌ندگه‌رایی ده‌دات و له‌ توندترین هه‌نگاویشدا ڕوو ده‌كاته‌ به‌كارهێنانی هێزی سه‌ربازی. ئاڕاسته‌ی دووه‌م، كه‌ هه‌رێم نوێنه‌رایه‌تیی ده‌كات، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئاڕاسته‌ی یه‌كه‌مه‌وه‌، دیدێكی  نه‌رێنیی بۆ هه‌موو جۆرێك له‌ یه‌كگرتوویی هه‌یه‌ و وه‌ك هاوتای ناوه‌ندێتی لێی ده‌ڕوانێت‌ و هه‌موو هه‌وڵێك ده‌دات بۆ خۆڕاپسكاندن لێی، به ‌جۆرێك كه‌ هه‌موو لێخۆشبوونێك له‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی خۆی؛ بۆ حكومه‌تی فیدڕالی و هه‌موو پابه‌ندبوونێكی به‌و یاسا فیدڕالییانه‌ی كه‌ به ‌زۆرینه ‌و به‌بێ هه‌مئاهه‌نگی تێپه‌ڕێنراون، به‌ ملكه‌چبوون و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ناوه‌ندێتی ده‌زانێ، ئه‌گه‌ر به‌شێكی ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ ده‌ستگرتنی هه‌رێم بێت به‌ مافه‌ ده‌ستوورییه‌كانیه‌وه‌، ئه‌وا به‌شێكی زۆری په‌یوه‌سته‌ به‌ مه‌یلی‌ سه‌ربه‌خۆخوازی ‌و‌ دڕدۆنگیی كورده‌وه‌ له‌ هه‌ژموونی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی. سه‌ره‌نجام هه‌رێمیش بۆ خۆڕاپسكاندن له‌ ناوه‌ند، له‌ باشترین و نه‌رمترین كاردانه‌وه‌یدا كار له‌سه‌ر پابه‌ندنه‌بوون به ‌بڕیار و سیاسه‌ت و یاسا ناوه‌ندییه‌كانی به‌غدا ده‌كات و له ‌توندترین هه‌ڵوێستیشدا ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌تی هه‌بێت هه‌نگاو بۆ جیابوونه‌وه‌ له‌ عێراق ده‌نێت. به‌م جۆره‌ له‌ ئه‌نجامی به‌رده‌وامیی ئه‌و جۆره‌ تێگه‌یشتن و مامه‌ڵه‌ دژیه‌كانه‌وه‌‌، هیچ كات زه‌مینه‌ی له‌بار بۆ جێبه‌جێكردنی پره‌نسیپی هاوبه‌شی نه‌ڕەخساوه‌، ئه‌وه‌ش له‌ داڕشتنی زۆربه‌ی یاسا و ڕێككه‌وتنه‌كانی بواری دارایی و جێبه‌جێكردنیاندا ڕەنگی داوه‌ته‌وه‌. ناسازیی زه‌مینه‌ یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی   له‌پاڵ نه‌بوونی ئاستی شیاوی دیموكراسیه‌ت و كه‌شی سیاسیی گونجاو، نه‌بوونی ئاستی پێویستی بنه‌ما ده‌ستووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كان و پێوه‌ر و ڕێسا گونجاوه‌كانی پڕۆسه‌ی به‌شكاریی سامان و داهاته‌كان  له‌ عێراق، هۆكارێكی ڕیشه‌یی تری كێشه‌كه‌ن. ده‌وڵه‌تانی فیدڕالی له‌ جیهاندا، جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ پشت به‌ بنه‌ما ده‌ستوورییه‌كان ده‌به‌ستن، له‌ هه‌مان كاتدا له‌ ڕێگه‌ی دانانی یاسای تایبه‌ت و ڕێسا و پێوه‌ری ورد و گونجاوه‌وه،‌ كار بۆ دابه‌شكردنی داهات و سامانه‌كان و به‌ڕێوه‌بردنی ئابووری ده‌كه‌ن. له‌پاڵ ئه‌وه‌ی كه‌ په‌رله‌مانه‌كانیان له ‌دوو ئه‌نجوومه‌ن پێك هاتوون و یه‌كێكیان تایبه‌ته‌ به ‌نوێنه‌ری هه‌رێمه‌كان كه‌ ده‌سه‌ڵاتی تایبه‌تیی له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌یه‌، له‌ هه‌مان كاتدا چه‌ندین دامه‌زراوه‌ و كۆمسیۆنی هاوبه‌ش و پسپۆڕی تایبه‌ت به‌ ڕێكخستن و سه‌رپه‌رشتی و چاودێریی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان هه‌ن و ڕۆڵی سه‌ره‌كی ده‌گێڕن([4]) و كاره‌كان به‌ته‌نها جێ ناهێڵن بۆ ویستی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی‌ و میزاجی سیاسیی  حكومه‌ته‌كانی ناوه‌ند و هه‌رێمه‌كان و پارته‌ سیاسییه‌كان. به‌ڵام له‌ فیدڕالیزمی عێراقدا، بنه‌ما ده‌ستووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كان به‌ جۆرێكی ترن و مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵیشیان جیاوازه‌، وه‌ك له‌ خواره‌وه‌ چه‌ند سه‌رنجێكی تایبه‌ت ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر هه‌ندێكیان: ده‌ستوور: ده‌ستووری عێراق یه‌كێكه‌ له‌و ده‌ستووره‌ فیدڕالییانه‌ی كه‌ هه‌م وه‌ك پێویست نه‌چووه‌ته‌ ناو ورده‌كارییه‌كانی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانه‌وه‌ و بابه‌ته‌كانی یه‌كلایی نه‌كردوونه‌ته([5]). هه‌میش چه‌ند گرێوگۆڵێكی له‌ ناواخنی تێكسته‌كانیدا هه‌ڵگرتووه‌، كه‌ ڕێخۆشكه‌رن بۆ دروستكردنی به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م فیدڕالیه‌تی داراییدا: وه‌ك داڤید كامیرۆن ده‌ڵێت ده‌ستووری عێراق بناغه‌كانی فیدڕالیزمی وه‌ك پێویست دانه‌ڕشتووه‌، له‌ سه‌روبه‌ندی په‌سه‌ندكردنی ده‌ستووره‌كه‌وه‌ تاكوو ئێستا، زۆرینه‌ی دامه‌زراوه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی فیدڕالیزم دروست نه‌كراون، تاكوو ئێستاش یه‌ك هه‌رێم بوونی هه‌یه ‌كه‌ ئه‌ویش به‌ر له‌ په‌سه‌ندكردنی ده‌ستووره‌كه‌وه‌ هه‌بووه‌‌، ده‌ستوور هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌نجوومه‌نی فیدڕالی و دادگای باڵای فیدڕالی و ده‌سته‌ و دامه‌زراوه ‌هاوبه‌شه‌كانی بواری دارایی و ڕێكاری پێكهێنانی هه‌رێمه‌كانی به‌ چه‌ند تێكستێكی ناڕوون به‌جێ هێشتوون بۆ ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان تاكوو یاسای تایبه‌تیان بۆ ده‌ربكات([vi]). به‌پێی ڕای شاره‌زایان، ده‌ستووری عێراق له‌ كاتێكدا كه‌ ڕێگه‌ی لامه‌ركه‌زیه‌تی ناچوونیه‌كی (غیرمتماثلة – (asymmetrical گرتووەته ‌به‌ر، به‌و مانایه‌ی كه‌ هه‌ندێك له‌ ئاسته‌ پێكهێنه‌ره‌كان ده‌سه‌ڵات و سه‌ربه‌خۆیی زیاتریان هه‌یه‌ له‌وانی تر، به‌ڵام به‌گشتی تێكسته‌كانی ده‌ستووره‌كه‌ له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌مئاهه‌نگ نین، به‌پێی ماده‌ی (117) و بڕگه‌ی یه‌كه‌م و دووە‌م و پێنجه‌م له‌ ماده‌ی (121)، هه‌رێمی كوردستان تایبه‌تمه‌ندییه‌كی ده‌ستووری و سیاسیی هه‌یه‌ و ئاستی سه‌ربه‌خۆیی و پێگه‌ و ده‌سه‌ڵاتی له‌ پارێزگاكان زیاتره‌، به‌پێی ماده‌ی (122) ده‌سه‌ڵاته‌كانی پارێزگاكان له‌سه‌ر ئاستی كارگێڕییه‌. به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌و جیاوازییه‌ بنه‌ڕە‌تییه،‌ كه‌چی له‌ ته‌واوی ماده‌كانی تری ده‌ستووركه‌دا هیچ جیاوازییه‌ك نه‌كراوه‌ له‌نێوان هه‌رێم و پارێزگا نه‌به‌ستراوه‌كان به‌ هه‌رێمه‌وه‌، له‌ بابه‌تی دانانی یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كان و ته‌واوی بابه‌ت و بواره‌ گرنگه‌كاندا وه‌ك یه‌ك‌ ئاماژەیان پێ دراوه‌ و مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ كراوه‌([vii])، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ماده‌كانی 65 و 105 و 106 و 112 و 115 و… هتد هاتووه‌([viii])، به‌م جۆره‌ ده‌ستوور ده‌رفه‌تێكی دروست كردووه‌ بۆ داڕشتنی یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كان و دامه‌زراندنی ده‌سته‌ و دامه‌زراوه‌ هاوبه‌شه‌كان و زۆر بواری تر له‌سه‌ر بنه‌مای زۆرینه‌ و مامه‌ڵه‌كردنی حكومه‌تی فیدڕالی له‌گه‌ڵ هه‌ریم وه‌ك پارێزگایه‌ك. هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ماده‌ی (112)دا به‌ چه‌ند ئاماژەیه‌ك هێڵه‌ گشتییه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردنی نه‌وت و گاز و دابه‌شكردنی داهاته‌كانیان دیاری كراون، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌ ماده‌ی (111)دا هاتووه ‌(نه‌وت و گاز موڵكی گشت گه‌لی عێراقه‌ له‌ هه‌موو هه‌رێم و پارێزگاكاندا) ناڕوون و مایه‌ی لێكدانه‌وه‌ی جیاوازه‌. شاره‌زایانی یاسا پێیان وایه‌ كه‌ گه‌لی عێراق كه‌سێتیی مه‌عنه‌ویی نییه‌ و موڵكیه‌تیش مافێكی عه‌ینییه‌، بۆیه‌ هه‌ر ده‌بێت ئه‌و مافه‌ بۆ ده‌وڵه‌ت بێت به‌و پێیه‌ی كه‌ كه‌سێتییه‌كی یاسایی مه‌عنه‌ویی هه‌یه(‌[ix])،  دیاره‌ كه‌ ده‌وڵه‌تیش لێره‌دا گوزارشته‌ له‌ دامه‌زراوه‌ ده‌ستووری و فه‌رمییه‌كان له‌ ئاسته‌ جیاوازه‌كاندا، به‌ڵام به‌غدا هه‌میشه‌ حكومه‌تی فیدڕالی به تاكه‌ ‌نوێنه‌ری گه‌لی عێراق ده‌زانێت له‌ هه‌موو هه‌رێم و پارێزگاكان، كه‌ ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ پره‌نسیپی سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمه‌كان له ‌ده‌وڵه‌تی فیدڕالی ناگونجێت. یاسا و دامه‌زراوه‌كانی بواری فیدڕالیه‌تی دارایی كه‌لێنه‌كانی بواری یاسا و دامه‌زراوه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی له‌ عێراق دوو جۆرن: یه‌كه‌میان ده‌رنه‌چوونی چه‌ند یاسایه‌كی بنه‌ڕە‌تییه‌ تاكوو ئێستا، وه‌ك یاسای ئه‌نجوومه‌نی فیدڕالی و یاسای نه‌وت و گازی فیدڕالی، دووه‌میش ده‌رچوونی به‌شێك له ‌یاسا بنه‌ڕە‌تییه‌كانه‌ به ‌شێوه‌ی ناوه‌ندگه‌ریانه‌ و دوور له‌ ڕێسا و پره‌نسیپه‌كانی فیدڕالیه‌تی دارایی وه‌ك: یاسای ده‌سته‌ی گشتیی ته‌رخانكردنی داهاته‌ ئیتیحادییه‌كان (2017)، یاسای ده‌سته‌ی گشتیی ده‌سته‌به‌ركردنی مافی هه‌رێم و پارێزگاكان (2016)، یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی (2019)، یاسای ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان (2016)، یاسای كۆمپانیای نیشتمانیی نه‌وتی عێراق (2018).‌ یاسا و دامه‌زراوه‌ و ده‌سته ‌هاوبه‌شه‌كان له‌ ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیدا ئه‌ركی سه‌ره‌كیی ڕێكخستنی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان و دابه‌شكردنی سامان و داهات له‌ئه‌ستۆ ده‌گرن و ڕێسا و ڕاسپارده‌كانیان له‌و باره‌یه‌وه‌ یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌، به‌ڵام له‌ عێراق به‌ هۆی ئه‌و كه‌لێنه‌وه‌ پرسی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان و دابه‌شكردنی سامان و داهات  به‌ته‌نیا به‌جێ هێڵراوه‌ بۆ میزاجی سیاسیی حكومه‌ت و لایه‌نه ‌سیاسییه‌كان و فیدراسیۆنه‌ په‌رله‌مانییه‌كان و به‌رده‌وام له‌ بازاڕی ڕێككه‌وتنه‌ كاتییه‌كان و یاساكانی بودجه‌ی ساڵانه‌دا مه‌مه‌ڵه‌ی پێوه‌ ده‌كرێت([x]).   هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆكان   پرسی ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ فیدڕالییه‌كان له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌. هه‌ر له‌پاش ساڵی 2013‌، پاساوی به‌غدا بۆ نه‌ناردنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم بریتییه‌ له‌ ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ فیدڕالییه‌كان له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌. سه‌باره‌ت به‌ پرسی نه‌وت، هه‌رێم به‌ مافی خۆی ده‌زانێت به‌ پشتبه‌ستن به ‌مادەی (112)ی ده‌ستوور و یاسای نه‌وت و گازی هه‌رێم؛ پڕۆسه‌ی نه‌وتی هه‌رێم به‌ڕێوه‌ ببات، به‌ڵام به‌غدا تێڕوانینێكی تری هه‌یه‌ و پێی وایه‌ كه‌ به‌پێی ماده‌ی (111)ی به‌ڕێوه‌بردنی سامانی نه‌وت؛ له ‌گشت عێراق بۆ حكومه‌تی فیدڕالییه‌. به ‌هۆی نه‌بوونی یاسای نه‌وت و گازی فیدڕالییه‌وه‌، تاكوو ئێستا ئه‌م بابه‌ته‌ یه‌كلایی نه‌كراوه‌ته‌وه‌ و ڕێسایه‌كی ڕوون و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ش نییه‌ بۆ چۆنیه‌تیی به‌شداریكردنی هه‌رێم به ‌داهاته‌كانی نه‌وت له‌ پێكهێنانی داهاته‌ فیدڕالییه‌كان.  نه‌یاری و ته‌نگپێهه‌ڵچنینی پڕۆسه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غدا هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه، له‌پاڵ نه‌بوونی توانای دارایی هه‌رێم بۆ دابینكردنی تێچووی گه‌ڕان و پشكنین و وه‌به‌رهێنان، وایان كرد كه‌ هه‌رێم بۆ ڕاكێشانی كۆمپانیا جیهانییه‌كان پشت به‌ گرێبه‌ستی هاوبه‌شی به‌رهه‌م ببه‌ستێت، كه‌ بۆ كۆمپانیاكان له ‌یه‌ك كاتدا ڕیسك و قازانجی زیاتر و بۆ هه‌رێم ڕیسك و قازانجی كه‌متری هه‌یه‌ له‌چاو گرێبه‌ستی جۆری خزمه‌تگوزاری كه‌ له‌ عێراق پشتی پێ ده‌به‌سترێت([xi]). جگه‌ له‌وه‌ش هه‌ڵوێستی نه‌یارانه‌ی به‌غدا هۆكارێك بوو بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌رێم بۆ ساغكردنه‌وه‌ی نه‌وته‌كه‌ی له‌ بازاڕ، ناچار بێت به ‌كه‌متر له ‌نرخی خۆی بیفرۆشێت. له‌ هه‌رێم تێچووی پڕۆسه‌كانی بواری خزمه‌تگوزارییه‌كان و پاراستن و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت تا ڕاده‌یه‌ك به‌رزه‌ و ڕاسته‌وخۆ له ‌داهاتی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو ده‌درێت. هه‌موو ئه‌مانه‌ وایان كردووه‌ كه‌ تێچووی پڕۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم به‌رز بێت و پوخته‌ی داهاته‌كه‌شی كه‌متر، ئه‌مه‌ش له‌پاڵ داننه‌نانی به‌غدا به ‌مافی هه‌رێم بۆ به‌ڕێوه‌بردنی سامانی نه‌وت، هه‌میشه‌ به‌ربه‌ستێكی تر بووه‌ له‌به‌رده‌م ڕێككه‌وتنه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا. سه‌باره‌ت به‌ داهاته‌ فیدڕالییه‌ به‌ده‌ستهاتووه‌كان له ‌هه‌رێم، باج و ڕسومات و گومرگه‌كان، تاكوو ساڵی 2013 بارته‌قای ئه‌و داهاتانه‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم به ‌شێوه‌ی داشكاندن (المقاصة‌) له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ ده‌بڕدرا، ماده‌ی 29-ی یاسای كارگێڕیی دارایی 2019 بناغه‌یه‌كی بۆ دابه‌شكردنی ئه‌و داهاتانه‌ داناوه‌، به‌ڵام كێشه‌ی سه‌ره‌كی له‌م ڕووه‌وه‌ چ بۆ ئه‌و داهاتانه ‌و چ بۆ ڕاده‌ستكردنی داهاته‌كانی نه‌وتیش بریتییه‌ له‌ ڕێكاری جێبه‌جێكردنه‌كه‌ی، چونكه‌ سه‌ره‌ڕای به‌شداریكردنی هه‌رێم به‌و داهاتانه‌ له‌ ڕێگه‌ی شێوازی له‌بریی داشكاندن تاوەكوو 2013 بۆ باج و گومرگه‌كان و له‌ 2019 و 2020 بۆ ئه‌و داهاتانه‌ و داهاتی 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ڕۆژانه، به‌ڵام هه‌میشه وا ڕاده‌گه‌یه‌نرێت كه‌ هه‌رێم به ‌هیچ جۆرێك به‌شداریی نه‌كردووه‌ له‌ پێكهێنانی داهاته‌كانی عێراق، ئه‌مه‌ش كراوه‌ته‌ پاساو بۆ نه‌ناردنی بڕی شایسته‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم، هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ڕاستیدا ئه‌و شێوازه‌ش هه‌ر جۆرێكه‌ له‌ به‌شداریكردن له ‌پێكهێنانی داهاته‌ گشتییه‌كان([xii]). ڕاسته‌ به‌شداریكردنی هه‌رێمه‌كان له‌ پێكهێنانی داهاته‌ فیدڕالییه‌كان به‌ شێواز و بڕ و ڕێژەی جۆراوجۆر، یه‌كێكه‌ له‌ بنه‌ماكانی فیدڕالیه‌تی دارایی، به‌ڵام له‌ ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیدا مۆدێلێكی هاوبه‌‌ش نییه‌ بۆ چۆنیه‌تیی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ شێوازی به‌شداریكردنه‌كه‌ و پرسی ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردن و دابه‌شكردنی  سامان و داهاته‌كان به‌گشتی. ئه‌وه‌ی كه‌ زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تانی فیدڕالی له‌سه‌ری كۆكن و پره‌نسیپێكی گرنگی فیدڕالیه‌تی داراییه‌، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ له‌لای هیچ یه‌ك له‌ حكومه‌تی فیدڕالی یان حكومه‌تی هه‌رێمه‌كان قۆرغ ناكرێن و كۆی داهاته‌كانیش ته‌نها ناچنه‌ ناو گه‌نجینه‌ی لایه‌نێكیان. به‌غدا به‌ر له‌وه‌ی پرسی نه‌وتیش وه‌ك كێشه‌یه‌ك له‌و نێوه‌نده‌دا سه‌ر هه‌ڵبدات، هه‌میشه‌ پێی وا بووه‌ كه‌ پێویسته‌ هه‌موو داهاته‌كانی هه‌رێم ڕاسته‌وخۆ یان به ‌خه‌مڵاندن و چاودێریی خۆی بخرێنه‌وه‌ سه‌ر گه‌نجینه‌ی ناوه‌ندی، هه‌ر له ‌ساڵی 2006-ەوه‌ له ‌هه‌موو یاساكانی بودجه‌ی عێراقدا بڕگه‌یه‌ك هه‌یه‌ كه‌ تێیدا هاتووه‌ پێویسته‌ پاكتاوی شایسته‌ی نێوان هه‌ردوولا له‌ 2004-ەوه‌ بكرێت([xiii]). سه‌باره‌ت به‌ نه‌وتیش، ئه‌و ساڵانه‌ی كه‌ به‌پێی ڕێككه‌وتن یان تاك لایه‌نه‌ له‌ یاسای بودجه‌ی عێراقدا بڕێك نه‌وت دیاری كراوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رێم پابه‌ند بێت به‌ ڕاده‌ستكردنی، هه‌ر له ‌هه‌مان یاسادا به‌ بڕگه‌یه‌كی تر جه‌خت له‌وه‌ كراوه‌ته‌وه‌ كه‌ هه‌ر زیاده‌یه‌كی به‌رهه‌می نه‌وت له‌و بڕە‌ دیاریكراوه،‌ پێویسته‌ داهاته‌كه‌ی بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ گه‌نجینه‌ی فیدڕالی([xiv]). به‌و جۆره‌ به‌غدا هه‌میشه‌ پێی وا بووه‌ كه‌ هه‌ر كات بۆی لوا، پێویسته‌ گشت سامان و داهاته‌كان بگه‌ڕێنرێنه‌وه‌ به‌غدا و له‌وێوه‌ مه‌ركه‌زیانه‌ به‌سه‌ر گشت پارێزگاكاندا دابه‌ش بكرێن، ئێستاش هه‌مان ویستی هه‌یه([xv])، ئه‌م جۆره‌ ویست و مامه‌ڵانه‌ش له‌گه‌ڵ فیدڕالیه‌تی داراییدا وێك نایه‌نه‌وه‌. پرسی نه‌ناردنی بڕی شایسته‌ له‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم ڕێژە‌ی پشكی هه‌رێم و پرسی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان و حاكیمه‌ و بودجه‌ی پێشمه‌رگه‌ له‌و پرسانه‌ن كه‌ هه‌ر له‌ (2007)ەوه‌ بابه‌تی ناڕەزایی و ناكۆكین، میدیا و لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان له‌ به‌غدا به‌رده‌وام ده‌نگیان لێ به‌رز بووه‌ته‌وه‌ به‌وه‌ی كه‌ ڕێژە‌ی 17% بۆ هه‌رێم زۆره‌ و هه‌رێم به‌شداری له ‌داهاته‌كان ناكات، هه‌رێمیش هه‌میشه‌ گازنده‌ی ئه‌وه‌ی كردووه‌ كه‌ پشكی فیعلیی ته‌رخانكراو بۆ هه‌رێم  نزیكه‌ی 11%([xvi]) بووه‌ نه‌ك 17%، چونكه‌ به‌شێكی زۆر له‌ بودجه‌كه‌ به‌ ڕێژەی زیاتر له‌ 35%-ی بۆ خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان ته‌رخان كراوه‌ كه‌ هه‌رێمی كوردستان لێی بێبه‌ش كراوه‌، به‌شێكی تریشی به‌ ڕیژە‌ی زیاتر له‌ 10% بۆ خه‌رجییه‌كانی حاكیمه‌ ته‌رخان كراوه‌ كه‌ بڕی شایسته‌ی هه‌رێم له‌ویش وه‌ك پێویست خه‌رج نه‌كراوه‌، وه‌ك پاره‌ی جووتیاران و ده‌رمان و… هتد. جگه‌ له‌وه‌ش هه‌ر له‌ 2007-ە‌وه تاكوو ئێستا، له‌ یاسای بودجه‌ی زۆربه‌ی ساڵانی عێراقدا ماده‌یه‌ك هه‌بووه‌‌ بۆ خه‌رجكردنی مووچه ‌و چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی و مه‌شقی پێشمه‌رگه‌، به‌ڵام هیچ كات ئه‌و ماده‌یه‌ جێبه‌جێ نه‌كراوه‌ و هیچ بڕە‌ پاره‌یه‌ك بۆ پێشمه‌رگه‌ له‌ بودجه‌ی عێراق خه‌رج نه‌كراوه([xvii]‌). پاش سه‌رهه‌ڵدانی پرسی نه‌وت له‌ ساڵانی (2010-2013)، چه‌ند ڕێككه‌وتنێك له‌نێوان هه‌رێم و به‌غدا له‌و باره‌یه‌وه‌ كرا، هه‌ر چه‌نده ڕاسپارده‌ی ڕێكکه‌وتنه‌كان له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانی عێراقه‌وه‌ په‌سه‌ند كران، به‌ڵام وه‌كوو خۆیان نه‌خرانه‌ ناو تێكسته‌كانی بودجه‌ی ساڵانه‌وه ‌و جێبه‌جێ نه‌كران([xviii]). ڕەو‌شه‌كه‌ به‌و جۆره‌ به‌رده‌وام بوو تاكوو سه‌ره‌تای 2014 كه‌ پشكی هه‌رێم به‌ته‌واوی له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ بڕا، به‌ پاساوی ڕاده‌ستنه‌كردنی نه‌وت و داهاته‌ ئیتیحادییه‌كان، له ‌كاتێكدا تاكوو ئه‌و ده‌مه‌ هه‌رێم به‌فه‌رمی نه‌وتی هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ نه‌كردبوو، چه‌ند مانگێك پاش ئه‌وه‌ هه‌رێمیش ده‌ستی كرد به ‌هه‌نارده‌كردنی نه‌وت له‌ ڕێگه‌ی بۆرییه‌وه‌ بۆ ده‌ره‌وه‌، دۆخه‌كه‌ به‌ره‌و ئاڵۆزیی زیاتر چوو، پاشتریش له‌ یاساكانی بودجه‌ی عێراق به‌ بڕیاری تاك لایه‌نه ‌و به‌بێ پشتبه‌ستن به‌ سه‌رژمێریی دانیشتووان و هیچ پێوه‌رێكی بابه‌تیی تر له ‌ساڵی 2018-ەوه‌ پشكی هه‌رێم دابه‌زێنرا بۆ 12.67%، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‌ كار به‌ یاساكانی بودجه‌ش نه‌ده‌كرا.  له‌ كۆتایی 2018، پاش ئه‌وه‌ی عادل عه‌بدولمه‌هدی بووه‌ سه‌رۆكوه‌زیرانی عێراق، هه‌ردوو لا ڕێك كه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌رێم ڕۆژانه‌ 250 هه‌زار به‌رمیل ڕاده‌ست بكات به‌رامبه‌ر به‌ خه‌رجكردنی پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراق، یان له‌بریی ئه‌و بڕە‌ نه‌وته‌ و داهاته‌ فیدڕالییه‌كانی هه‌رێم له‌ پشكی بودجه‌كه‌ی ببڕێت و به‌شه‌كه‌ی تری بۆ خه‌رج بكرێت، بڕێكی دیاریكراویش بۆ پێشمه‌رگه‌ ته‌رخان بكرێت له‌ خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان، ئه‌وەش له ‌یاسای بودجه‌ی 2019 جێگیر كرا، بڕگه‌ی تایبه‌ت به‌ پێشمه‌رگه‌ جێبه‌جێ نه‌كرا، به‌شه‌كه‌ی تری ڕێككه‌وتنه‌كه‌ له‌ 2019 جێبه‌جێ كرا، له‌ ساڵی 2020 یاسای بودجه‌ی عێراق په‌سه‌ند نه‌كرا، بۆیه‌ پێویست بوو به‌پێی یاسای كارگێڕیی دارایی به ‌هه‌مان شێوه‌ی ساڵی ڕابردوو؛ كار له‌سه‌ر به‌شكاریی ته‌رخانكراوه‌كان بكرێت، به‌ڵام هه‌ر له ‌مانگه‌كانی سه‌ره‌تاوه‌ عێراق خۆی له‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه‌كانی لا دا، به‌تایبه‌تییش كه‌ دۆخی داراییه‌كه‌ی به‌ره‌و خراپییه‌كی زۆر ڕۆیشت. هه‌موو ئه‌وانه‌ گوزارشت له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ عێراق له‌ سه‌ره‌تاوه‌ تاكوو ئێستا ماوه‌یه‌ك  له‌ژێر ڕەحمه‌تی په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كان و ماوه‌یه‌كیش له‌ سایه‌ی میزاجی سه‌رۆكوه‌زیرانی حكومه‌تی فیدڕالی و پارت و قه‌واره‌ سیاسییه‌كانی په‌رله‌مانی عێراقدا بووه‌، ئه‌مه‌ش ڕە‌چاونه‌كردنی بنه‌ما ده‌ستوورییه‌كان و باوه‌ڕنه‌بوون به ‌فیدڕالیزم دووپات ده‌كاته‌وه‌. پرسی سوودمه‌ندنه‌بوونی هه‌رێم له‌ قه‌رزه‌ گشتییه‌كان و یه‌ده‌گی نه‌ختی قه‌رز ساڵانه‌ به‌شێكی زۆر له ‌داهات و خه‌رجییه‌كانی عێراق پێك ده‌هێنێت، واته‌ عێراق هه‌موو ساڵێك بڕێكی زۆر قه‌رز ده‌كات بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورتهێنانی بودجه‌كه‌ی و بڕێكی زۆریش ته‌رخان ده‌كات بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رز و سووی سه‌ر قه‌رزه‌كان، ئه‌م پرسه‌‌ چه‌ند ساڵێكه‌ به‌شێكه‌ له‌ بابه‌تی ناكۆكییه‌كانی  نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌رێم پێی وایه‌ كه‌ له‌ هه‌موو بارێكدا مافی سوودمه‌ندبوونی له ‌قه‌رزه‌كان هه‌یه‌ و له ‌دانه‌وه‌یاندا به‌شداره،‌ به‌ڵام به‌غدا له‌ سووده‌كه‌یان بێبه‌شی ده‌كات، به‌غداش هه‌موو شتێك ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌وه‌ی كه‌ هه‌رێم نه‌وت و داهاته‌كانی تری ڕاده‌ستی به‌غدا ناكات. ته‌نها له‌ 2014-ە‌وه‌ قه‌باره‌ی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كانی عێراق زیاتر له‌ 65 ترلیۆن دینار و قه‌رزه‌ ده‌ره‌كییه‌كانیش به‌ نزیكه‌ی 20 ملیار دۆلار زیادیان كردووه‌، یه‌ده‌گی نه‌ختییش زیاتر له‌ 35 ملیار دۆلار كه‌می كردووه‌([xix])، ئه‌مه‌ش له‌ پێناوی دابینكردنی پاره‌ی پێویست بۆ مووچه‌ و خه‌رجییه‌كان بووه‌، كه‌ هه‌رێمی كوردستانیان لێ بێبه‌ش كراوه‌. ئه‌و قه‌رزانه‌ی ساڵانه‌ له‌ عێراقدا ده‌كرێن؛ زۆربه‌یان ناوخۆیین، یان له‌ ڕێگه‌ی قه‌واڵه ‌و حه‌واڵه‌ی جۆراوجۆره‌وه‌ن، یان قه‌رزی ڕاسته‌وخۆی ‌بانكه‌ بازرگانییه‌كان و بانكه‌ تایبه‌تمه‌نده‌كانن كه‌ به‌  ده‌ستپێشكه‌ری و ئاسانكارییه‌كانی بانكی ناوه‌ندی ئه‌نجام ده‌درێن، زۆرینه‌ی قه‌واڵه‌ و حه‌واڵه‌كانیش هه‌ر له‌لایه‌ن بانكی ناوه‌ندیه‌ ده‌كڕدرێنه‌وه‌، واته‌ بۆ وه‌رگرتنی قه‌رزه‌ ناوخۆییه‌كان به ‌ناڕاسته‌وخۆ سوود له‌ نه‌ختینه‌ی دیناری بانكی ناوه‌ندی وه‌رده‌گیرێت و بۆ ڕاگرتنی نرخی دیناری خراوه‌ڕووش ڕاسته‌وخۆ سوود له‌ یه‌ده‌گی نه‌ختی بیانی وه‌رده‌گیرێت([xx]). پاشتر قه‌رزه‌كانی سه‌ر عێراق له‌ ته‌رخانكراوه‌كانی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان ده‌درێنه‌وه‌، كه‌ به‌ده‌رن له‌ هاوكێشه‌ی هه‌ژماركردنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم، واته‌ له‌سه‌ر حسیابی هه‌موو بودجه‌كه‌ و پێش هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم بڕێك ته‌رخان ده‌كرێت بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان، به‌مه‌ش ڕاسته‌وخۆ و پێش پڕۆسه‌ی دابه‌شكاری له‌ پشكی هه‌رێمیش ده‌بڕدرێت بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان، واته‌ هه‌رێم له ‌ڕێگەی‌ ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی سیادییه‌وه‌ به‌شداره‌ له‌ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان. سه‌رچاوه‌ی پاره‌ی دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانیش له‌ فرۆشتنی نه‌وتی باشوور و داهاته‌ ئاساییه‌كانی تره‌وه‌ نییه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ گوزارشتی لێ ده‌كرێت‌، چونكه‌ قه‌رزكردن له‌ عێراق پڕۆسه‌یه‌كی ساڵانه‌ی به‌رده‌وامه‌، واته‌ هه‌ر له ‌ڕێگه‌ی قه‌رزكردنه‌وه‌ به‌شی زۆری پشك و سووی سه‌ر قه‌رزه‌كان ده‌درێنه‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ سووڕی قه‌رزاری له ‌عێراق به‌رده‌وامه‌، ئه‌مه‌ش‌ بووه‌ته‌ هۆی كه‌ڵه‌كه‌بوونی قه‌رزه‌كان كه‌ له ‌داهاتوودا ده‌بێت له‌سه‌ر حیسابی هه‌موو عێراق، به‌ هه‌رێمیشه‌وه‌، بدرێنه‌وه‌. سه‌باره‌ت به‌ یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌ش، ده‌بێ ئه‌وه‌ بزانرێت كه‌ سه‌رچاوه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختینه‌ی عێراق ڕاسته‌وخۆ و ته‌نها  له‌ داهاتی نه‌وت و داهاته‌كانی تری باشووری عێراقه‌وه‌ كه‌ڵه‌‌كه‌ نابێت، به‌ڵكوو بوونی دراو و سیاسه‌تی نه‌ختی و بازرگانیی ده‌ره‌كی ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ ده‌ده‌نه‌ ده‌وڵه‌تان كه‌ به‌ بڕی جیاواز و له‌ كاتی جیاوازدا خاوه‌نی یه‌ده‌گی نه‌ختی بن. ڕاسته‌ له ‌عێراقدا ده‌سه‌ڵاته‌كانی قه‌رزی گشتی و سیاسه‌تی نه‌ختی و به‌كارهێنانی یه‌ده‌گ له‌ ده‌سه‌ڵاته‌ فیدڕالییه‌كانن، به‌ڵام یه‌كێك له‌ پره‌نسیپه‌كانی فیدڕالیه‌ت و پێكهاتنی ئاسته‌ جیاوازه‌كانی حوكم و یه‌كه‌ پێكهینه‌ره‌كان  له‌ ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیدا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كاتێك هه‌رێمه‌كان ده‌ستبه‌رداری ده‌سه‌ڵاته‌كانی قه‌رز و دراو و سیاسه‌تی نه‌ختی ده‌بن بۆ حكومه‌تی فیدڕالی، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌یه‌ كه‌ حكومه‌تی فیدڕالی حكومه‌تی تاكه‌ هه‌رێمێك نییه ‌و هیی هه‌مووانه ‌و پێویسته‌ ئه‌و ده‌سه‌ڵات و ئیمتیازاتانه‌ به‌هاوسه‌نگی بۆ به‌رژە‌وه‌ندیی هه‌مووان به‌كار بهێنێت. كه‌چی به‌غدا به‌م جۆره‌ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ پرسی قه‌رز و یه‌ده‌گی نه‌ختی ناكات. سیناریۆ ئایندەییەکانی پەیوەندییەکان له‌ سۆنگه‌ی ئه‌و هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆ و ڕیشه‌ییانه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باس كران، سیناریۆكانی ئاینده‌ و چاره‌سه‌ری په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا‌ به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ ده‌خه‌ینه‌ ڕوو: سیناریۆی یه‌كه‌م: بنیاتنان و كاركردن به‌ سیستمی فیدڕالیه‌تی دارایی  واته‌ به‌رقه‌راركردنی هاوبه‌شی و سه‌ربه‌خۆیی و یه‌كگرتوویی وه‌ك سێ بناغه‌ی سیستمی فیدڕالیه‌ت، به ‌جۆرێك كه‌ هه‌رێمه‌كان سه‌ربه‌خۆیی داراییان هه‌بێت، له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستووری و یاسایی و بابه‌تی به‌شدار بن له‌ پێكهێنانی داهاته‌ فیدڕالییه‌كان، سوودمه‌ند بن له‌ بودجه‌ی گشتی و قه‌رزه‌ گشتییه‌كان و سوودوه‌رگرتن له‌ یه‌ده‌گی نه‌ختی و سیاسه‌ته‌ دارایی و نه‌ختی و بازرگانییه‌كانی حكومه‌تی فیدڕالی و پابه‌ند بن به‌ به‌جێگه‌یاندنی ئه‌ركه‌كانیان. ئه‌مه‌ پێویستی به‌ گۆڕان و چاره‌سه‌ری هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كانه‌، پێگه‌یشتنی كولتووری دیموكراسی و بڕواهێنان به‌ فیدڕالیه‌ت و په‌سه‌ندكردنی سه‌ربه‌خۆیی و یه‌كگرتوویی و هاوبه‌شی له‌ چوارچێوه‌ی‌ یه‌ك ده‌وڵه‌تدا، پێداچوونه‌وه‌ و گۆڕانكاری له‌ بنه‌ما ده‌ستووری و یاساییه‌كان و بره‌وسه‌ندنی كولتووری دامه‌زراوه‌سازی و كارپێكردنی؛ مه‌رج و پێویستی سه‌ره‌كیی ئه‌و گۆڕانه‌ن، ئه‌مه‌ش له‌ مه‌ودای نزیك و مامناوه‌ندیدا بۆ عێراق ئه‌سته‌مه‌‌، واته‌ ئه‌م سیناریۆیه‌ ئه‌گه‌ری جێبه‌جێبوونی له ‌مه‌ودای نزیك و مامناوه‌ندیدا زۆر لاوازه‌. سیناریۆی دووه‌م: گه‌ڕانه‌وه‌ی عێراق بۆ سیستمی ناوه‌ندی و حوكمی ڕەها ئه‌مه‌ ویستی به‌غدا و به‌شی زۆری هێزه‌ عیراقییه‌كانه،‌ به‌ڵام ته‌نیا به‌رامبه‌ر هه‌رێمی كوردستان، چونكه‌ ده‌زانن‌ كه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی حوكمی ڕە‌ها و ناوه‌ندگه‌رایی توند بۆ دۆخی ئێستای عێراق ده‌ست نا‌دات و عێراق ئه‌و قۆناغه‌ی تێپه‌ڕاندووه،‌ ئه‌م بژارده‌یه‌ له‌لایه‌ن هێزه‌ ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانیشه‌وه‌ په‌سه‌ند ‌كراو نییه‌‌، سه‌باره‌ت به ‌هه‌رێمی كوردستانیش نه‌ك هه‌ر قبووڵنه‌كراوه‌، به‌ڵكوو ته‌نها له‌ ڕێگه‌ی ڕوودانی كاره‌ساتێكی گه‌وره‌وه‌ ئه‌گه‌ری هاتنه‌دیی هه‌یه‌، كه ‌ئه‌ویش ده‌بێته‌وه‌ به‌ سه‌رچاوه‌ی ئاژاوه‌ و كاره‌ساتی به‌رده‌وام، واته‌ چانسی ئه‌م سیناریۆیه‌ش ته‌واو لاواز و دووره‌. سیناریۆی سێیه‌م: هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عێراق و جیابوونه‌وه‌ی هه‌رێم كاتێك ئه‌گه‌ری به‌رقه‌راربونی فیدڕالیزمی ڕاسته‌قینه‌ زۆر لاواز بێت و چانسی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ناوه‌ندگه‌راییش به‌و شێوه‌یه‌ بێت، ئیدی ته‌نها دوو ڕێگه‌ ده‌مێنن، ئه‌وانیش یان هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی عێراق و جیابوونه‌وه‌ی هه‌رێم، یان پێكه‌وه‌هه‌ڵكردنی كاتی تا ماوه‌یه‌كی تر. سه‌ره‌ڕای شكستخواردوویی ده‌وڵه‌ت و حكومه‌تی فیدڕالی له ‌عێراق له ‌هه‌موو ڕوویه‌كه‌وه‌، به‌ڵام هه‌روه‌ك سه‌روبه‌ندی ڕووخانی ڕژێمی پێشوو و دامه‌زراندنی عێراقی نوێ، چ لایه‌نه‌ ده‌ره‌كییه‌كانی ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تی، چ هێز و لایه‌نه‌ عێراقییه‌كان، به‌تایبه‌تییش لایه‌نی عه‌ره‌بی، له‌گه‌ڵ بژارده‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا نین و پرسی جیابوونه‌وه‌ و سه‌ربه‌خۆبوونی هه‌رێمیش په‌سه‌ندكراو نییه‌ و زۆربه‌ی لایه‌نه‌كان له‌ دژی ئه‌و بژارده‌یه‌ن، به‌پێی زۆرینه‌ی پێدراوه‌كان ئه‌م ڕەوشه‌ تاكوو ئێستا به‌و جۆره‌یه ‌و مه‌گه‌ر به‌ هۆی گۆڕانكارییه‌كی گه‌وره‌ی ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تیی چاوه‌ڕواننه‌كراوەو‌ە گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت. به‌ واتا‌ چانسی به‌دیهاتنی ئه‌م سیناریۆیه‌ش له‌ مه‌ودای نزیكدا، چانسێكی زۆر لاوازه‌. سیناریۆی چواره‌م: به‌رده‌وامیدا به‌ پێكه‌وه‌ هه‌ڵكردن له‌ سۆنگه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندنی چانسی  ئه‌و سیناریۆیانه‌ی سه‌ره‌وه‌، ده‌توانین بڵێین له‌ مه‌ودای نزیكدا جارێكی تر سیناریۆی پێكه‌وه‌هه‌ڵكردن تا ماوه‌یه‌كی تر له‌ هه‌موو سیناریۆكانی تر؛ چانسی به‌هێزتری هه‌یه. تا ئەو كاتەی هه‌رێمی كوردستان به‌شێك بێت له‌ عێراق، پێویسته‌ په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان به‌شێكی بنه‌ڕە‌تی له‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا پێك بهێنن، له ‌ڕووی ئابوورییه‌وه‌ قسه‌كردن له‌ بابه‌تی پشتبه‌خۆبه‌ستنی ته‌واو و ده‌ستبه‌ردان یان بێباكبوونی هه‌رێمێك له‌ حكومه‌تی فیدڕالی؛ قسه‌كردنێكی با‌به‌تی و ورد نییه‌، ئه‌مه‌ش لانی كه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی دراو و یه‌ده‌گ و سیاسه‌تی نه‌ختی و قه‌رزوقۆڵه‌ و به‌شێكی زۆری ئامرازه‌كانی سیاسه‌تی دارایی و بانكداری و بازرگانیی ده‌ره‌كی “كه‌ گرنگترین ئامرازه‌كانی به‌ڕێوه‌بردنی ئابووری و شاده‌ماری بزاوتی ئابوورین”، قۆرغی ده‌سه‌ڵاته‌ تایبه‌ته‌كانی حكومه‌تی فیدڕالین. هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌مه‌ریكا و ده‌وڵه‌تانی ئه‌ورووپا و ده‌یان ده‌وڵه‌تی تریش، له‌ ناویاندا ته‌واوی ده‌وڵه‌تانی فیدڕالی، له‌ كاتی قه‌یرانه‌كاندا هه‌ر لە ڕێگه‌ی قه‌رزی گشتی و پشتبه‌ستن به‌ یه‌ده‌گی نه‌ختییه‌وه‌، كورتهێنانه‌ گه‌وره‌كانیان پڕ ده‌كه‌نه‌وه‌ و كاشی پێویست بۆ حكومه‌ت و بازاڕ ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن، هیچ یه‌ك له‌ حكومه‌تی هه‌رێمه‌كانی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ش به‌بێ سوودمه‌ندبوون له‌ قه‌رزی گشتی و یه‌ده‌گی نه‌ختی و سیاسه‌ته‌ نه‌ختی و داراییه‌كانی ناوه‌ند ناتوانن كاروباره‌ داراییه‌كانیان وه‌ك پێویست به‌ڕێوه‌ ببه‌ن. یه‌كێك له‌ كێشه‌ تایبه‌ته‌كانی هه‌رێم ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ڕاده‌ی پشتبه‌ستنی به‌ به‌غدا له‌ ڕووی داراییه‌وه‌ زۆره‌ و‌ هه‌ڵوێست و مامه‌ڵه‌ی به‌غدایش به‌و شێوه‌یه‌یه‌ كه‌ له ‌سه‌ره‌وه‌ باس كرا‌، بۆیه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم به ‌دوو هه‌نگاوی هاوته‌ریب كار بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌یه‌ بكات، هه‌نگاوێك به ‌ئاڕاسته‌ی چاكسازی له‌ داهات و خه‌رجییه‌كان و هه‌ر ڕێگه‌یه‌كی  شیاوی تر كه‌ ببێته‌ هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی پشتبه‌ستن به‌ به‌غدا، هه‌نگاوێكیش به‌ ئاڕاسته‌ی توندوتۆڵكردنی به‌ره‌ی ناوخۆیی و یه‌كخستنی گوتاری سیاسی به‌رامبه‌ر به‌غدا و  به‌ده‌ستهێنانی شایسته ‌داراییه‌كان و سوودمه‌ندبوون له ‌سیاسه‌ته‌ نه‌ختی و دارایی و بازرگانییه‌كانی حكومه‌تی فیدڕالی له‌ به‌غدا. چانسی سه‌رخستنی ئه‌م بژارده‌یه‌ و پێكه‌وه‌هه‌ڵكردنێكی ئارامتر و سوودلێوه‌رگرتنی، په‌یوه‌سته‌ به‌ كۆمه‌ڵێك هه‌نگاوه‌وه‌ كه‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هه‌رێم كاریان بۆ بكات و عێراق تێگه‌یشتن و به‌ده‌مه‌وه‌هاتنی بۆیان هه‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی ته‌نها گه‌ڕانه‌وه‌ نه‌بێت بۆ چوارگۆشه‌ی یه‌كه‌م، له‌وانه‌: ئه‌نجامدانی ڕێككه‌وتنێكی ڕوون له‌سه‌ر چه‌ند خاڵێك، تاكوو‌ بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك بتوانرێت له‌ سایه‌یاندا په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كان سه‌قامگیرییه‌كی ڕێژەیی به‌خۆوه‌ ببینن، بۆ ئه‌مه‌ش زۆر پێویسته‌ ئه‌م ڕێككه‌وتنه‌ سه‌ره‌ڕای حكومه‌تی هه‌ردوو لا، ڕای زۆرینه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌كانی هه‌ردوو لای له‌سه‌ر بێت، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ یاساكانی بودجه‌دا جێگیر بكرێت و له‌ په‌رله‌مانی عێراق كێشه‌ی بۆ دروست نه‌كرێت، وه‌ پێویستیشه‌ كه‌ لایه‌نی سێیه‌م له‌ ڕێكخراوێكی نێوده‌وڵه‌تی یان ده‌وڵه‌تانی كاریگه‌ر له‌ ناوچه‌كه‌ وه‌ك چاودێر له‌ ڕێككه‌وتنه‌كه‌ بونیان هه‌بێت یان ئاگادار بن. پێویسته‌ هه‌رێم واز له ‌په‌یڕە‌وكردنی شێوازی (مقاصه‌) له‌ به‌شدرایكردن له‌ پێكهێنانی داهاته‌كانی عێراق بهێنێت، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ به‌ هه‌ر جۆرێك بێت بڕێك له ‌نه‌وته‌كه‌ی ڕاده‌ستی به‌غدا بكات بۆ هه‌نارده‌كردنی له‌ ڕێگه‌ی كۆمپانیای سۆمۆوه‌، باشتره‌ ئه‌و بڕە‌ به ‌ڕێژەیه‌ك له‌ نه‌وتی هه‌رێم دیاری بكرێت، بۆ نموونه‌ 50% یان 60%-ی بڕی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، یان داهاته‌كه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌ ڕێگه‌ی بانكه‌وه‌ بخرێته‌ سه‌ر هه‌ژماری وه‌زاره‌تی دارایی یان وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق، خه‌رجییه‌كانی بواری ته‌شغیلیی ئه‌و بڕە نه‌وته‌ له‌ناو خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان خه‌رج بكرێت، وه‌ك ته‌واوی خه‌رجییه‌كانی نه‌وتی عێراق. سه‌باره‌ت به‌ داهاته‌كانی تری باج و گومرگه‌كانیش، به‌ هه‌مان شێوه‌ واز له‌ له‌بریی داشكاندن بهێنرێت و ئه‌و بڕە‌ داهاته‌‌ی له‌ سه‌ریه‌تی، مانگانه‌ یان له ‌كاتی پێویست بگوازێته‌وه‌ سه‌ر هه‌ژماری وه‌زاره‌تی دارایی عێراق. ئه‌مه‌ به‌ته‌واوی له‌گه‌ڵ ده‌ستووری عێراق و پره‌نسیپه‌ فیدڕالییه‌كاندا ده‌گونجێت و كۆتایی به‌وه‌ ده‌هێنێت كه‌ ده‌وترێت هه‌رێم به‌ هیچ بڕ و به‌ هیچ جۆرێك به‌شداری له‌ پێكهێنانی داهاته‌كانی عێراق ناكات، به‌ڵام ڕاده‌ستكردنی دۆسیه‌ی نه‌وت و گشت داهاته‌كان بۆ به‌غدا و له‌وێوه دابه‌شكردنه‌وه‌ی‌ له‌سه‌ر بنه‌مای پارێزگاكان وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌غدا ده‌یه‌وێت، واته‌ سه‌ره‌تای گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ حوكمی ناوه‌ندگه‌رایی. پێویسته‌ به‌جددی كار له‌سه‌ر ڕوونكردنه‌وه‌ی ئه‌و پره‌نسیپه‌، یان ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ بكرێت كه‌ قه‌رزی گشتی و سوودوه‌رگرتن له ‌یه‌ده‌گی نه‌ختی بابه‌تێكی تایبه‌ته‌ و جیاوازه‌ له‌ داهاتی ئاسایی، پێویسته‌ له ‌ده‌ره‌وه‌ی هاوكێشه‌كانی تایبه‌ت به‌ نه‌وت و داهاته‌ ئاساییه‌كان بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی له ‌هۆكاره‌ ڕاسته‌وخۆكاندا ڕوونمان كرده‌وه‌. هه‌رێمیش سوود له‌ قه‌رزه‌ گشتییه‌كان وه‌ربگرێت، وه‌ك ته‌واوی هه‌رێمه‌كان له ‌ده‌وڵه‌تانی فیدڕالیی دنیا. هه‌ژماركردنی پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێژەی دانیشتووان، له‌ بودجه‌ی به‌گه‌ڕخستن و وه‌به‌رهێنان و په‌ره‌پێدانی پارێزگاكان و ته‌رخانكراوه‌كانی خه‌رجیی حاكیمه. سه‌باره‌ت به‌ خه‌رجییه‌ سیادییه‌كانیش، پێویسته‌ به ‌سێ ڕێگه‌ كار بۆ سوودمه‌ندبوونی هه‌رێم بكرێت: یه‌كه‌میان كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان، به ‌جۆرێك ته‌نها ئه‌و بابه‌ته‌ سیادییانه‌ بگرێته‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ته‌واوی عێراقه‌وه‌، دووه‌میش هه‌ژماركردنی بودجه‌ی پێشمه‌رگه ‌و تێچووی پڕۆسه‌كانی نه‌وتی هه‌رێم به‌و بڕانه‌ی له‌سه‌ری ڕێك ده‌كه‌ون له‌سه‌ر خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان، سێیه‌میش هه‌وڵدان بۆ سوودمه‌ندبوونی هه‌رێم له‌و كار و چالاكی و پڕۆژانه‌ی كه‌ دامه‌زراوه‌ فیدڕالییه‌كان به‌ خه‌رجیی سیادی ئه‌نجامی ده‌ده‌ن. بۆ ھیچ کەس، دەزگا و لایەنێک نییە، بەبێ ئاماژەدان بە ناوی گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە و رۆژی دەرچوونی ئەم بابەتە بڵاوبکاتەوە.   * ماستەر لە زانستی ئابووری/پسپۆڕی دارایی گشتی - ژمارە  (٥‌)ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ی گۆڤاری ئایندەناسی ________________________________________________________ سه‌رچاوه‌كان: [1] – داڤید كامیرون، “انجاح الفدرالیه‌ فی العراق”، http://www.forumfed.org/pubs/iraqfed-dc-ara.pdf [2] – بۆ زیاتر له‌و باره‌یه‌وه‌، بڕوانه‌: فوزیه‌ خداكرم عزیز، الفدرالیه‌ فی العراق بین اسس الدستوریه‌ والواقع السیاسی الاقتصادی، مجله‌ الباحث الاعلامی العدد 9-10، حزیران-ایلول 2010. هه‌روه‌ها سه‌رچاوه‌ی ژماره‌ (3)ی خواره‌وه‌. [3] – چواس حسن(13/2/2019)، “په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌رێمی كوردستان و به‌غدا له ‌دووڕیانی یه‌كیه‌تیی فیدڕالی و كۆنفیدڕالیدا”، ناوه‌ندی لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕووداو، 19، http://rudawrc.net/?p=351. [4] – بڕوانە: جۆرج اندرسون(2009)، الفیدرالیه‌ المالیه‌ مقدمه‌ مقارنه‌، ترجمه‌ مها تكلا، منتدی اتحادات الفدرالیه‌، ص69-74. [5] – وه‌ك ده‌ستووری ئه‌ڵمانیا، بڕوانه‌: كونستانت بروجیكت(2020)، https://www.constituteproject.org/constitution/German_Federal_Republic_2014?lang=ar [vi] – اللجنه‌ الاقتصادیه‌ والاجتماعیه‌ لغربی اسیا(الاسكوا)(2017)، اللامركزیه‌ فی العراق نظرة اخری، الامم المتحده‌، بیروت، [vii] – المصدر نفسه‌. [viii] – بڕوانه‌: دستور جمهوریه‌ العراق، قاعده‌ التشریعات العراقیه‌، http://iraqld.hjc.iq/LoadLawBook.aspx?page=1&SC=290320063592085 [ix] -د. هادی علی الشكراوی و اخرون(2013)، التنظیم القانونی للامركزیه‌ المالیه‌ فی الدول الفدرالیه‌(دراسه‌ مقارنه‌ مع قانون العراقی)، مجله‌ المحقق الحلي للعلوم القانونية والسياسية, المجلد 5, العدد 2, ص213. [x] – بڕوانه‌ ئه‌و دوو سه‌رچاوه‌یه‌ی خواره‌وه‌: – جیهانگیر سدیق گوڵپی(19/7/2017)، “شكستی فیدڕالیه‌تی دارایی له‌ عێراق”،  http://penus.krd/index.php/ckb/2018-04-02-19-11-33/item/458-2018-09-02-18-56-38?fbclid=IwAR0VJo-k8JsNh-5eGWndQV32EElz3c9RJ-tGOP0WwStnHG7ESjB3PTAEsms ؛ جیهانگیری سدیق گوڵپی(16/5/2020)، “كاروانی ڕێكنه‌كه‌وتن، چیرۆكی ڕێككەوتنەكانی نەوت و بودجە لەنێوان هەرێم و بەغدا”،  https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/0a65bad7-6b20-4020-95db-88b23585351b. [xi] – بۆ زانیاریی زیاتر له ‌باره‌ی جۆری گرێبه‌سته‌ نه‌وتییه‌كانه‌وه،‌ بڕوانه: طارق كاكه‌ڕە‌ش محی الدین(2014)، ‌ العقود النفطية وخلافات الحكومة الاتحادية واقميم كردستان حولها، جامعه‌ التنمیه‌ البشریة،  https://www.researchgate.net/publication/326096927_alnft_wanwa_alqwd_alnftyt. [xii] – بڕوانه‌: جیهانگیر سدیق گوڵپی(21/9/2020)، پرسی مووچه‌ له‌نێوان هه‌رێم و به‌غدا، https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/35d903b9-045d-4c52-9bcf-67cc2f552eb8. [xiii] – بڕوانه‌ یاساكانی بودجه‌ی گشتیی عێراق، ساڵانی 2006-2019. [xiv] – بڕوانه‌ یاساكانی بودجه‌ی گشتیی عێراق، ساڵانی 2015-2019. [xv] – به‌پێی ئه‌و زانیارییانه‌ی كه‌ میدیاكان له‌ باره‌ی گفتوگۆكانی كانوونی یه‌كه‌می 2020 له‌نێوان وه‌فدی هه‌رێم و به‌غدا له‌ باره‌ی جێبه‌جێكردنی یاسای كورتهێنانی دارایی عیراق بڵاویان كردووه‌ته‌وه‌، به‌غدا هه‌مان ویستی به‌ڕاشكاوی ده‌ربڕیوه.‌ [xvi] – بڕوانه‌: جیهانگیر سدیق گوڵپی(2020)، گرفته‌كانی داهاتی‌ گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان و ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ركردنیان، گۆڤاری ئاینده‌ناسی، ژماره‌ 2، https://www.centerfs.org/725000-public-revenue-problems-in-the-kurdistan-region-and-ways-to-solve-them/?fbclid=IwAR2o7Qhs8lhGXHPuqU0TGi_30ePHB4W86AA4JhA7NO1XyVYHhZKlrvbF4nI. [xvii] – ڕاپۆرتی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابووری بۆ پڕۆژە‌ یاسای بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان عێراق ساڵی 2013، هه‌ولێر، كانوونی یه‌كه‌م، 2012. [xviii] – حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان-عیراق، ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران، هه‌وڵه‌كانی حكومه‌ت بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كانی له‌ حكومه‌تی ناوه‌ندی، هه‌ولێر، كانوونی یه‌كه‌م، 2012. [xix] – بڕوانه‌ ئه‌و دوو سه‌رچاوه‌یه‌ی خواره‌وه‌:      The irrefutable logic of numbers and the inevitability of reform in Iraq , Ahmed Tabaqchali https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/the-irrefutable-logic-of-numbers-and-the-inevitability-of-reform-in-iraq/ ؛ جیهانگیر سدیق گوڵپی(1/9/2020)، “عێراق؛ گه‌مه‌ی قه‌رز و خه‌رج و یه‌ده‌گ”،  https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/b68e05cb-2e96-4202-9f85-389ffee53cfd. [xx] – بڕوانه‌: جیهانگیر سدیق گوڵپی(18/6/2020)، به‌غدا چۆن مووچه‌ دابین ده‌كات، https://www.kurdistan24.net/ckb/opinion/8e1e758c-63f5-4208-9a0a-044f0df52c5e.

درەو:  عەمار عه‌زیز - كەركوك ناو    هەر كە كارەبا بڕا، تاریكی باڵی بەسەر خێمەكەدا كێشا، ئەحلام خێرۆ كە تەمەنی تەنیا (15ساڵ) بوو، چووە حەمامی ماڵەكەیان و دەرگای لەخۆی داخست، ئیتر ئەو بەهیچ شێوەیەك بەپێی خۆی نەگەڕایەوە و چووە پاڵ ئەو چیرۆكە تراژیدیانەی كە شەش ساڵە لەناو خێوەتی ئاوارەكاندا دوبارە و دوبارە دەبنەوە. ئه‌حلام خێرۆ لە 4ی كانونی دووەمی ئەمساڵ، لەناو حەمامێكی بچوكی ماڵەكەیاندا لە كۆمەڵگەی شاریا لە دهۆك كە تایبەتە بە ئاوارە ئێزیدییەكان بە هەڵواسراوی تەرمەكەی دەرهێنرایە دەرەوە، ئەوەش بووە چوارەم ژن و كچی ئێزیدی لە ماوەی كەمتر لە هەفتەیەكدا گیانیانلەدەستداوە بە هۆكاری "كوشتن و خۆخنكاندن بە پەت". سادق خێرۆ، براى ئه‌حلام كە هەمان ئێوارە پێكەوە نانیان خواردووە و وەك خۆی دەڵێت "هەمووان لە ماڵەوە دڵخۆشبوین"، وتی "خوشكەكەم هیچ نیشانه‌یه‌کی خه‌مۆكی نەبوو، دوای نانخواردنی ئێوارە كارەبا بڕا و لە ماوەی چارەكە سەعاتێكدا چووە حەمام و نەگەڕایەوە". "یەكەم كەس كە بانگی ئەحلامی كرد دایكم بوو، هەر ئەویش دەرگای حەمامی كردەوە و بینی ئەحلام پەتێك بە ملیەوەیە و خنكاوە"، سادق وتیشی "هه‌مومان توشی شۆک بوین، ئێستاش باوه‌ڕناکه‌م ئه‌حلام چۆن خۆی خنكاندووە!". ئه‌سمه‌هان (20 ساڵ) لای راستی وێنەكە، لەگەڵ ئەحلام خێرۆ (15ساڵ) لای چەپ، هەردوكیان لە هەفتەی یەكەمی ئەمساڵ لەناو كەمپی ئاوارەكاندا بە پەت خنكان. پۆلیسی دهۆك مۆبایلی ئەحلامی لەگەڵ خۆی بردووە بۆ لێكۆڵینەوە و هێشتا هیچ رونكردنەوەیەكی نەبووە لەسەر ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان. بەپێی ئامارێكی قایمقامیەتی شنگال – لە پارێزگای دهۆك جێگیربون- لە دوای هێرشی داعش بۆ شنگال لە 3ی ئابی 2014ەوە 250 ئێزیدی لەناو كەمپەكانی ئاوارەییدا بە فیشەك و بە پەت گیانیانلەدەستداوە كە زۆرینەیان لە رەگەزی مێ بون. بەڵام ئامارەكانی سەرەتای ئەمساڵ مەترسیدارتر دەردەكەون، بەهۆی ئەوەی تەنیا لە هەفتەی یەكەمی ساڵی نوێدا، پێنج كەس بە فیشەك و خنكان بە پەت مردون، كە چواریان لە رەگەزی مێ بون، ئەوەش بەپێی ئامارێكی رێكخراوی داک بۆ گه‌شه‌پێدان كە لەناو كەمپەكاندا كاردەكەن. سادق خێرۆ لەبارەی ئەو روداوەی بەسەر ئەواندا هاتووە، وتی "له‌وانه‌یه‌ زۆر که‌س بڵێن که‌سوکاری زانیاریی دەشارنەوە، سوێند بەخوا هیچ شتێك نازانین و لەناو كۆمەڵگەش هەست بە شەرمەزاریی دەكەین". سوێند بەخوا هیچ شتێك نازانین و لەناو كۆمەڵگەش هەست بە شەرمەزاریی دەكەین بەڵام وتی "مانگێک پێش ئێستا ئه‌حلام فه‌یسبوکەكەی داخست، بەڵام هیچی بە ئێمە نەوتووە لەسەر داخستنی فەیسبوكەكەیی و مۆبایلەكەی ئێستا لای پۆلیسە... ئێمە چاوەڕێی راپۆرتی کۆتایی پۆلیسی دهۆكین". بورهان حه‌جی عه‌لی، به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی له‌ قایمقامیه‌تی شنگال، بە (كەركوك ناو)ی وت "بارودۆخی ئاواره‌کان له‌ هه‌موو رویه‌که‌وه‌ به‌ره‌و خراپبون ده‌ڕوات و ئامارەكانی كوشتن و خۆكوشتن زۆرن لەناو كەمپەكاندا، بۆیە پێویسته‌ به‌ زوترین کات رێکخراوه‌کان و ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌کان ئه‌م کێشه‌یه‌ چاره‌سەر بکه‌ن". "بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م بابه‌ته‌ پێویسته‌ هه‌لی کار بۆ ئاواره‌کان دابینبکرێت و هه‌ندێک سه‌نته‌ری ده‌رونی له‌ناو که‌مپه‌کاندا بکرێنه‌وه‌ تا به‌رده‌وام چاره‌سه‌ری ئه‌و که‌سانه‌ بکه‌ن که‌ نه‌خۆشی ده‌رونییان هه‌یه،‌ یان هه‌وڵده‌ده‌ن له‌به‌ر هەر هۆکارێک پەنا بۆ خۆكوشتن ببەن"، بورهان حەجی عەلی وایوت. دهۆك/ كەمپی ئاوارەكانی كەبەرتوو كە زۆرینەیان ئێزیدین فۆتۆ: عەمار عەزیز هێشتا زیاتر لە 200 هەزار ئاوارەی ئێزیدی كە زۆرینەیان لە كەمپەكانی پارێزگای دهۆكن نەگەڕاونەتەوە شوێنی خۆیان، بە هۆكاری جیاجیا لە نێویاندا هۆكاری ئەمنی، دوو ئیدارەیی و نەبونی خزمەتگوزاریی. سوزان سه‌فه‌ر، به‌ڕێوه‌به‌ری رێکخراوی داک بۆ گه‌شه‌پێدان به‌ (که‌رکوک ناو)ی وت "سوشیاڵ میدیا و ده‌زگا راگه‌یاندنه‌کانی رۆڵێکی زۆر خراپ دەگێڕن لە زیادبونی حاڵەتەكان، هه‌ر حاڵه‌تێک روبدات به‌ وێنه‌ و زانیاریی بڵاویده‌که‌نه‌وه‌، ئه‌مه‌ دەبێتە هاندەر بۆ ئەوانەی نیازی خۆ خنکاندنیان هه‌یه‌، هه‌رکاتێک حاڵه‌تێک دروستبێت ئێمه‌ ده‌زانین دوای ئه‌وه‌ چه‌ند که‌سێکی دیكە خۆیان ده‌خنکێنن". حكومەتی عیراق لە كۆتایی 2020 زۆرینەی كەمپەكانی داخست، تەنیا ئەوانەی هەرێمی كوردستان نەبێت كە بەپێی لێكتێگەیشتنی نێوان هەرێم و بەغدا دەمێننەوە تا ئاوارەكان خۆیان بڕیاردەدەن. سوزان پێیوایە بڕیارەكەی حكومەتی عیراق بۆ داخستنی كەمپەكان "هەنگاوێكی خراپ" بووە و كاریگەری لەسەر "زیادبونی حاڵەتەكانی خۆكوشتن" هەبووە لەناو كەمپەكاندا. "بەهۆی ئەو بڕیارەی حكومەتی عیراقەوە، زۆرینه‌ی رێکخراوە نیوده‌وڵه‌تییەكان له‌ که‌مپه‌کانی پارێزگای دهۆک كشانەوە و هاوكارییەكانیان راگرت، حكومەتیش كەمپەكانی زۆر پشتگوێخستووە و سه‌نته‌ره‌کانی ده‌رونی له‌ زۆربه‌ی که‌مپه‌کان نه‌ماون، لەكاتێكدا پێشتر له‌یه‌ک که‌مپ سێ تا چوار سه‌نته‌ری ده‌رونی هه‌بون"، سوزان سه‌فه‌ر وای وت. بەهۆی ئەو بڕیارەی حكومەتی عیراقەوە، زۆرینه‌ی رێکخراوە نیوده‌وڵه‌تییەكان له‌ که‌مپه‌کانی پارێزگای دهۆک كشانەوە هەروەها وتی "ده‌یانجار هاوارمان کردووه‌‌ دۆخی شنگال جیاوازه‌ له‌گه‌ڵ ناوچه‌کانی تر و ئاواره‌ ئێزیدییەكان ناتوانن بگەڕێنه‌وه‌ بۆ ناوچه‌کانی خۆیان... پێویسته‌ به‌رده‌وام خزمه‌تگوزاری بۆ ئاواره‌کان دابینبکرێن و بیر لە فەراهەمكردنی دەرفەتی كار بكرێتەوە".

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  محەمەد رەئوف  پەرلەمانتاران لە فراكسیۆنە جیاوازەكان یاداشتیان بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان ناردووە‌و داوا دەكەن لەسەر بودجەی پەرلەمان پارەی قیستی ئۆتۆمبیل‌و خزمەتگوزاری شوێنی نیشتەجێبوونیان بۆ خەرج بكرێت، پەرلەمانتاران كە چاودێرن لەسەر دارایی حكومەت، كەچی ئاگاداری دۆخی دارایی خۆیان نەبوون‌و پێشبینی ئەوەیان نەكردووە جارێكی تر كێشەی موچە سەرهەڵدەداتەوە، زۆربەیان ئۆتۆمبیلیان بە قیست راكێشاوە‌و ئێستا بوون بە ژێر قەرزی قیستی مانگانەوە، دەیانەوێت پەرلەمان قەرزەكەیان بۆ ببژێرێت، لەم راپۆرتەدا زانیاری زیاتر بخوێنەرەوە.  پەرلەمانتار لە قەیراندا ! سەرباری ئەوەی موچەی پلەباڵاكان وەردەگرن، بەڵام بەشێكی زۆری ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، قەرزاربوون‌و دەیانەوێت پەرلەمان قەرزەكانیان بۆ بداتەوە. پەرلەمانتار لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی یاسا پلەی وەزیری هەیە، واتا لەكاتێكدا لەكاردایە‌و هێشتا خانەنشین نەبووە، هەمان ئەو موچەیە وەردەگرێت كە وەزیرێك وەریدەگرێت. موچەی پەرلەمانتار لە هەرێمی كوردستان مانگانە (8 ملیۆن‌و 84 هەزار) دینارە، بەڵام بەگوێرەی بڕیارێكی حكومەت‌و بەهۆی قەیرانی داراییەوە، موچەی پلەباڵاكان چەند مانگێكە 50%ی بڕدراوە، پەرلەمانتار پلەباڵایە، بۆیە بڕیارەكە دەیگرێتەوە.  مانگی تەموزی ساڵی رابردوو، حكومەتی هەرێم موچەی مانگی شوباتی دابەشكرد، لەم مانگەوە ئیتر موچەی پەرلەمانتاران بەگوێرەی بڕیارەكەی حكومەت بۆ نیوە كەمكرایەوە، لەوكاتەوە تائێستا پەرلەمانتاران وەكو موچەی مانگانەیان هەریەكەیان لەبری (8 ملیۆن‌و 84 هەزار) دینار، بڕی (4 ملیۆن‌و 42 هەزار) دینار وەردەگرن.  ئەم دۆخە داراییە نوێیە، واتە كەمكردنەوەی موچەی پەرلەمانتاران بۆ نیوە، هەروەها پێنەدانی موچەی پێنج مانگی ساڵی 2020 لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، هاوشێوەی فەرمانبەرانی ئاسایی، پەرلەمانتارانیشی قەرزار كردووە‌و ئێستا ئەوان لەبری ئەوەی سەرقاڵی چارەسەركردنی قەیرانەكانی خەڵك بن، سەرقاڵی دۆزینەوەی چارەسەرن بۆ ئەو قەرزانەی كە كەوتوەتەسەر شانی خۆیان.  قەرزی شوقە ؟  لەگەڵ دەستبەكاربوونی هەر خولێكی نوێی پەرلەماندا، پەرلەمان شوێنی نیشتەجێبوون بۆ (111) پەرلەمانتار لە هەولێر دابین دەكات، پەرلەمان موڵكی خۆی هەیە، موڵكەكانی پەرلەمان بریتین لە ژمارەیەك شوقە لە پرۆژەی (ناز سیتی) هەروەها ژمارەیەك خانوو لە پرۆژەی (گوندی ئیتاڵی). زۆربەی پەرلەمانتاران لە پرۆژەی (ناز سیتی) شوقەیان پێدەدرێت كە لەناو خەڵكدا بە "شوقەكانی زەكەریا" ناسراوە، دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و هەندێكیش لە پەرلەمانتاران لە گوندی ئیتاڵی خانویان پێدەدرێت. خانو و شوقەكان ساڵانە بەگوێرەی پێوەرێك‌و لەسەر بنەمای ژمارەی فراكسیۆنەكان دابەشدەكرێن بەسەر ئەندامانی پەرلەماندا. پەرلەمانتار بۆ ماوەی چوار ساڵ بەخۆڕایی دەتوانێت ئەم شوێنانە وەكو شوێنی نیشتەجێبوون بەكاربهێنێت، بەڵام دەبێت پارەی خزمەتگوزاریی بدات. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو پەرلەمان دەستی كەوتووە، (61) پەرلەمانتار لە پرۆژەی (ناز سیتی) شوقەیان هەیە، ئەم پەرلەمانتارانە، ساڵی رابردوو پارەی پێنج مانگی خزمەتگوزاری شوقەكانیان نەداوە، ئەمە بەهۆی ئەوەی لەو ساڵەدا حكومەت پێنج موچەی نەداوە‌و پەرلەمانیش بەوهۆیەوە نەیتوانیوە پارەی خزمەتگوزاری ئەو مانگانە لە موچەی پەرلەمانتاران ببڕێت.  كرێی خزمەتگوزاری شوقەی پەرلەمانتاران لە پرۆژەی (ناز سیتی) مانگانە (390 هەزار) دینارە، واتا بە تێكڕا هەر پەرلەمانتارێك بڕی (ملیۆنێك‌و 950 هەزار) دینار قەرزی كرێی خزمەتگوزاری پێنج مانگی ساڵی رابردووی كەوتوەتە سەرشان، خاوەن پرۆژەی خزمەتگوزارییەكان  بە نامەی پەرلەمانتارانی ئاگاداركردووە دەبێت ئەو پارانەی بگەڕێننەوە، پەرلەمانتارانیش گلەییان هەیە‌و دەڵێن بەپێی بڕیاری دەستەی وەبەرهێنان دەبێت كڕێی خزمەتگوزاری پرۆژەكانی نیشتەجێبوون كەمبكرێتەوە. بەگشتی ئێستا (113 ملیۆن) دینار قەرزی كرێی خزمەتگوزاری شوقەی پەرلەمانتاران كەوتوەتە سەر شانی پەرلەمانی كوردستان‌و سەرۆكایەتی پەرلەمان دەیەوێت خۆی ئەم قەرزە بۆ پەرلەمانتاران بداتەوە، بەڵام سەرباری ئەمە هەندێك پەرلەمانتار گومانیان هەیە‌و دەڵێن سەرۆكایەتی پەرلەمان بۆیە دەیەوێت پارەی كۆمپانیای خزمەتگوزار بداتەوە، چونكە كۆمپانیاكە موڵكی بەرپرسێكی دیاری پارتییە. ئەمە لەكاتێكدایە، فەرمانبەری ئاسایی كە هاوشێوەی پەرلەمانتاران موچەی پێنج مانگی ساڵی 2020ی وەرنەگرتووە، لەلایەن حكومەتەوە هیچ بڕەپارەیەكی بۆ ناگەڕێتەوە كە بتوانێت لانی كەم ئەو لاسەنگییە دارایی‌و قەرزانەی پێی پڕبكاتەوە كە بەهۆی نەهاتنی موچەوە لەو پێنج مانگەدا كەوتوەتە سەر شانی.  قیستی ئۆتۆمبیل  پەرلەمانتاران كە چاودێرن بەسەر حكومەتەوە، لەم خولەی پەرلەماندا تەنانەت نەیانتوانی چاودێری داراییەكانی خۆشیان بكەن‌و پێشبینی ئەوەیان نەكرد حكومەت جارێكی تر دوچاری قەیرانی دارایی ببێتەوە، بەشێكی زۆری پەرلەمانتارانی ئەم خولە، هەرزوو ئۆتۆمبیلی گرانبەهایان بە قیستی زۆری مانگانە راكێشا، ئەم قیساتانە بوون بە قەرزێكی زۆر لەسەر شانی پەرلەمانتاران، بەهۆی ئەوەی ساڵی رابردوو حكومەت پێنج موچەی دابەش نەكرد.  بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەكۆی (111) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، (72) پەرلەمانتار ئۆتۆمبیلی گرانبەهایان بەقیس وەرگرتووە، زۆرێك لەوانەی ئۆتۆمبیلەكانیان فرۆشتوەتەوە‌و بەشێكیان بەو پارەیە زەوی‌و خانویان كڕیوە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەكۆی (72) پەرلەمانتارەی كە ئۆتۆمبیلی قیستیان راكێشاوە، (58) كەسیان قەرزی مانگانەی قیستەكان لەسەر شانیان كەڵەكەبووە. قیستەكان بەپێی جۆری ئۆتۆمبیلەكان دەگۆڕێن، بەڵام قیستی مانگانەی ئۆتۆمبیلە گرانبەهاكان دەگاتە (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار، كە ئەم پارانەش مانگانە هاوشێوەی خزمەتكوزاری شوقە‌و خانوەكان، لە موچەی پەرلەمانتاران دەبڕدرێت.  ئەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبیلیان بە قیست وەرگرتووە، بەهۆی ئەوەی ساڵی رابردوو موچەی پێنج مانگ فەوتاوە، بۆ ئەو مانگانە قەرزاری قیستی كۆمپانیاكە بوون‌و كۆمپانیای فروشیار داوای پارەكانیان لێ دەكاتەوە، ئەگەر بڕی (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار وەكو قیسی مانگانەی راكێشانی ئۆتۆمبیل ئەژماربكرێت، ئەوا هەر پەرلەمانتارێك بڕی (10 ملیۆن‌و 800 هەزار) دینار پارەی قیستی پێنج مانگی وەكو قەرز كەوتوەتە سەرشان.   موچەی پەرلەمانتار دوای لێدەركردنی قەرزەكان  ئێستا‌و دوای بڕینی 50%ی موچەی پلەباڵاكان، ئەندامانی پەرلەمان مانگانە بڕی (4 ملیۆن‌و 42 هەزار) دینار وەردەگرن، ئەم پارەیە مانگانە بەمشوەیە دابەش دەبێت:  •    مانگانە بڕی (390 هەزار) دینار لە موچەكەیان دەبڕێت بۆ خزمەتگوزاری شوقە‌و شوێنی نیشتەجێبوون. •    بڕی (2 ملیۆن‌و 160 هەزار) دینار لە موچەی ئەو پەرلەمانتارانە دەبڕدرێت كە ئۆتۆمبیلیان بەقیست وەرگرتووە (بەپێی زانیارییەكانی درەو، زۆربەی ئۆتۆمبیلەكان نرخیان نزیكەی 85 هەزار دۆلارە). •    واتە ئەو پەرلەمانتارانەی كە هەم كرێی خزمەتكوزاری شوێنی نیشتەجێبوون‌و هەم قیسی ئۆتۆمبیل دەدەن، مانگانە (2 ملیۆن‌و 550 هەزار) دینار لە موچەكانیان دەبڕدرێت‌و ئەوەی بۆیان دەمێنێتەوە تەنیا (ملیۆنێك‌و 492 هەزار) دینارە.  •    ئەمە لەكاتێكدایە، ئەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبیلیان بەقیست وەرنەگرتووە، مانگانە لە كۆی (4 ملیۆن‌و 42 هەزار) دیناری موچەكانیان، تەنیا (390 هەزار) دیناری خزمەتگوزاری شوێنی نیشتەجێبونیان لێ دەبڕێت‌و بڕی (3 ملیۆن‌و 652 هەزار) دیناریان بۆ دەمێنێتەوە.   •    پەرلەمانتارانی خانەنشینی خولەكانی پێشووی پەرلەمانیش بەهەمان شێوەی دۆخیان لەوانە باشترە كە لە خولی ئێستادا ئۆتۆمبیلی قیستیان راكێشاوە، پەرلەمانتارانی خانەنشین رێژەی 50%ی موچەكەیان لێبڕدراوە لە (6 ملیۆن‌و 560 هەزار) دینارەوە موچەكانیان بووە بە (3 ملیۆن‌و 250 هەزار) دینار، هیچ لێبڕینێك ئەم پارەیە ناگرێتەوە. پەرلەمان چی بۆ قەرزارەكان دەكات ؟ بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، زۆربەی پەرلەمانتاران لە فراكسیۆنە جیاوازەكان، بەرێگەی جیاواز فشاریان خستوەتەسەر دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و داوا دەكەن پەرلەمان بەشێك لەو قەرزانەیان بۆ بداتەوە كە بەهۆی نەهاتنی پێنج موچەی ساڵی رابردوو كەوتوەتە سەر شانیان. سەرۆكایەتی پەرلەمانیش داوای كردووە پەرلەمانتاران لەرێگەی سەرۆكی فراكسیۆنەكانەوە یاداشت پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان بكەن‌و داوای بڕە پارەیەك بكەن، بەشی زۆری فراكسیۆنەكان یاداشتیان بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان بەرزكردوەتەوە. (درەو) زانیویەتی، سەرۆكایەتی پەرلەمان بەنیازە، لەسەر دارایی پەرلەمانی، كرێی خزمەتگوزاری پێنج مانگی ساڵی رابردووی شوێنی نیشتەجێبوونی پەرلەمانتاران خەرج بكات كە بەتێكڕا دەگاتە نزیكەی (113 ملیۆن) دینار. بۆ قیستی ئۆتۆمبیلەكانیش، سەرۆكایەتی پەرلەمان دەیەوێت بۆ هەر كەسێك لەوانەی ئۆتۆمبیلیان وەرگرتووە، بڕی (2 ملیۆن) دینار خەرج بكات، ئەمە لەكاتێكدایە هەندێك لەو پەرلەمانتارانەی كە ئۆتۆمبیلیان وەرنەگرتووە باسلەوە دەكەن، پێشتریش سەرۆكایەتی پەرلەمان بەبڕی جیاواز پارەی بۆ ئەو پەرلەمانتارانە خەرجكردووە كە ئۆتۆمبیلیان بە قیست راكێشاوە. ئێستا ئیتر بۆ ئەوەی ناڕەزایەتی دروست نەبێت، سەرۆكایەتی پەرلەمان بڕیاریداوە، بۆ ئەوانەی ئۆتۆمبیلی قیستیان راكێشاوە‌و ئەوانەشی رایان نەكێشاوە، بەتێكڕا بڕی (2 ملیۆن) دینار وەكو هاوكاری خەرج بكات.  پەرلەمانتار پلەی وەزیری هەیە، پەرلەمانتاران دەڵێن حكومەت بۆ هەر وەزیرێك دوو خانوو و دوو ئۆتۆمبیلی دابین كردووە، ناكرێت ئەوان قەرزار بن.   

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بەزۆرینەی دەنگ بڕیارێكی پەسەندكرد، لەبریارەكەدا داوالە مایك پێنس جێگری سەرۆكی ماوەتەواوبووی ئەمریكا كراوە، ماددەی (25)ی دەستوری وڵات، كارا بكات، ماددەی (25)ی چییە ؟ ئایا ترەمپ لەكاردەخرێت ؟ ئەگەر لەكاربخرێت ترەمپ بۆ داهاتووی ژیانی خۆی چی لەدەستدەدات ؟ ماددەی 25ی دەستور چی دەڵێ ؟ خاتو نانسی پیلۆسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و چاك شومر رێبەری دیموكراتەكان لەو ئەنجومەنە، داوایان لە مایك پێنس جێگری سەرۆكی ئەمریكا‌و ئەندامانی ئیدارەی ماوەتەواوبووی ئەمریكا كرد، ترەمپ لە پۆستی سەرۆكی وڵات دوربخەنەوە، ئەمە بەهۆی ئەوەی ترەمپ خەڵكی بۆ "یاخیبوون" هانداوە، لەمەشدا مەبەستیان لە پەلاماری رۆژی 6ی ئەم مانگەی لایەنگرانی ترەمپە بۆسەر بینای كۆنگرێس.  خاتوو پیلۆسی كە یەكێكە لە نەیارە سەرسەختەكانی ترەمپ، دەیەوێت لەرێگەی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستوری ئەمریكاوە، لە كۆتا رۆژەكانیدا، ترەمپ لە پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا دوربخاتەوە.  ماددەی (25)ی دەستور كە داوای كاراكردنی دەكرێت، رێگەی بە جێگری سەرۆكی وڵات دەدات، لە شوێنی سەرۆك كاروبارەكان بەڕێوەببات، ئەمە لەكاتێكدا دەبێت كە سەرۆك توانای بەڕێوەبەردنی كارەكانی نەمێنێت، بۆ  نمونە ئەگەر سەرۆك بەهۆی نەخۆشییەكی جەستەیی یان عەقڵییەوە، پەكی بكەوێت.  ئێستا كە لە ئەنجومەنی نوێنەران بڕیارەكە تێپەرێندراو داوا لە مایك پێنسی جێگری ترەمپ كرا مادەی (25)ی دەستور كارا بكات، مایك پێنس تەنیا (24) كاتژمێر ماوەی لەبەردەمدایە ئەو ماددە دەستورییە كارا بكات، ئەگەر نا ئەنجومەنی نوێنەران كە دیموكراتەكانی نەیاری ترەمپ زۆرینەی تێیدا، خۆیان هەنگاو هەڵدەگرن بە ئاڕاستەی دەستپێكردنی رێوشوێنەكانی لەكارخستنی ترەمپ.  بەڵام بڕگەی چوارەمی ماددەی (25)ی دەستور، جێگەی مشتومڕە، چونكە رێگە بە جێگری سەرۆك‌و زۆرینەی ئەندامانی حكومەت دەدات، ئەوە رابگەیەنن كە سەرۆك ترەمپ توانای بەڕێوەبردنی ئەركەكانی سەرشانی نییە.  ئەم بڕگەیە بەواتای ئەوەدێت، دەبێت مایك پێنس‌و وەزیرەكانی ئیدارەی ترەمپ ئیمزا لەسەر نوسراوێك بكەن‌و تێیدا بنوسن سەرۆك ترەمپ توانای حوكمڕانی نییە‌و ئەم نوسراوە ئاڕاسەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی پیران بكەن، لەم حاڵەتەدا ئیتر بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی مایك پێنس، پۆستی سەرۆكی ئەمریكا لە شوێنەكەی ترەمپ وەردەگرێت.  بەڵام ماددە دەستورییەكە رێگە بە سەرۆك دەدات، تانە بدات لەو نوسراوەی كە جێگری سەرۆك‌و ئەندامانی حكومەتەكەی لەسەر توانای ئەو بەرزی دەكەنەوە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران‌و پیران، ئەگەر ئەم ئەنجامە رەتكرایەوە، ئەوا بابەتەكە بەرزدەكرێتەوە بۆ كۆنگرێس بۆ ئەوەی كۆنگرێس بڕیار بدات. هەر جۆرە دەنگدانێك لەناو ئەنجومەنی پیران‌و ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر دورخستنەوەی سەرۆك لە پۆستەكەی، پێویستی بە دەنگی زۆرینەی (دوو لەسەر سێ) هەیە. لەم كاتەدا كە ئەم مشتومڕ دروست دەبێت، تاوەكو بابەتەكە بەلایەكدا دەكەوێت، جێگری سەرۆك كاروبارەكانی سەرۆك بەڕێوەدەبات. بەڵام تائێستا هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ ئەوەی مایك پێنس‌و لانی كەم (8) كەس لە وەزیرەكانی ئیدارەی ترەمپ پاڵپشتی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستور دەكەن، بەپێچەوانەشەوە هەندێك راپۆرت هەن باسلەوە دەكەن، جێگری سەرۆك دژی كاراكردنی ئەو ماددەیە. سەرباری ئەوەی هەندێك راپۆرت هەن باسلەوە دەكەن، لەسەر ئاستێكی باڵا گفتوگۆ لەسەر ئەم بابەتە كراوە، بەڵام تائێستا تەنیا دوو وەزیری ئیدارەی ئەمریكا ناڕازیی بوون لە هەڵسوكەوتی ترەمپ، ئەوانیش دەستیان لەكاركێشاوەتەوە، بۆیە ئەو وەزیرانەی كە تائێستا ماونەتەوە، پێناچێت دژی ترەمپ رابوەستنەوە.   دورخستنەوە  ئەگەر مایك پێنس بە ئاڕاستەی كاراكردنی ماددەی (25)ی دەستور هەنگاو نەنێت، ئەوا نانسی پیلۆسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بۆ جاری دووەم، هەنگاو بە ئاڕاستەی لەكارخستنی ترەمپ هەڵدەگرێت.  پێشتریش بەهۆی ئەو دەنگۆیانەی كە باسیان لەوەدەكرد، یارمەتی لە ئۆكرانیا وەرگرتووە بۆ سودوەرگرتن لە دووبارە هەڵبژاردنەوەی بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا، ترەمپ روبەڕووی هەوڵی لەكارخستن بووەوە، بەڵام ئەنجومەنی پیران ئەستۆی ترەمپی لەو تۆمەتانە پاككردەوە.  رەنگە دۆناڵد ترەمپ ببێت بە یەكەمین سەرۆك لە مێژووی ئەمریكادا كە لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا دووجار روبەڕووی هەوڵی لەكارخستن ببێتەوە، بەڵام هەوڵی لەكارخستن پێویستی بەوەیە لیستی تۆمەتەكان لەسەر سەرۆك بخرێتە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران‌و دەنگی لەسەر بدات، پاشان دۆسیەكە بەرزدەكرێتەوە بۆ ئەنجومەنی پیران، تۆمەتباركردنی سەرۆك پێویستی بە پاڵپشتی‌و دەنگی زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامان هەیە.  ئەگەر ترەمپ بەفەرمی تۆمەتەكانی لەسەر ساغكرایەوە، ئەنجومەنی پیران دەنگدانێك دەكات‌و بەو دەنگدانە ئیتر قەدەغەی دەكات جارێكی تر ترەمپ هیچ پۆستێكی فەرمی لە ئەمریكا وەربگرێت، لەم حاڵەدا، ترەمپ جگە لەوەی مافی ئەوەی نامێنێت جارێكی تر خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا‌و هیچ پۆستێكی تر كاندید بكات، هاوكات هەموو ئەو مافانە لەدەستدەدات كە سەرۆكەكانی ئەمریكا دوای خانەنشینبوونیان سودمەند دەبن لێی، لەوانە (موچەی خانەنشینی، بیمەی تەندروستی، تیمی پاسەوانان).  تائێستا هیچ سەرۆكێكی ئەمریكا نەگەیشتوەتە ئەو دۆخەی ئێستا سەرۆك ترەمپ تێی كەوتووە، كە هەوڵی لەكارخستنی دەدرێت، بەڵام هیچ ئاماژەیەكی ئەوتۆ نییە لەبارەی ئەوەی دیموكراتەكان بتوانن دەنگی دوو لەسەر سێ لەناو ئەنجومەنی پیراندا بۆ رێگریكردن لە خۆكاندیدكردنەوەی ترەمپ كۆبكەنەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە لە ئەنجومەنی پیراندا دیموكراتەكان تەنیا نیوەی كورسییەكانیان هەیە‌و نیوەكەی تر لای كۆمارییەكانە.  یاداشتی یەكێك لە یاریدەدەرەكانی میچ ماكۆنیل سەرۆكی ئەنجومەنی پیران كە سەربە كۆمارییەكانە، باسلەوە دەكات، وادەی دانیشتنی ئەنجومەنی پیران بۆ تەماشاكردنی هەر لیستێكی تۆمەتباركردنی ترەمپ لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، دەكەوێتە رۆژی 19ی ئەم مانگە، واتە رۆژێك بەر لە تەواوبوونی وادەی سەرۆكایەتی دۆناڵد ترەمپ‌و دەستبەكاربوونی جۆ بایدن.  یاداشتەكە دەڵێ:" بنەماكانی كاری ئەنجومەنی پیران رێگە بە دادگایكردنی دۆناڵد ترەمپ نادات مەگەر دوای كاتژمێرێك یاخود رۆژێك دوای چۆڵكردنی پۆستەكەی".  بەڵام دیموكراتە دیارەكانی ئەنجومەنی نوێنەران باسلەوە دەكەن، تاوەكو جۆ بایدن ماوەی (100 رۆژ)ی یەكەمی خۆی لە پۆستی سەرۆكایەتی نوێی ئەمریكا تەواو نەكات، پارتەكەیان هیچ لیستێكی تۆمەتباركردنی ترەمپ رەوانەی ئەنجومەنی پیران ناكات.  ئەم ماوەیە دەرفەتی ئەوە بە جۆ بایدن دەدات ئەندامانی نوێی ئیدارەی ئەمریكا هەڵبژێرێت‌و دەستبكات بە جێبەجێكردنی سیاسەتە سەرەكییەكانی خۆی لەوانە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانی كۆرۆنادا، ئەگەر دیموكراتەكان لیستی تۆمەتەكانی ترەمپ لە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە رەوانەی ئەنجومەنی پیران بكەن، جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی بایدن دوادەخەن. سەرباری ئەمە، پسپۆڕانی دەستوریی لە ئەمریكا ناكۆكن لەبارەی ئەوەی ئایا رێوشوێنی لەكارخستنی سەرۆك لە پۆستەكەی دەكرێت سەربكێشێت بۆ دادگایكردنیشی لەبەردەم ئەنجومەنی پیراندا، دوای ئەوەی سەرۆك پۆستەكەی بەجێهێشتووە ؟ لێخۆشبوون بۆ خۆی دەردەكات ؟ راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە كە ناوەكەیان ئاشكرانەكردووە، باسلەوە دەكەن ترەمپ بە یاریدەدەرەكانی خۆی وتووە" تاوتوێی ئەوە دەكەم لە رۆژانی كۆتایی سەرۆكایەتییەكەمدا، فەرمانێكی لێخۆشبوون بۆ خۆم دەربكەم". سەرباری تۆمەتی هاندان بۆ ئاژاوە‌و پەلاماردانی كۆنگرێس، ترەمپ روبەڕووی چەند تۆمەتێكی تریش دەبێتەوە، لەوانە لێكۆڵینەوەكانی ویلایەتی نیویۆرك سەبارەت هەڵخەڵەتاندنی دەسەڵاتدارانی باج‌و بانك‌و هاوبەشە بازرگانییەكان.  پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا سەرۆك دەتوانێت لێبوردن لەسەر ئەم تۆمەتانە بۆخۆی دەربكات ؟ بەهۆی ئەوەی دەستوری ئەمریكی بە كورتی نوسراوەتەوە‌و بەڵام بەشێوەیەكی پانوپۆڕ جێبەجێ دەكرێت، نازانرێت ئایا سەرۆك دەتوانێت لێبوردن بۆ خۆی دەربكات، لە مێژووی ئەمریكاشدا روی نەداوە سەرۆكێك لێبوردن بۆ خۆی دەربكات.  بەڵام هەندێك لە شارەزایانی یاسا دەڵێن "رێگەپێدراو نییە"، بۆ ئەمەش ئاماژە بە بۆچونە دەكەن كە بەر لە چەند رۆژێك وەزارەتی دادی ئەمریكا دەریكرووە لەبارەی دەستلەكاركێشانەوە ریچارد نیكسۆن سەرۆكی لەپێشینەی وڵات، كە ناوەڕۆكەكەی ئەوەیە "ناتوانێت لێبوردن بۆخۆی دەربكات"، ئەمەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە دەڵێ:" دادوەر نابێت لە دۆسیەیەكدا بڕیاردەر بێت كە خۆی تێیدا بەشدار بێت". بەڵام لەبەرامبەردا هەندێكی تر دەڵێن:" دەستور رێگری لەوە ناكات سەرۆك لێخۆشیبون بۆخۆی دەربكات".  ئەوەی نەبووە روودەدات ؟ سەرباری ئەوەی زۆرینەی ئەنجومەنی نوێنەران دەنگیدا لەسەر ئەوەی رێوشوێنی لەكارخستنی ترەمپ بخرێتەبواری جێبەجێكردن، هاوشێوەی ئەوەی مانگی كانونی یەكەمی 2019 رویدا، بەڵام هێشتا پێشبینی ناكرێت دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران كە زۆرینەیان كۆمارین، دەنگ بۆ لەكارخستنی ترەمپ بدەن.  تائێستا ژمارەیەكی دیاریكراو لە كۆمارییەكانی ناو ئەنجومەنی پیران داوای ئەوە دەكەن ترەمپ پۆستەكەی بەجێبهێڵێت‌و تاوتوێی تادگایكردنی دەكەن، بەڵام هێشتا هیچ یەكێكیان بەڕاشكاوی ترەمپی بە ئەنجامدانی سەرپێچی تۆمەتبار نەكردووە.  سەربارەت بە كاركاكردنی ماددەی (25)ی دەستوریش، بەهەمان شێوە، پێشبینی ئەوە ناكرێت ئەو ماددەیە كارا بكرێت.   

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)      کاتێک لایەنگرانی دۆناڵد ترامپ پەلاماری پەرلەمانی ئەمریکایان دا و کۆتاییان بە کۆبوونەوەی پەرلەمانتاران ھێنا بۆ پەسەندکردنی جۆ بایدن وەک 46ـەمین سەرۆکی ئەمریکا، جارێکی تر مەسەلەی باشیی و خراپیی دیموکراسییەت و سیستەمی نوێنەرایەتییکردن ھاتەوە بەر باس و خواس. پرسیاری سەرەکیی ئەوەیە: ئایا ئەو خەڵکە ناڕازیی و توندوتیژە لەناو سیستەمی دیموکراسییدا لە کوێوە دێن؟ لە سادەترین پێناسدا دیموکراسیی بە مانای سەروەریی یان حوکمڕانیی گەل دێت. تاوەکو سەدەی هەژدە کاتێک ئەم زاراوەیە بەکاردەهێنرا مەبەست لێی دیموکراسیی راستەوخۆ بوو، واتە ئەو تێگەیشتنە بوو بۆ دیموکراسیی کە لە سەردەمی یۆنانییەکاندا و لە شارەکانیاندا بەکاردەهێنرا. مەبەستیش لەو فۆرمە لە دیموکراسیی، حوکمڕانیی هەموان بەسەر هەمواندا بوو. ئەم مۆدێلە دواتر و لە ڕووی پراکتیکییەوە بەر سنوور و تەگەرەی پیادەکردنی جۆراوجۆر ھات. لەسەردەمی مۆدێرندا کە ژمارەی دانیشتوان زۆر زیاد دەکات و چیتر وەک ژمارەی دانیشتوانی شارە یۆنانییەکان كەم و سنووردار نابێت، مۆدێلێک لە دیموکراسیی زاڵدەبێت کە دیموکراسییەتی راستەخۆ نییە، بەڵکو دیموکراسییەتی ناراستەوخۆیە.  ئەو مۆدێلەی دیموکراسیی لە ئێستادا سەروەرە دەڕبڕی ئەو دیموکراسییە ناڕاستەوخۆیەیە کە ناوی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتیی پەرلەمانیی لێنراوە. لەم مۆدێلەدا خەڵک ڕاستەوخۆ حوکم ناکات، بەڵکو لەڕێگای نوێنەرانی خۆیانەوە کە لەڕێگای دەنگدانەوە هەڵدەبژێردرێن و لەپەرلەماندا ئەو نوێنەرایەتییە جێگیردەکرێت. ئەم مۆدێلە لە دەسەڵاتدارێتیی لەم سەردەمەدا پێیدەگوترێت دەسەڵاتدارێتی دەوڵەتی یاسا. واتە دەوڵەتێک بەپێی دەستوورێکی دیموکراسیی بەڕێوەدەبرێت کە زۆرینەی تاکەکانی کۆمەڵگا بڕوایان پێیەتی و کردویانە بە پەیمانێکی کۆمەڵایەتیی بۆ خۆبەڕێوەبردن. بەپێی ئەم دەستوورەش ئازادیی هەموو تاکەکان پارێزراوە، مافەکان و بەرپرسیارێتیان دەستنیشانکراوە، دەسەڵاتەکان بەسەر سێ کۆڵەکەی سەربەخۆدا دابەشکراون، کە پەرلەمان و حکومەت و دادگان. هەر چوار بۆ پێنج ساڵ جارێکیش هەڵبژاردن سازدەکرێت کە دەشێت حکومەتەکەی پێشوو لە کار بخات و دەستاودەستکردنی دەسەڵات تیایدا ڕووبدات. بەهەمان شێوە پەرلەمان دەتوانێت حکومەت لەکاربخات کاتێک متمانەی لێیبسەنرێتەوە، ئەوسا هەڵبژاردنی پێشوەخت ئەنجامدەدرێت. ئەم سیستەمی نوێنەرایەتییە زیاد لە چەند سەدەیەکە کاردەکات. ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین دروستبوونی “قەیرانی نوێنەرایەتییکردن“ە لەم سیستەمەدا، قەیرانێک کە دیموکراسییەتی لەناوەوە تووشی شڵەژانێکی گەورە و ھەمەلایەن کردوە. لەناو زۆرێک لە کۆمەڵگا خۆرئاواییەکاندا ژمارەیەکی بەرچاو لە خەڵک، بەشێک لە کۆمەڵگا، بە تایبەتی بەشێک لە چینەکانی خوارەوە و لە چینی ناوەڕاست، ھەستدەکەن کە نوێنەرایەتی ناکرێن و خۆیان لەناو ئەو سیستەمە سیاسییە نوێنەرایەتییەدا نادۆزنەوە کە ئامادەیە. بە مانایەکی دیکە ئەمانە پێیانوایە ھەڵبژاردنی ئازاد، وەک میکانیزمی سەرەکیی نوێنەرایەتییکردن، ناتوانێت دەنگی ئەمان بباتە ناو بەشداریی و بڕیاردانی سیاسییەوە. ھەڵبژاردن چیتر ئامرازێک نییە بتوانێت سیستەمێکی سیاسیی گونجاو بۆ نوێنەرایەتیکردن دروستبکات.ئەمە جگە لەوەی کە ھەڵبژاردن چەندساڵ جارێک ڕوودەدات و لە دونیای ئەمڕۆدا خەڵک پێوستی بە شێوازی خێراتر ھەیە، بۆئەوەی بتوانن ببیسترێن و لە پەیوەندیدابن بە کایەی سیاسییەوە و چالاکبن لەناویدا.  لە شیکردنەوەی ئەم قەیرانی نوێنەرایەتییکردنەدا شارەزایانی ئەم بوارە باس لەوەدەکەن لە سی بۆ چل ساڵی ڕابردودا دۆخێک دروستبووە وایکردوە زۆرێک لە ھاوڵاتیان ھەستبکەن جیاوازییەکی ئەوتۆ لەنێوان پارتە سیاسییەکاندا نەماوە. شتێک بەناوی ململانێی ئایدیۆلۆژیی، سنووری نێوان ڕاستڕەو و چەپڕەو، بەریەککەوتن و ململانێی بەرنامەی سیاسیی ناکۆک و جیاواز، بوونی نەماوە. ھێز و پارتە سیاسییە جیاوازەکان لەیەکتر نزیکبوونەتەوە و زۆربەیان لە سێنتەری کایەی سیاسییدا جێگیرن، نەک لە چەپ و ڕاستی کایەکەدا. ئەم دۆخەش نوخبەیەکی سیاسیی دروستکردوە کە لێکچو و ھاوشێوەیە، نوخبەیەکی ھۆمۆجینە، زۆربەیان پرنسیپ و گریمانەکانی سیستمی نیولیبرالیزمیان قبووڵکردوە و ھەموویان بە ھەمان ڕێگا و ڕوو لەھەمان ئاسۆ دەڕۆن. بۆیە گرنگ نییە دەنگ بە کام ھێز و چ بەرنامەیەکی سیاسیی دەبەخشیت. ئەم دۆخەش وایکردوە زۆرێک لە ھاوڵاتیان ھەست بەوە بکەن شتێک نەماوە ھەڵیببژێرن، کاتێک ھەموو ھێزە سیاسییەکان لەیەکبچن و ئەو سنوورانەی لەیەکتریان جیادەکاتەوە تەواو کاڵبووبنەوە. نە جیاوازیی ئایدیۆلۆژیی و نە جیاوازیی لە ئاستی ھێڵە گشتییەکانی کارکردن و نە جیاوازیی گەورە لە پرۆگرامە سیاسییەکانیاندا نەماوە. ھەم پارتە حوکمڕانەکان و ھەم پارتە ئۆپۆزیسیۆنەکان لێکچونێکی گەورەیان لەنێواندا دروستبووە. ھاوکات دۆخێک دروستبووە دنگدەر بە ئاسانی لەمپەڕی چەپەوە بۆ ئەوپەڕی ڕاست بگوازێتەوە، بەبێ ئەوەی ھەست بە ناکۆکیی و کێشەیەک بکات. کێشەکە تەنھا لە هاوشێوەبوون و لێکچوونی پارتە سیاسییەکاندا کورتنابێتەوە. ئەوەی گرفتی نوێنەرایەتییکردنی قووڵترکردۆتەوە نەمان یان لاوازبوونی گەورەی سەندیکاکانیشە، بە تایبەتی سەندیکا کرێکارییەکان، کە ھەندێکجار ملیۆنەھا ئەندامیان ھەبووە و توانیویانە کاریگەریی لەسەر بڕیارە سیاسییەکان و لەسەر کار و بەرنامەکانی دەوڵەت و لەسەر کۆمپانیاکانیش دابنێن. ڕێک لەوکاتەدا کە پارتە سیاسییەکان لەیەکدەچن و شتێکی ئەوتۆ نامێنێتەوە کە چین و توێژە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان ھەڵیبژێرن، سەندیکاکانیش لاواز و پەراوێزدەبن و ئەندام و ھەوادارەکانیان بە ڕادەیەکی گەورە کەمدەکات. بەمەش ئەو دەزگایانەی تر کە لە دەرەوەی پارتە سیاسییەکاندا، نوێنەرایەتی کرێکاران و چینەکانی خوارەوەیان لەناو دەزگا سیاسیی و ئیدارەییەکاندا دەکرد، ئەوانیش بەرەو پووکانەوە دەڕۆن، یان تەواو لاواز و پەراوێزدەکەون.  بەم جۆرە لەوکاتەدا کە ھەڵبژاردن ناتوانێت ئەگەری ڕاستەقینەی ھەڵبژاردنی ھێزی سیاسیی جیاواز بخاتە بەردەمی کۆمەڵگا، لاوازبوونی سەندیکاکانیش دۆخەکە خراپتر و قەیرانی نوێنەرایەتی قووڵتر دەکاتەوە. ئەمەش وادەکات خەڵکانێکی زۆر دروستببن کە ھەستنەکەن نوێنەرایەتی بکرێن و نوێنەریان لەناو کایەی سیاسییدا ھەبێت. تەنانەت ھەستناکەن بەشێکن لە وڵاتەکە و لە کۆمەڵگاکە، بەپێچەوانەوە ھەستدەکەن مرۆڤی زیادەن و  خواست و گرفت و خەون و کێشەکانیان لای خۆیان ماوەتەوە و گوێیەک نییە بیانبیستێت و ئامراز و ناوەندێکیش نیە، دەنگیان بگەیەنێتە ناو ڕووبەری گشتیی و کایەی سیاسیی. ھەموو ئەمانە وادەکەن بەشێکی گرنگی کۆمەڵگا پشتبکاتە سیاسەت و متمانەی بە سیاسییەکان نەمێنێت و تەنانەت بەشداری ھەڵبژاردنەکانیش نەکات. لە دوو دەیەی ڕابردوودا ئەم بەشدارینەکردنە یەکێک بووە لە کێشە سەرەکییەکانی ئەو سیستەمی نوێنەرایەتییکردنە کە دیموکراسییەت دروستیکردوە. دۆخی بایکۆتکردنی دەنگدان هێندە مەترسییداربوو کە وای لە هەندێ پارتە سیاسییەکانی ئەوروپا کرد، بیر لە بە یاساییکردنی ئیلزامیی هەڵبژاردن بکەنەوە. بزوتنەوە پۆپۆلیستییەکانی دونیای ئەمڕۆ کار لەسەر ئەو دەنگە ناڕازیی و ئەو ھاوڵاتییانە دەکەن کە ھەستدەکەن بێشوناسن و تەنھاکەوتون، بێنوێنەرن و کەس نییە دەنگیان ببیستێت . پۆپۆلیستییەکان خۆیان وەک نوێنەری ئەو کەسە بێنوێنەرانە نیشاندەدەن، ئەو کەسە بێنوێنەرانەش بە خەڵک و میللەت، یان بە گەل و نەتەوە ناودەبەن و یەکساندەکەن. پۆپۆلیستەکان واینیشاندەدەن ئەوان دێن بۆئەوەی ئەو دابڕان و بۆشاییەی لەنێوان سیستەمە سیاسییەکە و کۆمەڵگاکەدا دروستبووە چارەسەربکەن و ئەو کەلێنەی لەنێوان حوکمڕانیی و میللەت و نەتەوەشدا دروستبووە، پڕبکەنەوە. ئەوان دێن بۆئەوەی سیاسەت و وڵات و کۆمەڵگاکە بە گەل ببەخشەوە. دێن بۆ ئەوەی شوناسی راستەقینە بە خەڵکە رەسەنەکەی وڵاتەکەیان ببەخشنەوە و قەیرانی نوێنەرایەتییکردن و مەسەلەی سەروەریی و شکۆی نەتەوەیی چارەسەربکەن. ئەمریکا بدەنەوە بە ئەمریکییەکان و بریتانیا بە بریتانییەکان. بێگانەکان دەربکەن و کارەکان بە خەڵکی وڵاتەکە بدەنەوە. کەسانێکی وەک ترامپ و لۆپین و ئوربان و کاچینسکی و زۆرانێکی تر بە زمانی نوێنەرایەتییکردنی خەڵکانێک دەدوێن کە  ھەستدەکەن لەبیرکراون و نوێنەرایەتی ناکرێن. خەڵکانێک گوایە نوخبە سیاسییە باڵادەستەکە نایانبینێت و لەبیریکردون. ھێزە پۆپۆلیستەکان ھەم مژدەی ئەم نوێنەرایەتییکردنە بە تاک و گروپە پەراوێزخراوەکانی کۆمەڵگا دەدەن، ھەم ئەو نوخبە سیاسییەی کە ئەوانی لەبیرکردوە، وەک نوخبەیەکی سیاسیی گەندەڵ و دابڕاو لە کۆمەڵگا، نمایشدەکەن. خاڵێکی بنەڕەتی تر کە ”قەیرانی نوێنەرایەتییکردن“ی لە دونیای ئەمڕۆدا گەورەتر و قووڵتر کردۆتەوە، دروستبوونی میدیای دیگیتاڵییە، بەتایبەتی دروستبوونی سۆشیال میدیایە. میدیای مۆدێرن دەسکارییەکی گەورەی چەمکی نوێنەرایەتیکردنی کردوە. بەر لەم میدیایە تاکەکەس تەنھا لەڕێگای گروپە ڕێکخراوەکانەوە، لە ڕێگای پارتە سیاسییەکانەوە، لەڕێگای سەندیکاکانەوە، لە ڕێگای کەنیسە و ئۆرگانەکانی ترەوە، نوێنەرایەتی کراوە. ئەو ئۆرگانانەش بەناوی ئەندامەکانیانەوە قسەیانکردوە و وێنە و شوناسێکیان بە ئەندام و ھەوادارەکانیان بەخشیوە. بەڵام لە سەردەمی دروستبوونی میدیای دیگیتاڵییدا پێداویستیی بەو ئۆرگانە دەستەجەمعییانە بۆ نوێنەرایەتیکردن تەواو لاوازبووە و لەزۆر کات و حاڵەتدا نەماوە. ئێستا تاکەکەسەکان خۆیان ڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی خۆیان دەکەن و کەسانی تریش لەناو ھەمان ڕووبەری دیگیتاڵدا دەبینن کە نوێنەرایەتیی خۆیان دەکەن. لەسەدەمی ئێستاماندا کۆمەڵگایەک دروستبووە کە بەردەوام لەڕێگای میدیای دیگیتاڵییەوە خەریکی نوێنەرایەتییکردنی خۆیەتی، بەبێئەوەی کەسێک یان لایەنێک ھەبێت، ئەرکی ئەم نوێنەرایەتییکردنە لە ئاستێکی کۆیی و دەستەجەمعییدا، بگرێتە ئەستۆ.  ئەم نوێنەرایەتییە تاکەکەسییە دۆخێکی دروستکردوە ھەر کەسێک خواستی ئەوەی لادروستببێت وەک تاکەکەس لەناو سیستەمە سیاسییەکەدا نوێنەرایەتییبکرێت، نەک وەک ئەندامی ئەم یان چینی کۆمەڵایەتیی و ئەم یان ئەو گروپی تایبەت. تاکەکەسەکان خۆیان وەک یەکەیەکی سیاسیی سەربەخۆ دەبینن و نمایشدەکەن. داوای حیسابکردنی تایبەت بۆ خواست و کێشەی تایبەتییەکانیان دەکەن. داوای ئەوەدەکەن، یان لانیکەم چاوەڕوانی ئەوەن، ئەم خواست و چاوەڕوانییە تاکەکەسیانە، کە کەسەکە خۆی نوێنەرایەتییان دەکات، ببن بە بەشێک لە گوتاری سیاسیی و لە بڕیاردانی سیاسییدا ڕەنگبدەنەوە. بەم جۆرە دۆخێک دروستدەبێت تەواو جیاواز لە دۆخی بەر لەدروستبوونی میدیای دیگیتاڵی کە تیایدا پرۆسەی نوێنەرایەتییکردن پابەست بوو بە ئەندامبوون لەم یان لەو ئۆرگانی دەستەجەمعییدا. ئەم دۆخە تازەیە پرسی نوێنەرایەتییکردن نەک تەنھا زەحمەت دەکات، بەڵکو لە مەحاڵ نزیکدەکاتەوە. ئەم دۆخە تازەی نوێنەرایەتییکردن ھەستی نوێنەرایەتیینەکردن لای ئەو تاکانە گەورەتر دەکات، ھێزە پۆپۆلیستەکان لێرەشدا ئەم دۆخە بۆ بەھێزکردنی خۆیان بەکاریدەھێنن.  ھەندێک تیۆریستی زانستە سیاسییەکان لە ئێستادا باس لە کۆتایی ”دیموکراسییەتی حیزب“ party democracy” و جێگرتنەوەی بە ”دیموکراسییەتی تەماشاکەران“ “audience democracy" دەکەن. لەیەکەمیاندا گەیشتن بە دەسەڵات لەڕێگای ململانێی نێوان بەرنامە و ئایدیۆلۆژیا جیاوازەکانەوە دروستدەبێت، بەڵام لە دووھەمیاندا کەسایەتیی و ئوسلوب و شێوازی قسەکردن و جوڵاندنەوەی کەسایەتییە سیاسییەکان و ئەو زمان و ریتۆریکەی قسەی پێدەکەن، گرنگ و کاریگەرە. تویتەکانی دۆڵاند ترامپ، یان ئەو کورتە فیلم و نامە و کۆمێنتانەی کە سیاسییەکان لەڕێگای واتسئەپ و فەیسبوک و توڕە کۆمەڵایەتییەکانی ترەوە دەیاننێرن و وەریاندەگرن، دەبنە نموونەی ئەو جۆرە پەیوەندییەی کە دیموکراسییەتی تەماشاکەران دروستیدەکات. ھەموو ئەمانەش دۆخێکی نوێیان ھێناوەتەکایەوە کە تیایدا مەسەلەی نوێنەرایەتییکردن گۆڕانی گەورەی بەسەرداھاتووە.  لە ڕاستیدا پۆپۆلیزم یەکێکە لە دەرکەوتەکانی ئەم قەیرانی نوێنەرایەتییکردن و ئەو گۆڕانکارییانەی لە سەرەتای ھەشتاکانەوە ھاتونەتەکایەوە. پۆپۆلیزم وەک کاردانەوەیەکی پاسۆلۆژیی و بیمارانە بەڕووی ئەو گۆڕانکارییانەدا سەرهەڵدەدات. بێگومان ھەندێک لەو کێشانە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆیان بە باڵادەستیی سیاسەتەکانی نیولیبرالیزمەوە ھەیە، کە پێدەچێت لەگەڵ ھاتنی کۆرۆنا و دەستخستنی چالاکانەی دەوڵەت بۆ ناو بازاڕ و ئابوریی وڵاتەکان، و تیژبوونەوەی زیاتری ململانێی ئایدیۆلۆژیی و حیزبیی و دروستبوونی بزوتنەوەی کۆمەڵایەتیی نوێ، ڕووبەڕووی تەحەدای گەورە بووبێتەوە. واتە دەشێت لە دەیەی داھاتودا شتێک لە بوژانەوە لە ژیانی حیزبایەتیی و سەندیکایی و دروستبوونی بزوتنەوەی کۆمەڵایەتی نوێ و فۆرمی نوێی بەشداری سیاسییدا ببینین، کە وابەکەن ھەندێک دەرکەوتی قەیرانی نوێنەرایەتیکردن چارەسەرببێت. بەڵام ئەوەی کە پەیوەندیی بە گۆڕانی کۆمەڵگاکان و بە پرۆسەی بەمیدیاییکردنی پەیوەندییەکان و گوتارەکانەوە ھەیە، ئەوەی لەگەڵ دیاردەی نوێنەرایەتی تاکەکەس بۆ خۆی و بە گشتیکردنی دۆخی شەخسییەوە، ھاتۆتەکایەوە، پێویستی بە چارەسەرکردنی داھێنەرانە و فۆرمی نوێی بەشداریی مەدەنیی ھاوڵاتیان لە سیاسەت و حوکمڕانییدا، دەبێت. ئێستا خەڵک لە جیھانێکدا دەژین کە جگە لە ڕێگای دەنگدان و ئەندامبوون لە پارتی سیاسیی و سەندیکادا، چەندان ڕێگای تری بەشداریی و دەرکەوتن و قسەکردنی لەبەردەمدایە و ڕێگای تری بۆ نیشاندانی ناڕەزاییەتییەکان و توڕەبوونەکانی ھەیە. تەحەدای سەرەکیی دیموکراسییەت لەمڕۆدا، لە چارەسەرکردنی ئەم قەیرانە گەورەیەی نوێنەرایەتییکردنەدایە. پۆپۆلیزم وەڵامە ھەڵە و ترسناکەکەیە بۆ هەموو  کێشە و تەحەدا نوێکانی سەدەی بیستویەکەم، دۆناڵد ترامپ و ھاوشێوەکانی دواھەمین کەسێکن بتوانن ئەم گرفتانە چارەسەربکەن. بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

درەو: وەرگێڕان: گ.ق خۆكوشتن لەناو ژنان و كچانی ئێزدی زیادیكردووە جیاواز لە روداوەكانی پێشوو لە ئێستادا چەند حاڵەتێكیان بەهۆی (گێچەڵی ئەلكترۆنی)یەوەو لە ترسی ئابڕوچون خۆیان دەكوژن، لە چەند رۆژی رابردوودا دوو حاڵەتی هاوشێوە لەناو كچانی ئیزدیدا رووییانداوە. رێکخراوێکی تایبەتمەند بە دۆکیومێنتکردنی بارودۆخی ئێزدیەکان رایدەگەیەنێت کە حاڵەتەکانی خۆکوشتن کە بەم دواییانە لە کەمپەکانی ئێزدیەکان لە عێراق رویدا "حاڵەتی جیان وپەیوەندار نین بەیەکەوە"، هەرچەندە کاتی رودانیان نزیکن و لە سێ حاڵەتیشیاندا قوربانیەکان ژنی گەنجن.  سێ کچی گەنج گیانیان لەدەستدا، دوانیان لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا، گەنجێکی ئێزدیش بە خۆکوشتن – وەک راگەیەنرا- لە ماوەی دوو رۆژدا، رێکخراوەکەش دەڵێت کە دوانیان دوچاری "گێچەڵی ئەلکترۆنی" بوونەتەوە. هەر سێ کچەکەش لە کەمپەکانی شاریا وئیسیان وبیرسفی بوون لە پارێزگای دهۆک. بەڕێوەبەری لقی شەنگالی "رێکخراوی ئێزدی بۆ دۆکیومێنتاری"، خەیرە عەلی ئیبراهیم، لە لێدوانێکیدا بۆ پێگەی "ئەلحوڕڕە"ی رایگەیاند کە دوو کچی گەنجی ١٥ ساڵان دوچاری گێچەڵی ئەلکترۆنی بونەتەوە لە لایەن کەسانی نەناسراوەوە کە وای لێکردون خۆیان بکوژن "لە ترسی ئابڕووچوون". ئیبراهیم ووتیشی کە کچی سێیەمیان بەهۆی کێشەی خێزانی وهاوسەرگیری وئاڵۆزی لەگەڵ خێزانەکەیدا خۆی کوشتووە. بەپێی سەرچاوەیەک لەناو کەمپی شاریا "کچان لەناو کەمپەکەدا هەندێك جار لەلایەن کەسانی دەستڕۆیشووەوە ئیستیغلال دەکرێن(هەڵدەخەڵەتێنرێن)". پەیڕەوکارانی ئایینی ئێزدی کە لە کەمپەکاندا جێگیر بوون رزگاریان بوو لەو کوشتارە بە کۆمەڵەی چەکدارانی داعش بەرانبەر هەزاران رۆڵەی ئێزدی لە شەنگال ئەنجامیاندا، وبەگوێرەی سەرژمێریە جیاوازەکان زیاد لە ٥٠٠٠ ژنی ئێزدی ڕفێندران، کە تەنها ژمارەیەکی کەمیان لێ ئازادکرا. سامان داود کە رۆژنامەنوسێکی ئێزدیە بە سایتی "ئەلحوڕڕە"ی ڕاگەیاند کە حاڵەتەکانی خۆکوشتن زۆرن، لەدوای ساڵی ٢٠١٤، و ئەو پاکتاوەی کە دوچاری ئێزدیەکان بوەوە لەکاتی داگیرکادنی ناوچەکانیان لەلایەن داعشەوە، پاڵەتێکی دەروونی خراپی لەلای هەموویان دروست کردووە بەبێ جیاوازی. بەڵام ئیبراهیم دەڵێت زانیاریەکانی کە لەلای ئەون ئاماژە بەوە دەدەن کە "ئەو سێ کچە گەنجە لەبەر هۆکارێکی پەیوەست بەو جینۆسایدە خۆیان نەکوشتووە، چونکە لەو کاتەدا ئەوان مناڵ بوون لە تەمەندا". لەگەڵ ئەمەشدا ئیبراهیم دان بەوەشدا دەنێت کە "لێکەوتەی ئاوارە بوون وژیان گوزەراندن لە کەمپەکاندا هۆکار بوون بۆ دروست بوونی چەندین کێشەی کۆمەڵایەتی کە پێشتر ئێزدیەکان پێی ئاشنا نەبوون، لەوانەش بەکارهێنانی بێ ئاگاییانەی ئەنتەر نێت". نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق، لە راپۆرتێکیاندا لە مانگی پێشوودا، هۆشداریان داوە دەربارەی زیادبوونی حاڵەتەکانی خۆکوشتن لەم ساڵانەی پێشوودا. بەپێی ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە ساڵی ٢٠١٩ زیاتر لە ٥٩٠ کەس لە عێراقدا مردوون بەهۆی خۆکوشتنەوە، و ١.١١٢ کەسی دیکەش هەوڵی خۆکوشتنیان داوە، کە رێژەی (٨٠٪)یان لە ژنان بوون.  بە درێژایی ساڵانێکی زۆر، چەندین خێزانی عێراقی ناڵاندویانە بەدەست کێشەی تەندروستی عەقڵیەوە کە هۆکارەکەی ململانێکانی رابردوو وبارودۆخە ئابووریەکە بوون.  داودی رۆژنامەوان دەڵێت "لێکەوتەکانی ئاوارەبوون وجینۆساید بەردەوام دەبن چونکە بارودۆخی ئێزدیەکان هێشتا خراپە چ لەناو کەمپەکان یا لە ناوچەکانی خۆیان، بەهۆی خراپی رەوشی گوزەران ونەبوونی هیچ هەلێکی کار، وبڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناش هێندەی دیکە نەهامەتیەکانی زیادکردن کە لە دوای ئاوارەبوونیانەوە ماوەی شەش ساڵە بەردەوامە". رێژەیەکی زۆر لە ئاوارە ئێزدیەکان هێشتا لە خێمە(چادر)دان کە دەبوو ئەم دۆخە کاتی بێت وپاشان بگوێزرێنەوە بۆ ناو "کابینە" یان بینای بەردی وکۆنکرێتی. هەمان سەرچاوە لەناو کەمپی شاریاوە ووتی "بارودۆخەکە زۆر خراپە لە کەمپەکەدا، وباری دەروونی وکۆمەڵایەتی بەشێوەیەکی زۆر خراپ داڕماوە" و"رودانی کارەساتی زیاتر"یشی بەدوور نەزانی.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پارتی بەرەو بەغداد بەرێكەوت‌و دەیەوێت هاوپەیمانێتی گەورە لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان بكات، یەكێتیش لە سلێمانییەوە دەیەوێت لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لەژێر چەتری خۆیدا بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كۆبكاتەوە، گۆڕان لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە بەسەر چەند ئاڕاستەیەكدا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بڕیاریان نەداوە‌و چاوەڕێی جموجوڵی پارتی‌و یەكێتین.. لەم راپۆرتەدا زانیاری زیاتر. دەرگا بۆ هەفتەیەك كرایەوە  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دوێنێ دەرگای تۆماركردنی ناوی حزب‌و هاوپەیمانێتییە سیاسییەكانی بۆ ئەو لایەنانە كردەوە كە دەیانەوێت بەشداری هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بكەن، هەڵبژاردنێك كە تائێستا دیارنییە ئایا لەوادەی خۆیدا لە 6ی حوزەیرانی ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت یاخود دوادەخرێت بۆ كاتێكی دورتر. ئەو لایەنانەی دەیانەوێت بچنە ناو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە، تەنیا ماوەی هەفتەیەكیان لەبەردەمدایە بۆ ئەوەی ناوی خۆیان تۆمار بكەن، رۆژی شەممەی وادەكە كۆتایی دێت. هاوكات لەگەڵ كردنەوەی دەرگای تۆماركردنی ناوی حزب‌و هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، سەرەتای جموجوڵێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان دەستی پێكرد.  یەكێتی لە سلێمانی‌و پارتی بەرەو بەغداد ! ئەمڕۆ وەفدێكی یەكێتی بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی، دور لە چاوی كامێراكان خۆیان كرد بە "گردی زەرگەتە" مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕاندا لە شاری سلێمانی. میدیای هیچ یەكێك لەو دوو حزبە هەواڵی ئەم كۆبونەوە سیاسییەیان بڵاونەكردەوە، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، یەكێك لە تەوەرەكانی سەردانەكە پەیوەندی بە پرسی دروستكردنی هاوپەیمانێتییەوە هەیە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق. هاوكات لەگەڵ جموجوڵی یەكێتی لە سلێمانی، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دەست (درەو) كەوتوون، وەفدێكی باڵای پارتی گەیشوەتە بەغداد، وەكو باسدەكرێت، وەفدەكەی پارتی پێكهاتوون لە هەریەكە لە (هۆشیار زێباری، جەعفەر ئیمنیكی‌و رۆژ نوری شاوەیس) ئەندامانی مەكتەبی سیاسی. ئامانجی سەردانی وەفدی پارتی بۆ بەغداد، گەڕانە بەدوای هاوپەیمانێتی نوێدا، چەند رۆژێك لەمەوبەر هۆشیار زێباری لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی (الشرقیە) وتی:" پێشنیازێك هەیە بۆ ئەوەی بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق هاوپەیمانێتی لە دەرەوەی نەتەوە‌و مەزهەب بكەین بەتایبەتی لەگەڵ ئەو لایەنانەی ناو سوننە‌و شیعە كە نزیكین لە یەكترو دەتوانین بگەینە رێككەوتن". بەگشتی ئێستا پارتی‌و یەكێتی جڵەوی دەستپێشخەرییان بۆ دروستكردنی هاوپەیمانێتی لەناو چوارچێوەی هەرێم‌و دەرەوەی هەرێم لەدەستدایە‌و لایەنەكانی تر تەماشاكەرن‌و مامەڵە لەگەڵ جموجوڵەكانی ئەو دوو حزبەدا دەكەن. پارتی چی دەوێت ؟ پارتی كە لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا بوو بە گەورەترین حزب لەسەر ئاستی عێراق، دەیەوێت لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا پارێزگاری لە پێگەی بەهێزی خۆی بكات، بۆ ئەمەش ئەمجارە چاوی لە دروستكردنی هاوپەیمانێتی گەورەیە لەسەر ئاستی عێراق. هەر جۆرە رێككەوتن‌و هاوپەیمانێتییەكی پارتی لەگەڵ لایەنە سوننە‌و شیعەكان، بۆ قۆناغی دوای هەڵبژاردن‌و دروستبوونی پەرلەمانی نوێی عێراق دەبێت. لەناو شیعەكاندا، پارتی چاوی لە رەوتی سەدرە، كە هەموو پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن زۆرینەی كورسییەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختە بباتەوە، لەپاڵ ئەمەدا چەند لایەنێكی تری شیعە هەن كە دۆستایەتییان لەگەڵ پارتی باشە‌و دەكرێت هاوپەیمانێتییان لەگەڵدا دروست بكات، لەوانە بەدرییەكان بە سەرۆكایەتی هادی عامری‌و رەوتی حیكمەی عەممار حەكیم. لەناو سوننەكانیشدا، پارتی پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە لایەنەكاندا هەیە، بەتایبەتیش بەرەی عێراقی كە ئوسامە نوجێفی سەرۆكایەتی دەكات‌و (35) پەرلەمانتاری لەگەڵدایە‌و بەمدواییە بۆ لێدان لە پێگەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دروستكراوە.  لەناوخۆی هەرێمی كوردستانیش پارتی دروستكردنەوەی هاوپەیمانێتی كوردستانیی لە پەرلەمانی عێراق بەباش دەزانێت، هاوپەیمانێتییەك كە خۆی سەركردایەتی بكات. پارتی بۆ عێراقی دوای هەڵبژاردن پێشوەختە چەند خەونێكی هەیە، كە لەرێگەی هاوپەیمانێتی سیاسییەوە دەتوانێت بەدییان بهێنێت، خەونی گەورە دروستكردنی پاڵپشتیی بەهێزی دارایی‌و سیاسییە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، ئەمە لەپاڵ هەوڵی پارتی بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق لە یەكێتی.  یەكێتی لە هەڵبژاردنێكی نوێدا سەركردایەتی نوێی یەكێتی كە لەكۆتاییەكانی ساڵی 2019دا متمانەی كۆنگرەی چوارەمی وەرگرتووە، هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق یەكەمین تاقیكردنەوەیە لەبەردەمیدا، سەركەوتنی لەم هەڵبژاردنەدا، كاریگەری لەسەر پێگەی سەركردایەتییە نوێیەكە دەبێت لە كۆنگرەی پێنجەمدا.  لەناو یەكێتیدا چەند بۆچونێك هەیە، بەڵام زاڵترینیان ئەوەیە، یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، سەركردایەتی هاوپەیمانێتییەك بكات‌و بزوتنەوەی گۆڕان‌و لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لەژێر چەتری خۆیدا كۆبكاتەوە. بۆچونێكی تر هەیە، یەكێتی بۆ هەڵبژاردنەكە لەگەڵ پارتی‌و گۆڕاندا بە هاوپەیمانێتییەك بەشداری بكات. رۆژی شەممەی داهاتوو دواین مۆڵەتی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقە بۆ تۆماركردنی ناوی هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان، یەكێتی دەیەوێت بۆ رۆژانی بانگەشەی هەڵبژاردنی قسەی گۆڕان ببڕێت‌و پێی بڵێ ئێمە بانگهێشتمان كردوون بۆ هاوپەیمانێتی، بەڵام ئێوە شوێن پارتی كەوتوون، ئەمە ئەگەر هاوپەیمانێتی سێقۆڵی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕاندا نەكرێت‌و یەكێتی‌و پارتی بەجیا لەیەكتر بچنە ناو هەڵبژاردنەكەوە. گۆڕان لەنێوان چەند بۆچونێكدا ! لەناو بزوتنەوەی گۆڕانیشدا چەند بۆچونێك هەیە سەبارەت بە چۆنیەتی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا. بۆچونێك كە عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە‌و مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم بانگەشەی بۆ دەكەن، داوا دەكات بزوتنەوەی گۆڕان بچێتە هاوپەیمانێتییەكە سێقۆڵییەوە لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی، ئەمانە پێیانوایە تەنیا بەم رێگەیە گۆڕان دەتوانێت گرەنتی كورسییەكانی بكاتەوە لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا، ئەم ئاڕاستەیە باوەڕی وایە، تەنانەت ئەگەر یەكێتیش نەهاتە ناو هاوپەیمانێتییەكەوە، بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی هاوپەیمانێتی بكات. لەبەرامبەردا ئاڕاستەیەكی تر هەیە كە داوا دەكات، گۆڕان بەتەنیا بچێتە ناو هەڵبژاردنەكە‌و بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن بتوانێت ناڕازییەكانی گۆڕان‌و دەنگی ناڕازیی بەگشتی لە سنوری سلێمانی بۆخۆی كۆبكاتەوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا گۆڕان دوای هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا، دەتوانێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق وەكو لایەنێكی نەیاری سیاسەتی پارتی‌و یەكێتی دەنگی ناڕازیی بۆخۆی كۆبكاتەوە؟ لەنێوان ئەم دوو بۆچونەدا، قسەی تریش هەیە‌و هەندێك دەڵێن، ئەگەر گۆڕان نەیتوانی بەشێوەی سەربەخۆ بچێتە ناو هەڵبژاردنەكە، لانی كەم با لەگەڵ پارتیدا هاوپەیمانێتی نەكات‌و لەبری پارتی هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی گرێ بدات، چونكە بنكەی جەماوەری گۆڕان لەسنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا‌و گۆڕان لەم رێگەیەوە دەتوانێت گرەنتی چەند كورسییەك بكات لە سنوری یەكێتیدا، بەڵام ئەمەش جارێكی تر هاوپەیمانێتی گۆڕان لەگەڵ پارتی دەخاتەوە ژێر پرسیار، مەگەر ئەوەی دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، جارێكی ترو لەسەر ئاستی عێراق، گۆڕان بچێتەوە ناو هاوپەیمانێتییەكی نوێوە لەگەڵ پارتی. لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی هەرێمی كوردستان كە بریتین لە هەریەكە لە (كۆمەڵی ئیسلامی، یەكگرتووی ئیسلامی، حزبی شیوعی، جوڵانەوەی نەوەی نوێ) تائێستا بڕیاری كۆتاییان لەبارەی چۆنیەتی بەشداربونیان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق نەداوە. هەوڵی دروستكردنی لیستێكی ئیسلامی لەنێوان (كۆمەڵ‌و یەكگرتوو و بزوتنەوەی ئیسلامی) پێشتر شكستیهێنا‌و پێناچێت لیستێكی لەوجۆرە بۆ هەڵبژاردنی داهاتووش لە دایك ببێت.  جوڵانەوەی نەوەی نوێ رەنگە هەوڵێك بدات بۆ دروستكردنی هاوپەیمانێتییەك لەنێوان هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان، حزبی شیوعی‌و سۆسیالیست‌و لایەنە چەپەكانیش دەرگایان لەبەردەمدا كراوەیە بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتی دروست بكەن. روخساری كۆن بە ناوی نوێوە ! دۆخی عێراق گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، لەدوای ئەو خۆپیشاندانە بەرفراوانەی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردووی عێراق كە عادل عەبدولمەهدی ناچاركرد دەست لە پۆستی سەرۆك وەزیران بكێشێتەوە، ئێستا ئیتر هەموان‌و بەدیاریكراویش لایەنە شیعەكان لەوە گەیشتوون، نەوەیەكی نوێ لە گۆڕەپانەكەدا قسە دەكات كە چیتر خەونی لەسەر هێزە نەریتییەكان هەڵنەچنیوە‌و چاوی لە ئایندەیەكی جیاوازترە، بۆیە لایەنە نەریتییەكان بۆ بەشداری لە هەڵبژاردنی پێشوەختە ناوی خۆیان گۆڕیوە‌و بەو ناوە نوێیانەوە دەچنە ناو پرۆسەكە.  بەگوێرەی زانیارییەكان، زۆرینەی هێزە سیاسییەكان ناوی خۆیان لە تۆماری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكاندا گۆڕیوە، بۆ نمونە هاوپەیمانێتی عێراقییەكان كە عەممار حەكیم سەرۆكایەتی دەكات، ناوی خۆی كردووە بە هاوپەیمانی (تصحیح) واتە "راستكردنەوە"، فالح فایازی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی ناوی كوتلەكەی گۆڕیوە بۆ (حقوقیون)، بەیان جەبر سۆلاغس كە یەكێكە لە سەركردەكانی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی كوتلەیەكی دروستكردووە بەناوی (إنجاز)، محەمەد شیاع سودانی كە وەزیرێكی پێشووە‌و سەركردەی حزبی دەعوەیە كوتلەیەكی بەناوی (الفراتین) پێكهێناوە، عەبدولحسێن عەبتان كە پەرلەمانتارو وەزیری پێشووە كوتلەی (وعی) دروستكردووە، ژمارەیەك ئەندامی رەوتی حیكمەی عەممار حەكیمیش كوتلەیەكیان بەناوی (المستقبل) دروستكردووە.  هاوپەیمانێتییەكانی نوری مالیكی‌و هادی عامری‌و موقتەدا سەدریش بەنیازی ئەوەن ناو و روخساری نوێ بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو كاندید بكەن‌و زۆرینەی لایەنەكان نایانەوێت بە روخساری كۆن بچنە ناو ململانێی هەڵبژاردنەوە.    بۆ زانیاری زیاتر لەسەر پێگەی حزبە كوردیەكان لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراقدا دەتوانیت سەیری ئەم راپۆرتە بكەیت 

   شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میكە    سەدساڵ بەسەر دامەزراندن و یەکخستنەوەی هێزە چەکدارەکانی هەردوو دەوڵەتی عێراق و ئێراندا تێدەپەڕێت، هەردووکیان لە مانگەکانی کانوونی یەکەم و دووەمی ١٩٢١ و ١٩٢٢دا وەک سوپایەکی نوێی دەوڵەتی خۆیان ڕێک و سازکردەوە، پاش سەدساڵ و بە سەیرکردنی ڕابردووی ئەم دوو سوپایە و بە تێپەڕین بە چەندین تاقیکردنەوەی نێوخۆیی و دەرەکییدا، ئەو ڕاستییە دەرکەوتووە کە هەردووکیان بەتوانا و سەرکوتکار بۆ سەرکوتکردنی گەلانی نێوخۆی وڵات و بێتوانا و لەرزۆک بەرامبەر دوژمنانی دەرەکی. دەستپێکێکی هاوشێوە سوپای عێراق لە ٦ی کانوونی دووەمی ١٩٢١دا، بە سەرکردایەتی کوردێکی کەرکوکی کۆنەئەفسەری عوسمانی(جەعفەر عەسکەری) دامەزراندنی خۆی ڕاگەیاند. یەکەمجار لە چوار فیرقەدا خۆی ڕێکخست، دووان لە بەغدا و یەکێکیان لە کەرکوک و ئەوی دی لە دیوانیە جێگیر کران، (ئەوکات هەرێمی کوردستانی ئەمڕۆ سەر بە عێراق نەبوو). یەکەمین فەوجی سوپاش ناوی ئیمام موسای کازمی لێ نرا، کە حەوتەمین ئیمامی شیعەیە و کوڕی ئیمام سادقە، لە حیجاز لە دایکبووە و ساڵی ٧٩٩.ز مردووە. سەیر لەوەدایە موسا کازم نەک سیمبولێکی سەربازی نییە و شەڕێکی نەکردووە، تەنانەت لەبەر ئارامی و عیبادەت و هێمنییەکەی، نازناوەکانی"سابیر، نەفسو زەکیە و ساڵح"ی بۆ بەکاردەهێنرا. لەوەش زیاتر وەک بنەما سوپا بە هێمای ناوەندگەرایی و سەروەریپارێزی دەوڵەت لە سەرەتای بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا سەیر دەکرا، لە کاتێکدا ئیمام موسا لە زیندانی عەباسییەکاندا مرد کە نیشانەیە بۆ نەیاری دەزگای دەوڵەت تا لەشکرەکەی. ڕەنگە باشتر بوو ئەو یەکەم فەوجەی عێراق ناوی موختاری سەقەفی، مالکی ئەشتەر یان ئیبراهیمی کوڕی هەڵگرتایە مانادارتریش دەبوو، چونکە ئەمانە هەم شیعە بوون و هەم مێژووی سەربازی و دەڵەتمەداریسازییشیان لە فیقی سیاسیی شیعەدا نکوڵی لێناکرێت. لەبارەی ئەرتەشی ئێرانیشەوە، لە ٥ی کانوونی یەکەمی١٩٢١دا، ڕەزاخان کە ئەوکات وەزیری بەرگری دەوڵەتی قاجار(ئێران) بوو، یەکەمین فەرمانی سوپایی دەرکرد و بڕیاری یەکخستنی هێزە پەرتەوازەکانی وڵاتی دا و ژاندارمیری و قوزاقی کردە یەک سوپای دەوڵەتی، یەک مانگ دوای ئەوەش واتە ١٥کانوونی دووەمی١٩٢٢دا، ڕایگەیاند سوپای نوێی وڵات لە پێنج لەشکردا خۆی ڕێکدەخاتەوە و لە پێنج ئیالەتی وڵاتدا  جێگیری کردن. لە درووشمەوە تا واقیع درووشمی سوپای شاهی ئێران، "خوا، شا و وڵات" بوو، هی ئێستاشیان ئەمەیە:" هەر هێزێک هەیە ئامادەی بکەن بۆ دوژمن" هەروەها "ئەرتەش فیدای میللەت"ە، دروشمی سوپای عێراقیش "سوپای پارێزەری وڵات"ە و نازناویان "شێرەکانی ڕافیدەینە"، بەڵام لە واقیعی مێژوویی و تاقیکراوەدا باشتر بوو هەردووکیان درووشمییان "شێری ماڵەوە و ڕێوی دەرەوە" بووایە. بۆچی؟ ئەم دوو سوپایە لە مێژووی خۆیاندا چەندجارێک تاقیکراونەتەوە، ئەلهەق هەردووکیان سەرکەوتوو بوون لەوەدا کە ئاسمان و زەوییان دژی ئۆپۆزسیۆنی نێوخۆیی  و نەتەوە غەیرە فارس و عەرەبەکان کردووەتە ئاگردان و مەیدانی سەرکوتکاری و لەناوبردن، بەڵام بە پێجەوانەوە بۆ نموونە لەبەردەم دوژمنانی دەرەکی هەردووکیان لەساڵانی ١٩٤١دا بە چەند ڕۆژێک یان کەمتر هەرەسییان هێنا و تەسلیمی سوپای بەریتانیا بوون. ئەم دوو سوپایە بە هاوبەشی تەنها لە جەنگێکی دەرەکییدا خۆیان بە براوە دەزانن و بە خەستی و گیانانە خوێنیان دا و دژی دوژمن بەرگرییان کرد، ئەویش جەنگی ٨ساڵەی ئێران-عێراقی نیوان خۆیان بوو، کە دژی یەکتر بوو، راستییەکەی هەردووکیش تێیدا دۆڕان، یان لانیکەم هیچکامیان نەیانبردەوە. پاش کودەتاکەی ١٩٢١ی زیائەدین تەباتەبایی و ڕەزا میرپەنج(ڕەزاشای دواتر) لە دەوڵەتی قاجار(ئێران)دا، ڕەزا میرپەنج (کە لە کۆتاییەکەیدا براوەی یەکەم هەر خۆی بوو، هێشتا نەبووبوویە شای پەهلەوی)، دەیویست سوپایەکی دەوڵەتیی و یەکپارچە درووستبکات، بۆ ئەم مەبەستە باڵیۆزی قاجار لە واشنتۆن، ڕۆژی ١٦ی کانوونی دووەمی١٩٢٣، داوا لە ئەمریکا دەکات چەند فرۆکەیەکی سەربازی پێبفرۆشێت، بەڵام ئەو وڵاتە ڕازی نابێت، بەو بیانووەی ناکرێت خۆی دامەزرێنەری کۆنفرانسی ئاشتی و داماڵینی چەک بێت و فرۆکە بداتە ئێران تا پەلاماری وڵاتانی دیکە بکات! بەڵام باڵیۆزی ئێران دەستبەجێ وتبووی: هیچ خەمیان نەبێت ئامانجی دەوڵەتی ئێران بۆردوومانی دەوڵەتانی دراوسێ نییە و تەنها بۆ سەرکوتکردنی یاخیی و عەشایەر نێوخۆیە و سەپاندنی ئاسایشی ناوخۆییە! عەجەب ئامانجێک! سوپای دەوڵەتی ئێران هەروای کرد، یەکەمین جەنگی فرۆکەسەربازییەکانی دژی دوژمنانی دەرەکی نەبوو، بەڵکو دژی کوردانی لوڕ بەکارهات و بە تووندین شێوەی سەردەم پەلاماریی خەڵکی بێدیفاعی لوڕستانیان دا و سەرکوتییان کردن. ئەمە یەکەمین فڕینی جەنگی مێژووی سوپای ئێرانە کە خەڵکی خۆی تێدا لەناوبرد و لە ململانێی ناوخۆییدا خۆی تاقی و خاڵیکردەوە. سوپای دەوڵەتی عێراقیش وەک دراوسێکەی، لە خۆپڕچەککردندا درێغی نەکرد، وەک ئەو پاش کڕینی چەند کۆپتەرێکی سەربازی و درووستکردنی هێزی ئاسمانی لە مانگی سێی ١٩٣١دا، جەند مانگێکی نەبرد لە هەمان ساڵدا بۆ یەکەمجار فرۆکەی سەربازی دژی هاوڵاتییانی خۆی و بۆ لەناوبردنی مانگرتنێکی مەدەنیانەی ساڵی ١٩٣١ (مانگرتنی بێدەنگی بەغدا) بەکاری هێنا و "سەرکەوتووانە" تاقیکردەوە! با ئەوەش جێنەمێنێت، گەرچی سوپا بۆ تەنگانە و بۆ دوژمنی دەرەکی و پاراستنی هاوڵاتیان دروست دەکرێت، بەڵام لەبەر لاوازی سوپا و ناکارایی لە تەنگانەدا، هەردوو وڵات لەگەڵ هەر کودەتایەک یان ڕووداوێکی ڕیشەییدا، دەسەڵاتدارانی متمانەیان بەم سوپایە نەبووە هێزی بەدیلی سوپایان دروستکردووە، لە ئێران سوپای پاسداران و بەسیج و لە عێراقیش جەیشی شەعبی و حەشدی شەعبی و حەشدی نیشتمانی وەک بەدیلی سوپا و بۆ تەواوکردنی ئەرکی ئەنجامنەدراوی ئەوان دروستکراون. ببینن چەند لە یەک دەچن، هەر لە مێژووی دامەزراندنەوە تا دەستێوەردانی سیاسیی و شکست تا دەگاتە پەروەردەیان. جا سوپایەک ئەمە سەروەری و مێژووی بێت و ئەمەش دروشم و سیمبولەکانی بێت، ئەوەش ئەنجامی تاقیکردنەوەکانی بێت! بێگومان عاقیبەتی هەر ئەوە دەبێت کە هەیە، لەسەرجەم ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان نێوخۆییەکاندا سەرکوتکار و لەهەمبەر دوژمنیشدا زەلیل و دەستەمۆ. بۆیە لەناو کولتووری زارەکی کوردیدا، بە ناهەق نییە هێندە فایلی سوپای دەوڵەت ڕەشە، دایکانی ڕۆڵەی کوردی موکریان، بە لایلایەیەک سەربازییکردنی بەزۆرییان ئاوا وێنا کردووە: کوڕم گەورە کرد بە شەکری شاری/ ڕەزاشا دەیبا لە بۆ ئیجباری کوڕم گەورەکرد بە شیری مەڕێ/ ڕەزاشا دەیبا پێی دەکا شەڕێ ڕەبی ڕەزاشا تەختت وەرگەڕی  

درەو: لەدوای هەڵکوتانەسەر بارەگای کۆنگرێس لەلایەن لایەنگرانی دۆناڵد ترەمپەوە، ئێستا لەسەر ئاستی باڵا لە ناوخۆی ئەو وڵاتە داوا دەکرێت بە گوێرەی هەمواری 25 مینی دەستوری ئەمریکا، ترەمپ لە پۆستەکەی دوور بخرێتەوە، هەرچەندە ماوەی یاسایی ترەمپ لە پۆستی سەرۆکایەتیدا چەند ڕۆژێکی کەمی ماوەو 20 ی ئەم مانگە بەڕەسمی جۆ بایدن وەک سەرۆکی ئەمریکا دەستبەکاردەبێت، هەمواری 25 چیە؟ چۆن جێبەجێ دەکرێت؟ هەمواری 25 ی دەستوری،ئەمریکا ساڵی 1967 پەسەندکرا، دوای تیرۆرکرنی سەرۆک جۆن کنێدی، ئەم هەموارە ڕێگاکانی گواستنەوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن دیاریدەکات لە کاتی:  ٭ دەستلەرکێشانەوەی سەرۆک ٭ مردنی سەرۆک ٭ لەسەرکارلابردنی سەرۆک ٭  پەککەوتنی کاتی سەرۆک بەگوێرەی هەموارەکە دەکرێ سەرۆک کۆنگرێس ئاگاداربکاتەوە کە ناتوانێ ئەرکەکانی جێبەجێ بکات، بو نمونە بڵێ نەشتەرگەریی بۆ دەکرێ، وەک چۆن جۆرج بوشی کوڕ ساڵی 2007 کاتێک بڕیاردرا نازوری کۆڵۆنی بۆ بکرێ و بەهۆیەوە بێهۆشکرا، دیک چینی جێگری بەوەکالەت کرد بە سەرۆک. هەروەها هەموارەکە ڕێگە بە جێگری سەرۆک دەدات ڕۆڵی سەرۆک بگێڕێت، هەتا سەرۆک دەگڕێتەوە. هەروەها هەموارەکە ڕێگە بە جێگری سەرۆک و ئەندامانی حکومەت دەدات، سەرۆک لە پۆستەکەی دوور بخەنەوە، ئەگەر پێیان وابوو سەرۆک توانای بەڕێوەبردنی کاروبارەکانی نیە. بڕگەی چوارەمی هەموارەکە کە تائێستا بەکارنەهێنراوە، دەڵێت، ئەگەر جێگری سەرۆک بە پشتیوانی زۆرینەی ئەندامانی حکومەت، یان دەستەیەک کە کۆنگرێس بەیاسا دایبمەزێنێت، هەردوو سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و پیران ئاگاداربکاتەوە بەوەی کە سەرۆک توانای بەڕێوەبردنی ئەرکەکانی نیە، دەکرێ دەستبەجێ جێگری سەرۆک بەشێوەیەکی سەرۆکی کاتی ئەو ئەرکانە بەڕێوەبەرێت.  ئەگەر سەرۆک سەرۆک نکوڵی لەوەکردو ڕایگەیاند کە توانای بەڕێوەبردنی ئەرکەکانی لەدەستنەداوەو جێگرەکەی و ئەندامانی تری حکومەت سوربوون لەسەر پەککەوتنی سەرۆک، ئەوا پرسەکە ڕەوانەی کۆنگرێس دەکرێت، بۆئەوەێ دەنگی لەسەر بدات و دیاری بکات کە سەرۆک توانای جێبەجێکردنی ئەرکەکانی لەدەستداوە یان نا.

(درەو): دوێنێ لایەنگرانی دۆناڵد ترەمپ چوونە ناو تەلاری پەرلەمان (كۆنگرێس)ی ئەمریكاوە، دیمەنەكانی ئەم پەلاماردانە لە هەرێمی كوردستان دوو رووداوی هاوشێوەی بە بیری خەڵك هێنایەوە كە لە پەرلەمانی عێراق و كوردستاندا روویانداوەو لێكچونێك لەناو ئەم رووداوانەدا دەبینرێت كە بابەتی كۆتایی هاتنی ماوەی سەرۆكایەتیە.   •    رۆژی 30 نیسانی 2016 لایەنگرانی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر پەلاماری پەرلەمانی عێراقیانداو چونە ناو هۆڵی پەرلەمانەوە، سەدرییەكان دژی دواخستنی كۆبونەوەیەكی پەرلەمان بۆ بڕیاردان لەسەر گۆڕانكاری وزاری لە كابینەی حكومەت پەلاماری پەرلەمانیاندا.  •    رۆژی 29ی تشرینی یەكەمی 2017 لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵیانكوتایە سەر بینای پەرلەمانی كوردستان‌و چونە ناو پەرلەمانەوە، مەسعود بارزانی سەرۆكی حزبەكەیان دوای (12) ساڵ سەرۆكایەتی بڕیاریدا دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ببێت، دوای وازهێنانی بارزانی، پەرلەمان بەنیاز بوو دانیشتنێك بكات بۆ ئەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی هەرێم دابەشبكات بەسەر سەرۆكایەتییەكانی تردا تا ئەوكاتەی سەرۆكێكی نوێ بۆ هەرێمی كوردستان هەڵدەبژێردرێت، لەم كاتەدا دژی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی بارزانی ژمارەیەك لە لایەنگرانی پارتی هەڵیانكوتایەسەر پەرلەمانی كوردستان. •    دوێنێ 6ی كانونی دووەمی 2021 لایەنگرانی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ماوەتەواوبووی ئەمریكا هەڵیانكوتایە سەر بینای ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكەیان، ترەمپ ئامادە نەبوو دان بە دۆڕاندنی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا بنێت، بۆیە لایەنگرانی خۆی ناردە سەر پەرلەمان.