.jpg)
درەو: راپۆرتی یەكەی چاودێری حكومەتی خۆچێی گەرمیان بەرپرسانی ئیدارەی گەرمیان جەخت دەكەنەوە كە لە سنورەكەیان زیادەرۆیی بەوشێوەیە نیە، بەڵام به وته‌ی ئه‌ندامێكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای سلێمانی له ته‌واوی گه‌رمیان %90ی ئه‌و باخ و ڤێلانه‌ی كه دروست كراون به زیاده‌ڕه‌وی كراوه، بە پێی ئامارەكان (33) بناغەی خانووی زیادەڕۆیی لە گەرمیان روخێنراوەن 9 ئامێری بیر هەڵكەندن دەستگیركراوە 23 خانوو روخێندراوە. یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، نۆزدەھەمین راپۆرتى مانگانه‌ى بڵاوكرده‌وه كه تایبه‌ته به: "زیاده‌ڕۆیی له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كانى گه‌رمیان". راپۆرته‌كه‌ى یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، به وردیی باسى له‌و زیاده‌ڕوه‌ییانه كردوه ده‌كرێته سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كان له سنورى گه‌رمیان، هه‌روه‌ك باس له‌و رێكارانه‌ش كراوه كه لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان گرتویانه‌ته‌به‌ر بۆ رێگرى له زیادبونى قه‌باره‌ى زیاده‌ڕه‌وییه‌كان. له كۆتاییشدا وه‌ك سه‌رجه‌م راپۆرته‌كانى دیكه، ژماره‌یه‌ك ده‌ره‌نجام و راسپارده خراونه‌ته‌ڕو به ئامانجى چاره‌سه‌ركردنى كه‌موكورتیه‌كان. یه‌كه‌ى چاودێریی حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان، یه‌كه‌یه‌كى به‌دواداچون و لێكۆڵینه‌وه و چاودێریی رۆژنامه‌وانى سه‌ر به رادیۆی ده‌نگه، به پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی (NED) ئه‌مریكی، مانگانه راپۆرتێكى ورد و به‌دواداچون له‌باره‌ى بابه‌ت یان پرسێكى په‌یوه‌ندیدار به حكومه‌تى خۆجێی گه‌رمیان بڵاوده‌كاته‌وه، به ئامانجی تیشكخستنه‌سه‌ر ئه‌و بواره و زیادكردنى گرنگیپێدان پێی. به‌شى یه‌كه‌م: راپۆرت یه‌كه‌م: جۆری زیاده‌ڕه‌ویه‌كان به پشت به‌ستن به قسه‌ى به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان و به‌ڕێوبه‌رانى كشتوكاڵی كه‌لار و كفری و قایمقامی قه‌زاى كه‌لار و دو نوێنه‌رى هه‌ڵبژێردرا، دیارترین حاڵه‌ته‌كانى زیاده‌ڕۆیی له زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان له‌گه‌رمیان بریتین له‌مانه: 1. دروستكردنى باخى كشتوكاڵی به بێ مۆڵه‌ت و به نایاسایی. 2. دروستكردنى بینا «خانو، یاریگا، مه‌له‌وانگه و ..هتد» به بێ مۆڵه‌ت و به نایاسایی له‌ناو زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان. 3. به‌كارهێنانى زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان بۆ كارى نا كشتوكاڵی «بۆنمونه بۆ پرۆژه‌ى بازرگانی». 4. لێدانى بیر به بێ مۆڵه‌ت و نایاسایی. 5. كڕین و فرۆشتن به زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان به نایاسایی به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى كه موڵكى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵن و به گرێبه‌ست دراون به جوتیاران. 6. په‌رژینكردنى «سیاجكردن» زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان و به‌ش به‌شكردنى پارچه زه‌ویه‌كان. 7. زیاده‌ڕۆیی به‌ناوى كارى كشتوكاڵی بۆسه‌ر محه‌ره‌ماتى ده‌وڵه‌ت «بۆنمونه بۆسه‌ر پاوانه‌كان». دوه‌م: قه‌باره‌ى زیاده‌ڕه‌وی 1. زیاده‌ڕەوى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى له قه‌زاكان «زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كان له قه‌زاى كه‌لار به‌و راده‌یه نیه كه باسى لێوه ده‌كرێت، به‌ڵام هه‌یه، به‌رده‌وام راپۆرتى خۆمان له‌و باره‌یه ئاماده كردوه». سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كه‌لار واده‌ڵێت. وتیشى: یاساى ژماره 3ى ساڵى 2018 كه تایبه‌ته به پرسى زیاده‌ڕه‌وى هۆكاره بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ئه‌و گرفته، هاوكات به‌شێكى زۆرى ئه‌و باخ و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه كراوه له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى كۆنن و نوێ نیه. به‌ڵام به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵی گه‌رمیان وایده‌بینێت گه‌وره‌ترین كێشه‌كانى زیاده‌ڕه‌وی له كه‌لارن. شادیه حسێن، باسى له‌وه‌كرد: «ئه‌و جیگانه‌ى كه زیاده‌ڕه‌وى ده‌كرێته سه‌رى دوره ده‌ست نین، به‌ڵكو له شوێنى نزیكن به‌تایبه‌ت قه‌زاى كه‌لار گه‌وره‌ترین گرفتمان هه‌یه و بوه به دیارده، ئه‌و فشاره زۆره‌ى كه له‌سه‌رمانه بۆ بابه‌تى گه‌شتیارییه». سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تى به‌دواداچونیان له بونى هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك وه‌ك به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كه‌لار هێماى بۆ ئه‌وه كرد: هه‌ر زیاده‌ڕه‌ویه‌ك كرا له لایه‌ن لیژنه‌یه‌كه‌وه سه‌ردان ده‌كرێت، به نوسراو ئاراسته‌ى یه‌كه‌ى ئیدارى ده‌كه‌ین ئه‌وان لێپێچینه‌وه ده‌كه‌ن، كه‌یسمان هه‌یه له دادگایه و یه‌كلانه‌بوه‌ته‌وه. عه‌لى عه‌باس، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى كفرى ده‌ڵێت: پرسى زیاده‌ڕه‌وى له قه‌زاى كفرى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان كه‌مه و لیژنه‌ى كشتوكاڵ و شاره‌وانیه‌كان هه‌یه كه تایبه‌ته به پرسى زیاده‌ڕه‌وى به‌پێى یاساى ژماره 3ى ساڵى 2018. وتیشى: زۆرجار ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه ده‌كرێت له كۆتاى هه‌فته‌دایه، هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك هه‌بوبێت به‌دوایدا رۆشتوین. هێماى بۆ ئه‌وه‌ش كرد: پار ساڵ 30 كه‌یسمان هه‌بوه زیاده‌ڕوى كه تۆمار كراوه، بۆ 3 مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵیش 15 كه‌یسمان هه‌بوه. دو جۆر زه‌وى كشتوكاڵى بونى هه‌یه: ده‌یم و به‌راو، له ناو ئه‌و زه‌وییانه‌دا زه‌وى تاپۆ و گرێبه‌ستى كشتوكاڵى هه‌یه، هاوكات به‌شێوه‌یه‌كى گشتى زه‌وییه‌كان به‌رده‌ڵان و له‌وه‌ڕگا و كشتوكاڵین. رزگار محه‌مه‌د، ئه‌ندامى په‌رله‌مانى كوردستان ده‌ڵێت: له گه‌رمیان و به تایبه‌ت قه‌زاى كه‌لار پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى زۆر به‌ربڵاوه و ئه‌و رێگرییه‌ش كه لێره هه‌یه له هیچ ناوچه‌یه‌كى دیكه‌ى كوردستان نیه. وتیشى: تاوه‌كو ساڵى 2016 و 2017 دروست كردنى باخ و هه‌ڵكه‌ندنى بیر رێگه پێدراو بو كه له 20 دۆنم كه‌متر بێت، به‌ڵام دوابه‌دواى ئه‌وه و به‌پێى یاساى ژماره 3ى ساڵى 2018 قه‌ده‌غه كرا، ئێستاش كه حاڵه‌ته‌كه زیادیكردوه چه‌ندین جار داوامان كردوه چ له رێگه‌ى په‌رله‌مانه‌وه بێت چ له ڕێگه‌ى ئیداره‌ى گه‌رمیانه‌وه رێگه چاره‌یه‌ك بۆ ئه‌مه بدۆزرێته‌وه، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا نه‌كراوه. 2. زیاده‌ڕەوى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى له ناحیه‌كان له نێو ناحیه‌كانى سنورى گه‌رمیان ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا یه‌كێكه له‌و ناحیه‌یانه‌ى كه سه‌رپێچى زۆرى تێدا تۆماركراوه، كه به‌وته‌ى به‌رێوبه‌رى ناحیه‌كه له‌مساڵدا 28 كه‌یسیان هه‌بوه. رامیار عه‌بدولڕه‌حمان، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا باس له‌وه‌ده‌كات، ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا گرفتى زیاده‌رۆیی تێدایه و زه‌وییه‌كى زۆرى كشتوكاڵى هه‌یه، جگه له نه‌وت و زۆرینه‌ى گونده‌كانیش له‌سه‌ر رێگان و زه‌وییه‌كانیشیان نرخیان به‌رزه، ئه‌مه یه‌كێكه له هۆكاره‌كان. وتیشى: له ماوه‌ى سێ مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵدا له نێو ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا 28 كه‌یسمان هه‌بوه دراوه‌ته داواكارى گشتى كه زیاده‌ڕه‌وى بوه له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى. پرسى زیاده‌ڕه‌وى له نێو ناحیه‌كان جیاوازى هه‌یه له چاو ناحیه‌یه‌كى دیكه‌دا، به وته‌ى به‌ڕێوبه‌رانى هه‌ندێك له ناحیه‌كان زیاده‌ڕه‌وى به‌شێوه‌یه‌كى كه‌م بونى هه‌یه. سروه محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى رزگارى ده‌ڵێت: «پرسى زیاده‌ڕه‌وى له ناحیه‌ى رزگارى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى كه‌مه، چونكه ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه ده‌كه‌وێته ده‌وروبه‌رى ناحیه‌ى رزگاى سه‌ر به قه‌زاى كه‌لار و ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵایه، ئه‌وه‌ى هه‌یه لادێ دوره ده‌سته‌كانن». وتیشى: كه‌یسى زیاده‌رۆییمان هه‌بوه له لادێكان بوه روخاندومانه و لامان بردوه. به‌هه‌مان شێوه، عەزیز محەمەد، بەڕێوبەری ناحیەی باوەنور دەڵێت: «پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوكاڵیەکان لە ناحیەی باوەنور دەگمەنە بەتایبەت بۆ ئەمساڵ هیچ کەیسیکمان نەبوە لەسەر ئەو پرسە». ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد: پار ساڵ دو کەیسمان هەبوە لە نێو لادێکانی دەوروبەری باوەنور ئەویش لە دادگایە و تاوەکو ئێستا یەکلا نەبوەتەوە، ئەگەرچی بە بڕیارێکی وەزارەتی کشتوکاڵ هەمو ئەو کێشە و گرفتانەی کە لە سنوری ئەو وەزارەت بێت دەچێتەوە لای خۆیان ئەوەی لای ئێمەیە تەنها داواکارییەکان ئاراستەی ئەو بەڕێوبەرایەتیە دەکەین و خۆیان کاری لەسەر دەکەن. هاوكات سەروەت محەمەد ئه‌مین، بەڕێوبەری ناحیەی قۆرەتو دەڵێت: «پرسی زیادەڕەوی لەسەر زەوییە کشتوکاڵیەکان بەوشێوەیە نیە کە باسی لێوەدەکەن، ئیمە کەیسمان نیە، بەپێی یاسای ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠١٨ هەمو دەسەڵاتێک دراوەتە یەکە ئیدارییەکان کە لێپێچینه‌وه بکەن و ئێمە کردومانە». 3. به‌ڕێوبه‌رى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان: زیاده‌ڕه‌وییه‌كان زۆرن پرسى زیاده‌ڕۆى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان سه‌ربارى یاساى تایبه‌ت به‌و پرسه روى له زیاد بون كردوه و به‌پێى ئاماره‌كانى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان رێژه‌كه زۆره. ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: «حاڵه‌تى زیاده‌ڕه‌وییه‌كان جۆرا و جۆرن له باخ و سیاج و خان و دانانى كابینه، بیر و چه‌ند حاڵه‌تێكى دیكه پێكدێت». به‌پێى ئامارێكى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانییه‌كان پرسى زیاده‌ڕه‌وى بۆ سێ مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵ له گه‌رمیان به‌مشێوه‌یه: 4. «زۆربه‌ى زیاده‌ڕه‌ویه‌كان له ده‌وروبه‌رى قه‌زاكانن» ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه ده‌كرێته سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى زیاتر له ده‌وروبه‌رى قه‌زاكانى گه‌رمیانن، چونكه له روى مادییه‌وه نرخێكى زۆرتر ده‌كات وه‌ك له ناحیه‌كان. سامان ئه‌حمه‌د، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كه‌لار ده‌ڵێت: «له قه‌زاى كه‌لار روبه‌رێكى دیاریكراومان نیه وه‌ك ئامار رون بێت كه چه‌ند زیاده‌ڕه‌وى كراوه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى هه‌یه زیاتر كه‌وتوه‌ته ئه‌م شوێنانه: (سه‌ر رێگه‌ى به‌رلوت، سه‌ر رێگه‌ى سه‌ید خه‌لیل، زه‌وى به‌گزاده‌كان له سه‌ر رێگه‌ى كه‌لار-رزگارى و سه‌ر رێگه‌ى پشتێنەیی سێ به ئاراسته‌ى گرده‌گۆزینه). له‌باره‌ى قه‌باره‌ى زیاده‌ڕه‌وییه‌وه، عه‌لى عه‌باس، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كفرى باس له‌وه ده‌كات: روبه‌رێكى كه‌ممان هه‌یه زیاده‌ڕه‌وى كراوه‌ته‌سه‌رى و ئێمه وه‌ك كفرى سێ جێگه‌‌مان هه‌یه: (ناوه‌ندى شارى كفرى، دێى ئیمام محه‌مه‌د و كه‌رتى 15ى شار). وتیشی: به تایبه‌ت كه‌رتى 16ى شار سه‌ر به ناحیه‌ى جه‌باره‌یه و زه‌وییه‌كى به‌رفراوانه دێت تاوه‌كو نزیكى قه‌زاى كفرى و هه‌موشى كشتوكاڵیه، كاتى خۆى ده‌سه‌ڵاتمان به‌سه‌ره‌وه نه‌بو كۆنوسمان كرد تاوه‌كو بازگه‌ى كفرى كه هێزى ئاسایشى تێدایه و له‌وه به‌دوا ناتوانین هیچ لێپێچینه‌وه‌یه‌ك بكه‌ین. 5. زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان ته‌نها دروستكردنی باخ نیه ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى باس له‌وه ده‌كات ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى هه‌ن له باخ و ڤێلادا نه‌ماوه‌ته‌وه، به‌ڵكو سه‌رى كێشاوه بۆ دانانى به‌نزینخانه و پرۆژه‌ى بازرگانى، یه‌كه ئیدارییه‌كانیش ئه‌وه ره‌ت ده‌كه‌نه‌وه. كه‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «پرسى زیاده‌ڕه‌وى ته‌نها له باخ و سیاجكردن و لێدانى بیر نه‌ماوه‌ته‌وه، به‌ڵكو له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى به‌نزینخانه و شوێنى بازرگانیش دروست كراوه، له دژى دروستكردنى شوێنى بازرگانى سكاڵامان كردوه و به‌دواداچونمان هه‌بوه». ده‌شڵێت: ته‌نانه‌ت حزبه‌كانیش زیاده‌ره‌وییان كردوه و مه‌ڵبه‌ندى گه‌رمیانى یه‌كێتى و لقى گه‌رمیانى پارتى له‌سه‌ر زه‌وى كشتوكاڵى زیاده‌ره‌وییان كردوه، ئه‌مه‌ش لاوازى یه‌كه ئیدارییه‌كانه كه چاوپۆشى له‌و بابه‌ته ده‌كه‌ن و كه‌مته‌رخه‌م بون. له هه‌مان كاتدا، شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له گه‌رمیان، جه‌خت له‌وه‌ده‌كاته‌وه: كاره‌كان له دروستكردنى باخ و ڤێلا نه‌ماوه‌ته‌وه، به‌ڵكو سه‌رى كێشاوه بۆ پرۆژه‌ى بچوك بچوكى بازرگانی. «پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه‌ك كشتوكاڵیه‌كان كه باسى لێوه ئه‌كرێت وه‌ك مۆڵه‌تدان به به‌نزینخانه‌كان بۆ ماوه‌ى 2 ساڵه راگیراوه، ئێمه زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كانیشمان دو جۆرن گرێبه‌ست و تاپۆ، ئه‌وه رونه بۆ تاپۆكان چى ده‌كرێت له‌سه‌رى، بۆ گرێبه‌سته‌كانیش هه‌رچى كرابێت به‌ناوى ئه‌و كه‌سه‌وه كراوه كه گرێبه‌سته‌كه‌ى هه‌یه». شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار واى وت. 6. قه‌باره‌ى كڕین و فرۆشتن به زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كانه‌وه به‌پێى یاسا كڕین و فرۆشتن كردن به زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كانه‌وه رێگه‌پێدراو نیه به‌تایبه‌ت ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه گرێبه‌ستى كشتوكاڵیان هه‌یه، كه‌چى تاوه‌كو ئێستا ئه‌و گرفته چاره‌سه‌ر نه‌كراوه و به ئاشكرا نوسینگه تایبه‌ت و له رێگه‌ى تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانه‌وه ئه‌و كاره ده‌كه‌ن. شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له گه‌رمیان، باس له‌وه ده‌كات: «كڕین و فرۆشتن به زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كانه‌وه یه‌كێكى تر له‌و گرفته‌ى كه هه‌یه له ئێستادا، به دۆنم لێى ئه‌فرۆشرێت كه خانوشى تیایه، زه‌ویمان هه‌یه كشتوكاڵیه و گرێبه‌ستى هه‌یه له‌نێوان حكومه‌ت و هاوڵاتى و كڕین و فرۆشتنى پێوه كراوه، له كاتێكدا ده‌بێت ئه‌مه پێشگیرى لێبكرێت و لێپیچینه‌وه بكرێت». ئه‌ندامێكى په‌رله‌مانى كوردستان گرانى نرخى زه‌ویه كشتوكاڵییه‌كان به هۆكار ده‌زانێت بۆ زیادبونى زیاده‌ڕۆى له‌سه‌ر ئه‌و زه‌وییانه. عوسمان کەریم، ئەندامی لیژنەی کشتوکاڵ لە پەرلەمانی کوردستان دەڵێت: «بەهۆی بەرزی نرخی زەوییە کشتوکاڵیەکان نەک لە گەرمیان بەڵکو لە هەرێمی کوردستان کراون بە ئامانج، و زیادەڕەوی لەسەر ئەو زەوییانە بەردەوامی هەیە، لە کاتێکدا بە پێی یاسا نابێت بە هیچ شێوەیەک لەسەر زەوی کشتوکاڵی هیچ شتێک دروست بکرێت». وتیشی: یەکێک لەهۆکارەکان دابەشنەکردنی زەوییە بەسەر هاوڵاتیان کە وایکردوە ئەم حاڵەتە پەرە بسێنێت، وەک پەرلەمان زۆر جەختمان لەوە کردوەتەوە کە زەوی دابەش بکرێت، چونکە ئەم زیادەڕەوییان زیانێکی زۆری بە زەوی کشتوکاڵی گەیاندوە. له به‌رامبه‌ردا، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار رایگه‌یاند: «به‌پێى یاسا كڕین و فرۆشتن رێگه پێدراو نیه بۆ ئه‌و زه‌وییانه‌ى كه گرێبه‌ستى كشتوكاڵییان هه‌یه، چه‌ندینجار به‌رێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان كۆبونه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته كردوه، به‌ڵام ئه‌مه بۆ ئه‌و زه‌وییانه‌ى كه تاپۆن رونه چۆن مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌كرێت». ئەگەر چی كڕین و فرۆشتن كردن به زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كانه‌وه به پێى یاسا رێگه‌پێدراو نیه، له هه‌مان كاتدا ئه‌و كاره به‌رده‌وامى هه‌یه. شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان هێما بۆ ئه‌وه كرد: «كڕین و فرۆشتن به‌هیچ شێوه‌یه‌ك رێگه پێدراو نیه به‌پێ یاسا به‌تایبه‌ت بۆ ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه گرێبه‌ستیان هه‌یه، ئه‌وه‌ى ده‌كرێت ژێربه‌ژێره، وه‌ك به‌ڵگه هیچت ده‌ست ناكه‌وێ، چونكه هیچت پێ ناڵێت جوتیاره‌كه و ئه‌وه‌شى كه ئه‌یكڕێت». سه‌باره‌ت به سزاكانى ئه‌م مامه‌ڵه‌كردنه وتیشى: لێپێچینه‌وه به به‌ڵگه ئه‌كرێت چه‌ندین شوێن و نوسینگه‌مان داخستوه له‌گه‌ڵ قایمقامیه‌ت، ئاگاداریش كراونه‌ته‌وه و بانگه‌واز نه‌كه‌ن بۆ كڕین و فرۆشتن به‌و زه‌وییانه‌وه. 7. زیاده‌ڕەوى كردنه سه‌ر له‌وه‌ڕگا به‌شێك له‌و زه‌ویانه‌ى كه زیاده‌ڕۆى كراوه‌ته سه‌ر زه‌وى له‌وه‌ڕگایه، به‌ڕێوبه‌رى دارستان و پاوانى گه‌رمیانیش باس له‌وه ده‌كات كه چه‌ندین كه‌یسیان هه‌یه له دادگایه. ره‌شید به‌كر، وتی: «ئه‌و زیاده‌ڕه‌ویانه‌ى كه هه‌ن له‌سه زه‌وى له‌وه‌ڕگا زیاتر له لادێكانن و بۆ ئه‌مساڵ كه‌یسێكمان هه‌بوه، له ساڵانى رابردوش چه‌ندین كه‌یسمان هه‌بوه دراوه‌ته دادگا». باسى له‌وه‌شكرد: ئێمه له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نى گوند و هاوڵاتیانه‌وه ئاگادار ده‌كرێینه‌وه بۆ حاڵه‌تێكى له‌و شێوه‌یه. 8. نه‌بونى تاپۆ به وته‌ى ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى له ته‌واوى گه‌رمیان %90ى ئه‌و باخ و ڤێلانه‌ى كه دروست كراون به زیاده‌ڕه‌وى كراوه. كه‌ریم عه‌لى ئاماژه‌ى به‌وه‌كرد: سیاجكردن رێنماى خۆى هه‌یه و لێدانى بیریش به‌هه‌مان شێوه، كه‌چى له ساڵى 2018ـه‌وه هیچ مۆڵه‌تێك بۆ بیر نه‌دراوه، ئه‌و هه‌مو بیره‌ى كه دروست كراوه هه‌موى به نایاسایی كراوه كه ژماره‌یان له هه‌زار تێپه‌ڕى كردوه. ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانی، ده‌شڵێت: %90ى ئه‌و باخ و ڤێلانه‌ى كه دروست كراون نایاسایین. سێیه‌م: كێشه یاساییه‌كان 1. یاساى زیاده‌ڕه‌وى و گرفته‌كانى به‌پێى (قرار مجلس قیاده ثوره)، كه له سه‌رده‌مى رژێمى به‌عس ده‌ركراوه له بڕیاری ژماره‌ى 53ى ساڵى 1984 رێگه‌ى به جوتیار داوه ئه‌وه‌ى كه گرێبه‌ستى هه‌یه له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان باخ و به‌روبومى كشتوكاڵى ئه‌كات، ده‌توانێت خانو دروست بكات به مه‌رجێك له 300 مه‌تر زیاتر نه‌بێت و روبه‌رى زه‌ویه‌كه‌شى له 15 دۆنم كه‌متر بێت. له بریارى ژماره 1488ى ساڵى 1985 هه‌ستان به دیاریكردنى روبه‌رى ئه‌و زه‌ویانه‌ى كه هه‌ن چۆن خانوى له‌سه‌ر دروست بكرێت، به جۆرێك خشته‌یه‌كى دیاریكراوى بۆ دانرا كه : له 4 بۆ 5 دۆنم زه‌وى ده‌توانرێت خانویه‌كى 240 مه‌ترى له‌سه‌ر دروست بكرێت و له 3 دۆنم بۆ كه‌متر له 4 دۆنم ده‌توانرێت خانویه‌كى 180 مه‌ترى دروست بكرێت، له 2 دۆنم بۆ كه‌متر له 3 دۆنم ده‌توانرێت خانویه‌كى 120 مه‌ترى دروست بكرێت و كه‌متر له 2 دۆنم ده‌توانرێت خانویه‌كى 100 مه‌ترى دروست بكرێت. به بڕیارى ژماره 297ى ساڵى 1987 كه تایبه‌ته به زه‌وییه تاپۆكانى كشتوكاڵى كه ده‌توانێت خانو بۆ خۆى و مناڵى دروست بكات به بێ گوێدانه بڕیارى ژماره 1488ى ساڵى 1985. ئه‌م بڕیارانه تاوه‌كو ساڵى 2017 له هه‌رێمى كوردستان كارى پێكراوه، له عێراق ئه‌م بڕیارانه وه‌ك یاسا مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ كراوه. به‌ڵام دوابه‌دواى ده‌رچواندنى یاساى ژماره 3ى ساڵى 2018 ته‌واوى ئه‌و بڕیارانه‌ى حكومه‌تى عێراقى راگیرا، به‌پێى وته‌ى یاساناسان ئه‌م یاسایه دروستكردنى باخ و ڤێلاى له‌گه‌ڵ جوتیارێك كه خه‌ریكى كار و به‌روبومى كشتوكاڵیه به‌یه‌ك چاو سه‌یركردوه و هیچ رێگه‌یه‌كى بۆ جوتیار نه‌هێشتوه‌ته‌وه. 2. «یاسایى زیاده‌ڕه‌وى ده‌رگاكانى به‌ڕوى جوتیاراندا داخستوه» به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا باس له‌وه‌ده‌كات له‌به‌ر ئه‌وه‌ى یاسایى ژماره 3ى ساڵى 2018 كه تایبه‌ته به پرسى زیاده‌ره‌وى، وه‌زاره‌تى شاره‌وانى پێشنیارى كردوه و كراوه به یاسا رۆڵى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ تێیدا ونه و ره‌چاوى زه‌وى كشتوكاڵیه‌كانیان نه‌كراوه. رامیار عه‌بدولره‌حمان، ده‌شڵێت: هه‌مو ده‌رگاكان به‌روى جوتیاراندا داخراوه و به‌ناچارى په‌نایان بردوه‌ته به‌ر زیاده‌ڕۆى، ته‌نانه‌ت هیچ رۆڵێكیان بۆ به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵ و به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌كان نه‌هێشتوه‌ته‌وه. به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا، وتیشى: له یاساكه‌دا هیچ مه‌رجێك بۆ جوتیار دانه‌نراوه كه بڵێت به‌م مه‌رجانه ده‌توانێت خانویه‌ك دروست بكات، ته‌نها باسى گرتن و روخان و ناردنى بۆ دادگا ده‌كات، ئه‌مه له كاتێكدا له سه‌رده‌مى به‌عس و پێش ئه‌م یاسایه كۆمه‌ڵێك رێنماى هه‌بو ئه‌گه‌ر كه‌سێك 2 دۆنم زه‌وى هه‌بێت رێگه‌ى ئه‌درا خانو دروست بكات، به‌ڵام به‌مه‌رجێك جوتیار بێت، كه‌چى ئێستا بۆ سیاج ده‌بێت 5 دۆنم بێت بۆ لێدانى بیریش 20 دۆنم بێت. 3. بڕیارێكى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران پرسى رێكخستنه‌وه‌ى زیاده‌ڕه‌وییه‌كانى زه‌وى كشتوكاڵى راده‌گرێت پرسى رێكخستنه‌وه‌ى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان له ماوه‌كانى رابردو هه‌نگاوى بۆ نراوه و بڕیارى تایبه‌تیشى له‌و باره‌وه بۆ ده‌رچێنراوه، به‌ڵام به بڕیارێكى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران ئه‌و رێكخستنه‌وه‌یه راگیراوه. شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «وه‌ك خۆمان ئه‌م گرفته‌مان گه‌یاندوه به وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ داواش كرا كۆبونه‌وه‌یه‌كى گشتگیر بكرێت بۆ رێكخستنه‌وه و چاره‌سه‌ركردن و زانینی ئه‌وه‌ى ئه‌و رێكارانه چین، پێشتر به رێنماییه‌ك ئه‌وه‌مان رێكخسته‌وه كه ساڵى 2017 ده‌رمان كرد بۆ ئه‌وه‌ى جوتیار كه بیه‌وێت زه‌وییه‌كى كشتوكاڵى هه‌بێت رێگه بدرێت خانویه‌كى نۆرماڵ دروست بكات». وتیشى: به‌ڵام دوابه‌دواى ئه‌وه نوسراوێكمان بۆ هات له ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانه‌وه كه كار به‌و رێنماییه نه‌كه‌ین و ئه‌مه‌ش بۆ خۆى گرفتى بۆ دروست كردین و پێش ده‌رچونى یاساى ژماره 3ى ساڵى 2018 بو. 4. «پێویسته یاساكه هه‌موار بكرێته‌وه» بۆ روبەڕوبەنەوەی پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان لە گەرمیان چالاکوانان و ئەندامانی ئەنجومەن و پەرلەمانتاران باس لەوە دەکەن ئەو یاسایەی کە تایبەتە بە پرسی زیادەڕەوی لەسەر زەوی و زار و موڵکی گشتی پێویستە هەموار بکرێتەوە. یاسای ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠١٨ کە تایبەتە بە پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەویزار و زەوییە کشتوکاڵیەکانیش، باس لەوە دەکرێت ئەم یاساییە هۆکارێکە بۆ زیادبونی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان، چونکە وەک باس دەکرێت یاسایەکی توندە و پێویستە هەموار بکرێتەوە. کەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەلێت: «یاسای ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠١٨ کە تایبەتە بە پرسی زیادەڕەوی یاسایەکی توندە بە تایبەت بۆ جوتیار کە پێویستە هەموار بکرێتەوە و لە پەرلەمانەوە کاری لەسەر بکرێت، چونکە هیچ رێگەیەکی نەهێشتوەتەوە بۆ جوتیار ئەمەش وایکردوە پەنا ببرێتە بەر زیادەڕەوی». رامیار عه‌بدولره‌حمان، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا، وتى: «چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌یه ئه‌م یاسایه هه‌موار بكرێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى هه‌ناسه‌یه‌ك بدات به جوتیار، چونكه جوتیارى وامان هه‌یه له‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌كانى له وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵ خه‌ڵاتى نمونه‌ى جوتیارى پێدراوه كه‌چى 20 كرێكار ئیشى بۆ كردوه كه باران باریوه نه‌یزانیوه چیبكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نه‌بتوانیوه خانویه‌ك دروست بكات، به‌جۆرێك ئێستا واى لێهاتوه هه‌ر كه‌سێك یاسا جێبه‌جێ بكات رێگه‌ى نادرێت. چواره‌م: رێكاره‌كان و لێپێچینه‌وه 1. به‌دواداچونه‌كانی یه‌كه ئیدراییه‌كان له پرسى زیاده‌ڕه‌وى شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له گه‌رمیان، ده‌ڵێت: «له گه‌رمیان به گشتى پرسى زیاده‌ڕوى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان بونى هه‌یه، به‌تایبه‌ت قه‌زاى كه‌لار رێژه‌كى زۆزه، به‌ڵام ئه‌مه بۆ كفرى كه‌مه چونكه ناوچه‌یه‌كى پیشه سازى نیه، وه هۆكارى ئه‌مه‌ش كه‌مته‌رخه‌مى حكومه‌ته لهبهرامبهر ئه‌مه‌ى كه هه‌یه، چونكه ئه‌گه‌ر یاسا جێبه‌جێبكات له بونى ئه‌م دیارده‌یه ئێستا به‌و شێوه‌یه نه‌ئه‌بو، وه به‌دواداچونیان نیه، له كاتێكدا ده‌بێت ساڵانه داتاى لابێت تا بزانن چه‌ند زه‌وى كشتوكاڵى بۆ مه‌به‌ستى كشتوكاڵى به‌كارئه‌هێنرێت». له به‌رامبه‌ردا، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار رونیكرده‌وه: «له پرسى زیاده‌ڕوه‌ى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان كه‌مته‌رخه‌مى نیه به ته‌حه‌داوه، نوسراوێكى لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان نیه هاتبێته لامان و كارمان له‌سه‌ر نه‌كردبێت، به‌ڵام ئێمه گرفتى كه‌مى كارمه‌ندى پۆلیسمان هه‌یه له‌گه‌ڵ پێداویستیه‌كانیان». وتیشى: پێشتر نوسراومان ئاراسته‌ى وه‌زاره‌تى ناوخۆ كردوه كه كارمه‌ند و پێداویستى و بودجه‌ى پێویست ته‌رخان بكات بۆ ئه‌م بابه‌ته، به‌ڵام نه‌كراوه، ئه‌گه‌ر بته‌وێت كۆنترۆڵى ئه‌و بابه‌ته بكه‌ى پێویستت به چوار بنكه ئه‌بێت به‌س له سنورى قه‌زاى كه‌لار و لانیكه‌م پێویستت به 70 پۆلیس ئه‌بێت، بۆیه به‌م ئیمكانیه‌ته‌ى كه ئێستا هه‌یه پێموانیه كۆنترۆڵ بكرێت. هاوكات سیروان شوکر، قایمقامی قەزای کفری وتی: «ئێمە بەردەوام بەدواداچونمان هەبوە بۆ پرسی زیادەڕەوی لە سنوره‌كه، لێپێچینه‌وه‌مان کردوە لەسەر ئەم پرسە لە ماوەی کەمتر لە ٢٤ کاتژمێر ٨ فەرمانم دەرکردوە تایبەت بە زیادەڕەوی کە هەبوە لە سنورەکە». «پرسى زیاده‌ڕه‌وى زیادى كردوه بوه به دیارده و كۆنترۆڵكردنیشى ئاسان نیه، چونكه كارمه‌ندمان كه‌مه و یه‌كێكه له گرفته‌كان، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌وه‌نده‌ى هاوڵاتیان بۆ مه‌به‌ستى تایبه‌ت و گه‌شتیارى باخ دروست ده‌كه‌ن ئه‌وه‌نده بۆ كارى جوتیارى نیه». شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان وا ده‌ڵێت. 2. زیاده‌ڕەوى لهبهرامبهر پێدانى به‌رتیل ئه‌وه‌ى جێگه‌ى سه‌رنجه به به‌رده‌وامى لایه‌نه‌په‌یوه‌ندیداره‌كان باس له رێگرى له دروستكردنى باخ ده‌ده‌ن، به‌ڵام دروستكردنى باخیش به‌رده‌وامه و رۆژانه باخى نوێ و له نێو باخه‌كانیشدا بیناى نوێ دروست ده‌كرێن. به پێى ئه‌و به‌دواداچونانه‌ى یه‌كه‌ى چاودێرى ئه‌نجامى داوه له‌باره‌ى شێوازه‌كانى دروستكردنى باخ و ئه‌و زیاده‌ڕۆیانه‌ى ده‌كرێنه سه‌ر زه‌ویه‌ى كشتوكاڵیه‌كان باس له‌وه ده‌كرێت به رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ لایه‌نه په‌یوه‌ندیدار و چاودێره‌كان یاخود به پێدانى به‌رتیل ئه‌و كارانه ده‌كرێن. هه‌روه‌ك باس له‌وه‌شده‌كرێت: لە نێو هێزە ئەمنیەکان هه‌بوه نزیکه‌ى 10 هه‌زار دۆلاری وەرگرتوە، هاوكات باس له وه‌رگرتنى زه‌وى ده‌كرێت بۆ سیاجكردنى باخ. یه‌كێكى دیكه له‌و كه‌سانه‌ى خاوەن باخن و نەیویست ناوی بڵاوبکرێتەوە و ناوی پارێزراوە لەلای یەکەی چاودێری حکومەتی خۆجێی گەرمیان هێمای بۆ ئەوە کرد: «دروستکردنی سیاج و بیر بە یاسای رێگە نادەن زۆر هەوڵمان لەگەڵ دا، بە جۆرێک بیرەکەمان بە نایاسایی کرد کە ٥٠ مەترە بۆ هەر مەترێک ١٠٠ دۆلارمان دا واتا کۆی گشتی ٥٠ وەرەقە بو، ئەمە بە تەنسیق کردمان و لیژنەکە نەهات بۆ سەیری، ئەمە لە کاتێکدا بۆ هەر مەترێکی بیرێکی یاسای ١٣ دۆلارە». وتیشی: بۆ سیاجی باخەکەمان و دانانی کابینەکەش بە واستە کردمان و وەرەقەمان هێنا لە لیژنەی شارەوانیەوە بۆ دانانی کابینەکە لیژنەکە خۆی هاتە سەری و شوێنمان دیاری کرد. له به‌رامبه‌ردا، ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: «ئه‌وه‌ى ده‌وترێت له‌سه‌ر لیژنه‌ى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان هه‌موى تۆمه‌ته كه باس له‌وه ده‌كرێت به‌رتیلیان وه‌رگرتبێت، چونكه ئه‌گه‌ر وایه ده‌توانن بێن و سكاڵا بكه‌ن». باسى له‌وه‌شكرد: له ماوه‌ى 3 مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵدا كه ده‌ست به‌كاربوم ده‌ستمان گرتوه به‌سه‌ر 9 ئامێرى هه‌ڵكه‌ندنى بیردا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پرسى زیاده‌ڕه‌وى هه‌یه به‌تایبه‌ت له بیره‌كاندا، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئامێرى بێده‌نگ هه‌یه و ئه‌چینه سه‌ر شوێنه‌كه نازانیت كه له كاردایه و له نێو ژورێك دایان ناوه، هه‌ر بۆیه مه‌گه‌ر كه‌سێك زانیاریمان پێبدات ئه‌و كات بزانین. جه‌ختى له‌وه كرده‌وه: «ته‌حه‌دا ئه‌كه‌م» له‌وه‌ته‌ى ده‌ست به‌كاربوم كه‌سێك مه‌ترێك بیرى كه‌ندبێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زوزو لیژنه‌كان ئه‌گۆڕم له ماوه‌ى ئه‌م سێ مانگه 3 جار گۆڕانكاریم تێیاندا كردوه. هاوكات، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار وتى: «له پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن ئاگادار نیم، هه‌ر زانیارییه‌ك هه‌یه و هاوڵاتى هه‌یبێت ده‌توانن بێن و پێمان بڵێن». سه‌باره‌ت به پرسى به‌رتیل وه‌رگرتن به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى گه‌رمیانیش هه‌مان بۆچونى هه‌یه و ده‌ڵێت: تاوه‌كو ئێستا ساخ نه‌بوه‌ته‌وه و ته‌نها ده‌نگۆیه. به‌هه‌مان شێوه قائیمقامى كفرى، سەبارەت بە پرسی بەرتیل وەرگرتن هێمای بۆ ئەوەکرد: لەسەر ئەو بابەتە لەگەڵ بەڕێوبەری لیژنە ئەمنیەکە بەدواداچونمان کردوە بەو شێوەیە نیە کە باسی لێوەدەکرێت، رەنگە کەمتەرخەمی کرابێت، بەڵام بەو رادەیەش نیە. سه‌روه‌ت محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى قۆره‌تو سەبارەت بە پرسی بەرتیل وەرگرتن بۆ دروست کردنی سیاج یاخود لێدانی بیری ئیرتیوازی باسی لەوەکرد: هەر هاولاتیەک بەڵگەیەکی لایە بابیهێنێت، ئەگەر لەو کاتەدا لێپێچینه‌وه‌مان نەکرد ئەوە ئەگەیەنێت کە ئیمەش هاوبەشبین، بەڵام شتی وا نیە بە بەردەوامی لیژنەی پۆلیسی شارەوانیەکان لە کاردان بۆ ئەو بابەتە. 3. جیاوازی دەکرێت لە نێوان هاوڵاتیان بۆ زیادەڕەوی لە زەوییە کشتوکاڵیەکان هاوڵاتیان جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه له پرسى زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان جیاوازى ده‌كرێت له نێوانى كه‌سانى ده‌سه‌ڵاتدار و كه‌سانى بێده‌سه‌ڵات، بۆیه په‌نا ده‌برێته به‌ر رێكارى نایاسایى. به‌پێى یاساى ژماره 3ى ساڵى 2018 كه تایبه‌ته به پرسى زیاده‌ڕه‌وه‌ى له بونى هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك كه‌سى به‌رامبه‌ر ئاگادار ده‌كرێته‌وه كه زیاده‌ڕه‌وییه‌كه‌ى لابدات، ئه‌گه‌ر نا به نوسراو ئاراسته‌ى یه‌كه ئیدارییه‌كان ده‌كرێت كه له ماوه‌ى 48 كاتژمێردا ده‌بێت بروخێندرێت، ئه‌گه‌ریش رێگرى كرد ئه‌وه ده‌درێت به دادگا. له به‌رامبه‌ردا، ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: «شتێك نیه به‌ناوى جیاوازیى كردن له لاى ئێمه، چونكه به‌پێى یاسا و رێنماى كارده‌كه‌ین، دواتر به نوسراو لایه‌نى په‌یوه‌ندیدارمان ئاگاداركردوه‌ته‌وه له هه‌ر زیاده‌ڕه‌وییه‌ك كه لێپێچینه‌وه نه‌كه‌ن وه‌ك پێویست ئه‌وه له ده‌سه‌ڵاتى ئێمه‌دا نیه، كه‌یسیشمان هه‌یه دراوه‌ته داواكارى گشتى». جیاوازى كردن له نێوان هاوڵاتیان له پرسى زیاده‌ڕه‌وى قسه‌ى زۆرى له‌سه‌ره به جۆرێك به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌یه‌ك ده‌ڵێت جیاوازى هه‌یه له نێوان هاوڵاتیان. رامیار عه‌بدولڕه‌حمان، به‌ڕێوبه‌رى ناحیه‌ى سه‌رقه‌ڵا وتى: «به‌ڵێ جیاوازى هه‌یه له نێوان دروستكردنى باخ و زیاده‌ڕه‌وى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان به‌جۆرێك ته‌داخولات هه‌یه و كێشه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى هه‌بوه، له ئێستادا بوه به گه‌وره‌ترین كێشه بۆ یه‌كه كارگێڕییه‌كان، به‌م بارودۆخه و به‌م یاسایه‌ى كه هه‌یه ناتوانرێت كۆنترۆڵى ته‌جاوزات بكرێت. هاوكات، كه‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانی هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «پرسى جیاوازى كردن له زیاده‌ڕوى به‌ڵێ هه‌یه، به جۆرێك به‌رپرسى وا هه‌یه لیژنه ئه‌منیه‌كه هه‌ر ناتوانێت سه‌یرى سیاجى باخه‌كه‌ى بكات، خه‌ڵكى وا هه‌یه سیاجى كردوه و خانوى كردوه و بیرى كردوه و ته‌نانه‌ت لیژنه ئه‌منیه‌كه هه‌ر ناتوانێت برۆن سه‌ردانیشى بكه‌ن، كه‌چى فه‌قیرێكیش كه ده‌سه‌ڵاتى نیه خانویه‌ك بكات شه‌ش جار بۆى ئه‌ڕوخێنن». شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له گه‌رمیان هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «به‌ڵێ جیاوازییه‌كى زۆر هه‌یه له نێو چینه‌كان به‌جۆرێكه هاوڵاتى هه‌یه ده‌سه‌ڵاتى نیه و بلۆكێكى داناوه دونیایان به‌سه‌ردا هێناوه، هه‌شه باخ و ڤێلاشى دروست كردوه ئه‌گه‌ر حكومه‌ت خۆى چاوپۆشى لێنه‌كات چۆن ئه‌توانێت ئه‌وه بكات». له به‌رامبه‌ردا، شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار رایگه‌یاند: «شتێك نیه به ناوى جیاوازى كردن له نێوان هاوڵاتیان له پرسى زیاده‌ڕه‌وى و گوێمان به‌وه نه‌داوه كه كێیه و كێ نیه، ئه‌وه‌ى هاتبێته لامان دراوه‌ته داواكارى گشتى و ئیجرائاتى یاسایش كراوه ئاماره‌كان ده‌رخه‌رى ئه‌وه‌ن». هاوكات، عه‌لى عه‌باس، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵى كفرى ده‌ڵێت: شتێك نیه به ناوى جیاوازى كردن له نێوان هاوڵاتیان، به‌ڵكو به پێى یاسا لێپێچینه‌وه ده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌و لێپێچینه‌وه‌یه لاى ئێمه نیه. سیروان شوکر، قائیمقامى كفرى جەختی لەوەکردەوە: بەپێی یاسای زیادەڕەوی کاریان کردوە و شتێک نیە بە ناوی جیاوازی کردن هەر کەیسێک هاتبێتە بەردەستمان دراوەتە دادگا. 4. كێ به‌رپرسه له ئه‌نجامنه‌دانى لێپێچینه‌وه‌كان؟ به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان ده‌ڵێت: یه‌كه ئیدارییه‌كان به‌رپرسن له‌ئه‌نجامدانى لێپێچینه‌وه ئه‌وه‌ش به پێی یاسایى ژماره 3ى ساڵى 2018. شادیه حسێن، باس له‌وه‌ده‌كات: «نوێنه‌رى لایه‌نه‌كانى تر كه په‌یوه‌ندیدارن و ئه‌ندامن له‌و لیژنه‌یه‌ى كه هه‌یه ئه‌ركیان ئاگاداركردنه‌وه‌یه، ئه‌م یاسایه‌ى كه هه‌یه یاسایه‌كى تونده، چونكه كه‌سى زیاده‌ڕۆیكار زیندانى ده‌یگرێته‌وه كه له 3 مانگ كه‌متر نیه هاوكات سزاى مادیشى له‌گه‌ڵه، كه‌یسیشمان هه‌یه لێپێچینه‌وه كراوه و دراوه‌ته دادگاش». وتیشى: به‌پێى ئه‌و یاسایه‌ى كه هه‌یه ده‌بێت داگایه‌كى تایبه‌ت به زیاده‌ڕه‌وییه‌كان له نێو دادگاكانى هه‌رێم دابنرایه، به‌ڵام ئه‌و دادگایه به رونى له‌گه‌ڵمان نیه، دادگایه‌كى راسته‌وخۆ و خێرامان نیه كه شته‌كان یه‌كلابكاته‌وه، هه‌ر بۆیه لێره‌دا بڕگه‌ى دادگاكه لاوازه زیاده‌ڕۆیش له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان زیادى كردوه ئه‌مه یه‌كێكه له هۆكاره‌كان. 5. ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگا: به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵ ده‌سه‌ڵاتى لاوازه باس له‌وه ده‌كرێت سه‌باره‌ت به هه‌ڵكشانى پرسى زیاده‌ڕه‌وه‌ى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان هۆكاره‌كه‌ى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵه، چونكه ده‌سه‌ڵاتى لاوازه لهبهرامبهر ئه‌و بابه‌تى كه هه‌یه، به‌ڕێوبه‌رى كشتوكاڵیش ده‌ڵێت: وه‌كو ئێمه گرفتێك نیه به‌ڵكو یاساى زیاده‌ڕه‌وییه كه كاتى خۆى به‌بێ رۆڵى ئێمه په‌سه‌ند كراوه. كه‌ریم عه‌لى، ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمان هێماى بۆ ئه‌وه‌كرد: «لاوازى ده‌سه‌ڵاتى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى كشتوكاڵى گه‌رمیان یه‌كێكه له خاڵه دیاره‌كان، چونكه هێزى له‌به‌رده‌ست نیه و ناتوانێت هیچ بكات ئه‌وه‌ى ده‌یكات نوسراوێكه و ئاراسته‌ى یه‌كه ئیدارییه‌كان و داواكارى گشتى ده‌كات، به‌ڵام نه‌جوڵێنراوه و نوسراوم لایه وه‌ك پێویست به‌ده‌م سكاڵاكانى كشتوكاڵه‌وه نه‌رۆشتون». به‌هه‌مانشێوه، شه‌ماڵ ره‌ئوف، چالاكوان له گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «كشتوكاڵى گه‌رمیان و قه‌زاكانیش به پلەی یەک به‌رپرسن له‌مه، کە دەبێت به‌رده‌وام به‌دواداچونیان هه‌بێت، و ئیجرائات بكه‌ن لهبهرامبهر ئه‌و ده‌ستدرێژیانه‌ى كه ده‌كرێته سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان، به‌ڵام لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان خۆیان رێگه خۆشكه‌رى ئه‌مه‌ن كه روده‌دات، چونكه یاسا جێبه‌جێ ناكه‌ن و سزاى ئه‌و كه‌سانه نه‌دراوه كه ئه‌و كاره‌یان كردوه». له به‌رامبه‌ردا، شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «ئێمه وه‌ك وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ تێبینیمان له‌سه‌ر یاساكه هه‌یه، چونكه رۆڵى وه‌زاره‌تمان تێیدا ونه، ئه‌م یاسایه وه‌زاره‌تى شاره‌وانیه‌كان پێشنیارى كردوه و ده‌ركراوه، ئێستادا ئه‌م یاسایه جگه له خه‌مه‌كه‌ى هیچى بۆ ئێمه نیه، له دواى ده‌ركردنى ئه‌م یاساشه‌وه زیاده‌ڕه‌وییه‌كان زیادى كردوه، ئه‌گه‌رنا ده‌سه‌ڵاتى ئێمه لاواز نیه». 6. سه‌رپه‌رشتیارى ئیداره‌ى گه‌رمیان: هه‌ر یه‌كه‌یه‌كى ئیدارى چاوپۆشى بكات لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌كرێت كۆى به‌رپرسانى گه‌رمیان جه‌ختله‌وه‌ده‌كه‌نه‌وه كه رێگه نه‌دراوه به زیاده‌ڕۆى له‌سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان، به‌ڵام زیاده‌ڕۆییه‌كانیش به‌رده‌وامن، هاوشێوه‌ى به‌رپرسانى دیكه‌ش سه‌په‌رشتیارى ئیداره‌ى گه‌رمیان جه‌ختله‌وه ده‌كاته‌وه یەکە ئیدارییەکان بەردەوامن لە لێپێچینه‌وه‌کردن بە پێی یاسا. جەلال شێخ نوری، سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان ده‌ڵێت: «سەبارەت بە پرسی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان بەو شێوەیە نیە کە باسی لێوە دەکرێت و لەگەڵ لایەنە ئیدارییەکان چەندین جار کۆبونەوەمان کردوە و جەختمان لە رێکخستنەوە و رێگەگرتن کردوە لەو بابەتە، یەکە ئیدارییەکان بەردەوامن لە لێپێچینه‌وه‌کردنی خۆیان بە پێی یاسای ژمارە 3ی ساڵی 2018». وتیشی: شتێک نیە بە ناوی چاوپۆشی کردن و کەمتەرخەمی کردن لە یاسادا، هەر یەکەیەکی ئیداری چاوپۆشی لە بونی زیادەڕەوی لە سنوری زەوییە کشتوکاڵیەکان بکات ئەوە بەرپرسیار دەبێت لەو بابەتە، پۆسته‌كه‌ى خۆی خراپ بەکارهێناوە و لێپێچینه‌وه‌ى بەرامبەر ده‌كرێت له رێگى لیژنەی تایبەته‌وه. باسی لەوەشکرد: ئەم یاسایەی زیادەڕەوی کە هەیە پێویستە هەموار بکرێتەوە و یاسایەکی تایبەت بە زەوییە کشتوکالیەکان دەربکرێت بۆ ئەوەی جوتیارێک کە خەریکی بەروبومی کشتوکاڵیە بتوانرێت خانویەک یان تەلبەنێک دروست بکات، بۆیە یاساکە توندە. سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیان هێمای بۆ ئەوەشکرد: «پرسی بەرتیل وەرگرتن لەبەرامبەر لێدانی بیر یاخود زیادەڕەوی کە ئەکرێتە سەر زەوییە کشتوکاڵیەکان، هەر هاوڵاتیەک بابەتێکی لەو شێوەیە دەزانێت و بەڵگەی لایە دەتوانێت بۆمان بێنێت تا لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵدا بكه‌ین». پێنجه‌م: مامه‌ڵه‌ى حكومه‌ت له‌گه‌ڵ بیری نایاسایی له زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان 1. حكومه‌ت چۆن مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ بیره نایاساییه‌كان ده‌كات؟ به‌ڕێوبه‌رى ئاوى ژێر زه‌وى گه‌رمیان ده‌ڵێت: له دواى ساڵى 2012 هه‌ر بیرێك به نایاسایى دروست كراوه ناتوانرێت لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ بكرێت. حامد جومعه، به‌ڕێوبه‌رى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ئاوى ژێر زه‌وى گه‌رمیان ده‌ڵێت: «یه‌كێك له‌و كێشانه‌ى كه ڕوبه‌رومان بوه‌ته‌وه ئه‌وه‌یه كه رێنماییه‌كمان نیه له ئێستادا چۆن مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و بیره نایاساییانه بكه‌ین كه هه‌یه». هێماى بۆ ئه‌وه‌شكرد: ئه‌مه له كاتێكدا تا ساڵى 2012 هه‌ر بیرێك به نایاسایى دروست بكرایه ئه‌وه بڕى 750 هه‌زار دینار غه‌رامه ده‌كرا و دواتر مامه‌ڵه‌یان پێده‌كرا و ده‌كرایه یاسایی، له دواى ئه‌و ساڵه‌وه چیتر كارى پێنه‌كرا، دواتر رێنماییه‌كان نوێ كرانه‌وه له ساڵى 2015 كه گۆڕدرا ئه‌و بڕگه‌ى تێدا نه‌بو، هه‌ر بۆیه تاوه‌كو ئێستا رێگه چاره‌یه‌ك نیه بۆ ئه‌و كێشه‌یه. سه‌باره‌ت به‌وه‌ى له گه‌رمیان چ ئالیه‌تێك هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى كه بزانرێت چه‌ن بیر له سنورى گه‌رمیان هه‌ن و دروست كراون، به‌ڕێوبه‌رى ئاوى ژێر زه‌وى گه‌رمیان وتیشى: هیچ ئامێرێکمان نیە بۆ پشکنین کە چەن بیرهەیە له سنوره‌كه، به‌ڵكو ئەوەی هەیە لە هاوڵاتیان زانیاری وەرئەگرین، بۆ نمونە گوندى وەلی هەیه‌ر١٥٠ ماڵی تێدایە بەپێی وتەی هاوڵاتیانی گوندەکە ١٤٠ بیر هەیە، بۆیه به‌و شێوه‌یه مه‌زه‌نده‌مان بۆ كردوه. 2. ژماره‌ى بیره نایاسیه‌كان له گه‌رمیان لە ساڵی (٢٠١٨)ەوە تاوەکو ئێستا هیچ مامەڵەیەکی مۆڵەتدان بە بیری ئیرتیوازی لە گەرمیان نەدراوە، لە دوای ئەو ماوەیە تاوەکو ئێستا چەند بیر هەڵکەندرابێت بەبێ مۆڵەت کراوە، جگە لە دو بیر کە ئەوانیش لە گەڕەکێکی ناحیەی رزگاری و گەڕەکێکی قەزای کەلارە. حامد جومعە، بەڕێوبەری بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێرزەوی گەرمیان وتی: «لە گەرمیان بیری مۆڵەتدار کە هەن تا ئێستا ١٧٣٧ بیرە، بە جۆرێک ١٠٥٨ بیریان هی کشتوکاڵیە». بە وتەی بەڕێوبەری ئاوى ژێر زەوی گەرمیان هیچ ئامارێکی دیاری کراو نیە لە سنورەکە چەند بیری بێ مۆڵەت هەیە، بەڵام مه‌زه‌نده ده‌كرێت به هه‌زار بیرى بێ مۆڵه‌ت. 3. «بیری ئیرتیوازی به پاره دروست ده‌كرێت» ئه‌گه‌رچی حكومه‌ت جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه دروستكردنى بیر راگیراوه و قه‌ده‌غه‌یه، به‌ڵام ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى پارێزگاى سلێمانى ده‌ڵێت لێدانى بیر به‌رده‌وامه و ئه‌م كاره‌ش به پاره ده‌كرێت. کەریم عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەڵێت: «لە نێو زەوی کشتوکاڵی بیری ئیرتیوازی لێدراوە بە نایاسایی لە بەرامبەر پارەیەکی زۆر بە جۆرێک لە ٨ ملیۆن دینارەوە دەست پێدەکات تاوەکو دەفتەریک (10 هه‌زار) دۆلار، ئەمە لە کاتێکدایە ئەگەر لیژنە ئەمنیەکە بیەوێت دەتوانێت لە یەک کاتدا دەست بگرێت بەسەر چەندین ئامێری هەڵکەندنی بیردا، بەڵام نایکەن». وتیشی: بۆ هەر بیرێک مەترێکی بە ١٠ بۆ ١٥ دۆلارە، بەڵام کە نایاساییە بۆ مەترێک ٨٠ دۆلار وەردەگیرێت، هەر بۆیە ئەو زیادەیەی کە وەرئەگیریت بۆ گیرفانی ئەو کەسانەیە کە چاوپۆشی لەو کارە دەکەن و لایەنە پەیوەندیدارەکان ئەخاتە ژێرپرسیارە و خۆیان بون بە بەشێک لە پرۆسەکە. پرسی زیادەڕەوی لەسەر زەوییە کشتوکاڵیەکان ده‌وترێت لە هەڵکەندنی بیردا نەماوەتەوە کە بە بڕێک پارەی زۆر ئەو کارە ئەنجام دەدرێت، بەڵکو لە دروستکردنی خانو و ڤێلاش خۆی دەبینێتەوە، بە جۆرێکە باس لە بونى تیم دەکرێت لە گەرمیان. ئەندامەکەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وتیشی: «کارکردن لە زەوییە کشتوکاڵیەکان تەنها لە لێدانی بیردا نەماوەتەوە کە بە نایاسایی دەکرێت، بەڵکو کار گەشتوەته ئه‌وه‌ى کە خانوش دروست ئەکرێت بە جۆرێک بۆ خانویەک بڕی سێ دەفتەر دۆلاری تێ بچێت ئەوە ئێستا بە تیم ئەیکەن، پێنج دەفتەر (50 هه‌زار) دۆلار وەرئەگیرێت، بۆ ئەم کارەش بەرپرسان و یەکە ئیدارییەکان ئەمە دەزانن و شتێک نیە شاراوە بێت. 4. «بڕیارێكى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران هۆكارى هه‌ڵكه‌ندنى بیرى نایاساییه» هۆکاری دەست بردن بۆ بیری نایاسایی بۆ بڕیارێکی ئەنجومەنی وەزیران دەگەڕێتەوە بە ژمارە (٧٥/٥٧) كه هه‌ڵكه‌ندنى بیر راگیراوە، ئەگەر نا بە یاسا ئەمە قەدەغە نەکراوە. بەڕێوبەری بەڕێوبەرایەتی ئاوی ژێر زەوی، حامد جومعە، دەڵێت: «تاوەکو ئێستا هۆکارەکەی رون نیە بۆچی مۆڵەتدان بە بیر راگیراوە». دەشڵێت: بۆ هەر مۆڵەتی بیرێک حکومەت بە کەشفه‌كه‌یەوە بڕی ١١٥ هەزار دینار وەردەگرێت، ئەمەش بە وەسڵێک راستەوخۆ دەچێتە گەنجینە. به هه‌مان شێوه، شادیه حسێن، به‌ڕێوبه‌رى گشتى كشتوكاڵى گه‌رمیان باسى له‌وه‌كرد: «بۆ ماوه‌ى 2 ساڵه به بڕیاى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران مۆڵه‌ت پێدانى بیر له وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ وه‌رگیراوه‌ته‌وه و براوه‌ته ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران، بۆ ماوه‌ى ساڵێكه نوسراومان ناردوه بۆ مۆڵه‌تى بیر نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه، بۆچى ئه‌مه كراوه رون نیه، له كاتێكدا جوتیار پێویستى به بیره». 5. حكومه‌ت چی كردوه بۆ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنى ئامێره‌كانی بیرهه‌ڵكه‌ندن؟ بەڕێوبەری ئاوى ژێرزەوی گەرمیان باسی لەوه‌ده‌كات: لە ماوەی ساڵی رابردودا دەست گیراوە بە سەر ١٨ ئامێری هەڵکەندنی بیردا، لە ئەمساڵیشدا ٤ ئامێری دیکە لەگەڵ دو دانەی تر کە بە رەسمی نەهاتوەتەوە لای ئێمە، هەمو ئامێرەکان کە ژمارەیان ٢٤ دانەیە لە گەراجی شارەوانی دانراون، کە لەلایەن لیژنەی ئەمنی شارەوانیەکانەوە دەستی بەسەرا گیراوە. ئه‌مه له كاتێكدایه به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان باس له‌وه ده‌كات كه پار ساڵ ته‌نها (7) ئامێرى هه‌ڵكه‌ندنى بیر ده‌ستى به‌سه‌ردا گیراوه. ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان وتى: «له ماوه‌ى پار ساڵدا له گه‌رمیان ته‌نها 7 ئامێرى هه‌ڵكه‌ندنى بیر ده‌ستى به‌سه‌ردا گیراوه، بۆ سێ مانگى سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵیش 9 ئامێر بوه». 6. چاره‌نوسی ئامێره ده‌ستبه‌سه‌ردا گیراوه‌كان ئه‌و ئامێرانه‌ى كه ده‌ستى به‌سه‌ردا ده‌گیرێت كه به نایاسایی بیرى ئیرتوازى پێهه‌ڵده‌كه‌ندرێت رون نیه چى لێ ده‌كرێت له‌لایه‌ن یه‌كه ئیدارییه‌كانه‌وه. ئاكۆ عومه‌ر، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: ئه‌و ئامێرانه‌ى هه‌ڵكه‌ندنى بیر كه ده‌ستى به‌سه‌ردا ده‌گیرێت نازانم چى لێده‌كرێت، چونكه له‌لای یه‌كه ئیدارییه‌كان و دادگایه كه یه‌كلاى ئه‌كاته‌وه نازانم موزایده ئه‌كرێت یان ئه‌برێته سلێمانى یان ده‌بڕدرێته‌وه و به‌نرخى ئاسن ده‌فرۆشرێت. سه‌باره‌ت به‌وه‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه ئامێره‌كانیان ده‌ستى به‌سه‌ردا ده‌گیرێت ده‌ناسرێنه‌وه یاخود نا، به‌ڕێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ده‌ڵێت: ئه‌و كه‌سانه‌ى كه ئه‌و كاره ده‌كه‌ن زۆرن و ناسراونه‌ته‌وه و دراونه‌ته دادگا، هێشتا كه‌یسه‌كان یه‌كلا نه‌بوه‌ته‌وه. به‌رێوبه‌رى به‌شى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ره‌تى كردوه باس له‌وه بكات كه ئه‌و ئامێرانه هى كێن. وتیشى: به نوسراو ئاراسته‌ى یه‌كه ئیدارییه‌كانى ده‌كه‌ین و كارى لاى ئێمه نامێنێت. شه‌هاب ئه‌حمه‌د، قایمقامى قه‌زاى كه‌لار ده‌ڵێت: «ئه‌و ئامێرانه‌ى كه ده‌ستى به‌سه‌را گیراوه هى هه‌ڵكه‌ندنى بیر پێشتر ئه‌رۆشته سلێمانى، به‌ڵام ئێستا لێره ئه‌مێنێته‌وه له گه‌راجى شاره‌وانیه، به‌شێكیان كێشه‌ى یاساییان هه‌یه، به نوسراوێك هاوپێچ له‌گه‌ڵ نوسراوى پۆلیسى شاره‌وانیه‌كان ئاراسته‌ى داواكارى گشتى ده‌كرێت و رێكارى یاسایی بۆ ده‌گیرێته به‌ر». به‌شى دوه‌م: دەرئەنجام و راسپاردەکان یه‌كه‌م: دەرئەنجامەکان 1.زیاده‌ڕه‌ویی له زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان له سنورى گه‌رمیان له ئاستێكى زۆر به‌رزدایه، به‌راده‌یه‌ك خودی ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كانیش قه‌باره‌كه‌ى به ته‌واوى نازانن چه‌نده. ئه‌م گه‌وره‌بون و به‌رفراوان بونه وایكردوه كه حكومه‌ت بگاته ئاستى ده‌سته‌پاچه‌بون له مامه‌ڵه‌كردن و لێپێچینه‌وه و چاره‌سه‌ركردن دا. 2. زیاده‌ڕۆییه‌كان جۆراوجۆرن، به‌ڵام به پله‌ى یه‌كه‌م له یه‌ك جۆری بنه‌ڕه‌تیه‌وه په‌رت ئه‌بن، ئه‌ویش دروستكردنى بینایه له زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان، كه دواتر سه‌رده‌كێشێت بۆ لێدانى بیری نایاسایی و هه‌روه‌ها دروستكردنى سیاج و پاشان بونیادنانى بینای دیكه‌ى نا كشتوكاڵی وه‌كو مه‌له‌وانگه و یاریگا. له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانى ئه‌و زه‌ویانه هه‌ندێكجار بۆ پرۆژه‌ى بازرگانى و پیشه‌سازیی، ئه‌مه سه‌رباری كڕین و فرۆشتن كردن به زه‌ویه‌كانه‌وه كه به‌شى زۆریان زه‌وی گرێبه‌ستى كشتوكاڵین و خاوه‌نه‌كانى تاپۆیان نییه. 3. حكومه‌ت ئیجارائات و لێپێچینه‌وه‌ى له‌باره‌ى پرسی زیاده‌ڕه‌وییه‌وه كردوه و ده‌كات، به‌ڵام ئه‌م لێپێچینه‌وه‌یه زیاد له خه‌وش و كه‌موكورتی و پرسیارێكى له‌سه‌ره، به تایبه‌تى كه زۆر به‌رفراوان نیه و نه‌بوه‌ته هۆی رێگری ته‌واو له دیارده‌كه، ئه‌مه‌ش هه‌ندێك بۆ كه‌مته‌رخه‌میی ئه‌و ده‌زگایانه‌ى ده‌گێڕنه‌وه، له‌به‌رامبه‌ریشدا حكومه‌ت بۆ سنورداریی توانا و كادیر و پاڵپشتیی ده‌یگێڕێته‌وه. 4. ئه‌و یاسا و رێنماییه به‌ركارانه‌ی كه هه‌ن، ناواقیعی و پڕكێشه‌ن، چونكه له بری ئه‌وه‌ى ببنه مایه‌ى چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌كان، به‌پێچه‌وانه‌وه كێشه‌كان ئاڵۆزتر ده‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش به پله‌ى یه‌كه‌م ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى یاساكان زۆر گشتین و رۆڵی ده‌زگاكانى به وردی دیاریی نه‌كردوه و هه‌روه‌ها تایبه‌تمه‌ندیی ناوچه‌كانى ره‌چاو نه‌كردوه. 5. حاڵه‌ته‌كانى واسته و چاوپۆشی و مه‌حسوبیه‌ت و ته‌نانه‌ت وه‌رگرتنى به‌رتیل له زیاده‌ڕه‌ویی بۆ سه‌ر زه‌ویه كشتوكاڵیه‌كان و ئاسانكاریی له دروستكردنى باخ و ورده‌كارییه‌كانى بونى هه‌یه، ئه‌گه‌رچی حكومه‌ت به ته‌واوى ئه‌مه ره‌د ده‌كاته‌وه، به‌ڵام به‌رده‌وامبونى زیاده‌ڕه‌ویه‌كان ئه‌م ئه‌گه‌رانه پشتڕاست ده‌كه‌نه‌وه. 6. پرۆسه‌ى روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى زیاده‌ڕۆیی له‌نێوان چه‌ند ده‌زگایه‌كى حكومی دا دابه‌ش بوه، ئه‌مه‌ش وایكردوه هه‌ندێكجار ده‌زگاكان به ته‌واوى نه‌چنه ژێر به‌رپرسیارێتى ئه‌ركه‌كانه‌وه، ئه‌مه‌ش له‌لایه‌كه‌وه بۆ خودی ده‌زگاكان ده‌گه‌ڕێته‌وه، له‌لایه‌كى تریشه‌وه بۆ یاسا و رێنماییه كارپێكراوه‌كان. 7. تێبینی زۆر هه‌یه له مامه‌ڵه‌ى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌ریی له كه‌یسه‌كانى زیاده‌ڕۆیی، به‌تایبه‌تی له خاوه‌خاویی و دره‌نگ بڕیاردان له كه‌یسه‌كان له دادگاكان. 8. لێدانى بیری نایاسایی یه‌كێكه له كێشه و هه‌روه‌ها مه‌ترسیه‌كانیش كه زۆر به زه‌قی بونى هه‌یه، چونكه كار ده‌كاته سه‌ر یه‌ده‌گی ئاوی ژێر زه‌وی ناوچه‌كه كه ناوچه‌كه خۆی ساڵانه روبه‌ڕوى كێشه‌ى كه‌مئاویی ده‌بێته‌وه. له‌به‌رامبه‌ردا هه‌وڵه‌كان بۆ رێگری له‌مه زۆر سنوردار و ناكاران، چونكه ئه‌گه‌ر رێگریه‌كان به قورسیی هه‌بوایه‌ن ئه‌وا سه‌روى هه‌زار بیری نایاسایی له سنوره‌كه‌دا نه‌ده‌بو. دوەم: راسپارده‌كان 1. پێویسته یاسای ژماره 3ى ساڵی 2018ى تایبه‌ت به زیاده‌ڕه‌ویی هه‌موار بكرێته‌وه، به‌شێوه‌یه‌ك كه یاساكه به كرداریی ببێته هۆی كۆتاییهێنان به دیارده‌ى زیاده‌ڕۆیی و هه‌روه‌ها دانانى چوارچێوه‌یه‌كى تر بۆ بابه‌ته‌كه. له هه‌مواركردنیشی دا پێویسته ره‌چاوى دۆخ و تایبه‌تمه‌ندى ناوچه‌كان بكرێت، واباشه ده‌سه‌ڵات به ئه‌نجومه‌نى پارێزگاكان بدات كه بڕیاری تایبه‌ت به پارێزگا و ئیداره و ته‌نانه‌ت قه‌زاكانیش به‌جیا ده‌ربكات كه بگونجێت له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندى ئه‌و ناوچانه. 2. ده‌بێت حكومه‌ت پێش هه‌مواركردنى یاسای تایبه‌تمه‌ند كه پێده‌چێت كاتى بوێت، بۆ به‌رگرتن به‌م دیاره‌ده‌یه به‌شێوه‌یه‌كى كارا بێته كایه‌وه و هه‌نگاوی خێرا و ئازایانه بنات، بۆ ئه‌مه‌ش پێشنیاز بۆ ئیداره‌ى گه‌رمیان ده‌كه‌ین كه كۆنفرانسێك گرێبدات به به‌شداری شاره‌زایان و لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان و كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نى، بۆ دۆزینه‌وه‌ى سیغه‌یه‌كى گونجاو له مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ دیارده‌كه. یاخود به پێكهێنانى لیژنه‌یه‌كى باڵا به به‌شداریی ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كان، بۆ رێگرییكردن له زیاده‌ڕه‌وییه‌كان. 3. پێویسته لیژنه ئه‌منییه‌كان و چاودێرییه‌كان كارا بكرێن، ئه‌ویش به زیادكردنى ئه‌ندامه‌كانیان، هه‌روه‌ها به دابینكردنى كه‌ره‌سته‌ی پێویست بۆیان. 4. به وردیی و جدیی كار بكرێت له‌سه‌ر پرسی وه‌رگرتنى به‌رتیل و كۆتاییهێنان به دیارده‌ى مه‌حسوبیه‌ت و واسته‌كاری، به‌هاوكاری داواكارى گشتى و دادگاكان. 5. هانى داواكاری گشتى ده‌ده‌ین كه جیدییتر له‌م پرسه بێته پێشه‌وه، هه‌روه‌ها ته‌سیقی پێویست له‌گه‌ڵ دادگاكان بكرێت بۆ زو یه‌كلاییكردنه‌وه‌ى كه‌یسه‌كان و هه‌روه‌ها پێكهێنانى دادگاى تایبه‌تمه‌ند به زیاده‌ڕه‌ویی. 6. په‌یوه‌ندیی نێوان ده‌زگاكان به‌تایبه‌ت له ورده‌كاریی دا زۆر باش نیه، بۆیه به‌پێویستی ده‌زانین كه پێداچونه‌وه به‌م په‌یوه‌ندیه‌دا بكرێت و سنوره‌كانى ده‌سه‌ڵات و كاره‌كان به ته‌واویی دیاریی بكرێن بۆ كه‌مكردنه‌وه و نه‌هێشتنى به‌دحاڵیی بون، هه‌روه‌ك دروستكردنى لیژنه‌ى ته‌نیسقی له‌نێوان ده‌زگاكان یاخود ئه‌و لیژنه باڵایه‌ى كه‌له خاڵی دوه‌مدا هێمامان بۆ كردوه، تاڕاده‌یه‌كى باش چاره‌سه‌رى ئه‌مه ده‌كات. 7. پرسی ئاوى ژێر زه‌وی به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت، چونكه ئه‌وه سامانێكى نیشتمانییه و ده‌بێت به باشی پارێزگاریی لێبكرێت، بۆیه ده‌بێت هه‌وڵه‌كان بۆ كۆتاییهێنان به لێدانى بیر چڕتر بكرێته‌وه. هه‌روه‌ها ده‌شبێت پلان هه‌بێت كه ئه‌و بیره نایاساییانه‌ى كه هه‌ن ئیجرائاتیان له‌گه‌ڵدا بكرێت، هه‌روه‌ك بیره‌كان به‌شێوه‌یه‌كى گشتى پێوه‌ریان بۆ دابنرێت و سنورێك بۆ به‌كارهێنانیان هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ى ئاو به‌فیڕۆدان كه‌مبكرێته‌وه. 8. به‌شێكى زۆری ئه‌و زیاده‌ڕۆییانه‌ى كه ده‌كرێن بۆ سودی مادییه، چونكه زه‌ویه‌كان نزیكن له ناو شاره‌كانه‌وه و پاره‌ى زۆر ده‌كه‌ن، بۆیه حكومه‌ت ده‌بێت له‌مڕوه‌وه پلانی هه‌بێت به گرتنبه‌ره‌ى رێكارى وه‌كو دروستكردنى پرۆژه‌ى گه‌شتیاری له‌سه‌ر ئه‌و زه‌ویانه یاخود ئیفرازكردنیان. 9. حكومه‌ت ته‌نسیق و هاوكاریی هه‌بێت له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی و رێكخراوه‌كان دا، چ له به‌دواداچونى سه‌رپێچی و زیاده‌ڕۆییه‌كان، چ له دۆزینه‌وه‌ى رێگه‌چاره‌ى نوێ و گونجاو. هه‌روه‌ك به‌دواداچونه‌كانى میدیاش له‌م روه‌وه ده‌بێت به‌هه‌ند وه‌ربگیرێت و كاریان له‌سه‌ر بكرێت. فایلی پیدی ئێف
.JPG)
درەو: رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوت لەمانگی نیساندا کڕیارانی نەوتی خاوی هەرێم بڕی ( ١١٫٦٨٤٫٢١٣ )بەرمیل نەوتیان لە بەندەری جیهانی تورکیا بارکردووە. ئەم بڕانە تەنها نەوتی بارکراوی کەشتییەکانە، بەمانای کۆی بەرهەم و فرۆشی نەوتی هەرێم نایەت. لەو مانگەدا بڕی ٢٠ کەشتی قەبارە جیا بارکراون و سەرجەم ١٠ کۆمپانیا کڕیاری نەوتی هەرێم بوون. نەوتی هەرێم بۆ ( ٧ )وڵات ڕۆشتووە کە جگە لە مالیزیا سەرجەمیان لە ئەوروپا بووە. لە مانگی نیساندا زۆرترین نەوتی هەرێم KBT بۆ ئیتالیا ڕۆشتووە کە بڕی ( ٤٫٧٠٧٫٣٠٨ 9بەرمیل بووە، دەکاتە ڕێژەی ( ٤٠٪ )و پاش ئەو یۆنان دێت بەپلەی دووەم بڕی( ٣٫٣٧٦٫٩١٥ )بەرمیلی بۆ چووە رێژەی ( ٢٩٪ ) هەروەها لەپلەی سێهەم دا کرواتیا دێت کە ( ٩٩٩٫٩٩٨ ) بەرمیل ڕێژەی ( ٩٪ ) و پاشتر ئیسرائیل، ئیسپانیا،ڕۆمانیا و مالیزیا دێن. خشەی نەوتی بارکراوی هەرێم لەبەندەری جیهان- مانگی نیسان-٢٠٢١
راپۆرتی: درەو هەوڵێک هەیە لێبڕینی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بە یاسایی بکرێت، بۆ ئەوەی ئەو دەرگایەش دابخەن کە بوترێت لێبڕین و پاشەکەوتی موچە بڕیاری نایاسایین. بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە ساڵی ٢٠١٣ەوە لە هەرێمی کوردستان شتێک نییە بە ناوی یاسای بودجەوە، لە هەشت ساڵدا بە دوو خولی پەرلەمانیش نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە ژێر پرسیارو دەرەوەی چاودێری پەرلەمانەوە، پرسیارەکە ئەوەیە؛ ئایا بەڕاستی دۆخی دارایی هەرێمی کوردستان ڕێگربووە لە وەها هەنگاوێک؟ یان حکومەتی هەرێم خۆی لە چاودێری و بەرپرسیارێتی دزیوەتەوە؟ دەستپێک مەبەست لە بودجەی گشتی خشتەیەکی خەمڵێندراوی گشتگیرە، هەموو ئەو داهاتانە لە خۆدەگرێت، چاوەڕوان دەکرێت حکومەت پەیدای دەکات لە سەرچاوە جیاوازەکانی ناوخۆ و دەرەوە، لەگەڵ سەرجەم ئەو خەرجییە گشتییانەی پلان بۆ خەرجکردنی دانراوە لەماوەی ساڵی داهاتوودا. بەشێوەیەکی گشتیش بودجەی گشتی بابەتێکی بونیادی و گرنگە لە هەر وڵاتێکدا، چونکە ڕاستەوخۆ بەستراوە بە ئاستی گوزەرانی هاوڵاتیان لە چوارچێوەی دەستەبەری کۆمەڵایەتی و پاڵپشتی ئابوری و دارایی و خزمەتگوزاری دانیشتوانی هەر ناوچەو وڵاتێک، جگە لەوەی بەستراوە بە پرسی وەبەرهێنانی گشتی و ژێرخانی ئابوری و پرۆژەکانی وەبەرهێنانی تایبەتی، هاوکات بودجەی گشتی ڕۆڵی هەیە لە گەشەسەندنی ئابوری و دید و روئیای ئابوری دەوڵەت بۆ داهاتوو و زاڵبوون بەسەر ئاستەنگ و ئاڵنگارییە ئابورییەکان. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات کە بودجەی گشتی ئەگەر چی بۆخۆی ئامرازێکی ئابورییە، بەڵام بەکارهێنانی کاریگەیری لەسەر کۆی گشتی کەرتی ئابوری جێدەهێڵێت، لە ڕێگەی سوڕی نەختەینە (پارە) و چالاکی و جموجۆلی بازرگانی، ئەو کاتانەش زیاتر ڕۆڵی بەدیار دەکەوێت کە کێرفی ئابوری وڵات ڕوو لە دابەزین دەکات. لەگەڵ ئەوانەشدا پرسی بودجە پەیوەندیدارە بە بەشێکی گەورەی ڕادەی شەفافییەت و گەندەڵی، یان دادپەروەری و نادادی حکومەت و حکومڕانی لە وڵاتدا، کە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا چاوێکی زۆری ناوخۆی و دەرەکی لەسەرە، سەرباری ئەوەی بەستراوە بە مەسەلەی سەرکەوتن یان سەرنەکەوتنی پرسی ئابوری هەر دەوڵەت و ناوچەیەک لە ڕوی ئابورییەوە، کە ئایا توانیویەتی ئامانجە ئابورییەکانی بپێکێت یان بە پێچەوانەوە نەیتوانییەوە ئیدارەی توانا ئابورییەکانی خۆی بدات، بەراورد بە پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی ساڵێکی، کە پێویستە لە یاسای بودجە ئاماژەی پێ کرابێت. هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی فیدراڵی لە عێراق خاوەن دامەزراوەو دەسەڵاتەکانی(یاسادان، جێبەجێکردن، دادوەری) لە ماوەی (٣٠) ساڵی تەمەنیدا کەمتر لە نیوەی تەمەنی خۆی توانیویەتی خاوەنی یاسای بودجە بێت. بەپێی ڕاپۆرتێکی سەرکۆئازاد گەڵاڵی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی کوردستان، لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و درووستبوونی حكومەتی هەرێمەوە لە ساڵی ١٩٩٢ تا ئێستا حكومەتی هەرێمی کوردستان (١٨) ساڵ یاسای بودجەی نەبووە كە پێك دێیت لە ساڵانەکانی (١٩٩٢، ١٩٩٤، ١٩٩٥، ١٩٩٩، ٢٠٠٠، ٢٠٠٢، ٢٠٠٣، ٢٠٠٤، ٢٠٠٥، ٢٠٠٦، ٢٠١٤، ٢٠١٥، ٢٠١٦، ٢٠١٧، ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠، ٢٠٢١). بە دریژایی ئەو (٣٠) ساڵە تەنها (١٢)ساڵ یاسای بودجەی هەبووە كە پێك دێت لە ساڵانەکانی ( ١٩٩٣، سێ مانگی ساڵی ١٩٩٦ ، ١٩٩٧، ١٩٩٨، ٢٠٠١، ٢٠٠٧، ٢٠٠٨، ٢٠٠٩، ٢٠١٠، ٢٠١١، ٢٠١٢، ٢٠١٣). بڕی بودجەی خەمڵێندراو بە داهات و خەرجییەوە بەم شێوەیە بوونە بڕوانە چارتی ژمارە (1) و (2) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) ئەوەی لە نێوان ساڵانی (2007-2013) بودجەی هەرێمی کوردستان بە یاسا ڕێکخراوە، پەیوەندیداەو بەو هاتنی پشکی هەرێمی کوردستان لە بەغدادەوە، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو نزیکەی (75) ملیار دۆلار بووە، بەڵام لەدوای ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم سەربەخۆیی ئابوری ڕاگەیاند، حکومەتی عێراقیش بەشە بودجەی هەرێمی ڕاگرت، ئەویش بەو جۆرە بووە؛ (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) بەپێی توێژینەوەیەکی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) (ابتسام عبد اللگیف محمد) ئامادەی کردووە لە ژێر ناونیشانی (مستحقات اقلیم كوردستان وكمیات ومبالغ تصدیر النفگ خارج اگار شركە (سومو) ومدی تاپیرها علی الموازنە الاتحادیە للمدە (2005-2019) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019 (96.196.503.000) نەودو شەش ترلیۆن و سەدو نەوەد و شەش ملیار و پێنج سەدو سێ ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2.273.430.000) دوو ترلیۆن و دوسەدو حەفتاو سێ ملیار و چوارسەدو سی ملیۆن داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند. ئەگەر بەراوردێکی نێوان هەرێمی کوردستان و ناوەند بکەین لە سەردەمی عێراقی نوێداو لە دوای ڕژێمی سەدام و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە تەنها لە ساڵی ٢٠١٤دا یاسای بودجەی نەبووەو ئەویش پەیوەندی بە سەرهەڵدانی شەڕی داعشەوە هەبووە، لە ساڵی (٢٠٢٠) یش بە یاساکانی؛ - یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠٢٠-هەمواری یەکەمی یاسای ئیدارەدانی دارایی فیدراڵی ژمارە (٦) ساڵی ٢٠١٩ - یاسای ژمارە (٥)ی ساڵی ٢٠٢٠- یاسای قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی پڕکردنەوەی کورتهێنانی دارایی ساڵی ٢٠٢٠ ئەو بۆشاییەی پڕکردووەتەوە. "ئەگەر سەرنج بدەین تەنانەت قەرزیش لە عێراقدا بەیاسا ڕێکخراوە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام قەرزەکانی کەڵەکە دەبن و تەنانەت سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی ڕابردوودا ڕێژەی قەرزەکانی سەر حکومەتی ئاشکرا کرد کە بە زیاتر لە ٢٨ میلیار دۆلار ناوی برد" بەڵام پەرلەمانی کوردستان نەیتونیەوە هەڵوێستێکی جددی هەبێت. سەرجەم یاساکانی بودجەی عێراقیش بریتین لە؛ یاسای ژمارە (١)ی ساڵی (٢٠٠٦)، یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی (٢٠٠٧)، یاسای ژمارە (٢٠)ی ساڵی (٢٠٠٨)، یاسای ژمارە (٦)ی ساڵی (٢٠٠٩)، یاسای ژمارە (١٠)ی ساڵی (٢٠١٠)، یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی (٢٠١١)، یاسای ژمارە (٢٢)ی ساڵی (٢٠١٣)، یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی (٢٠١٥)، یاسای ژمارە (١)ی ساڵی (٢٠١٦)، یاسای ژمارە (٤٤)ی ساڵی (٢٠١٧)، یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠١٨)، یاسای ژمارە (١)ی ساڵی (٢٠١٩)، یاسای ژمارە (٢٣)ی ساڵی (٢٠٢١))ی یاسای بودجەی کۆماری عێراقی فیدراڵ. بایەخی "بودجە گشتی" بودجەی گشتی بایەخێکی گرنگی هەیە و ڕەنگدانەوەی گەورە بە جێدەهێڵێت لەسەرسەرجەم سێکتەر و دامەزراوە گشتی و تایبەتییەکانی وڵات، دەکرێت بە کورتی لە بایەخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری کورتیان بکەینەوە؛ یەکەم: بایەخی سیاسی؛ بونی یاسای بودجە تەنها بەڵگەنامەیەکی حیسابی نیە لە داهات و خەرجی وڵات لە چوارچێوەیەکی یاساییدا، بەڵکو مەغزاو بایەخێکی سیاسی گرنگیشی هەیە، بەتایبەت لەو وڵاتانەی تەبەنی سیستمی پەرلەمانیان کردووە. چونکە بودجەی گشتی وڵات پێویستی بە پەرلەمان هەیە کە بە شێوەی نا ڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی میللەت دەکەن و ڕەزامەندی لە پلان و کاری دەسەڵاتی جێبەجێکردن دەدەن، چونکە پرسەکە خۆی مامەڵە کردن و ڕێکخستن و بەکارهێنانی سامانی گشتییە زیاتر لەوەی مامەڵەکردن بێت بە موڵکی تایبەتەوە، ئەم ڕێوشوێنەی نێوان حکومەت و پەرلەمان بەشێکی گرنگە لە پاراستنی سیستمی سیاسی وڵات کە لە زانستی سیاسیدا بە پاراستنی هاوسەنگی و چاودێری دەسەڵاتەکان (یاسادانان و جێبەجێکردن) ناوبراوە. لێرەوە بەشێکی ئەو ڕاستییە ڕوون دەبێتەوە کە چۆن سیستمی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لاسەنگ بووە بە قازانجی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، پەرلەمانی کوردستان سەرەڕای ئەوەی نوێنەرایەتی میللەت دەکات بەڵام نەیتوانیوە لە (٨) ساڵی ڕابردوودا بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان بهێنێتە پەرلەمان و(داهات و خەرجی) گشتیش بە ناڕونی بمێنێتەوە، کە ئەمەش لە پاڵ کۆمەڵێک هۆکاری دیکە حکومەتی هەرێمی بەهێز کردووە لەسەر حیسابی پەرلەمان، سەرەنجام سیستمی پەرلەمانیشی لە هەرێمی کوردستان خستووەتە ژێر پرسیارەوە. دووەم: بایەخی ئابوری؛ یاسای بودجە گرنگترین بەڵگەنامەی داراییە کە زانیاری دەربارەی شێوازی دابەشکردن و توانای ئابوری وڵات دەردەخات، بەرچاوڕونی دەدات لە داڕشتنی پلان و سیاساتی گشتی دەوڵەت لە گەشەپێدان و ئاراستەکردن و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتییەکان، سەرباری ئەوەی بەڵگەنامەیەکی گرنگە بۆ ئیدارەدان و سەقامگیری ئابوری و گەیشتن بە ئامانجە ئابورییەکان و ئیدارەدانی قەیرانە ئابوری و داراییەکان. دەبێت ئەو ڕاستییەش ڕوون بێت کە قەبارەی توانا ئابورییەکانی دەوڵەت ڕۆڵی بەرچاوی هەیە لەسەر پلان و بەرنامەو ئامانج و شێوازی دابەشکردنی توانا ئابورییەکان بەسەر کات و شوێندا. دیارە نەبوونی یاسای بودجە کاریگەری سلبی و پێچەوانەی هەیە لەسەر شێوازو دابەشکردنی داهاتی گشتی بەسەر کات و شوێندا، لێرەدا ئەو ڕاستییە بەڕونی لە هەرێمی کوردستاندا بەدیدەکرێت، کە چۆن ڕەنگی داوەتەوە کاتێک تەماشای شارە وپارێزگاکانی هەرێم دەکەیت هەست بە نادادپەروەری لە پرۆژە گشتی و خزمەتگوزارییەکان بەدیدەکرێت، لێرەدا بابەتەکە لەسەر ئەوە نییە کە کێ و کام لایەن کەمتەرخەمن لەسەر بەخشینەوەی ئەو نادادییە، بەڵام دەرەنجامەکەی ئەوەیە کە بە ئاسانی هەستی پێدەکرێت. سێیەم: بایەخی کۆمەڵایەتی؛ بودجەی گشتی بۆخۆی ئامرازێکە بۆ مەبەستێکی کۆمەڵایەتی، کە تێیدا هەوڵی بەدیهێنانی هاوسەنگی کۆمەڵاتی و یاسایی نێوان تاکەکان بەرجەستە دەکات، سەرباری دەستەبەری گەیشتنی هەموان دەکات بۆ سودبینین کە خزمەتگوزارییە گشتییەکان، سەرەڕای دروستکردنی هاوسەنگی نێوان هاوڵاتیان لە کۆکردنەوەی باجدا، لەبەرچاوگرتنی دۆخی دارایی و توانای ئابوری چین و توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵگا، بەجۆرێک ئەوانەی توانای ئابوری و گوزەرانیان باشترە بڕو ڕێژەی باج لەسەریان زۆرترە، بە پێچەوانی ئەوانەی توانایان مام ناوەند یاخود خراپە. لەگەڵ ئەوەشدا دادپەروەری کۆمەڵایەتی تەنها لە پرسی ڕێکخستنەوەی باجدا کورت نابێتەوە، بەڵکو پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە گشتییەکانی وەک تەندروستی و پەروەردەو دامەزراوە خزمەتگوزارییە گشتییەکان کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان بەسەر هاوڵاتیانەوە دەردەکەوێت، بەڵام گرنگیدان بەکەرتێکی دیکەی وەک بەرگری و ئاسایش بۆ نمونە لەسەر حسابی کەرتە پەیوەندیدارەکان بە خزمەتگوزاری هاوڵاتیانەوە و پشتگوێخستنیان کاریگەری گەورە بەجێدەهێڵێت. کاتێک لە هەرێمی کوردستان ورد دەبیبەوە، جگە لەوەی سیستمی باج وەک پێویست ڕێکنەخراوە، خۆدزینەوەو هەڵهاتن و فێڵکردن لە باج دیاردەیەکی ڕون و ئاشکرایە، بەتایبەت لای سەرمایەدار و خاوەن کۆمپانیاکان، کە بەشێکی ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت حیزبە سیاسییەکان خۆیان لەپشت پرۆژە و کۆمپانیا بازرگانییەکانەوەن. هەربۆیە هێواش هێواش هەست بە دروستبوونی جیاوازی چینایەتی و تەنکبوونەوەی چینی ناوەند دەکەین، وەک دەوترێت دەوڵەمەنەکان دەوڵەمەندتر و چینە ناوەندییەکان بەرەو هەژاری و هەژارەکانیش هەژارتر دەبن. کە دەکرێت بڵێین بەشێکی گەورەی ئەو نادادییە ڕەنگدانەوەی نەبوونی چوارچێوەیەکی یاساییە بۆ ڕێکخستنی باج و بودجە لە هەرێمی کوردستان. بودجە لە هەرێمی کوردستان لەسەرەتادا ئاماژەمان بەوەدا کە حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە نیوەی تەمەنی خۆی بەبێ یاسای بودجە بەڕێکردووە، لە ڕابردوودا داهات و دۆخی ئابوری هەرێمیش زۆرترین قسەو باسی لەسەربووە، ئەگەرچی لە پێش پرۆسەی ئازادی عێراق، دەکرێت مەهانەیەک بەدەست حکومڕانانی هەرێمی کوردستانەوە هەبێت لەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن داهاتێکی ئابوری پێویست و جێگر نەبووەو دۆخی سیاسیشی وەکو پێویست نەبووە، بەڵام لە دوای ساڵی (٢٠١٣) ئەگەر چی قەیرانی دارایی و ئابوری و سەربازی و سیاسی سەریان هەڵداوە، ئەگەر چێ داهاتەکان لە هەندێک قۆناغدا کەمبوونەتەوە بەڵام مانای ئەوە نییە داهاتەکان سفر بوونەتەوە. بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە کابینەی هەشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و کە لە ١٨ی٦ی٢٠١٤ و کابینەی نوێیەم لە ١٠ی٧ی٢٠١٩ متمانەیان لە پەرلەمان وەرگرتووە شتێک نەبووە بە ناوی یاسای بودجەوە، لەم هەشت ساڵەدا بە دوو خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمان نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە ژێر پرسیارو دەرەوەی چاودێری پەرلەمانەوە. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی دزیوەتەوە لە ناردنی یاساکە بۆ پەرلەمان، یاخود هەر بەڕاستی دۆخی دارایی هەرێمی کوردستان ئەوەی خواستووە کە بەبێ یاسای بودجە، لەدەرەوەی پەرلەمان و چاودێری داهاتی حکومەت کۆبکرێتەوەو خەرجبکرێت؟ لە کاتێکدا سەرچاوەکانی داهات کە بریتین لە • داهاتی ناوخۆ - باج و خاڵە گومرگییەکان - فرۆشی نەوت و غازی هەرێم - قەرزی ناوخۆ • داهاتی دەرەکی - بەشە بودجەی عێراق - هاریکاری دەرەکی و هاوپەیمانان - قەرزی دەرەکی ئەگەر چی بەشێکی ئەو داهاتانە توشی وەستان و هەڵبەز و دابەزبوونە، بەڵام هەرگیز حکومەتی هەرێم بێ داهات نەبووە، بەڵکو ئەرقام و ژمارەی زۆر لە بەردەستن لەو بارەیەوە،ئەمەش ئەوە دەردەخات خۆی دزیوەتەوە لە بەیاسایی کردن و بردنی بۆ بەردەم پەرلەمانی کوردستان. لە ئێستادا و دوای حەوت ساڵ و ڕۆشتنی نیوەی ساڵی هەشتەم حکومەت باس لەوە دەکات پرۆژە یاسای بودجە ئامادە دەکات و ڕەوانەی پەرلەمانی دەکات، لەم بارەوە ڕۆژنامەنوس (شوان بەرزنجی) لە پێگەی خۆی لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک لە ژێر ناونیشانی "زانیاری لەبارەی بودجە و ڕێژەی لێبڕینی مووچە" لە بەشێکیدا نوسیویەتی "لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لە وەزیری دارایی داواکراوە چارەسەری کورتهێنانی بودجەی 2021ی هەرێمی کوردستان بکات و بە دابەزاندنی ڕەقەمەکان کورتهێنان کەمبکاتەوە.... دووهەفتەیە ڕەشنووسەکه دراوەتە وەزارەتی دارایی بەڵام نەتواندراوە بەتەواوی ئامادە بکرێ و ژمارەکان جێگیر بکرێن...لە بودجەی 2021ی هەرێمی کوردستان داهاتی نەوت و خەرجی نەوت و کڕینی کارەبا و قەرزەکان بڕی داهاتی ناوخۆ و خەرجییەکانی تر دیاریکراون.... هەروەها ئەوەشی نوسیوە... تاوەکوو ئێستا ڕێژەی لێبڕینی مووچە لە نێو پڕۆژەی بودجه یەکلایی نەبۆتەوە، چەند پێشنیازیک هەیە، بەڵام پێناچێ لێبڕین هەڵبگیرێت، بەڵکوو کەمدەکرێتەوە بۆ خوار 21%". ئەم زانیارییە ئەو ڕوون دەکاتەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عێراق لە بارەی بەشە بودجەی هەرێمەوەو جێگیربوونی ڕادەیەکی باشی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان بەڵام هێشتا ئامادە نییە بچێتە ژێرباری هەڵگرتنی لێبڕین و پاشەکەوت کردنی موچەی موچەخوران، بەڵکو بەپێچەوانەوە لە هەوڵی بەیاساییکردنیدایە. لەپاڵ ئەوەشدا سەرەڕای ئەوەی پەرلەمان هەڵبژێردراوی خەڵکی کوردستانەو پێویست بوو لەسەر پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان بهاتبایەتە سەر خەت، بەڵام کلتوری باڵادەستی دامەزراوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بەسەر دەسەڵاتی یاسادانان، وایکردووە پەرلەمان بە کارتۆنی بکرێت و یەکێک لە ئەرکە گرنگەکانی لەدوای یاسادانانەوە لێپرسینەوەیە لە حکومەت، بەڵام نەک هەر نیتوانییەوە لێپرسینەوەی لێ بکات بەڵکو نەیتوانیەوە بیخاتە ژێر چاودێرییەوە کە یەکێکی ترە لە ئەرکەکانی پەرلەمان بەسەر حکومەتەوە. بەپێچەوانەوە پەرلەمان لەو ماوەیەدا توشی سزاش بووەو داخراوە لەلایەن حکومەتەوە.
درەو: دوا دوو رۆژ لە بڵاوبونەوەی هەواڵی بونیاتنانی بنكەیەكی سەربازی تری توركیا لە هەرێمی كوردستان, وەزیری بەرگری توركیا خوڵوسی ئاكار رۆژی یەكشەممە بە یاوەری سوپاسالار‌و فەرماندەی هێزی زەمینی وڵاتەكەی یەكێك لە بنكە سەربازییەكانی توركیای لە هەرێمی كوردستان بەسەركردەوە. میدیاكانی توركیا ئاشكرایان كرد سلێمان سۆیلۆ, وەزیری ناوخۆی ئەو وڵاتە لە كۆبوونەوەیەكی داخراوی پارتی دادو گەشەپێدانی فەرمانڕەوادا هەینی رابردوو وتویەتی ئەنكەرە بەردەوام دەبێت لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی لە سنورەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستانی كوردستان. هەر لەو كۆبوونەوەیەدا وەزیری ناوخۆی توركیا جەختی كردوەتەوە لەسەر بایەخی هەرێمی مەتینا لە پارێزگای دهۆك‌و وتویەتی :" هاوشێوەی ئەوەی لە سوریا كردمان, بنكەی سەربازی لەوێ دادەنێین‌و كۆنترۆڵی ناوچەكە دەكەین". سۆیلۆ جەختیشیكردەوەتەوە :" ئەو ناوچەیە رێگایە بۆ قەندیل‌و كۆنترۆڵی ئەو هێڵە دەكەین". ماجد ئەلقوبەیسی لیوای خانەنشینی عێراقی لە لێدوانێكیدا بۆ سایتی كەناڵی " ئەلحوڕە" دەڵێت: حكومەتی توركیا بنكەیەكی سەربازی خۆی لە ناوچەی مەتینا فراوانتر دەكات بۆئەوەی ببێتە گەورەترین بنكەی سەربازی‌و خاڵی دەستپێكی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی لەدژی پارتی كرێكاران لەناو عێراقدا. بەوتەی ئەلقوبەیسی بنكە نوێكەی سوپای توركیا ئاسانكاری دەكات بۆ ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا‌و شوێنی نیشتنەوەی هێلیكۆپتەری تێدا بونیات دەنرێت‌و ناوچەیەكی دابڕێنراویش دروست دەكات كە رێگە لە هاتوچۆ‌و جموجوڵی هێزەكانی پەكەكە دەكات لە نێوان عێراق‌و سوریا لە قەندیل‌و دهۆكەوە. توركیا لەناو هەرێمی كوردستان‌و باكوری عێراقدا 37 بنكەو خاڵی سەربازی هەیە كە دەكەونە نزیك هەولێری پایتەختی هەرێم‌و ناوچەی سۆران, جگە لە بنكەیەكی سەربازی گەورە لە باشیك كە 80 كیلۆمەتر لە سنور‌و 40 كیلۆمەتر لە موسڵەوە دوورە. بنكە سەربازییەكانی توركیا لەناو هەرێم‌و عێراقدا بە قوڵایی 80 كیلۆمەتر بۆ 10 كیلۆمەتر‌و بەگوێرەی سروشتی ناوچەكە‌و گۆڕەپانی شەڕەكان بونیات نراون‌و دەكەونە نزیك سۆران‌و ناوچەی خواكورك و زاخۆ‌و چوار بنكەیەكی سەرەكی ئەمنیشی لە ناوچەی كوخی‌و زاخۆ‌و بامەڕنێ‌‌و ئامێدی هەیە. " بنكەی بێ مۆڵەت" زۆرجار سوپای توركیا بە فڕۆكەی جەنگی‌و فڕۆكەی بێ فڕۆكەكان هێرشی ئاسمانی دەكاتە سەر خاكی هەرێمی كوردستانی عێراق‌و هێزی زەمینیش رەوانەی بنكە سەربازییەكانی لە هەرێم دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنی سەربازی لەدژی بنكەو بارەگاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان, هەموو جارێكیش حكومەتی عێراق ئەو هێرشانە ئیدانەدەكات كە ئەنكەرە بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ بەغداد ئەنجامیان دەدات‌و بە پێشێلكردنی سەروەری عێراقیان دادەنێت‌و چەندجارێكیش داوای لە توركیا كردووە چالاكییە سەربازییەكانی لەسەر خاكی عێراق كۆتایی پێبێنێت, بەڵام ئەنكەرە دراوسێكەی تۆمەتبار دەكات بەوەی لێبوردەیە لەگەڵ بوونی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لەسەر خاكەكەی‌و رەتیدەكاتەوە كۆتایی بە هێرشەكانی بهێنێت. لەوبارەیەوە ئەلقوبەیسی دەڵێت:" هەرگیز توركیا هەوڵ نادات رەزامەندی‌و مۆڵەتی عێراق وەربگرێت‌و هەموو بنكە سەربازییەكانی بەبێ رەزامەندی حكومەتی عێراق بونیات ناوە". هەر لەو چوارچێوەیەدا شارەزای بواری ستراتیژی جەواد گۆك بەدووری دەزانێت كە توركیا رەزامەندی عێراق وەربگرێت بۆ بونیاتنانی بنكە نوێیەكەی‌و دەڵێت:" حكومەتی توركیا بایەخ بە رەزامەندی عێراق ناداتۆ یاسای نێودەوڵەتی جێبەجێ دەكات بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆی‌و لە ئەزمونەكانی پێشووەوە رەزامەندی عێراقمان وەرنەگرتووە بۆ بونیاتنانی بنكەی باشیك‌و سەرجەم بنكە سەربازییەكانی ناوچەكانی تر".
.jpg)
مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو) شەپۆلێک لە دین، دینێکی خنکێنەر و داخراو، دینێک پڕ لە ڕق و شەڕانگێز و زۆربڵێ، دینێکی بوغزاویی و توڕە و پەلاماردەر، بەسەر ھەرێمی کوردستان و بەشێک لە ناوچەکەوەیە. دینێک دەیەوێت دەستبھاوێتە ناو ھەموو وردەکارییەکی ژیانەوە، ناو کەسایەتی منداڵان و ناو قووڵترین و تایبەتیترین پەیوەندییەکانی مرۆڤ بە خۆی و بە کەسانیتر و بە دەوروبەریەوە. دینێک سڵ لە ھیچ سنوور و ڕێگرێکی شەخسیی و ویژدانیی و ئەخلاقیی ناکاتەوە، بێھیچ ھەستکردنێکیش بە بەرپرسیارێتی، شوناسیی دیندار و بێدین، باوەڕدار و کافر، بەھەشتیی و جەھەنەمیی و گومڕا و ناگومڕا، بەسەر مرۆڤەکاندا دابەشدەکات و بەشێوەیەکی شاقوڵیی کۆمەڵگا بۆ دوو بەرەی دژبەیەک پۆلێندەکات. نەوەیەک لە بکەری دینییش دروستبوون لە یەککاتدا ھەم وەک واعیزی کۆمەڵایەتیی و ھەم وەک دەرونناس و ھەم وەک لێکۆڵەرەوەی کۆمەڵایەتیی و ھەم وەک ئەخلاقناس و ھەم وەک ھەقیقەتفرۆش و ھەم وەک نوێنەرێکی ڕاستەوخۆی خودا لەسەر زەوی، قسەدەکەن و لەناو ژیانی کۆمەڵایەتییدا دەجوڵێنەوە. لەیەککاتدا ھەم ئاکاری پیاوی دین و پیاوی ئەخلاق و پیاوی مەعریفە و پیاوی سزادان و پیاوی خودا بەخۆیان دەبەخشن، ھەم ئاکاری ئەکتەرێکی شانۆیی و تەلەفیزیۆنی و سینەماییش. ھەم ھەڕەشەدەکەن، ھەم ھەقیقەت ئەفرۆشن، ھەم خۆیان و دینەکەیان نمایشدەکەن. جارێک لەسەر مینبەری مزگەوتەکانەوە دەدوێن، جارێک لەناو کەناڵی تەلەفیزیۆنە عەلمانییەکانەوە، جارێکی تر لەناو ئەو تۆڕە میدیا دینییە گەورەیەوە کە دروستکراوە و بە بەردەوامیش لەڕێگای سۆسیال میدیاوە. ئەم بکەرە دینییانە لە ھەر شوێنێکدا دەربکەون بە دەوری خۆیاندا سوپایەک لە ھەواداری گەنجی توندڕەویان دروستکردوە کە بستێک لە جیھاد و پەلاماردانی ھەموو ئەوانەی لە خۆیان ناچن، دوورن. بەبۆچوونی ئێمە ئەم فۆرمە تازەیە لە دین و دینداریی ڕەگوڕیشەکانی لە مێژووی کۆنی کۆمەڵگای ئێمەدا نییە، لە ڕابردوەوە نەھاتوە، دەرکەوتێکی تازەی جەوھەرێکی دینیی دێرین نییە، بەڵکو دیاردەیەکی تەواو تازەی ناو دونیایەکە کە کۆمەڵێک بنەمای ئابوریی و کۆمەڵایەتیی وسیاسیی و دەرونیی تازەی ھەیە، دونیایەک بەرھەمی ئەم چەند دەیەی دواتری مێژووی ئێمەیە. بەر لە ھەموو شتێک ئەم فۆرمە تازەیە لە دینداریی لەناو ئەو خەرەند و نشێوییە ئابوریی و کۆمەڵایەتییە گەورانەی دونیای دوای ڕاپەڕیندا دروستبووە. بەرھەمی فۆرمە جیاوازەکانی نائومێدبوون و پشێویی و دڵشکانی کۆمەڵایەتییە، لە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆدایە بە دۆخی ھاتنەکایەی نایەکسانییەکی ڕێکخراو و سیستماتیکییەوە، وەک دەرەنجامی ئەو فەشەلە ئابوورییە گەورەیە و ئەو تاڵانکارییە مافیاییە بێوێنەیەی لە ھەرێمدا دروستبووە. دروستبوونی نەوەیەکی بێئیش و نائومێد، کە لە وڵاتێکی دەوڵەمەندا لە لێواری هەژارییەکی ھەمەلایەندا دەژیی، نەوەیەک بێئاسۆ و بێداھاتوو، بەڵام تا ڕادەیەک خوێندەوار و خاوەن بڕوانامە. ئەم نەوەیە بەشێکیان لە ڕێگای جیھانی دیگیتالییەوە لە دۆخی تەماھیکردنێکی گەورەدان لەگەڵ جیھانی دەرەوەدا، ئەوانیتریان لە پەیوەندییاندا بە بکەرە دینییە تازەکانەوە تا دێت دادەخرێن و توندڕەودەبن. ھەندێکیان وەک ئەستێرەکانی پۆپ کەڵچەری ناو جیھانی دیگیتاڵی سەما دەکەن و ھەندێکیتریان دژ بە سەما و لە ڕقی سەمادا کۆدەبنەوە و نوێژدەکەن و بە توڕەییەوە ڕوو لە کۆمەڵگا و لە ئاسمان دەکەن. ھەمووشیان لە ناو شێوازێک لە حوکمڕانیی سوڵتانیی توندوتیژ و مۆدێلێک لە دەوڵەمەندبوونی مافیایی و چەندان ئیمپراتۆریەتی میدیایی مێشکشۆرەوەدان، کە پێکڕا لە سادەترین بەھای ئینسانیی و ئەخلاقیی و لەلانی ھەرەکەمی بەرپرسیارێتی، دابڕاون. ئەم گشتە وێرانە ئەم نەوە دینییە توندڕەوە و ئەم شێوازە لە دینداریی داخراوی پێباشترە لە ھەر ھۆشیارییەکی تر کە خاوەنی ڕەھەندێکی سیاسیی ڕەخنەیی و عەقڵانییەتێکی پرسیارکەر بێت. ئەم دیندارییە تازەیە، کە بە پلەی یەکەم دیندارییەکی سەلەفیی پەلاماردەرە، یەکێکە لە کۆڵەکەکانی ئەو مۆدێلە سوڵتانییەی لە ھەرێمدا سەروەرکراوە. لەپشتی ئەم دیمەنە گشتییەشەوە جوڵەیەکی گەورەی پارە و سەرمایەی کۆنەپارێز لەناوچەکەدا ئامادەیە، لە پارە و سەرمایەی ھێزە ئیخوانیی و سەلەفییەکانەوە بیگرە، بۆ دۆلاری نەوتی شیعیی ئێرانی و دۆلاری نەوتی سونی سعودیی و خەلیجیی و دۆلاری نەوتی دزراو لە ھەرێم خۆیدا. یەکەمین وانەیەک بکرێت لە کۆمەڵناسیی دینەوە فێریببین ئەوەیە کە دین بە دین و دین بە کولتوور تەفسیر ناکرێت، مەسەلەکە بوون و ئامادەگیی ”فەرھەنگێکی خۆرھەڵاتیی“ دێرین نییە کە لە ڕۆژی دروستبوونی مرۆڤەوە، تا ئەمڕۆکە وەک خۆی و بێ گۆڕانکاریی ئامادەیە و ئیشدەکات، مەسەلەکە پەیوەندیی بە بوونی ڕەگوڕیشەی گریمانکراوی دێرینیشەوە نییە، پەیوەندیی بە بونیادێکی عەقڵیی و سایکۆلۆژیی نەگۆڕیشەوە نییە لە کۆنی کۆنەوە ھاتبێت، بەڵکو مەسەلەکە پەیوەندیی بە مەسەلەی ”ئابوریی سیاسیی“ و ”ھەندەسەی کۆمەڵایەتیی“ و ”پەیوەندییەکانی ھێز“ و ”فۆرمی مەعریفە“ و ئەو ”تۆڕە لە گوتار“ەوە ھەیە کە لەناو ئەو دۆخە مێژووییە کۆمەڵایەتییەدا سەروەرکراون. دین بە نادین، بە ئابوریی و سیاسەت و، بە گەشە و داڕمانی کۆمەڵایەتیی و، بە پرۆژە و پلانی گۆڕانکاریی تایبەت و، بە مۆدێلی دەسەڵات و حوکمڕانیی باڵادەست و بە بوون و نەبوونی بەرگرییەوە، تەفسیردەکرێت. ”پەیوەندییەکانی دەسەڵات“ و ”پەیوەندییەکانی مانا“ و” پەیوەندییەکانی بەرھەمھێنان“ ناوەرۆک و فۆرمەکانی دینداریی سەردەمێکی مێژوویی دیاریکراو، دەستنیشاندەکەن. ھاوکات دین بە پرۆسە سەرەکییەکان و بە پرۆژە جیاوازەکانی گۆڕانکاریی و بە تازەبوونەوەی کۆمەڵایەتیی و ئابوریی و ڕەمزیی ناو کۆمەڵگا، لێکدەدرێتەوە. لە ئێستادا بە لەدایکبوونی ئەو شێوازە لە مۆدێرنیزەکردنەوە پابەستە، کە بەردەوام فۆرمی تازە و ترسناکیی ھەژاریی و دەوڵەمەندیی، فۆرمی کوشندەی ئومێد و نائومێدیی، فۆرمی تازەی مانا و بێمانایی و کێشەی مادیی و سایکۆلۆژیی نوێ، چێژ و خولیای بەرخۆریی، بەرھەمدەھێنێت. دروستکردنی ڕێکخراو و پارتی سیاسیی دینیی جەماوەریی تازە، لەدایکبوونی میدیای دینیی جەماوەریی، بوونی دین بە یەکێک لە دیاردە سەرەکییەکانی ناو دونیای دیگیتالی، شۆڕکردنەوەی دین بۆ ناو سیستەمی پەروەردە و فێربوونی نوێ، دروستبوونی بکەری دینیی نوێ لە دەرەوەی پیاوانی دینی تەقلییدیدا، ھاتنەکایەی دیاردەی ئیمامی تەلەفیزیۆنی و بانگخوازیی گەڕۆک و مەلای فەیسبووکیی، تێوەگلانی ڕاستەوخۆ و ھەمەلایەنی دین لە سیاسەت و تێکەڵبوونی بە جوڵەی پارە و سەرمایە و دروستبوونی بازاڕێک بۆ توریزم و سیمیۆلۆژیای دینیی، بوونی دین بە بەشێک لە ململانێی ئیقلیمیی نێوان چەندان دەوڵەتی دەوڵەمەند و خاوەن پارە، ھەمویان دیاردەی تازەی ناو واقیعی مێژوویی ئەمڕۆکەن. ئەم گشتە گەورەیە سەرقاڵی دروستکردنی ئینتیمای دینییە لە شوێنی ئینتیمای مەدەنیی و لەناو ئیتیمای دینییش خۆیدا سەرقاڵی دروستکردنی ئینتیمایەکی تائیفیی و سەلەفییە، لە شوێنی فرەڕەنگییەکانی ئینتیمای دینیی خۆی. لەم ژینگە پڕ لە ململانێ و پڕ ڕق و پڕ پارەیەدا ئینتیما بۆ تەفسیرێک لە تەفسیرە زۆرەکانی دین و بۆ جۆرێک لە جۆرەکانی بکەری دینیی، دەچێتە شوێنی کۆی ئینتیماکانی تر. لەشوێنێکی وەک ھەرێمەکەی ئێمەدا ئینتیما بۆ عەبدولەتیفی سەلەفیی و ھاوشێوەکانی دەچێتە شوێنی ئینتیما بۆ خودا بە مانا گەردونییەکانی و مەسافەیەک لە نێوان عەقڵی عەبدول لەتیفی سەلەفیی و عەقڵی خودادا ناھێڵدرێتەوە. بەم جۆرە ئەوەی لەم ژینگە بیمارەدا دروستدەبێت، دین نییە بە مانای ڕووبەرێک بۆ پەیوەندیی ڕۆحانیی و ھێزێک بۆ دروستکردنی تاکەکەسێکی بەرپرسیار لە پەیوەندییەکی ئەخلاقیی و ئیستاتیکییدا بە ئاسمانەوە، بەڵکو دروستکردنی سوپایەکە لە گەنجی نائومێد و دۆگمایی لە دەوری ئەو بکەرە دینییە تازانە. لە ڕاستییدا ئەوەی لێرەدا ئامادەیە نە دینە و نە خوداناسیی و نە تیۆلۆژیا، بەڵکو سۆسیۆلۆجیایەکی ھێجگار سادەی دروستبوونی بکەری کۆمەڵایەتیی نوێ و پەیوەندیی ھێز و دەسەڵاتی تازەیە. ئەم بکەرە تازانە لە پرۆسەی دروستکردنی خۆیاندا وەک بکەری کۆمەڵایەتیی نوێ، خۆیان وا نمایشدەکەن کە گوایە تەنھا ئەوانن دەزانن خودا کێییە و ئیرادەی خودا داوای چی لە مرۆڤەکان دەکات، تەنھا ئەوانیش ھەڵگری شەھادەی ناسینی خودا و زانینی نھێنیەکانین. لەسەر بنەمای ئەم ناسینە گریمانکراوەش بەگژ ھەموو ئەوانەدا دەچنەوە کە خودا لە ھەمان وێنەدا و بە ھەمان ئیرادەوە ناناسن. ھەموو ئەمانە وادەکەن ململانێکردن لەسەر چییەتی خودا و لەسەر وێنەکانی ئەو لە ئاسماندا، ململانێیەکی دینیی نەبێت، بەڵکو ململانێیەکی سەرزەمینیی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی بێت لەسەر فۆرمە جیاوازەکانی دەسەڵات. گروپە سەلەفییەکانی دونیای ئێمە و زۆرێک لە دیندارە سیاسییەکانی تریش، وێنەی خودایەکیان دروستکردوە دژ بە سەما، دژ بە تێکەڵبوونی نێر و مێ، دژ بە بەشێکی گەورە و گرنگی ئازادییەکانی ناو ژیانی ڕۆژانە. وێنەی خودایەک بەرگریی لە بەشودانی منداڵ دەکات، بۆ پیاو چوار ژن حەڵاڵدەکات، بە گێڕانەوەی دوو ژنیش نرخی گێڕانەوەی یەک پیاو دەبەخشێت، کەسێک نوێژنەکات وەک کافر دەیبینێت و مامەڵەیدەکات، خودایەک مرۆڤ لەسەر گوناھەکانی بۆ ھەتاھەتایە دەسوتێنێت، کەی بیەوێت باران دەگرێتەوە و قاتوقڕیی دروستدەکات، یاخود لافاو دەخوڵقێنێت و ئەوەی ئینسانەکان بە ماندووبونێکی زۆر دروستیانکردوە، لە چەند ساتێکی کەمخایەندا نووقمدەکات، ھتد. بەشێکی زۆری ئەو وێنانەی ئەم ھێزانە بۆ خودا دروستیدەکەن، ئامرازی سەرەکیی ناو ئەو ململانێ کۆمەڵایەتییەن ئەم بکەرە دینیانە لەسەر پێگە و شوێن و جێی و دەسەڵاتی خۆیان لە کۆمەڵگادا پەنای بۆدەبەن. ئەم گروپە تازانە واینیشاندەدەن خودا لە ھەرێمەکەی ئێمەدا، کەسێکە لە ڕێگای عەبدول لەتیفی سەلەفی و مەلا ھەڵۆ و ھاوشێوەکانیەوە قسەدەکات، ئەوان نوێنەرەکانی خودان لە کوردستاندا و ئەوان دەزانن خودا داوای چی لە مرۆڤەکان دەکات و چیشیان لێ یاساغ و حەرامدەکات. لەزۆر سەرەوە ئەم فۆرمە تازەیە لە دین لەسەر دنەدان و فووکردن بە سایکۆلۆژیای برینداریی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمە و لەسەر فوکردن بە عاتیفە و سۆزی دینییدا، کاردەکات. خەریکی سەرلەنوێ داڕشتنەوەی دینە وەک ھێزێک بۆ کۆکردنەوەی خەڵک، بۆ جۆش و خرۆش پێدان و کۆکردنەوەیان لەدەوری ئەم یان ئەو بکەری دینیی. ئەم فۆرمە لە دین دینێکە لەناو ھەراوھۆریا و قەرەباڵغییدا دەژیی: لەناو مزگەوتی قەرەباڵغدا، لەناو پارتی سیاسیی قەرەباڵغدا، لەناو کۆڕ و کۆبوونەوە و خۆنمایشکردنی قەرەباڵغدا. لەناو ئەو ھەراوھۆریا و قیڕەقیڕ و ھێرشبردن و ئیدانەکردنە بەردەوامانەشدا کە ڕێگا لە بیرکردنەوەی ھێمن و عەقڵانیی و بەرپرسیار، دەگرن. ئەوەی لەناو ئەم ھەراوھۆریا و قەرەباڵغییەدا ئیشدەکات، گوتارێکە لەسەر نەفیکردنی ھەموو کەس و ھەموو شتێک کاردەکات کە لەو بکەرە دینییانە نەچێت کە ئامادەن و قسەدەکەن، کە دەقیڕێنن و توڕەدەبن، کە بە چەندان شێواز و تەکنیکی جیاواز قەرەباڵغیی دروستدەکەن. کردنی دین بە تاکە سەرچاوەی ئەخلاقی گونجاو و قبووڵکراو دژ بە فۆرمە ئەخلاقییەکانی تر، دانانی زیکری دینیی لە شوێنی سەما، بەپیرۆزکردن و بەڕەھاکردنی جلوبەرگی دینیی لە پەیوەندییدا بە جلوبەرەگەکانی ترەوە، دانانی ڕیشی دینیی لە شوێنی فۆرمەکانی تری ڕوخساری ئینسانیی، بەڕەھاکردنی سروت و جوڵەی دینیی لە شوێنی ھەموو سروتە ئینسانییەکانی تر، ھەموویان بەشێکن لەم دیندارییە خۆسەپێن و یەکشێوەیە. ئەوەی ئەم ھێز و کەس و بکەرە دینییانە دەیانەوێت ئەنجامیبدەن، بریتییە لە کۆپیکردنێکی فراوانی کەسایەتی خۆیان و سەپاندنی ئەو کۆپیە، بەسەر ھەموواندا. گۆڕینی ھەموومان بۆ عەبدولەتیفی سەلەفیی، لەڕێگای بە موتڵەقکردنی کەسایەتیی و شێوازی بیرکردنەوە و تێگەیشتنی تایبەتی ئەوەوە بۆ دین، ئەو پرۆژە و پەیوەندیی دەسەڵات و ھەندەسە کۆمەڵایەتییەیە کە ئەم فۆرمە تازەیەی دینداریی دەیەوێت بیسەپێنێت. بابەتی پێشتر بابەتی بیست و چوار: غیابی یۆتۆپیا و ئایدیۆلۆژیا بابەتی بیست و سێ: عێراق بەرەو کوێ؟ بابەتی بسیت و دوو: ئێمە کێین؟ بابەتی بیستویەك: سیاسەت و خۆشەویستیی بابەتی بیستەم: هەرێمێک خاڵیی لە ئۆپۆزیسیۆن بابەتی نۆزدەیەم: نەوال سەعداوی: ژنێکی ئازا و شکست نەناس بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی بابەتی یانزەیەم: دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم: عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی
راپۆرتی: درەو گۆڕان دوو رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ یەكێتی هەیە كە یەكێكیان بە مردوویی لەدایكبوو، ئەوی تر بە نیوەناچڵی جێبەجێكرا، ئێستا رێككەوتنی سێیەمی ئیمزاكردووە كە دروستكردنی هاوپەیمانێتییە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق، یەكێتی‌و گۆڕان چ سودێك لە یەكتر دەبینن ؟ هاوپەیمانی یەكێتی‌و گۆڕان دەتوانێت ببێت بە بەدیلی پارتی لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا ؟ یەكێتی‌و گۆڕان.. رێككەوتنێكی نوێ یەكێتی نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكی نوێیان كرد‌و بڕیاریاندا هەردووكیان پێكەوە لەژێر ناوی "هاوپەیمانی كوردستان" بچنە ناو هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوە، ئەم هاوپەیمانێتییە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی سەرۆكایەتی دەكات. لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە لە ساڵی 2009، ئەمە سێیەمین رێككەوتنی سیاسییە كە لەگەڵ یەكێتی ئیمزای دەكات. دوای چەند هەفتەیەك لە گفتۆگو دور لە چاوی كامێراكان، یەكێتی و گۆڕان تەنیا ئەوەیان بۆ رایگشتی دركاندووە كە هاوپەیمانێتییان بۆ هەڵبژاردن كردووە، ئەمەش لە كاتێكی درەنگ وەختدا، تا ئەو ڕادەی میدیای هەردوو حزب تەنانەت ناوی هاوپەیمانێتییەكەشیان بڵاونەكردەوە تا ئەوكاتەی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان تۆماركرا. تائێستا وردەكاری رێككەتنەكە نازانرێت، ئایا ئەمە رێككەوتنە تەنیا بۆ هەڵبژاردن و دابەشكردنی كورسییەكانە لەسەر ئاستی بازنەكانی هەڵبژاردن؟ یاخود رێككەوتنێكی سیاسییەو بۆ دوای هەڵبژاردنیش بەردەوام دەبێت و هەردوولا لەسەر ئاستی عێراق بەتەواوەتی روانگەی خۆیان یەكخستووە ؟ لەناو یەكێتی ناڕەزایەتی لەبارەی رێككەوتنەكە هەیە، ماڵی كۆسرەت رەسوڵ عەلی سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی دەڵێن ئاگاداری رێككەوتنەكە نین و لە دانانی كاندیدەكاندا هەولێر لەبەرچاو نەگیراوە، مەلا بەختیار رێككەوتنەكە بە رێككەوتنێكی "ناچاریی" ناودەبات كە هەردوولا بەهۆی لاوازبوونی پێگەی جەماوەرییانەوە پەنایان بۆ بردووە، بە كورتی بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی ئەندازیاری رێككەوتنەكەن كە هەردووكیان لەدوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە چاویان لە گەڕاندنەوەی گۆڕانە بۆ ناو یەكێتی. لەبارەی رێككەوتنەكەوە لەسەرەتای بڕیاردان لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق، سەركردەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بیرۆكەی دروستكردنی هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)یان لاپەسەند بوو، هەندێك كاریشیان كرد بۆ دروستبوونی ئەم هاوپەیمانێتییە، بەڵام یەكێتی‌و پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن. كاتێك یەكێتی‌و پارتی بڕیاریاندا بە جیا بچنە ناو هەڵبژاردنەوە، بزوتنەوەی گۆڕان كەوتە بەردەم چوار سیناریۆ: • بەشێوەیەكی سەربەخۆ بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە • لەگەڵ پارتی بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە • لەگەڵ یەكێتی بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە • لەگەڵ لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بچێتە ناو هەڵبژاردنەوە لەناو ئەم چوار سیناریۆیەدا، بزوتنەوەی گۆڕان كلیكی لەسەر هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ یەكێتی كرد، چونكە هیچ یەكێك لە بژاردەكانی تر گرەنتی ئەو ژمارە كورسییەیان بۆ نەدەكرد كە گۆڕان داوای دەكرد. هەڵبژاردنی یەكێتی بۆ هاوپەیمانێتی رەنگە بژاردەیەكی ناچاریی بوبێت بۆ گۆڕان، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە لە هەرێمی كوردستان رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ پارتی هەیەو رەنگە ئەم نزیكبونەوەیە لە یەكێتی دواجار زیان بە رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی بگەیەنێت، بەڵام دەكرێت بەلایەكی تردا رێككەوتنەكە بزوتنەوەی گۆڕان لە هێزێكەوە كە جارێك پارتی دژی یەكێتی‌و جارێكی تر یەكێتی دژی پارتی بەكاری بهێنێت، بكات بە هێزێك كە ئەو، پارتی‌و یەكێتی دژی یەكتر بەكاربهێنێت. لەبەرامبەردا هاوپەیمانێتییەكە بۆ یەكێتی ئەو سودەی دەبێت كە بتوانێت جارێكی تر كورسییەكانی زۆنەكەی خۆی لە یەك سەبەتەدا كۆبكاتەوە‌و بخاتە ناو ململانێی سیاسی دوای هەڵبژاردن‌و دابەشكردنی كێكی دەسەڵات لە بەغداد. ساڵی 2018 كاتێك حكومەتی نوێ لە عێراق بە سەرۆكایەتی عادل عەبدولمەهدی پێكهات، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەرێمی كوردستان رێككەوتنی لەگەڵ پارتیدا هەبوو، بەڵام پارتی هیچ پۆستێكی وزاری لە عێراق بە بزوتنەوەی گۆڕان نەدا، ئەمە گۆڕانی نیگەران كرد، هاوپەیمانێتی گۆڕان لەگەڵ یەكێتی رەنگە لە حكومەتی داهاتووی عێراق هەندێك پۆست لە بەغداد بۆ گۆڕان زامن بكات. سەرباری ئەمانە، بەگشتی هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، چانسی مانەوەی بزوتنەوەی گۆڕان لەناو هاوكێشەی عێراقدا زامن دەكاتەوە، ئەم رێككەوتنە گۆڕانی بردە ناو بەرەیەكی نوێ لە عێراق كە دەوترێت ئێرانییەكان كار بۆ زیندوكردنەوەی دەكەن لەناو گەمەی سیاسی دوای هەڵبژاردندا. هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەرەنجامی هەڵبژاردنی "شۆڕشی ئۆكتۆبەر"ی 2019ی عێراق بوو، كە خۆپیشاندانەكان عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد، ئەمریكا پاڵپشتی ئەم خۆپیشاندانانەی كرد بەو ئومێدەی كۆتایی بە حوكمی هێزە نەریتییەكانی نزیك لە ئێران بهێنێت، ئێرانییەكانیش دژی وەستانەوە، هەڵبژاردنی پێشوەختەی كە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت، گەڕی كۆتایی ئەم ناكۆكیەیە لەنێوان ئێران‌و ئەمریكا سەبارەت بە چارەنوسی عێراق. ئەمریكییەكان چاویان لەوەیە یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان لە عێراق دەرفەت بۆ هاتنە پێشەوەی كەسانی سیاسی نوێ خۆش بكات، كەسانێك كە بتوانرێت لە داهاتوودا جڵەوی عێراقیان بدرێتە دەست، ئێرانییەكانیش دەیانەوێت ئەو پەیامە بە واشنتۆن بدەن كە سەرباری دروستبوونی ناڕەزایەتی شەقام لەدژیان، هێشتا لایەنە سیاسییە نەریتییەكان پێگەیان لەعێراقدا هەیە، ئەو لایەنانەی كە لەسەردەمی خەبات دژی سەددانەوە دۆستایەتی بەهێزیان لەگەڵ ئێران هەیە. پارتی گرەو لەسەر سەركەوتنی سەدرییەكان دەكات، یەكێتیش چاوی لە عەممار حەكیم‌و حەیدەر عەبادی‌و لایەنە شیعەكانی ترەو لەناو سوننەكانیش چاوەڕێی سەركەوتنی حەلبوسی دەكات لەبەرامبەر رەوتەكەی ئوسامە نوجێفی‌و هاوپەیمانەكانی. دوای هەڵبژاردن‌و لەكاتی دروستكردنی كوتلەی گەورە بۆ پێكهێنانی حكومەت، رەنگە هاوپەیمانێتی یەكێتی‌و گۆڕان بكەوێتە بەرامبەر پارتی‌و ئەمەش لێكەوت لەسەر پێگەی گۆڕان لەناو حكومەتی هەرێم بەجێبهێڵێت. مێژووی رێككەوتنەكانی یەكێتی‌و گۆڕان ساڵی 2009 نەوشیروان مستەفا بەتەواوەتی لە یەكێتی جیابووەوە‌و لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی یەكێتی بزوتنەوەیەكی نوێی بەناوی "بزوتنەوەی گۆڕان" راگەیاند، ئەو سەردەمە نەوشیروان مستەفا لە وەڵامی ئەوانەدا كە دەیانوت گۆڕان لە یەكێتی ئینشیقاقی كردووە دەیوت:" گۆڕان هێزێكی نوێیە‌و مونشەقی هیچ حزبێكی تر نییە، ئەوان یەكێتییان بۆ خاوەنەكانی بەجێهێشتووە"، بەڵام ئەمە ئەو وێنایەی كاڵنەكردەوە كە تائێستاش زۆرینەی یەكێتییەكان بزوتنەوەی گۆڕان بە پارچەیەكی جیاكراوە لە یەكێتی تەماشا دەكەن نەك پارتێكی سیاسی سەربەخۆ، یەكێتییەكان بێ گوێدانە گرژی پەیوەندییەكان لەگەڵ گۆڕان ساڵانە لەیادی كۆچی دوای نەوشیروان مستەفادا سەردانی گۆڕەكەی دەكەن. لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان بەچەندین قۆناغی هەڵبەرزو دابەرزدا گوزەری كردووە، لەسەرەتادا گۆڕان ئاڕاستەی ململانێ سیاسییەكانی بەپلەی یەكەم لەگەڵ یەكێتیدا بوو، لە قۆناغێكی تردا ئاڕاستەكەی گۆڕی بۆ پارتی‌و هەندێكجاریش لە یەككاتدا ركابەرێتی هەردووكیانی دەكرد، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە‌و گۆڕان لەبری نەیارێتی دەیەوێت دۆستایەتی‌و رێككەوتنی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتیشدا هەبێت. سەرباری ناكۆكییەكان، بزوتنەوەی گۆڕان رۆژی 12ی تشرینی دووەمی ساڵی 2014 یەكەمین رێككەوتنی فەرمی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی بوو، كە هەردوولا ناكۆك بوون لەسەری‌و هیچیان سازشیان بۆ ئەوی تر نەدەكرد، بەپێی ئەم رێككەوتنە پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەیان لەنێوان خۆیان دابەشكرد. دوای نزیكەی حەوت ساڵ لە ئیمزاكردنی، هێشتا رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە سلێمانی لەنێوان یەكێتی‌و گۆڕاندا بەنیوەناچڵی ماوەتەوە‌و لە هەر گفتوگۆیەكدا لەگەڵ یەكێتی، بەرپرسانی بزوتنەوەی گۆڕان باسی جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنە دەكەن. دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لەگەڵ یەكێتی، رۆژی 17ی ئایاری 2016 گۆڕان رێككەوتنێكی نوێی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنێكی فراوانتر بوو، ناوی لێنرابوو "رێككەوتنی سیاسی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان" هەندێكجاریش بە رێككەوتنی "دەباشان" ناودەبرێت، رێككەوتنەكە لەنێوان هەردوو كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا ئیمزا كرا، بەڵام ئەم رێككەوتنەش پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەی ئاسایی نەكردەوە، چونكە رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا، رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 2017 بزوتنەوەی گۆڕان لایخۆیەوە رێككەوتنەكەی هەڵپەسارد، بزوتنەوەی گۆڕان لەمەشدا یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی پابەندی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە نەبووە. ئێستا وەكو دوو هێزی سیاسی كە زیاتر گۆڕەپانی كاركردنی سیاسییان لە پارێزگای سلێمانیدا چڕبووەتەوە، لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتیدا دوو رێككەوتنی فەرمی هەیە، رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی كە وادەی فەرمییەكەی كۆتایی هاتووە‌و پێویستی بە نوێكردنەوە هەیە، لەگەڵ رێككەوتنی بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بە یەك هاوپەیمانێتی. مانگەكانی كۆتایی ساڵی 2018 یەكێتی هەندێك هەوڵیدا بۆ رێكخستنی كۆبونەوە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان‌و تێهەڵچوونەوە بە پەیوەندییەكانی نێوانیان، بەڵام ئەوكات گۆڕان سازدانی هەرجۆرە كۆبونەوەیەكی رەتدەكردەوە، میدیای فەرمی گۆڕان رۆژی 29ی كانونی دووەمی 2019 هۆكاری رەتكردنەوەی كۆبونەوەی لەگەڵ یەكێتی لە شەش خاڵدا راگەیاند كە ئەمانە بوون: • نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی بەشێكی گرنگی رێككەوتنی حكومەتی خۆجێی پارێزگای سلێمانی. • بەردەوامی سزادانی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هەڵسوراوانی لە لایەن یەكێتیەوە. • نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی نێوان هەردوولا. • نەبردنە سەری بەڵێنی رازیبونی یەكێتی بە دواخستنی هەڵبژاردنەكانی 30 ئەیلولی پەرلەمانی كوردستان. • هەوڵدانی یەكێتی بۆ پشتگوێخستنی گۆڕان لە كابینەی نوێَی حكومەتدا. • یەكێتی دەیەوێت گۆڕان وەك كارتێك دژی پارتی بەكار بهێنێت.
.jpg)
شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) دیموکراسی، یەک دیموکراسییە و عێراق و کوردی و ئەمریکایی نییە و لەت ناکرێت چونکە ڕێزگرتنە لە ئیرادەی مرۆڤ و ئیرادەی کۆمەڵگە و پێکهاتەکانی(ڕێزگرتن لە زۆرینە و پاراستنی مافی کەمینە)، هەم مافە و هەم ئەرکە لە بواری چاکەی گشتییدا. بەڵام لەناونیشانەکەدا چەمکی "دیموکراسیی عێراقی"یم بەکارهێنا، چونکە بەرامەی ئەم جیاوازە و ئەزمونێکی تایبەت بە خۆیەتی. ئەزموونی عێراق لەگەڵ هەڵبژاردنەکاندا، هەر لەسەرەتای دامەزراندنییەوە ئەزموونێکی شیرین نییە، نەک لەبەرئەوەی خەڵک باوەڕی بە دیموکراسی و دەنگدان نەبێت، بەڵکو لەبەر دەرئەنجام و کردەوەی هەڵبژێردراوان، کە دۆخی سیاسییان نەک پێش نەبردووە بەڵکو وەپاشیشیان خستووە، لە خۆڕا نییە، پاش ٣٨ ساڵ لە پرۆسەی هەڵبژاردن و دەنگدانی سەردەمی پاشایەتی، خەڵکی عێراق ڕووبکاتەوە کودەتایەکی سووری تەمووزی ١٩٥٨ و لەوەش زیاتر بەدوایدا عارفەکان و بەعسییەکان ٤٥ ساڵ بکوژ و ببڕ خۆیان بن. ئەمە نائومێدی نەبێت لە سیستەمی پاشایەتی سنوردار (بە مۆدێلی بەریتانی) و دیموکراسییەتی سەردەمەکەی بۆ شیرازەی سیاسیی چییە؟ بۆچی زەینی خەڵک ئاوا تووشی بارگۆڕان بوون؟ لانیکەم لە ئەزموونی ١٨ ساڵی ڕابردووشەوە، دوور نییە بارگۆڕانێکی دیکە بەسەر کۆمەڵگەی عێراقیدا ڕووبداتەوە و جارێکی دی ڕووگەی خەڵک بەرەو دیکتاتۆرییەت و فریادڕەسی ئاسنیین وەرچەرخێت. ئاخر ساڵانێکە کاری پێکەوەیی و نەیاریی کیانە سیاسییەکان لە پرۆسەی ھەڵبژاردنەکانی عێراقدا، ئەوەی لێھەڵێنجرێت کە یان بە ھاوپەیمانێتی و پێکەوە مافی خەڵک دابین ناکەیت، یان بە جیا و "نان گۆڕینەوە" ھەقەکەیان دەخۆیت یان پۆپۆلیستانە خۆت بە جیا نیشان بدەیت و دیسانەوە ھەر خەریکی ھەریسەکە و خۆدەوڵەمەندکردن بیت لەسەر حسێبی خەڵک، لە کۆتاییشدا ھەر سێ بژاردەکە یەک ھێڵ و ستراتیژیان پیادەکردووە. لە خۆرا نەبوو خۆپیشاندانەکانی تشرینی بەغدا هاتنەئاراوە و هەنووکەش توڕەییان دانەمرکاوەتەوە و لەئاگردانەکانی شەقامی عێراقیدا دەکوڵێت. خەڵک هەقییەتی بپرسێت ڕۆڵی پەرلەمان و هەڵبژێردراوەکان چی بووە؟ کێشەساز یان چارەسازن؟ ئاخر لە کێشەکانی نێوان ھەولێر و بەغدا، مەسەلەی دەستووریی ناوچەی دابڕێنراو، دۆسێی گەندەڵی و سزادانی گەندەڵکاران و هەدەردانی پارەدا، کامییان بە پەنجەمۆری پەرلەمانتار و نوێنەرانی ھەنگاوێک چووەتە پێشێ؟ ئیرادە سەرووپەرلەمانییەکان نەبێت! لە سیستەمە سیاسییەکاندا پەرلەمانتار و نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان بۆ ئەوە ھەڵدەبژێردرێن لە تەنگانە و قەیرانی سیاسییدا، ھەنگاوێ ھەڵنێن و دەرچەیەکی چارە بدۆزنەوە، بەڵام لە عێراق و ھەرێمدا، ھەر کار گەیشتە قەیران ئیتر پەرلەمانتاران دەکەونەپەراوێزەوە و ئەوەی دەبێتە یاریزان کارەکتەرە نافەرمییەکان و بەرپرسانی حزب و حکومەتن لەسەر مێز دادەنیشن و ئەوان ڕوودەکەنە میدیاکان و دەنگەدەنگ نەبێت شتێکی دیکەیان لێ سەوز نابێت. تا ھەنووکە ھەڵبژاردن و پەرلەمان بەشێک نەبوون لە چارە ھێندەی بەشێکن لە کێشە و تاڕادەیەک ڕایەکی گشتیی باویش چەسپاوە کە پرۆسەی ھەڵبژاردن لە کاندیدەوە تا سوێند و وازھێنان، مەسرەفێکی زیادەیە بۆ کۆمەڵگە و دەرچەیەکی باشی داھاتیشە بۆ کارەکتەرەکانی نێوی. پێشینەیەکی خوارخێچ بێزاربوون لە سندوقی دەنگدان و دەستەپاچەیی نوێنەرانی هەڵبژێردراو، پێشینەی هەیە، لەگەڵ تەمەنی عێراقی نوێدا هەڵکشاوە، تۆ دیققەت بدە هەر لە سەرەتای پێکھێنانی عێراقەوە لە نێو سێ پاڵێوراودا کە ھەرسێکیان عێراقی بوون نەتوانرابێت پاشایەک دابنرێت و تا وای لێ بێت دەوڵەتی بەریتانیای ئەو سەردەمە پەنابەرێتە بەر بنەماڵەی شەریفی مەککە و مەلیک فەیسەڵ وەک کۆکەرەوەیەک لە دورگەی عەرەبییەوە بەقەرز بهێنێت بۆ بەڕێوەبردنی عێراقێک کە ھیچ لایەکی بەویتر رازی نییە و کۆیناکاتەوە. (وەک ساڵانی ڕابردوو و کە قاسم سلێمانی و برێت مەکگۆرگ کۆی دەکردنەوە و بڕیاری بۆدەدان) لە نێوخۆی عێراقدا ئەوەی ھێزەکان کۆدەکاتەوە نەگۆڕ و بنەمایەکی ھاوبەش نییە، ھەرلایە و دەیەوێت ئەجێندایەکی ناوچە یان هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی لە سنوری قەڵەمڕەوەییەکەی خۆی پیادەبکات، ئەمەش مێژووی ھاوچەرخی ئەم وڵاتەی کردووەتە مەیدانی ناجێگیری و ئاڵوگۆڕی نەرێنی بەسەر نەتەوە جیاوازەکانیدا. بۆ تێگەیشتن لە دۆخی ئەمڕۆی ئەم وڵاتە گەڕانەوە بۆ خاڵی سەرەتای پێکھێنانی عێراقی هاوچەرخ (لەلایەن بەریتانیاوە) لە دوای جەنگی یەکەمی جیھانی و لە سەر میراتی دەوڵەتە ھەڵوەشاوەکەی عوسمانی و رێک لە ساڵی ١٩٢٠دا، ھاوکارێکی باشە بۆ پەیبردن بە ناتەباییە کەڵەکەبووەکانی مێژووی سیاسی ئەم وڵاتە. عێراق تەنھا لە ساڵی ١٩٢٠ تا ١٩٣٠ کە ١٠ ساڵی یەکەمینی دانانی بەردی بناغەی ھاوچەرخێتیی بوو، بە ناجێگیری دەست پێدەکات، لەو ماوە کورتەدا ١٢ کابینەی وەزاری پێکھێنراوە و ھەڵوەشاوەتەوە، کە ھەریەک لە عەبدوڕەحمان نەقیب، عەبدولموحسین سەعدون، یاسین ھاشمی، جەعفەر عەسکەری، توفیق سویدی، ناجی سویدی و نوری سەعید پێکیان ھێناوە. چوار (٤) کابینەیان تەنھا لەلایەن عەبدولموحسین سەعدونەوە پێکھێنراون و بەھۆی نەیاری و ناجێگیری وڵاتەوە ھەڵوەشێنراونەتەوە، سەعدون لە کۆتاجاردا لە ساڵی ١٩٢٩ وەک گەشتنە نائومێدییەک بە ئایندەی خۆیی و وڵاتەکەی، بە دەمانچەکەی کەمەری خۆی دەکوژێت. لەبارەی خۆ کاندیدکردنیشەوە، وەنەبێت، دۆخەکە زۆر ساغڵەمتر بووبێت لە کابینە وەزارییەکان، لە ساڵانی چلەکاندا گەر یەکێک بیویستایە ببێتە پەرلەمانتار "نائیب"، ئەوە نەبوو بچێتە کێبەرکێی شەریفانە و بەدەستھێنانی دەنگی ھاوڵاتی، بەڵکو ئەوەندە بەس بوو کە لە نوری سەعید (جەمسەرێکی سیاسی) ئەو سەردەمەوە نزیک ببێتەوە، تا تەزکییەی چوونە پەرلەمانی بۆ بکات، گەر ئەویش بۆی نەکردایە، ئەوا (ھەر هەمان کەس) دەستبەجێ سیاسەت و ئەجێندای نوری سەعیدی جێدەھێشت (هی خۆی نا چونکە نەیبوو) و ڕووی لە ساڵح جەبر (جەمسەرێکی دیکەی سیاسیی سەردەم) دەکرد بۆ ئەوەی بیکاتە نائیب. ئایا ئەم دۆخە نائاشنایە بە کاندیدانی ئەم سەردەمە؟ کەمن ئەوانەی ئەم پەتپەتێنە بووەتە پیشەیان؟ هاوپەیمانێتیی دژەدەوڵەتی ڕاستە ھاوپەیمانێتیە پەرلەمانییەکان چ لە پێش و چ لەپاشی هەڵبژاردن، یارییەکی باشی سیاسیین و باشترن لە شەڕی نێوخۆ و ئەگەری باشیش بۆ مانەوەی حزبە بچووکەکان و کەسایەتی و پێکھاتەکانیش دەڕەخسێنێت (وەک ئەوەی لە ئیسرائیلدا ئەنجامدەدرێت). بەڵام لە عێراقی دوای ڕوخانی رژێمی بەعسدا ئەوەندەی ھاوپەیمانەکان کێشەبوون بۆ یەکتر و بۆ دەوڵەت و خەڵکیش، ئەوەندە نەیار و ئۆپۆزسیۆنەکان گرفت نەبوون بۆ حکومەتە نوێکان، بەنمونە تا ئەمڕۆش کێشە سەرەکییە ھەڵواسراوەکانی نێو هاوپەیمانێتی شیعەکان و نێوخۆی ماڵی کوردستانی تەگەرەبوون لەبەردەم ئەجێندای حکومەتەکانی هەرێم و بەغدا و سەرەکیترین ھۆکاری ناجێگیری هەرێم و عێراق بوون هێندە نەیارەکانی وەک هاشمی و عەلاوی و ڕەغەد و تشرینییەکان (بۆ بەغدا) و نەوەی نوێ(بۆ هەولێر) کێشە نەبوون. بۆیە ساڵانی ڕابردووی ھاوپەیمانێتی ناکۆکەکان لە ژێر پەردەی تەوافوقدا، عێراقی نەگەیاندبێـتە کەنارێک ئەوا لەمڕۆدا ئەگەری پەشێوی سیاسی زیاتر لە ئارادایە و لە دەرئەنجامی فشەڵی ھاوپەیمانێتییەکان و سەرەتای قۆناغێکی نوێ لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا بێتە ئاراوە، کە دوور نییە ئاواتی خەڵک لەمیانەی نائومێدییەوە لە هاوپەیمانە هەلبژێردراوەکان، پشتکردن بێت لەهەڵبژاردن و ڕووکردنەوە بێت لە تاکڕەویی و وەهمی فریادڕەسی، وەک چۆن لە ١٩٥٨دا پاش ئەو ئەزموونە زۆرەی دەنگدان و هەڵبژاردنی سەردەمی پاشایەتی، خەڵک پشتی لە دەنگی خۆی کرد و ڕووی کردە دەستێکی ئاسنین و تفەنگێکی سوور. ناکۆکەکان لە عێراقی ئەمڕۆدا لە ڕوخساردا وادەردەکەون کە بوونەتە ھاوپەیمان و رێککەوتوون لەسەر بنەمایەکی ھاوبەشی عێراقی، بەڵام گەر لە پێکھاتە و کردارە پراکتیکییەکانی ئەم ھێزانە وردبینەوە، دەردەکەوێت کە نەھاوپەیمانێتی راستەقینە لە ئارادایە و نە ئەوانیش دەتوانن ئەجێندایەکی مرۆڤ-تەوەری و دیموکراسییانە بۆ ھەمووان پیادە بکەن.
.jpg)
شیكاری: درەو هاووڵاتیانی عێراق متمانەیان بە دام و دەزگاکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری نییە، لەم ڕووەوە عێراق لە ریزبەندی هەرە دواوەی وڵاتانی عەرەبییە، بەشی زۆری ئەو بێ متمانەییە کاریگەری دوو سەرەی هەیە لە سەر هەڵبژاردنەکان و جارێک لە مومارەسەی دامەزراوە هەڵبژێردراوەکانەوە سەرچاوەی گرتووە کە بووە بە هۆی نائومێدی، جارێکیش ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر بەشداری سیاسی و هەڵبژاردن، کە بەشی زۆری لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە هەڵبژاردن لە ژینگەیەکی ئارام و سەقامگیر و ئامندا بەڕێوەناچیت. لەم ڕاپۆرتەی (درەو)دا ئەو ڕاستییە بە ئامارو داتا دەسەلمێنین. ڕێ و شوێنە تەکنیکییەکانی هەڵبژاردن بەشێوەیەکی گشتی هەڵبژاردن کۆمەڵێک بنەماو شێوازی خۆی هەیە، لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێک و لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە و لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر و بەپێی یاساکانی هەڵبژادن گۆڕانکاری دروست دەبێت. بەڵام کۆمەڵێک ڕێوشوێنی پێوست هەیە، تا ڕادەیەکی زۆر هاوبەشەو دەکەونە چوارچێوەی هەنگاوو ڕێوشێنە تەکنیکییەکانەوە، بەڵام کاریگەری تەواویان بەسەر ئەنجامی هەرڵبژاردنەکانەوە دەبێت. ڕێوشێنە تەکنیکییەکانی هەڵبژاردن، هەموو ئەو هەوڵ کارو بڕیارو یاسا و کارە ئیدارییانە دەگرێتەوە کە دەبێتە هۆی کارئاسانی بۆ کاندیدان و دەنگدەران و پرۆسەی هەڵبژاردن بە گشتی، گرنگترین ئەو ڕێوشێنانەش؛ یەکەم: دیاریکردنی بازنەکانی هەڵبژاردن؛ بریتییە لە دابەشکردنی جوگرافیای دەوڵەت بۆ چەند بازنەیەک کە تێیدا پاڵێوراوێک یان چەند پاڵێوراوێک تێیدا سەردەکەون، لە چەند وڵاتێکی کەمیشدا دەوڵەت تەنها لە یەک بازنەی هەڵبژاردن پێکدێت پاڵێورایش دەتوانێت لەسەر ئاستی دەوڵەت دەنگ کۆبکاتەوە، بەڵام ئەم جۆرە لە پەیڕەوکردنی یەک بازنەیی لە پاشەکشەدایەو کەمتر دیموکراتی ترەو زیاتر بۆ دەوڵەتە بچوکەکان گونجاوە، لە مێژوودا زۆرێک لە وڵاتانی دنیا پێشتر پەیڕەوییان لە یەک بازنەیی کردووە. ئەوانەشی کار بە فرە بازنەیی دەکەن دوو پێوەریان کردووە بە بنەما کە بە پێی دەستور یان یاسای هەڵبژاردن دیاری دەکەن، ئەوانیش؛ １. لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوون. ２. لەسەر بنەمای سنوری جوگرافی. سەبارەت بە عێراقی نوێ (دوای ٢٠٠٣) پەیڕەوی لە هەردوو دابەشکارییەکە کردووە، واتە یەک بازنەیی و فرە بازنەیش کاری پێ کراوە، پشت بەست بە دەستور و یاسای هەڵبژاردن هەردوو بنەمای ژمارەی دانیشوان و دابەشکاری جوگرافی بازنەکانی هەڵبژاردنی دابەشکردووە (بڕوانە خشەی ١) دووەم: ئامادەکردنی تۆماری دەنگدەران؛ کاتێک باس لە هەڵبژاردنی گشتی دەکەین بەو مانایە نییە سەرجەم تاکەکانی کۆمەڵگا بەشداری لە پرۆسەکەدا دەکەن، بەڵکو ئەو کەسانە بەشداری دەکەن کە بەپێی یاسای ئەو مافە بەدەست دەهێنن، لەسەر ئاستی جیهانیش کۆمەڵێک پێوەر دانراوە، وڵاتان بەپێی یاسای تایبەت خۆیانی لەگەڵ دەگونجێنن، کە پێوەرو مەرجەکانیش بریتین لە؛ １. مەرجی ڕەگەزنامە؛ یەکێک لە مەرجەکانی بەدەستهێنانی مافی دەنگدان، پێویستە دەنگدەر هەڵگری رەگەزنامەی ئەو وڵاتەبێت کە هەڵبژاردنی تێدا ئەنجام دەدرێت. ２. مەرجی ڕەگەز؛ ئەگەر چی لە ئێستادا کەمتر پەیڕەوی لەم مەرجە دەکرێت بەڵام تا ئەم دواییانەش لە هەندێک وڵاتدا مافی بەشداری لە دەنگدان تەنها بۆ ڕەگەزی نێر بوو. ３. مەرجی تەمەن؛ گەیشتن بە ئاستێکی دیاریکراوی تەمەن مەرجە بۆ ئەوانەی مافی بەشداریان هەیە لە دەنگداندا و زۆربەی وڵاتان تەمەنی نێوان (١٨) بۆ (٢٥)یان ساڵ دەستنیشان کردووە. ４. مەرجی شیاوی عەقڵی؛ عاقڵی بەو مانایە دێت کە دەنگدەر کەم ئەندامی عەقڵی نەبێت و توانای لێکجیاکردنەوەی شتەکانی هەبێت، خاوەن وشیاری بێت. ５. مەرجی شیاوی ئەدەبی؛ یەکێکی دیکەیە لەو مەرجانەی کە پێویستە لە دەنگدەردا هەبێت لە ڕووی یاساییەوە دادگا ئەو مافەی لێ وەرنەگرتبێتەوە کە زۆرجار لە کەیسەکانی (سزادراوان و مەحکوم بەتاوان، دەستپاکی، مەرجی شیاوی سیاسی) دادگاکان ئەو مافە لە هاووڵاتی وەردەگرنەوە. سەرباری ئەو مەرجە گشتییانە، دەبینین لە عێراقدا بەشێکی زۆری هاوڵاتی عێراقی لە ژمارەیان بە زیاتر لە (٥) ملیۆن کەسە و سەرجەم مەرجە گشتییەکانیان تێدایە، بەڵام کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە ڕۆژی ٢٢ی ٣ی ٢٠٢١ بڕیاری بێبەش کردن، لە مافی دەنگدانی هاوڵاتیانی عێراق لە دەرەوەی وڵاتی دەرکرد، بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە وا بڕیارە لە ١٠ی ١٠ی ٢٠٢١ بەڕێوەبچێت. بۆیە لەسەر لایەنی پەیوەندیدار (لە عێراقدا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنە)، پێویستە ڕۆژی پێش دەستپێکردنی دەنگدان تۆمارێکی وردو ئاشکرا و ڕوون ئامادە بکەن، دوربێت لە (ناوی دووەبار، مردوو، هەڵە، ئەوانەی مافی بەشدارییان نیە) و تۆمارکردنی ناوی سەرجەم ئەوانەی ئەو مافەیان هەیە یان بەدەستیانهێناوە بەپێی دەستور و یاساو ڕێنماییەکانی تایبەت بە بەشداری لە هەڵبژاردن. سێیەم: گرنتی ئاسایش و سەلامەتی هەڵبژاردن؛ یەکێک لە گرنگترین پڕ بایەخترین ڕێو شوێنە تەکنیکییەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و پاراستنی ئاسایش و سەلامەتی پرۆسەی هەڵبژاردنە لە دەستپێکردنی پرۆسەکەوە دەستپێدەکات کە بە قۆناغەکانی (تۆمارکردنی ناوی دەنگدەران، پاڵێوراوان، بانگەشەی هەڵبژاردن، ڕۆژی دەنگدان، جیاکردنەوەی دەنگەکان، ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان، تانەو سکاڵاکان، ئەنجامی کۆتایی) دەڕوات، چونکە پاراستنی ئەو ڕێوشوێنانە مەرجە بۆ ڕادەی سەرکەوتن یان سەرنەکەوتنی پرۆسەکە بەشێوەیەکی تەندروست و ڕاستەقینە، بەشێکی گەورەی پرۆسەکەش لە ڕووی پاراستنەوە لەم مەرجانەی خوارەوە بەرجەستە دەبن؛ １. نهێنی دەنگدان؛ نهێنی بوون یەکێکە لە گرنتییە گەورەکانی پاراستنی ئازادی دەنگدەر لە هەڵبژاردنی پاڵیورادا، نابێت لە ژێر هیچ فشارێکدا دەنگدەر دەنگەکەی پێ ئاشکرا بکرێت، یان ناچاربکرێت لە دەرەوەی خواستی خۆی دەنگ بە پاڵێوراو یان لایەنێکی سیاسی بدات، چونکە دەنگدانی ئاشکرا کاریگەری لەسەر گۆڕینی ئاراستەی دەنگدەر دروست دەکات جا بە هەر بیانویەک بێت، ئەمە ڕێگەپێدراو نیە، چونکە کاریگەری لەسەر کۆی پرۆسەکە دەبێت و لە چواچێوەی دیموکراتی و ئازدی مافە بنەڕەتییەکان دەچێتە دەرەوە. ２. یەکسانی نێوان دەنگدەران و پاڵێوراوان؛ هەڵبژاردن لەخۆیدا ئامرازێکە بۆ ململانێی شەریفانە و ڕەوایە بۆ هەڵبژاردنی باشترین کەسانێک کە نوێنەرایەتی گەل بکات، بۆیە مەرجە یەکسانی لەنێوان دەنگدەران بکرێت و بەپێی یاساو ڕێسا هەل و دەرفەتی یەکسانیان بۆ بڕەخسێنرێت لە بەشداریکردن لە پرۆسەکەدا. هەمان شت بۆ پاڵێوراوانیش ڕاستە، پاراستنی یەکسانی نێوان پاڵێوراوانیش ڕەخساندنی دەرکەوتنی گونجاو لە ئامرازەکانی ڕاگەیاندن و بانگەشەی هەڵبژاردن بە هەمان قەبارە گرنگە، پێویستە بەهیچ شێوەیەک جیاکاری نەکرێت بە بیانوی سیاسی یان پێگەی ئابوری و کۆمەڵایەتی و جیاکاری ڕەگەزی و نەتەوەیی یان هەر هۆکارێکی دیکە کە ببێتە هۆی جیاوازیکردن لە نێوان پاڵێوراواندا. پاراستنی یەکسانی و دادپەروەری لە دابەشکردنی بازنەکانی هەڵبژاردنیش یەکێکە دیکەیە لەو ڕێوشێنە پڕبایەخانەی پێویستە ڕەچاو بکرێت، جا سنوری جوگرافی بێت یان ژمارەی دانیشتوان. ئەمە جگە لەوەی پێویستە ڕێگری بکرێت لەوەی کە هێزێکی سیاسی یان لایەنێک یان کەسێک بە قازانجی خۆی هێڵەکانی جیاکردنەوەی بازنەکان بکێشت و ڕێگری لە پەرتبوونی دەنگەکانی خۆی بکات. ئەمەی دواییان لە عێراقدا قسەی لەسەرەو هەندێک لە چاودێران پێیان وایە چەند حیزبێکی سیاسی بە قازانجی خۆیان کاریگەرییان لەسەر چۆنییەتی دابەشکردنی بازنەکان داناوە. ３. ڕێگریکردن لە فشارهێنان بۆ سەر دەنگدەر و پاڵێوراو؛ بەشێک لە هێزە سیاسییەکان هەندێ ڕێوشوێنی نایاسایی و دوور لە ئادابی گشتی، جا بەشێوەی فشاربێت یان ترساندن و خەڵتاندن و زۆرلێکردن وا لە دەنگدەران دەکەن ئاراستەی هەڵوێستیان بگۆڕن بە قازانجی خۆیان یان پاڵێوراوێکیان، ئەم هەوڵانە لە دەرەوەی چوارچێوەوەی دیموکراتی و بنەما گشتییەکانی هەڵبژاردنن و بە شێوەیەکی گشتی ئەمن و سەلامەتی هەڵبژاردن دەخەنە ژێر پرسیارەو کاریگەری گەورەی نەرێنی بە جێ دەهێڵن لە سەر پاکێتی و نەزاهەتی کۆی پرۆسەی هەڵبژاردنەکە. ４. دورخستنەوەی سوپا لە دەستێوەردان؛ جگە لەوەی لە پێویستە سوپا دەستوەرنەداتە پرۆسەی هەڵبژاردنەوە و ئەرکی پارێزگاری کردن بێت لە پاراستن و سەلامەتی گشتی، هەندێ وڵات لە سەردەمانێکدا زیاتر لەوە ڕۆشتوون و هێزە چەکدارەکان و سوپایان بێ بەش کردووە لە بەشداری سیاسی و پرۆسەی دەنگدان، لەسەر ئەو بنەمایەی سوپا ئەرکی پاراستنی گشتی و دەرەکییەو پێویستە بێ لایەن بێت لە پرۆسەی هەڵبژاردنیدا. بەڵام لە عێراقدا میلیشیاو هێزە چەکدارەکان ڕۆڵی گەورە دەگێڕن لە بەلاداخستنی بەشێکی پرۆسەی دەنگدان و پاڵپشتی کردنی هێز و حیزب و بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان. ５. ڕێگری لە تەزویر و ساختەکردنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنەکان؛ پرسی ساختەکاری لە هەڵبژاردندا دیاردەیەکی بەربڵاوەوە، بە دەیان شێوە و ئامرازی جۆراوجۆر بەکاردەهێنرێت، وەکو، دەنگدانی زیاتر لە جارێک و یاخود دەنگدان لە بری کەسانی دیکەو بەکارهێنانی ناوی وەهمی و دەستکاری سندوق و کەل و پەلەکانی هەڵبژاردن و بەکارهێنانی کارت و ناسنامەی ساختەو یاریکردن بە ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن ... چەندین کاری دیکەی ناڕەوا کاریگەری تەواوی دەبێت لەسەر ئاسایش و ڕادەی شەفافییەتی پرۆسەی هەڵبژاردن و دەنگدان، دواجاریش ڕوخاندنی پردی پەیوەندی نێوان هاوڵاتیان و دامەزراوە گشتی و هەڵبژێردراوەکان و دامودەزگا فەرمییەکان و لاوازبوون و لەدەستدانی متمانە بە هەڵبژاردن و بەشداری سیاسی. ئەم دیاردەیەش لە عێراقدا، هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن ڕوی لە هەڵکشانە، متمانەی هاوڵاتیانیش ڕووی لە لێژبوونەوە کردووە. ئامارو ڕاپرسییەکان وەک بڕیارە ڕۆژی 10ی10ی2021 هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت، بەڵام مەرجەکانی ئاسایش و سەلامەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە عێراقدا لە بەرژەوەندی پرۆسەی دیموکراسی ڕاستەقینە نییەو هاووڵاتیانی عێراقی تادێت متمانەیان لاواز دەبێت بە دام و دەزگاکانی دەوڵەت، بەپێی ڕاپۆرتێکی سایتی بارۆمەتری عەرەبی (البارومیتر العربی) عێراق لە هەرە دواوەی وڵاتە عەرەبییەکانە، لە ڕووی متمانەی هاوڵاتییان بە دامەزراوەو دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری (بڕوانە چارتی 1-2-3) چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) سەرەڕای ئەوەی بەردەوام بەشداری لە پرۆسەی دەنگدان لە عێراقدا ڕووی لە پاشەکشەیە، جگە لەوەی بەشێک لە هاوڵاتیانی عێراقی پێیان وایە هەڵبژاردن لە کەشێکی سەلامەت و سەقامگیردا بەڕێوە ناچێت، بەشێکیشیان گەیشتوون بەو بڕوایەی سەرەڕای ئەنجامدانی هەڵبژاردن بەشێک لە دەموچاوەکان بەردەوام دووبارە دەبنەوە (بڕوانە چارتی ژمارە (٤))، ئەمەش وایکردووە پێیان وابێت، پێشوەخت ئەنجامەکان لە بەرژەوەندی هێزە سیاسییە گەورەکان یەکلا دەکرێتەوەو بەشداری کردن لە هەڵبژاردن شتێکی ئەوتۆ ناگۆڕێت. چارتی ژمارە (4) بەپێی ڕاپرسییەکی ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان، کە لەسەر ئاستی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و بەشداری (١٧٧٠) کەس لە سەرجەم چین و توێژ و ئاستە جیاوازەکانی تەمەن و ڕەگەز و نەتەوەو شێوازی گوزەران و پلەی خوێندەواری ئەنجامی داوە، دەیان پرسیاری جۆراو جۆریان لە بارەی هەڵبژاردنەوە ئارستە کراوە، گرنگترینی ئەوانە؛ １. ئایا باوەڕت وایە هەڵبژاردنی داهاتوو گرنگە بۆ باشتر بوون و گەشەسەندنی وڵات؛ (بڕوانە چارتی ژمارە (٥)) چارتی ژمارە (٥) ２. ئایا بەشداری لە هەڵبژاردنی داهاتوودا دەکەیت؟(بڕوانە چارتی ژمارە (٦)) چارتی ژمارە (٦) ３. لە پرسیاری ئەوەی؛ بۆچی بەشداری هەڵبژاردن ناکەیت؟ (٦٨٥) کەس وەڵامی جیاوازیان هەیە (بڕوانە چارتی ژمارە (٧)) چارتی ژمارە (٧) سەرچاوەکان د. نعمان احمد الخطیب، الوجیز في النظم السیاسیة، دار الثقافة للنشر والتوزیع، الطبعة الثاني، ٢٠١١. د. عبد الوهاب الكيالي، الثقة في الحكومات في العالم العربي ومخاطر التعميم، البارومیتر العربي، علی الموقع؛ https://www.arabbarometer.org/ar/2020/06/%d8%a7%d9%84%d8%ab%d9%82%d8%a9-%d9%81%d9%8a-%d8%a7%d9%84%d8%ad%d9%83%d9%88%d9%85%d8%a7%d8%aa-%d9%81%d9%8a-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%a7%d9%84%d9%85-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b1%d8%a8%d9%8a-%d9%88%d9%85%d8%ae/ تطلعات الناخبين العراقيين في الانتخابات النيابية 2021)استطلاع رأي(، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/2021/04/6757/ زهراء كاظم الصدر، الأمن الانتخابي، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/2021/04/6901/ علي عدنان، هل تنجح الانتخابات العراقية المقبلة في ترميم ثقة المواطن بالنظام السياسي؟ علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/wp-content/uploads/2021/04/048uyg42.pdf شيماء الكيالي، معالجة العزوف عن المشاركة في الانتخابات العراقية، مركز البيان للدراسات والتخطيط، علی الموقع؛ https://www.bayancenter.org/2021/04/6912/
.jpg)
درەو: بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو لە پارێزگای كەركوك توركمان بەیەك هاوپەیمانێتی‌و عەرەبەكان بەدوو هاوپەیمانێتی بەشداری دەكەن‌و محەمەد حەلبوسی و راكان جبوری سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتیەكان دەكەن، كوردیش بە پەرتەوازەیی و لیستی جیا بەشداری دەكات. پارێزگای كەركوك لە پەرلەمانی عێراق (12 )كورسی هەیەو بۆ ئەم هەڵبژاردنە كورسیەكانی بەسەر (3) بازنەدا دابەشكراون، كورد تەركیزی تەواوەتی لەسەر بازنەی (1) كە (5) كورسی هەیەو بازنەی (2) كە ( 4) كورسی هەیە توركمان چاوی لەسەریەتی و عەرەبیش چاوی لەسەر باونەی (3) یە كە (3) كورسی هەیە پێكهاتەی عەرەب عەرەبە سوننەكان لە كەركوك لە خولەكانی رابردوودا (2) كورسیی پەرلەمانی عێراقیان لە كەركوك بەدەستهێناوە بۆ ئەمجارە زۆرینەن هاوپەیمانێتییەكان بۆ پەرلەمانی عێراق بە سەرۆكایەتی راكان جبوری پارێزگاری ئێستای كەركوك بە وەكالەت پێكهێناوە بە ناوی "هاوپەیمانێتی عەرەبی لە كەركوك" و پێكدێت لەم لایەنانە: * پرۆژەی عەرەبی لە كەركوك: بەسەرۆكایەتی خەمیس خەنجەر * حزبی حەل: بەسەرۆكایەتی جەمال كەربولی *بەرەی عێراقی بۆ دیالۆگی نیشتمانی: بەسەرۆكایەتی ساڵح موتڵەگ * للعراق متحدون: بەسەرۆكایەتی ئوسامە نوجەیفی * حزبی حەقی نیشتمانی: بەسەرۆكایەتی ئەحمەد عەبد حەمادی * گردبوونەوەی كۆماری عێراقی: بەسەرۆكایەتی محەمەد هادی عەبدولڕەحیم * گردبوونەوەی مەدەنی بۆ چاكسازی: بەسەرۆكایەتی سەلیم جبوری * حزبی حیوار‌و تەغیر: بەسەرۆكایەتی حامد موتڵەگ كەركوك‌و پێكهاتەی توركمان لە خولی ئێستای پەرلەمانی عێراقدا توركمانەكانی كەركوك دوو كورسییان لە پەرلەمانی عێراق هەیە كە سەربە بەرەی توركمانین, بۆ هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەر بەرەی توركمانی چوەتە ناو هاوپەیمانێتییەكی عەرەبە سوننەكانەوە كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی ئێستای پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات بەناوی " هاوپەیمانێتی پێشكەوتنی نیشتمانی"و لەم لایانانەی خوارەوە پێكدێن: * حزبی پێشكەوتن: بەسەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی * تجمع التعاون : بەسەرۆكایەتی عەلی فەرحان حەمید * الخیار العربی: بەسەرۆكایەتی عەبدولكەریم عەلی عەبتان جبوری * حزبی حەقی نیشتمانی: بەسەرۆكایەتی ئەحمەد مەساری * بەرەی توركمانی: بەسەرۆكایەتی حەسەن تۆران * گردبونەوەی " نهچە جبل" بەسەرۆكایەتی ئەكرەم عەساف پێكهاتەی كورد لایەنە كوردیەكان لە پارێزگای كەركوك بەجیا دەچنە پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقەوەو لەسەر هاوپەیمانێتی رێكنەكەوتن. یەكێتی نیشتمانی كوردستان: لە هەڵبژاردنی رابردودا (6) كورسی لە پارێزگای كەركوك هەبوو بۆ هەڵبژاردنی داهانوو چەند كاندیدێكی بە ناڕەسمی دیاری كردووە لەوانە : ئاڵا تاڵەبانی، د. شیلان، د. بورهان پارتی دیموكرانی كوردستان: لە هەڵبژاردنی رابردوو بەشداری نەكرد بۆ هەڵبژاردنی رابردوو ناوی كاندیدەكانی بەرەسمی راگەیاندووە لە بازنەی (1) شاخەوان عەبدوڵا لە بازنەی (2) نەجوا كاكەیی. نەوەی نوێ: مەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی رابردوو لە كەركوك (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێناوە، تا ئێستا بەرەسمی ناوی هیچ كاندیدێكی رانەگەیاندووە، بەڵام لەناو جولانەوەی نەوەی نوێوە ناوی ( ئومێد محەمەد) دێت وەك كاندیدی نەوەی نوێ بزوتنەوەی گۆڕان: بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای كەركوك یەك كاندیدی دەبێت هێشتا بەرەسمی ناوی ئەو كاندیدەی رانەگەیاندووە بەڵام سەرچاوەیەك لەناو بزوتنەوەی گۆڕانەوە بە (درەو)ی راگەیاند تا ئێستا دوو كەس ناویان هاتووە ( وریا ناوێك + د. محەمەد شوانی) هەریەك لە یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری كاندیدیان لە پارێزگای كەركوك نابێت. بزوتنەوەی ئیسلامی لە بازنەی دوو ( حسێن شێخانی) كاندید كردووە حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان: ( رێباز محەمەد) بۆ بازنەی (1) هەژار كاكەیی بۆ بازنەی (2) كاندید كردووە، لە هەڵبژاردنی رابردودا حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێناوە حزبی زەحمەتكێشان لە پارێزگای كەركوك ( شوان محەمەد ) ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان هاوپەیمانی نیشتمانی: مامۆستا سەلامی كاندید كردووە.
.jpg)
درەو: كۆمەڵی دادگەری كوردستان ناوی پێنج كاندیدی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی رادەستی كۆمسیۆن كرد، دوو كاندید لە هەولێر و سێ كاندید لە سلێمانی و راپەرێن و هەڵەبجە. میدیای فەرمی كۆمەڵی دادگەری بڵاوی كردەوە، كە كۆمەڵی دادگەری بە سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق دەكات و ناوی كاندیدەكانی رادەستی كۆمسیۆن كردووە. كاندیدەكانی كۆمەڵی دادگەری لە پارێزگای سلێمانی: • مرواری محەمەد عەلی لەباشوری سلێمانی و قەرەداغ، كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 13 هەزارو 509) دەنگی لەم بازنەیە بەدەستهێناوە • ئەحمەدی حاجی ڕەشید لە بازنەی هەڵەبجە (هەڵەبجەو شارەزوور و سەیدسادق و پێنجوێن) كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 15 هەزارو 946) دەنگی بەدەستهێناوە • سۆران عومەر لە بازنەی راپەڕین (ڕانیە و پشدەر و دوكان) كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 20 هەزارو 893) دەنگی لەم بازنەیە بەدەستهێناوە لە پارێزگای هەولێر كە ( 14) كورسی هەیەو لە (4) بازنەدا: • عەبدولستار مەجید لە بازنەی ڕۆژهەڵاتی هەولێر ، كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 18 هەزارو 17) دەنگی لەم بازنەیە بەدەستهێناوە • قومریە شێخ محەمەد لە بازنەی ڕۆژئاوای هەولێر، لە بازنەی رۆژئاوا هەولێر كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی رابردوو ( 8 هەزارو 134) دەنگی لەم بازنەیە بەدەستهێناوە. لە پارێزگای دهۆك و كەركوك كۆمەڵی دادگەری هیچ كاندیدێكی نابێت. كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان لە پارێزگای هەڵەبجەو كەركوك جۆرو رێككەوتن و هەماهەنگیەكی هەیە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو.
.jpg)
(درەو): كۆمەڵی دادگەریی و یەكگرتووی ئیسلامی بە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتی دەچنە هەڵبژاردنەوە. کرۆکی رێککەوتنەکەی کۆمەڵ و یەکگرتوو لەگەڵ یەکێتی هەماهەنگیکردنە لەسەر ئاستی بازنەکانی هەڵبژاردن و بەمشێوەیە: 🔹(2) كورسی بۆ كۆمەڵ لە سلێمانی 🔹(2) كورسی بۆ یەكگرتوو لە سلێمانی و دهۆك. لە چەند رۆژی رابردوودا یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی دادگەریی كوردستان بەمەبەستی رێککەوتن لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق چوونە بارەگای مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتمانی. رێککەوتنی کۆمەڵ و یەکێتی بەپێی ئەو رێککەوتنەی کە کراوەو کرۆکەکەی دەست (درەو) کەوتووە، کۆمەڵ و یەکێتی بەمشێوەیە لەسەر بازنەکانی هەڵبژاردن رێککەوتوون: پارێزگای سلێمانی پارێزگای سلێمانی (18) كورسی بۆ دیاریكراوە كە بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردندا دابەش بووە. • كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە هەڵبژاردنی 2018ی عێراقدا لە پارێزگای سلێمانی (51 هەزارو 563) دەنگی بەدەستهێناوە. • كۆمەڵ دوو كاندیدی لە دوو بازنەی پارێزگای سلێمانی دەبێت و بازنەكانی تر جێ دەهێڵێت بۆ یەكێتی. • لە بازنەی هەڵەبجە: (ئەحمەد حاجی رەشید) كاندیدی کۆمەڵە، لەم بازنەیەدا كۆمەڵ لە هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی عێراقدا (15 هەزارو 946) دەنگی هەبووە. • لە بازنەی راپەڕین: (سۆران عومەر) كاندیدی کۆمەڵە، لەم بازنەیە لە هەڵبپاردن رابردوودا كۆمەڵ (20 هەزارو 893) دەنگی هەبووە. پارێزگای هەولێر: لە هەولێر (عەبدولستار مەجید) كاندیدی کۆمەڵە، لە هەڵبژاردنی رابردوودا كۆمەڵ لەم پاێزگایەدا (36 هەزارو 784) دەنگی بەدەستهێناوە. رێککەوتنی یەکگرتوو لەگەڵ یەکێتی بەگوێرەی ئەو رێککەوتنەی لەسەر ئاستی بازنەکان لەنێوان یەکگرتوو و یەکێتیدا کراوە: • یەكگرتوو لە پارێزگای سلێمانی (30 هەزارو 19) دەنگی هەیە. • یەكگرتوو لە بازنەی هەڵەبجە: (موسەننا ئەمین)ی كاندید كردووە، لەم بازنەیە یەكگرتوو ( 14 هەزارو 541) دەنگی بەدەستهێناوە. • یەكگرتوو تەواوی بازنەكانی تر بە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتی، بۆ یەکێتی بجێدەهێڵیت. • لە پارێزگای دهۆك یەكگرتوو: (جەمال كۆچەر) كاندید دەكات. • لە پارێزگای دهۆك لە هەڵبژاردنی رابردوودا یەكگرتوو (43 هەزارو 525) دەنگی هەبووە. • یەكگرتوو كۆمەڵ لە پارێزگای كەركوك كاندیدیان نابێت و لەچوار چێوەی ئەو رێككەوتنە بازنەی دەنگدانیان بۆ یەكێتی جێدەهێڵن. • لە پارێزگای هەولێریش یەكگرتوو كاندیدی نابێت و كۆمەڵیش تەنیا لە یەك بازنە كاندیدی دەبێـت.
.jpg)
(درەو): لەكۆی (15) پەرلەمانتاری هاوپەیمانی هیوای كوردستانی، (6) كەسیان بەنیازن جارێكی تر خۆیان كاندید بكەنەوە، سیانیان بەناوی سەربەخۆ‌و سیانی تریان بەناوی حزبەكانیان دەچنە ناو هەڵبژاردنەوە. مانگی یەكی ئەمساڵ، (15) پەرلەمانتاری كورد لە پەرلەمانی عێراق هاوپەیمانێتییەكی نوێیان بەناوی هاوپەیمانێتی (هیوای كوردستانی)ی راگەیاند. ئەندامانی ئەم هاوپەیمانێتییە بریتی بوون لە: ٭ پێنج پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان (یوسف محەمەد- هۆشیار عەبدوڵا- كاوە محەمەد- غالب محەمەد- بەهار مەحمود). ٭ دوو پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی (ئەحمەد حاجی رەشید، سەلیم شوشكەیی). ٭ دوو پەرلەمانتاری یەكگرتووی ئیسلامی (موسەننا ئەمین، جەمال كۆچەر). ٭ چوار پەرلەمانتاری جیابووەوە لە نەوەی نوێ (سەركەوت شەمس، رابون مەعروف، سروە ونس، یوسرا رەجەب) ٭ دوو پەرلەمانتاری سەربەخۆ (رێبوار كەریم، عەبدولباری مەجید) ئەم هاوپەیمانێتییە لەكاتی پەسەندكردنی یاسای بودجەی 2021ی عێراقدا هەندێك سەرئێشەی بۆ پارتی‌و وەفدی حكومەتی هەرێم لە بەغداد دروستكرد، بڕیاربوو ئەندامانی ئەم هاوپەیمانێتییە پێكەوە بمێننەوە‌و بەناوی هەمان هاوپەیمانێتییەوە بچنە ناو هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقەوە، بەڵام ئەمە روینەدا‌و ئێستا هاوپەیمانێتییەكە لەبەریەك هەڵوەشاوە. پێنج پەرلەمانتارەكەی گۆڕان، تەنیا یەك كەسیان كە (غالب محەمەد)ە دەیەوێت بەشێوەی سەربەخۆ‌و لە دەرەوەی بزوتنەوەی گۆڕان لەناوچەی گەرمیان خۆی كاندید بكات،كە بزوتنەوەی گۆڕان كاندیدی تایبەتی خۆی هەیە بەناوی ( هۆشیار عومەر)، چوار پەرلەمانتارەكەی تر، سەرباری ناكۆكییەكانیان لەگەڵ بزوتنەوەكەیان، هەندێكیان ئێستا جارێكی تر چونەتەوە ناو گفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسانی حزبەكەیان‌و بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەرپرسانی گۆڕان داوایان لێكردون جارێكی تر خۆیان كاندید بكەنەوە، بەڵام ئەوان رەتیان كردەوەتەوە، هەندێك لەمانە چاویان لەوەیە، لە پەیكەری نوێی رێكخستنەوەی بزوتنەوەی گۆڕاندا پێگەی گرنگ لەناو بزوتنەوەكەدا بگرن، هەندێكی تریان بیر لە دروستكردنەوەی میدیایەكی تایبەت بەخۆیان دەكەنەوە. لەناو ئەو پەرلەمانتارانەی كە لە نەوەی نوێ جیابونەوە، تەنیا (سەركەوت شەمس) بەنیازی خۆكاندیكردنەوەیە‌و دەیەوێت لەسەر یەكێك لە بازنەكانی ناو شاری سلێمانی خۆی كاندید بكاتەوە. دوو پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵی ئیسلامی (كۆمەڵی دادگەریی)، یەكێكیان جارێكی تر خۆی كاندید دەكاتەوە، بەڵام لەسەر لیستی كۆمەڵی دادگەریی نەك هاوپەیمانی هیوا، ئەویش (ئەحمەد حاجی رەشید)ە كە لەسەر بازنەی هەڵەبجە كاندید دەبێت. دوو پەرلەمانتارە سەربەخۆكە (ئەوانەی لەسەر لیستی هاوپەیمانی دیموكراسی‌و دادپەروەری بەرهەم ساڵح سەركەوتن بۆ پەرلەمان) تەنیا یەك كەسیان بەنیازە بەشێوەی سەربەخۆ خۆی كاندید بكاتەوە كە ئەویش (رێبوار كەریم مەحمود)ە‌و بەنیازە لەسەر یەكێك لە بازنەكانی ناو شاری سلێمانی خۆی كاندید بكاتەوە. دوو پەرلەمانتاری یەكگرتوو (موسەننا ئەمین‌و جەمال كۆچەر) خۆیان كاندید دەكەنەوە، موسەننا ئەمین لەسەر بازنەی هەڵەبجەو جەمال كۆچەریش لە بازنەی دهۆك. ئەوانەی كە خۆیان كاندید دەكەنەوە، سیانیان هیچ چوارچێوەیەكی حزبییان نییەو بەناوی هاوپەیمانی هیواوە بانگەشە دەكەن كە بریتین لە هەریەكە لە (غالب محەمەد، سەركەوت شەمس، رێبوار كەریم)، سیانی تریان بەناوی حزبەكانی خۆیانەوە بانگەشە دەكات كە بریتین لە (ئەحمەد حاجی رەشید، موسەننا ئەمین، جەمال كۆچەر).
.jpg)
(درەو): بزوتنەوەی گۆڕان لە سێ پارێزگاكەی هەرێم‌و كەركوك، شەش كاندیدی دەبێت، ئەمە لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدایە كە لەگەڵ یەكێتی سەبارەت بە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كردویەتی‌و ئێستا رێككەوتنەكە چاوەڕێی ئیمزاكردنە. چاوەڕوانی ئیمزاكردنە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت، دوای چەند مانگێك گفتوگۆ دور لە چاوی میدیاكان، دواجار بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتی نیشتمانی گەیشتنە رێككەوتن لەسەرئەوەی پێكەوە بچنە ناو هەڵبژاردنەكەوە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، رێككەوتنی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان كۆتایی هاتووە‌و ئێستا تەنیا ئیمزاكردنی ماوە. (درەو) زانیویەتی، تەنیا دوێنێ، چەند جارێك بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی چوونەتە گردی زەرگەتە، مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی‌و لەگەڵ رێكخەری گشتی‌و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان كۆبونەتەوە. ئەمە دواین گەڕی كۆبونەوەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان بوو، چونكە رۆژی شەممەی هەفتەی داهاتوو دواین وادەیە بۆ رادەستكردنی ناوی كاندید‌و هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان بە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق. كاندیدەكانی گۆڕان بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئێستا بزوتنەوەی گۆڕان سەرقاڵی ئامادەكردنی ناوی كاندیدەكانیەتی‌و لیستی كۆتایی تائێستا پەسەند نەكراوە، بەڵام بەگوێرەی ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ یەكێتیدا كردویەتی، گۆڕان (6) كاندیدی دەبێت، تا ساتی نوسینی ئەم هەواڵە، كاندیدەكانی گۆڕان بۆ بازنەكانی هەڵبژاردن ئەمانەن: * لە بازنەكانی ناو شاری سلێمانی گۆڕان ئەمانەی كاندیدكردووە: - شوناس شێركۆ جدی - د. رێزان ئەحمەد هەردی - بەرزان شێخ محەمەد * لە بازنەی ناوچەی گەرمیان، گۆڕان (هۆشیار عومەر عەلی) كاندیدكردووە، لە بازنەی گەرمیان غالب محەمەد بە سەربەخۆ كاندیدە. * لە بازنەی دەڤەری راپەڕین، چەند كەسێك لەسەر بزوتنەوەی گۆڕان خۆیان كاندیدكردووە، كە ئەمانەن: - عەلی قادر - رەسوڵ بچكۆل - هێرش عەبدلڕەحمان (لە ئەمریكا نیشتەجێیە) - بەكر بایز لەم بازنەیە، (بەكر بایز) چانسی ئەوەی هەیە ببێت بەكاندیدی بزوتنەوەكەی. لە هەولێر ( برزۆ مەجید ) ئەندامی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان كاندیدە • بزوتنەوەی گۆڕان لە بازنەی پارێزگای هەڵەبجە هیچ كاندیدێكی نابێت، چونكە یەكێتی‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتوو لەسەر كورسییەكانی ئەو ناوچەیە رێككەوتنیان كردووە. • بۆ پارێزگای كەركوك بزوتنەوەی گۆڕان تەنها بە یەك كاندید بەشداری دەكات كە ئەویش (وریا )ناوێكە. هەڵوێستی پارتی ! پارتی دیموكراتی كوردستان لە هاوپەیمانێتیكردنی یەكێتی‌و گۆڕان توڕەو نیگەرانە، هەڕەشەی كۆتاییهێنانی بە پەیوەندییەكانی كردووە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕاندا. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی گۆڕان بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی كردووە‌و لە ناوەڕۆكی رێككەوتنەكەی گۆڕان‌و یەكێتی ئاگاداریكردوەتەوەو رایگەیاندووە:" رێككەوتنەكەیان بۆ دژایەتیكردنی پارتی نیە". پاش ماوەیەك فازل میرانی وەڵام‌و هەڵوێستی پارتی بە رێكخەری گشتی گۆڕان راگەیاندووەو جەختیكردوەتەوە:" پارتی توڕەو نیگەرانە لەو رێككەوتنە"و هەڕەشەی ئەوەشی كردووە، پارتی كۆتایی بە هەموو پەیوەندییەكانی دەهێنێت لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕاندا. پارتی دیموكراتی كوردستان رێككەوتنێكی لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕاندا هەیە بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و دەیەوێت ئەم رێككەوتنەی لەگەڵ گۆڕاندا گشتگیر بكات، بەڵام گۆڕان جەختدەكاتەوە كە ئەو رێككەوتنە تەنها تایبەت بە پێكهێنانی حكومەت‌و پەیوەندی نیە بە پرسی هەڵبژاردنەكانەوە.
.jpg)
(درەو): زاگرۆس هیوا بەرپرسی راگەیاندنی كۆما جڤاكین كوردستان (كەجەكە)، لە لێدوانێكدا بۆ رۆژنامەی (Morning Star) رایگەیاند، لەماوەی سێ رۆژی رابردوودا توركیا سێجار چەكی كیمیاویی لەناوچەی ئامێدی دژی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان بەكارهێناوە. زاگرۆس هیوا دەڵێ:" توركیا كیمیاوی دژی ئەو تونێلانە بەكارهێناوە كە گەریلا بەكاریان دەهێنێت لە گردی مامریشۆ لەسەر رووباری باسیان و گردی مارفانۆس لە سەر روباری ئافشین". بەهۆی هێرشەكانی توركیاوە دژی پارتی كرێكارانی كوردستان، كارەبای نزیكەی 76 گوندی ناوچەی ئامێدی بچڕاوە‌و زیان لە داستان‌و سەوزایی ناوچەكە گەیشتووە. بەگوێرەی قسەی وتەبێژی كەجەكە، لەدوای ئەو هێرشانەی كە لە 24ی ئەم مانگەوە توركیا دەستیپێكردووە، لانی كەم 38 سەربازی سوپای توركیا كوژراون. وتەبێژی كەجەكە باس لەوەدەكات، هێرشە نوێیەكانی توركیا هاوكاتە لەگەڵ یادی 106 ساڵەی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لەسەر دەستی عوسمانییەكان‌و ئەم كاتەش لەلایەن توركیاوە بەشێوەیەكی ئەنقەست دیاریكراوە، تاوەكو ئەو پەیامە بەكورد بگەیەنن‌و پێمان بڵێن:" دەتانكوژین هەروەكو چۆن لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا ئەرمەنەكانمان كوشت، ئێستا ئیتر نۆرەی ئێوەیە". بەكارهێنانی چەكی كیمیاویی لەلایەن توركیاوە دژی كورد نوێ نییە، لە سییەكانی سەدەی رابردوودا، سەبیحە كۆكجن كچە تەبەنیكراوەكەی مستەفا كەمال ئەتاتورك سەرۆكی پێشووی توركیا، لە دێرسیم كیمیاوی دژی كورد بەكارهێنا، شوباتی 2018 لەكاتی هێرشەكانیدا بۆسەر عەفرین لە رۆژئاوای كوردستان، توركیا غازی كلۆری بەكارهێنا، لە ئۆكتۆبەری 2019دا جارێكی تر توركیا تۆمەتبار كرا بە بەكارهێنانی غازی فسفۆڕ دژی كورد لە ناوچەی سەرێ كانێ لە رۆژئاوای كوردستان.
.jpg)
درەو: كورد بەجیا دەچێتە پرۆسەی هەڵبژاردنی كەركوكەوە، یەكێتی و پارتی و نەوەی نوێ و سۆسیالیست و بزوتنەوەی ئیسلامی و زەحمەتكێشان بە جیا كاندیدی خۆیان یەكلاكردووەتەوەو یەكگرتوو و كۆمەڵ، لە گەڵ یەكێتی رێككەوتوون و كاندیدیان لە كەركوك نابێت، بەشێك لە كاندیدی حزبەكان یەكلاكراونەتەوەو پێش وادەی كۆتایی ناو تۆماركردن كاندیدەكانیان پێشكەش دەكەن كۆبونەوەی رێكنەكەوتن ئەمڕۆ نوێنەری لایەنە كوردیەكان لە مەڵبەندی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە كەركوك كۆبونەوە، پرسی پێكهێنانی هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق گفتوگۆی لەسەر كراوە، بە پێی زانیارییەكانی (درەو) لە كۆبونەوەكەدا هەریەك لە ( یەكگرتووی ئیسلامی، كۆمەڵی دادگەری) رایانگەیاندووە كە ئەوان كاندیدیان نابێت لە كەركوك بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، كۆمەڵ و یەكگرتوو جۆرێك لە تەنسیق و رێككەوتنیان لەگەڵ یەكێتی هەیە لە پارێزگاكانی هەرێم بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو. بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پارێزگای كەركوك كە خاوەنی (12) كورسی پەرلەمانە، دابەشكراوە بەسەر (3) بازنەی هەڵبژاردندا، بازنەكانی هەڵبژاردن دوو جۆر ململانێی دروستكردووە، ململانێیەك لەنێوان پێكهاتەكان‌و ململانێیەك لەناو هەر پێكهاتەیەكدا، لایەنە كوردیەكان چاویان لە كۆی كورسیەكانی بازنەی (1)ی كەركوك كە (5) كورسی لەو بازنەیەدا هەیەو بازنەی (2) كە چوار كورسی هەیە، كورد چاوی لە (2) كورسی ئەو بازنەیەشە، بەڵام كورد بە كاندید و لیستی جیا بەشداری دەكات لەو بازنانەدا. كاندیدەكانی یەكێتی لە كەركوك یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە هەڵبژاردنی پێشوو لە پارێزگای كەركوك (6) كورسی بەدەستهێناو (177 هەزارو 920) دەنگی هەبوو لە ئێستاداد ەیەوێت پارێزگاری لە دەنگو كورسیەكانی بكات زۆرترین تەركیزی لەسەر دوو بازنەیە بازنەی (1 ) كە (5) كورسیەو بازنەی (2) كە (4) كورسیە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) یەكێتی لە پارێزگای كەركوك بە ڵێنیداوە پەرلەمانتارانی كاندید نەكاتەوە جگە لە ئاڵا تاڵەبانی. تا ئێستا ناوی بە شێك لە كاندیدەكانی یەكێتی لە كەركوك: لە بازنەی (1) • ئاڵا تاڵەبانی • د. شیلان هاوسەری ستران عەبدوڵا • شێخ حەسیب • د. بورهان • هۆشمەند لە بازنەی (2) یەكێتی پشتیوانی لە بەشێك لە كاندیدە سەربەخۆكان و كاندی كاكەییەكان دەكات. پارتی لە كەركوك لە هەڵبژاردنی پێشوودا پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری نەكردوو بڕیاریداوە بەشداری لە هەڵبژاردنی داهاتوودا بكات. لە بازنەی (1) • شاخەوان عەبدوڵا ( بەڵام بەهۆی ئەوەی چاوی لەوەیە بكرێتە جێگری وەزیری ناوخۆی عێراق بۆیە پێدەچێت بكشێتەوە) • شێرزاد رەشید بەرێوەبەری خوێندنی كوردی لە كەركوك • لیوا ئەحمەد سابیر لیوای خانەنشین • د. درەخشان نەوەی نوێ: لە پارێزگای كەركوك جولانەوەی نەوەی نوێ بە لیستی جیا بەشداری دەكات و لە بازنەی (1) كاندیدی هەیە. لە هەڵبژاردنی رابردوودا جوڵانەوەی نەوەی نوێ: (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێناوە كاكەییەكان بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو كاكەییەكان شەش كاندیدیان هەیە بە تایبەت بۆ بازنەی (2) كە قەزای داقوق و ناوچەكانی دەورەبەرێتی و زۆرترین ژمانرەی دانیشتوانی كاكەیی تێدا نیشتەجێیە. لە بزوتنەوەی گۆڕانیش ناوی دوو كەسێك دەهێنرێت ( وریا ناوێك + د. محەمەد ) كو لە كەركوك گۆڕأن یەك كاندیدی دەبێت بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان لە شاری كەركوك بە كاندیدی سەربەخۆ بەشداری دەكات : - لە بازنەی دوو ( حسێن شێخانی) كاندیدی بزوتنەوەی ئیسلامیە حزبی سۆسیالیست: حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان بە لیستی جیا لە كەركوك بەشداری دەكات بۆ هەر دوو بارزنەی ( 1 + 2) دوو كاندیدی هەیە. لە هەڵبژاردنی رابردودا حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێناوە هاوپەیمانی نیشتمانی لە شاری كەركوك كاندیدێكی بەناوی مامۆستا سەلام هەیە. كەركوك لەدواین هەڵبژاردندا لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا كە 12ی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، لە پارێزگای كەركوك پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداری هەڵبژاردنی نەكرد، بەبێ پارتی ئەنجامی هەڵبژاردن بەمشێوەیە بوو: لە كۆی (12) كورسی‌و ( 487 هەزارو 142 ) دەنگدەر: * یەكێتی نیشتیمانی: (6) كورسی‌و ( 177 هەزارو 920) دەنگی بەدەستهێنا * هاوپەیمانی عەرەبی: (3) كورسی‌و (86 هەزارو 452) دەنگی بەدەستهێنا * بەرەی توركمانی: (3) كورسی‌و (82 هەزارو 33) دەنگی بەدەستهێنا * لیستی نیشتیمانی كە پێكهاتبوو لە (بزوتنەوەی گۆڕان، هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەریی، كۆمەڵی ئیسلامی): (14 هەزارو 914) دەنگی بەدەستهێناو هیچ كورسییەكی نەبردەوە * جوڵانەوەی نەوەی نوێ: (13 هەزارو 665) دەنگی بەدەستهێناو هیچ كورسییەكی نەبردەوە * حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان: (7 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێناو هیچ كورسییەكی نەبردەوە * یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: (4 هەزارو 784) دەنگی بەدەستهێناو هیچ كورسییەكی نەبردەوە بازنەكانی هەڵبژاردن لە كەركوك بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق، بەگوێرەی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان، كەركوك دابەشكراوە بەسەر سێ بازنەی هەڵبژاردندا بەمشێوەیە: بازنەی یەكەم: رۆژهەڵاتی قەزای ناوەندی كەركوك ئەمە گەورەترین بازنەی هەڵبژاردنە لە پارێزگای كەركوك، لەكۆی (12) كورسی پارێزگاكە، (5) كورسی پەرلەمانی داهاتووی عێراق لەم بازنەیەدا یەكلادەبێتەوە، (4) كورسییان بۆ پیاو و كورسییەكیش بە كۆتا ژن دەیبات. ئەم بازنەیە، دەنگدەرانی خۆرهەڵاتی شاری كەركوك دەگرێتەوە، كە زۆرینەیان كوردن‌و بریتییە لە ناوچەكانی (رەحیماوە، عەرەفە، شۆریجە، موسەڵا، ئیسكان، بەشێكی قۆرییە، قادسیەی یەك، حورییە، پردێ، دوبز، لەیلان). كورد چاوی لەوەیە هەر پێنج كورسیەكەی ئەم بازنەیە بباتەوە، چونكەی زۆرینەی دەنگدەرانی ئەم بازنەیە ناوچەیە كوردن، بۆ زانینی ئاستی پێگەی جەماوەریی لایەنە كوردییەكان لەم بازنەیەدا، پەنا بۆ ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی 2014دا دەبەین‌و ئەنجامی دواین هەڵبژاردن وەرناگرین كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، بەوپێیەی ئەو هەڵبژاردنە بەتێكڕا لەسەر ئاستی عێراق گومانی ساختەكاری گەورەی لەسەر دانرا. بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی ساڵی 2014، لەم بازنەیەدا دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەمشێوەیە بووە: • كورد: 215 هەزار دەنگ • عەرەب: 16 هەزار دەنگ • توركمان: 10 هەزار دەنگ بازنەی دووەم: قەزای ناوەند/ ناوەڕاستی شاری كەركوك ئەم بازنەیە بە دووەم گەورە بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك دادەنرێت، (4) كورسی پەرلەمانی عێراق لەم بازنەیەدا یەكلادەبێتەوە، (3) كورسی پیاو دەیبات‌و كورسییەكەی تریش بەشێوەی "كۆتا" بۆ ژنێك دەبێت. ئەم بازنەیە ناوچەكانی (تسعین یەك‌و دوو، داقوق، قۆریە - ئەڵماس، رێگای بەغدا، واستی، قادسیەی 2، تازە- رشاد 1، چەند ناوەندێكی موسەڵا، حەی عەسكەری، خاسە، سەورە، ریاز 3و یایچی) دەگرێتەوە، زۆربەی ململانێیەكانی لیستەكان لەسەر ئەم بازنەیەیە، بەوپێیەی توركمان ئەم بازنەیە بە پێگەی بەهێزی خۆی دەزانێت‌و چاوی لەوەیە زۆرینەی كورسییەكانی بازنەكە ببات، ئەمە لەكاتێكدایە پێكهاتەی عەرەب چاوی لە كورسییەكی ئەم بازنەیەیەو كوردیش دەیەوێت كورسییەك بۆ دوو كورسی بازنەكە ببات. لە هەڵبژاردنی 2014دا، دەنگی پێكهاتەكان لەم بازنە پڕكێشمەكێشە بەمشێوەیە بووە: دەنگی كورد: 71 هەزار دەنگ • عەرەب: 47 هەزار دەنگ • توركمان: 79 هەزار دەنگ بازنەی سێیەم: حەویجەو ریاز ئەم بازنەیە بچوكترین بازنەی هەڵبژاردنە لە پارێزگای كەركوك‌و (3) كورسی بەردەكەوێت‌و یەكێكیان بۆ "كۆتا"ی ژنانە. ئەم بازنەیە زیاتر باشورو باشوری خۆرئاوای پارێزگای كەركوك دەگرێتەوەو پێكهاتووە لە (ناوەندی حەویجە، تەواوی هەردوو ناحیەی عەباسی‌و زاب، لەگەڵ زۆرینەی ناحیەی رەشادو تازە). ئەم بازنەیە زۆرینەی دانیشتوانەكەی لە پێكهاتەی عەرەبەو لایەنە عەرەبییەكان دەیانەوێت هەر سێ كورسییەكەی بازنەكە ببەن. بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنی ساڵی 2014، دەنگی پێكهاتەكان لەم بازنەیەدا بەمشێوەیە بووە: • كورد: 40 هەزار دەنگ • عەرەب: 90 هەزار دەنگ • توركمان: 3 هەزار دەنگ
.gif)
.jpg)
