■ یاسن تەها  رەنگە بەمدواییانە هیچ کەیسێک هێندەى شوێنبزرکردن و گێڕانەوەکانى کوشتن و پارچەپارچەکردنى رۆژنامەنوسى ناودارى سعودی جەمال خاشقی ، سەداى نەبووبێت. ئەم هەڵا گەورەیەش لەخۆڕا نییەو زیاتر لەهۆکارێکى هەیە، لەوانەش: خاشقچى رۆژنامەنووس و میدیاکارێکى پێگەیشتووى سەنگین و لێهاتوو بوو [60 ساڵ]، هەڵهاتنى لەسعودیە لەسەروبەندى هەڵکشانى دەسەڵاتى موراهیقانەى محەمەد بن سەلمان و دواتر چالاکییەکانى لەئەمەریکا بۆ بەرگریى لەمافى گیراوەکانى بیروڕا، ئەم رۆژنامەنوس و شیکاروانەیان کردە ئایکۆنى ئازادى لەوڵاتێکدا کە ئەوانەى لەدەرەوەى کایەى ئاینى ئیش دەکەن و دەستیان دەگاتە رۆژئاوا زیاتر خوو دەدەنە مەسەلەى مێبازى و ژن و یانەى شەوانەو قومارو زۆرجاریش دووچارى تاڵان و روتکردنەوە دەبنەوەو بەم هۆیەوە دەبنە مانشێتى میدیاى جیهانى.  پارساڵ [2017] خاشقچى لەستونێکدا باسى لەوەکردبوو کە هیچ کات سعودیە وەک ئێستا سەرکوتکار نەبووە... بارودۆخ گەشتۆتە ئاستێک چیتر قبوڵ نەکرێت. کەچى پاش ساڵێک لەم رەشبینى و بێهیواییە، ناوبراو لەدوورى هەزاران کیلۆمەترو لەناو کونسوڵخانەى وڵاتەکەى لەئەستەنبوڵ بوو بەقوربانیی ئەو هەڵمەتى داپلۆسینەى کە لەسەردەمى باڵادەستى شازادە محەمەد بن سەلمانەوە دەستی پێکردووە، لەمەش تۆقێنەرتر زۆربەى گێڕانەوەو لێکۆڵینەوەکان باس لەوە دەکەن، پاش دوو کاتژمێر لەچونە ناو کونسوڵخانەى وڵاتەکەى لەئەستەنبوڵ رۆژى سێشەممەى رابردوو، بە فەرمانى باڵاى دەسەڵاتدارانى دیوانى شاهانەى سعودیەو لەسەر دەستى تیمێکى شارەزاى ئەو وڵاتە کوژراوە، دواتریش لەرێگەى مشارى کارەباییەوە تەرمەکەیان پارچە پارچە کردووە بۆ ئەوەى بەئاسانى ئاسەوارى تاوانەکەش سەرنگوم ببێت. لە گرتەیەکى ڤیدیۆییدا دەردەکەوێت، ماوەیەکى کەم پاش چوونە ناو کونسوڵخانە لەلایەن خاشقچییەوە، ئوتومبیلێکى جام رەشى گەورە دەچێتە دەرەوە کە رەنگە نهێنى شوێنبزر بوونى خاشقچى لەگەڵ خۆیدا بردبێتە دەرەوەى شانۆى ماجەراى کوشتنەکە، بۆیە سعودییەکان رازیی بوون دەرگاى کونسوڵخانە بۆ کامێرامانەکانى ئاژانسى رۆیتەرز واڵا بکەن و ئامادەییشیان پیشانداوە بۆ پۆلیسى تورکیاى بکەنەوە.  بەقسەى سەرچاوە تورکییەکان 15 کارمەندى سعودیى بۆ جێبەجێکردنى پلانى کوشتنى خاشقچى سێشەممەى رابردوو، لەچەندین وڵاتەوە گەشتونەتە تورکیا، سەرجەمیشیان پاش چەند کاتژمێرێکى کەم ئەو وڵاتەیان بەجێهێشتووە، لەکاتێکدا بۆ چوار رۆژ حیجزى ئوتێلیان کردبوو. یەکێک لەئەندامانى ئەو تیمە کە ناوى سەرجەمیان لەرۆژنامەى ئەلسەباحى تورکیدا بڵاوکراتەوە پسپۆڕى توێکاریی تەرمەو وا دیارە کارى تەنها یارمەتیدان بووە بۆ شاردنەوەى ئاسەواری تاوانەکە.  سعودیە کە وڵاتى حەرەمەین و لانکەى یەکەم و ڕووگەى ئیسلامە، هەمیشە بەوڵاتێکى هێمن و لاشەڕ ناسرابوو، جگە لەدۆسیەکانى گەندەڵى و خۆشخۆریی و شات و پاتى پارەو تەوریسى سیاسى، هیچیترى ئەوتۆ زۆر لەسەر سیستمى حوکمڕانى و بنەماڵەى ئال سعود نەدەوترا لەمیدیاکان، ئێستا کە کار بەوە گەشتووە لەتورکیا کەسێکى وەک خاشقچى ئەنجن ئەنجن بکەن کە لاى زۆربەى جیهان ناسراوە، بێگومان جێگەى شۆک و تۆقین و سەرسوڕمان و هەزاران نیشانەى پرسیارە. لەبایەخپێدانى وردەکاریی ئەم کەیسەشدا میدیاى قەتەرى و تورکی بەپلەى یەکەم رۆڵى بەرچاویان هەیە، چونکە لەڕکابەرەکەیان کە عەرەبستانى سعودیەیە قەوماوە، لەپاش ئەوانیش رۆژنامەى واشنتۆن پۆست کە ستونێکى هەفتانەى تەرخان کردبوو بۆ خاشقچى لەبارەى پێشهاتە سیاسییەکانى سعودیەو رۆژهەڵاتى ناوەڕاستەوە، ئەمەش بۆ کەسێکى سعودی کەم نییە.  خاشقچى کە رەچەڵەکى بنەماڵەکەى تورکەو خۆى لەدایکبوى شارى مەدینەیە لەچەندین دامودەزگاى فەرمی و نیمچە فەرمی و سێبەردا سعودیدا کارى سەرنوسەرى و نووسین و راوێژکاریی و بەرێوەبەریی کردووە، بەهۆى ئەوەى لەپاش هەڵمەتەکانى گرتن و راوەدوونان نەیتوانى لەسعودیەدا بمێنێتەوە، ناچار رووى لەوڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا کردو لەوێ کەوتە رەخنەگرتن لە سەرکوتکاریی و لە رەوشى مافى مرۆڤ لەسعودیەى نوێ، بەڵام هەرگیز ئامادە نەبوو رۆڵى ئۆپۆزسیۆن یان باڵى سیاسى ببینێت و زۆرجار دەیوت "من بەیعەتێکم لەگەردندایەو وڵاتى خۆمم خۆش دەوێت"، زۆر بەهێمنى و بەپۆزەتیڤ ڕەخنەى دەگرت و دوور بوو لەهەڵەشەیی، بەڵام ئەم جوامێرییەى خاشقچى رێگر نەبوو لەمحەمەد بن سەلمان بەو دەردەى بەرێت کە ئێستا دەبینرێت، چونکە یەکێک بوو لەو رۆژنامەنووسە سعودییە دەگمەنانەى سەرى لەجیهانى رۆژئاوا دەردەکردو زۆر بەباشى میدیاى بەکاردەهێنا بۆ داواکردنى راگرتنى بن سەلمان لەهەڵەشەو هەرزەییەکانى. ئەوەشى جێگەى سەیرو پرسیارە تا ئێستا ئەوەیە خاشقچى کە کوڕى سیستمى سیاسى سعودیەیە چۆن فاوڵى وەها گەورەی کردو بۆ دەرهێنانى بەڵگەنامەیەک تا بتوانێت خەدیجە جەنگیزى تورکى مارە بکات، کە شارەزاى کاروبارى کەنداوە، بەپێى خۆى چووە بەردەم جەلادەکانى.. کەیسى خاشقچى، کەیسى ئازاداى ڕادەربڕین و ئازادیی و میدیاو رۆژنامەگەرییە، ئەوانەى بەستونەکانى لەئەلحەیات و دیدارەکانى لەئەلجەزیرەو BBC ئاشنان یان فۆڵۆى تویتەرەکەیان کردبوو، لەخێزان و ماڵ و منداڵى خۆى زیاتر بەداخترن بۆى کە شارەزایەکى وردى بەئەدەبى وەها بەفەرمانى گەنجێکى هەرزە پارچە پارچە بکرێت، تەنها لەبەر ئەوەى بەزمان و بەقەڵەمەکەى داواى ئازادیی بۆ هەزارو پێنجسەد گیراوى بیروڕا کردووە لە وڵاتەکەى.

■ سەرتیپ ویسی كەریم  ماوه‌ى سێ ڕۆژه‌ دادگای تێهەڵچونەوەی هەولێر پرسی پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی يه‌كلاكردۆته‌وه‌، دادگای تێهەڵچوونەوەی هەولێری تایبەت بە هەڵبژاردن، ئەو خاڵەی لە بڕیارەكەی كۆمسیۆن هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌ ، كە بڕیارەكەی كۆمسیۆن لە راگەیەندراوێكی ئەنجومەنی كۆمسیاراندا لە رۆژی 29ى ئه‌یلول، كە لە بڕگەی پێنجەمیدا هاتبوو " پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران دەبێت ".  بڕیارەكەی دادگای تێهەڵچونەوەی هەولێر پەسەندنكردنی ئه‌نجامه‌كانى له‌ دوو له‌سه‌ر سێ كرد به‌ ( 50 + 1 ) واتا بە دەنگی (5) ئەندام لە كۆی (9) ئەندامەكەی ئەنجومەنی كۆمسیاران. ماوه‌ى سێ ڕۆژ ده‌بێت دادگا به‌ ڕێككه‌وتنى ژێر به‌ژێرى نێوان پارتى و یه‌كێتیى، به‌ بێ ئه‌وه‌ى ئه‌ندامانى كۆمسیاران هه‌موویان ئاگایان لێبێت، جگه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى بڕگه‌ى تایبه‌ت به‌ ده‌نگدان له‌سه‌ر ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنه‌كان، بڕگه‌یه‌كى دیكه‌ى له‌ بڕیاره‌كانى كۆمسیۆنى له‌ 29ى ئه‌یلول هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ : چوونه‌ ژووره‌وه‌ى خه‌ڵكانى بوارى سه‌ربازى و ئاسایش بۆ ناو بنكه‌كانى ده‌نگده‌ران قه‌ده‌غه‌یه‌، به‌ پێچه‌وانه‌ پاشبوونى به‌ڵگه‌و به‌بێ بوونى سكاڵا ده‌نگى ئه‌و بنكه‌یه‌ به‌ پوچه‌ڵ هه‌ژمارده‌كرێت. دادگا ئه‌و بڕیاره‌ى سه‌ره‌وه‌ى هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه‌و ئێستا ده‌ڵێت " ده‌نگه‌كان پوچه‌ڵناكرێته‌وه‌، به‌ڵكو ئه‌و سه‌ربازو ئاسایشه‌ى چۆته‌ نێو بنكه‌كان سزا ده‌درێن ". ده‌ركردنى ئه‌و بڕیاره‌ش بۆئه‌وه‌یه‌ سندوقه‌كان به‌ ته‌واوى پۆچه‌ڵنه‌كرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌ به‌رژه‌وه‌ندى پارتى و یه‌كێتییه‌و زۆرێك له‌و سندوقانه‌ى قردیڵه‌ى سووریان له‌سه‌ره‌ هه‌ژمارده‌كرێن. به‌پێى زانیارییه‌كان هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى چه‌ند بڕیارێكى كۆمسیۆن له‌ لایه‌ن دادگاوه‌ پێشتر له‌ نێوان پارتى و یه‌كێتیى ڕێككه‌وتنى له‌سه‌ركرابوو، به‌ر له‌وه‌ى یه‌كێتیى تانه‌ له‌و بڕیارانه‌ بدات و هه‌ڵیوه‌شێنێته‌وه‌. ئه‌و سێ دادوه‌رى كه‌ دانراون بۆ وردبینیكردن و په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامه‌كان دوانیان پارتین و یه‌كێكیان یه‌كێتییه‌. به‌ر له‌وه‌ى ئه‌نجامى به‌رایى به‌ ڕێژه‌ى 85% ڕابگه‌یه‌نرێت پارتى و یه‌كێتیى ڕێككه‌وتنیان كردبوو، ئێستاش رێككه‌وتن كراوه‌ له‌سه‌ر ئه‌و 120 سندوقه‌ى قردێله‌ سووریان له‌سه‌ره‌ له‌ سنوورى هه‌ردوو پارێزگاى هه‌ولێرو سلێمانى، تاوه‌كو هه‌ردوولا به‌ كه‌مترین زیان بێنه‌ ده‌ره‌وه‌. ئه‌وه‌ى پارتى و یه‌كێیتى ده‌یكه‌ن نوێنه‌رانى كۆمه‌ڵ و گۆڕان و یه‌كگرتوو له‌ كۆمسیۆن لێى بێئاگان. له‌مه‌ودوا هه‌ر ئه‌ندامێكى ئه‌نجومه‌نى كۆمسیارانتان بینى خه‌ریكى موزایه‌دبوو، یه‌ك شه‌قى تێهه‌ڵده‌ن و خه‌به‌رى بكه‌نه‌وه‌، چونكه‌ تا په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامه‌كان زۆر شت له‌ بن پاڵیان ده‌ڕوات، به‌بێ ئه‌وه‌ى ئاگایان لێبێت.

 ■ رێبوار سیوەیلی  1. من باسی سیاسەتی واقیعی دەكەم، نەك واقعیگەرایی سیاسی. یەكەمیان ڕەهەندی كردەییانەی سیاسەتكردن دەگرێتەوەو دووەمیشیان ڕەهەندی تیۆریی سیاسەتكردن. لەبەر ئەوەی سیاسییەكانی ئێمە شارەزای تیۆرییەكانی سیاسەت نین و بەهەندی ناگرن و دەستەبژێری ئەكادیمیی و زانستچییەكانی ناو زانكۆكانیش نەیانتوانیوە ئەم ڕەهەندە بەرجەستە بكەن و سیاسییەكان وا لێبكەن لێی بەئاگا بن، ئەوە قسەكردن لەسەر ئاستی تیۆری، بێمانایە و تەنیا بۆتە كاری توێژەرانی ئەم بوارە. كەواتە ئەوەی دەبێت قسەی لەسەر بكرێت، سیاسەتی واقیعیی و پراكتێكیە، پێچەوانەی ئەوەی لە هەرێم هەیە و زیاتر سیاسەتی كەشخەیی و فیزلێدانە. 2. یەكەم مەبدەئی سیاسەتی واقیعی، ئەوەیە كە پێویستە دەست لە كەشخەیی سیاسی هەڵبگرین. میزاج و تووڕەیی و تۆران و خۆگرانكردن بخرێنە لاوە، چونكە لە كات كوشتن زیاتر هیچیان لێبەرهەم نایەت. 3. مرۆڤ تا ئەو كاتەی داییك و باوكە، یان سەرپەرشتیاری خێزان، یان سەرۆكی دەستەی شۆفێران، یاخود خاوەنی ڕیستۆرانت و سینەما و كارگەیەك، هەرجۆرە خۆلادانێكیشی لە واقیعیبوون هەبێت، خۆی و دەوروبەرەكەی زیان دەكەن و هەر خۆشیان باجەكەی دەدەن.. ئەمەش لەبەر ئەوەی لە هەموو ئەو پێگانە و چەندانیتریشدا، ئەو، بەری هەڵبژاردنەكانی خۆی و بڕیارەكانی خۆی، دەدروێتەوە و پاداشت و سزاكەی وەردەگرێت. 4. بەڵام ئەو كاتەی مرۆڤ لە پێگەی سیاسیی و بڕیارداندایە، واقیعیبوون، بۆ ئەو لەسەرووی هەموو پرانسیپێكەوەیە. سیاسەتی واقیعیانە لەسەر بنەمای "بەهەند وەرگرتنی ئەو ئیمكانیەت و توانا و ئامراز و هێزی كارەوە"، خۆی بەگەڕ دەخات، نەك لەسەر بنەمای پرانسیپی "ئایدیۆلۆژی و بڕوای تایبەت و دەستكەوتی حزبی و قودرەتی شەخسییەوە".. 5. تۆ بڕوات چۆنە و چی لە خەیاڵ و خەون و مێشكتدایە، جیاوازە لەوەی ئیمكانییەت و توانات چەندە و پەیوەندییەكانت چۆنن. بەڵام تۆ چەندە دەتوانیت لە دەوری ئامانجێكی هاوبەش هەموو تواناكان كۆبكەیتەوە، ئەمە هونەری سیاسەتێكی واقیعیانەیە. سیاسەتی واقیعیانە لەسەر بنەمای گۆڕان لە دۆخە سیاسییەكەوە، تەماشای ئیمكانییەتی بەرەوپێشچوونە سیاسییەكان دەكات. 6. لە سیاسەتی هەرێمی كوردستاندا، سیاسەتی واقیعیانە ناكرێت. یان ئەوەتا هەموو، یان زۆرینە لە دژی لایەنێك یەكیانگرتووە، یان ئەوەتا بەشبەش دەچنە ناو شێوە یەكگرتنێكی كاتییەوە، یان هەموو لەیەكتر بەگومان و تۆراون، یاخود هەموویان خۆیان وەك جێگرەوەی یەكتر دەبینن. ئەمەش هۆكاری داڕزانی پەیوەندییەكان و بەفیڕۆدانی هێز و وزەی مرۆیی و ئیداریی و جڤاكییە. حزبەكانی هەرێمی كوردستان، زیاتر گوزارش لە گریی دەروونی و میزاجی تایبەت و هیزی تایبەت دەكەن، نەك بەرجەستەكەری سیاسەتێكی واقیعیانە، كە هەریەكەیان لای خۆیانەوە، بە دووركەوتنەوەی هەنگاوێك لەوەی خۆیان بڕوایان پێی هەیە، لەو ئامانجە باڵایە نزیك بكەونەوە، كە بەرژەوەندیی گشتیی وڵاتەكەی تێدایە. ئەوان مێژووی نەتەوەیی و خەباتی نەتەوەیی و چەوساندنەوەی مێژوویی كوردیان، خستۆتە لاوە و هەریەكە باس لەو ئازارە دەكات، كە لە جەستەی خۆیدا ئازاری دەدات، لە كاتێكدا جەستەی نەتەوە، خوێنێكی مێژوویی لێدەچۆڕێت. 7. ئەم دۆخە و ئەم پەتە لە شوێنێكدا دەپچڕێت، هیچ دەستكەوتێك و شانازیی و شكستێكیش بە تەنیا بۆ كەسێك و لایەنیك نابێت. هەمووان لە دەستكەوت و سەرشۆڕی و شانازیی و پووكانەوەدا هاوبەش دەبن. 8. سیاسەتی واقیعی دەیەوێت بە شێوەیەكی كردەییانە، هەنگاو بۆ نزیكبوونەوە لە ئامانجی گشتی بنرێت و مێژووی بەشەكی نەكرێتە پێوەر بۆ تێگەیشت لە كۆی مێژووی میللەتی كورد. بۆیە پێویستە هەر لایەك هەنگاوێك لە خەون و بیروڕا و مەبدەئی حزبیی خۆی بكشێتەوە، تا بتوانێت هەنگاوێك هەمووان لە دەوری ئامانجی گشتی و واقیعیانەی وڵاتەكە نزیك بخاتەوە. 9. دەبێت كەشخەیی سیاسی كۆتایی پێبێت و دەستبكرێت بە سیاسەتكردنێكی واقیعیانە كە هەر یەكە لای خۆیەوە، وا بزانێت لە ئامانجە ئایدۆلۆژیاكان و خەونەكانی خۆی نزیك دەبێتەوە.. كەواتە ڕێگەكە پیچەوانە بكەینەوە: لە جیاتی جەختكردنەوە لەسەر پرانسیپەكان و بەرنامە و بیروڕا سیاسییەكان، جەخت لەسەر سیاسەتی كردەیی بكرێتەوە. ................... لە واڵی نوسەر رێبوار سیوەیلیەوە وەرگیراوە 

  ■ سەرتیپ جەوهەر  ئەنجامی ئەمجارەی هەڵبژاردن هەموو لایەنەكانی توشی راچڵەكین كرد، زانیاریی و ئاماری پێش داخستنی سندوقەكان و ئاماری دەنگدان تەواو ناكۆك و دژ بوون، بەڵام ئەم ئەنجامە چاوەڕوانكراوبوو، چونكە پێشوەختە هەموولایەك لە ئەگەری ساختەكارییەكی رێكخراو ئاگاداربوون. رەنگە لێرەدا دەرفەتی ئەوەنەبێت باسی وردەكاریی ئەو ساختەكارییە بكەین كە لەم هەڵبژاردنەدا كراوە، هەم شێوەی ساختەكردنەكەو هەم قەبارەی ساختەكردنەكە زۆر جیاواز بوو لەهەموو هەڵبژاردنەكانی رابردوو! لەلایەك تەسكەرەو رەگەزنامە بەشێوەیەكی رێكخراو و بەچاپ و مۆری فەرمانگەی رەگەزنامەی هەولێرو دهۆك دەرهێنرابوون و بەبەرچاوی هەموومان دابەشیاندەكرد بەسەر بارەگاكانی حزب و دواتر دەنگی پێدەدرا، پێشبینی دەكرێت نزیكەی 200 هەزار دانە چاپكرابێت! هەمیش ئەو رێژەی ساختەو تەزویری پێكرا پێشبینی دەكرێت نزیكەی لە 40%ی دەنگەكانی سنوری هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك پێكبێنێت! لەم هەڵبژاردنە سێ‌ رێوشوێنی گرنگ هەبوو پێشوەختە گفتوگۆو قسەی زۆری لەبارەكرا، یەكەمیان سیستمی هەڵبژاردنی كوردستان كە یەك بازنەیە، ئەمە هەم مەترسییەكی زۆر گەورەیە بۆ سەر رێژەی دەنگدان و داواكرا بگۆڕێت بۆ چوار بازنە، وەك بەشێك لەڕێكاری ساختەكاریی، هاوكات خەڵكی ناوچەكان بتوانن باشتر نوێنەرانیان بنێرنە پەرلەمان، بەڵام نەكرا! دووەم پرسی رێژە یان ژمارەی كۆتاو رێوشوێنی دەنگدان بەكاندیدانی كۆتا، چونكە لەهەموو هەڵبژاردنێك زۆربەی دەرچوانی كۆتا لایەنێكی دیاریكراوی سیاسی كوردستان دەیبات لەڕێی دەنگدانی تایبەت و زێرەڤانی و پۆلیس! بۆیە دەبینین كاندیدی توركمان هەبوو لەهەندێ بنكەی دەنگدان لەچۆمان یان لەسەڵاحەدین رێژەی دەنگەكانی لەكورد زیاتر بوو!! سێیەمیان پرس و ترسی ساختەكارییەكی زۆرو رێكخراو لەلایەن لایەنێكی دیاریكراو، ئەم ترسە لەسەر بنەمای زانیاریی پێشوەختە بوو، لەلایەك پێشوەختە دەزانرا لیستی تۆماری دەنگدەران، زیاتر لە 150 هەزار ناوی دوبارەو نەسڕاوەی مردووانی تێدابوو، هەموو هاوارمانكرد بەم تۆمارە نەچنە هەڵبژاردنەوە، كەچی لەبری رێگری كردن، نوێنەرەكەی گۆڕان لە كۆمسیۆن لەكۆبونەوەی نێوان پەرلەمان و حكومەت و كۆمسیۆن، داكۆكییەكی سەرسەختی لەو تۆمارەكرد، ئەمەش جێی گومانە بۆ هەموومان! هاوكات رۆژانی 26 و 27ی ئەیلول، فەرمانگەی رەگەزنامە لەهەولێر شێواوییەكی زۆری پێوەدیاربوو، ئیشوكاری فەرمانگە بۆماوەی دوو رۆژ راگیرا، دامودەزگاكانی راگەیاندن لەم بارودۆخە شێواوە ئاگاداركرانەوە، بەڵام خێرا چاوپۆشی لێكرا! بەكورتی، ئەنجامی راگەیەنراوی كۆمسیۆن مەترسییەكی زۆر گەورە بۆئایندەی حكومڕانی كوردستان دروستدەكات، ئەگەر ئەم ئەنجامە وەكوخۆی لەلایەن هەموو لایەنەكانەوە پەسند بكرێت دوایین گورز دەبێت بەپرسی دیموكراسی و مافی دەنگدانی خەڵكی كوردستان دەكەوێت، بۆیە هەرچی كراوە پێویستە رێگری بكرێت، چونكە بەپێی ئەم ئەنجامە، لەلایەك ئەوانەی دەچنە پەرلەمانی كوردستان نوێنەری راستەقینەی دەنگدەرانی كوردستان نابن، لەلایەكی دیكە لەڕێی زۆرینەی پەرلەمانییەوە هەوڵدەدرێت ژمارەیەك گۆڕان لەقانون و باری حوكمڕانی كوردستان بكرێت، سەرەنجام گێڕانەوەی كۆی بارودۆخی كوردستانە بۆ چوارگۆشەی یەكەم، هەر لەگۆڕینی پرۆژەی دەستوری كوردستانەوە بگرە تا گۆڕینی هەیكەلی حكومەت و شێوازی بڕیاردانی پەرلەمان و دەستبەسەرداگرتنی زیاتری سامانی ئەم وڵاتە، ئەمەش نەك نامانگەیەنێتە كەناری ئارام، بەڵكو ئەوەندەی دیكە خەڵكی كوردستان بێئومید بێدەرەتان دەبن.

■ د. بەشار حەتاب   دەستوری عێراقی ساڵی 2005 بە گوێرەی سیستەمی پەرلەمانی لە قاڵبە باوەكەی خۆیدا دەسەڵاتەكانی سەرۆكی كۆماری دیاریكردووە، بەوەی خاوەن دەسەڵاتێكی ڕاستەقینە نییە، كە لەسەر ئارەزوو و ویستی كەسێتیی خۆی بەندبێت، بەڵام سەرباری ئەوەش ڕۆڵی ئەدەبی‌و كاریگەریی مەعنەوی مەزنی سودبەخشی خۆی هەیەو‌ هەمیشە لەو رێگەیەوە دەتوانێت كار بۆ ئەوە بكات هاوسەنگی لەنێوان دەسەڵاتەكاندا ڕاگرێت‌و هێزە‌ ئاڕاستەكەرەكەیان بەرەو ئاڕاستەیەكی تەندروست بەرێت كە خێروخۆشی وڵاتی تێدا بێت. ڕۆڵی سەرەكی سەرۆك كۆماریش بەوە شیكار ناكرێت كە بە ڕەهایی بڵێین خاوەن دەسەڵاتێكی ئەرێنی یان نەرێنییە، بەڵكو بەوە دەبێت كە پەی بە خودی سروشتی سیستەمی پەرلەمانی بەرین لەڕووی ئەو پایانەی كە سیستەمەكەی لەسەری بونیادنراوە، لەگەڵ چۆنییەتی دابەشبوونی دەسەڵاتەكانی،  لەمەشەوە ڕۆڵی سەرۆك كۆمار بە بەهای ئەو خاڵانە پێوانە دەكرێت كە لەڕێگەیانەوە دەتوانێت كاریگەر‌ی لەسەر گۆڕاوەكانی ئەو پڕۆسە سیاسییە دروستبكات كە خۆی تێیدا هەڵدەسوڕێت، ئەمەش نەك هەر لەڕووی مەعنەوییەوە، بەڵكو لەڕێگەی پیادەكردنی ئەو دەسەڵاتانەوە مەیسەر دەبێت كە ڕۆڵی دیارو بەرچاویان هەیە لە تەرازووی پەیكەربەندی سیاسەتی دەوڵەتدا. هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریش بەگوێرەی دەستورو لەڕێگەی دەستەیەكی نوێنەرایەتییەوە مەیسەر بوو كە سەر بە ئەنجومەنی نوێنەرانە، ئەو جۆرە شێوازەش لە دەسەڵاتدانەپاڵ سەرۆك كۆمار، ڕەخنەی ئەوەی لێدەگیرێت كە پێگەی سەرۆك لە بەرەنگاربوونەوەی پەرلەماندا لاوازدەكات، هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریش بە ڕێبازو شێوازی دیكە، ناتەبا نییە لەگەڵ لۆژیكی سیستەمێكی پەرلەمانی تێروتەواو. دەستور لەماددەی (70/ یەكەم ) بە دەق دەڵێت: "ئەنجومەنی نوێنەران لەنێوان پاڵێوراوانداو بەزۆرینەی دوو لەسەر سێ ئەندامانی سەرۆكێك بۆ كۆمار هەڵدەبژێرێت"، ئەمەش واتای ئەوەیە كە لە قۆناغی‌ یەكەمدا زیاتر لە یەك پاڵێوراو لەلایەن پەرلەمانەوە ‌بۆ ئەو پۆستە دەپاڵێورێت، براوەش ئەو كەسەیە كە زۆرینەی دوو لەسەر سێی دەنگی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستدەهێنێت، ئەم ڕێژە گەورەیەش پێویستی بە ڕێككەوتننامەی سیاسی نێوان فراكسیۆنەكانی پەرلەمانە بۆ دیاریكردنی پاڵێوراوێك بۆ سەرۆكایەتی. پۆستی سەرۆك كۆمار لە دەستوری عێراقدا تەشریفاتی نییەو تەواویش كۆك‌و تەبایە لەگەڵ ڕۆڵە ڕاست‌و دروستەكەی سەرۆكی دەوڵەت لە سیستەمی پەرلەمانیدا، چونكە زۆر دەسەڵات هەن كە دەستور پێی بەخشیوەو سەربەرخۆیانەش پیادەیان دەكات، پسپۆڕیی واش هەن كە سەرۆك كومار سەربەخۆییانە پیادەیان دەكات‌و هی دیكەش هەن كە سەرۆك بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەت‌و پەرلەمان پیادەیان دەكات، لێرەشدا گرنگترین ئەو پسپۆڕییانە دەخەینەڕوو كە خاڵی بەهێزی سەرۆكن‌و توانای ئەوەشی پێدەدەن ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر سیستەمی سیاسی دروستبكات، بەمەش خۆی لەبەردەم ڕوبەڕوبوونەوەی ڕایگشتیدا دەبینێتەوە لە ئیدارەدانی ئەو تەنگژانەی كە دەكرێت یەخەی وڵات بگرن بەمشێوەیەی خوارەوە: •    دەستنیشانكردنی سەرۆكی ئەنجزمەنی وەزیران: سەرۆك كۆمار بەهاوبەشی لەگەڵ ئەنجومەنی نوێنەران‌و بەگوێرەی ڕێساكانی سیستەمی پەرلەمانی، ئەركی دەستنیشانكردنی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران دەگرێتەئەستۆ، بەوەی سەرۆك كۆمار پاڵێوراوی گەورەترین فراكسیۆنی پەرلەمانی ڕادەسپێرێت بۆ‌ پێكهێنانی ئەنجومەنی وەزیران، لە ڕواڵەتیشدا وا دەردەكەوێت ئەو ڕێوشوێنە ڕوكەش بێت، بەڵام لەناوەڕۆكدا بەرجەستەی زنجیرەیەك ڕێككەوتنی سیاسی دەكات كە فراكسیۆنە سیاسییەكان لەچوراچێوەی دیاریكردنی پاڵێوراوی گەورەترین فراكسیۆنی پەرلەمانی بۆ پێكهێنانی حكومەت پیادەی دەكەن. پڕۆسەی پێكهێنانی حكومەتیش مەیسەر نابێت، تا ڕێككەوتن لەسەر دیاریكردنی كەسێك بۆ سەرۆكایەتی وەزیران نەكرێت، ئەوەی لەخولی چوارەمی پەرلەمانیشدا ڕوویدا باشترین بەڵگەیە لەسەر ئەگەری پەكخستنی ماوە دەستوورییەكان لەكاتی بوونی ناكۆكی لەسەر كەسێتیی سەرۆكی كۆمار كە زۆر بەتوندی پەیوەندیدارە بەزانینی ناسنامەی سەرۆكی وەزیرانەوەو دەبێت هەردوو پۆستەكە لەیەك سەوداو مامەڵەی سیاسیدا ڕێككەوتنیان لەسەر بكریت. •    متمانە سەندنەوە لە سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران: ماددەی (61/هەشتەم/ ب)ی دەستوری عێراقی بە دەق ئاماژەی بەو پرسە كردووە، پیادەكردنی ئەو دەسەڵاتەش وا پێویست دەكات ئەوەی بەدوادا بێت كە موڵەتی دەستوری بەخشراو بە ئەنجومەنی نوێنەران تێپەڕێنیت لە وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران كە پێویستی بە پیادەكردنی ڕێوشوێنێكی روكەشی هەیە بۆ خستنەڕوو و ورژاندنی بەرپرسیاریەتی سیاسی سەرۆكی وەزیران‌و متمانە لێوەرگرتنەوەی لەدوای لێپرسینەوەی. ئەم دەسەڵاتە بە مەترسیدارترین كارتەكانی فشار دادەنرێت كە دەكرێت كاریگەر‌ بیت بۆسەر ڕێڕەوی كاری حكومەت‌و لە ماوە دەستورییەكەشی ( ویلایەتی دەستوری ) كەم دەكاتەوە. •    ڕەزامەندبوون لەسەر پێشنیاری هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران: دەستور ڕەزامەندی سەرۆكی كۆماری كردوەتە مەرج لەسەر ئەو داواكارییە پێشنیارئامێزەی كە لەلایەن سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانەوە سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران پێشكەش دەكرێت، ئەنجومەنەكەش بەڕەزامەندی زۆرینەی ڕەهای ئەندامەكانی هەڵدەوەشێتەوە. دەستوریش پەیڕەوێكی هەڵوەشاندنەوەی خودیی بۆ ئەنجومەنی نوێنەران داناوە كە زیان بە مافی سەرۆك كۆمار ناگەیەنێت لە وەستاندنی پیادەكردنی ڕێوشوێنەكانی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌ لە دۆخی ڕەزامەندنەبوونی سەرۆك لەسەر داواكاری هەڵوەشاندنەوەكە، بەوپێیەی سەرۆك كۆمار خاوەن دەسەڵاتێكی خەمڵێنەری ( سلگە تقدیریە)ی خۆیەتی‌و واش باوە كە لە پیادەكردنیدا‌ گۆڕانكارییەكانی دۆخی‌ سیاسی‌و پلەی نزیكی نێوان پێكهاتە سیاسییە هاوپەیمانەكان لەپێكهێنانی حكومەتدا لەبەرچاودەگرێت. دەقی وتارەكە بەزمانی عەرەبی: https://www.mustaqila.com/

■ مەهدی حەمزە   ساختەكاری رێكخراو و فراوان لەهەرێمی كوردستان بۆتە دیاردە و بەردەوام بێ منەتانەو بێ باكانە برەوی زیاتری پێدراوە ، لەهەموو هەڵبژاردنێك بەدەم رێگا باوە تەقلیدیەكان فۆڕمی تازەی بۆ دۆزراوەتەوە بێ گوێدانە هیچ بەهاو مۆڕاڵ و پڕەنسیپێك. ئەم تاوانە بۆتە كاریسەو مەترسییەكی ئێجگار گەورە لەسەر ئێستاو داهاتووی نیشتمان و نەتەوەو دۆزی كورد لە هەرێمی كوردستان بۆیە ئەركی سەرەكی لە پێشینەی تاك بەتاك و هەموو هێزولایەنەسیاسیەكانە سنوورێكی بۆدابنێن، بەداخەوە نابێ چاوەڕێی چاكبوون و بەخۆداهاتنەوەی دووهێزی دەسەڵات بین چونكە ئەوان مانەوەو بەردەوامیان بەندە بە كردەی ناڕەوایی و بوونی گەندەڵی و قۆرخكاری. بەڵگە نەویستە یەكێك لەسەرەكیترین رێ خۆشكردنەكان بۆ ساختەكاری بەشدارنەبوونی دەنگدەرانە لە پڕۆسەی هەڵبژاردن، لەهەڵبژاردنی 30/9/2018 ئەوە بەڕوونی دەركەوت ، دووهێزی دەسەڵات نەیانتوانی دەستكاری دەنگی هێزەكان بكەن بەڵكوتەنها توانیان بەساختەكاری دەنگی ناڕەوا لە بەرژەوەندی خۆیان و دووكانە سیاسیەكانیان زیادبكەن لەشوێنی ئەوانەی بەشداری هەڵبژاردن نەبوون و بایكۆتیان كرد. ئەگەر هاونیشتمانیانی وڵاتانی پێشكەوتوو و خۆشگوزەران پاساوی رێژەی كەمی بەشداری هەڵبژاردنیان هەبێ بەهۆی حوكمڕانی رەشید و كێبڕكێی شەریفانەی هێزە سیاسییەكان و خۆشگوزەرانی لە وڵات، ئەوا بۆ هاونیشمانیانی هەرێمی كوردستان پاساوە بۆ بەشداری راستەقینەو قوربانیدان بۆ چاككردنی دۆخی گشتی و رزگاربوونمان لەو دووحزبە بێ مۆڕاڵ لەسیاسەت و چاوچنۆك و قۆرخكارە لەهەرێم ، دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان لەهەموو هەڵبژاردنێك زیاتر لە نیوەیان بەشداری هەڵبژاردن نابن و بەشێكی بەرچاویشیان هاوكاری دووحزبی دەسەڵاتن بۆ ساختەكاری و ئەوەشی دەمێنێتەوە زۆرینەیانەیان بەنا وشیاری و سادەیی و لەژێر كاریگەری سۆ ز و گوتاری حەماسی دەنگ بەلیست و كاندیدەكان دەدەن، بۆیە هەموو خولەكانی پەرلەمانی كوردستان كوالیتی تەشریع و ئەدایان لەئاستی پێویست نەبووە، هەروەها زۆرینەی هەرە زۆری پەرلەمانتارەكانمان تووشی بێكاری دەمامكدراو بوون (البگالە المقنعە) لەكاری پەرلەمانتاری بەهۆی لێنەوەشاوەیی و ناشایستەیی و ناپسپۆڕی لە پیشەكەیان و خۆتەرخان نەكردن بۆ كاری پەرلەمانتاری ، چاكبوونی دۆخی گشتی هەرێمی كوردستان و هەنگاو نان بەرەو حوكمڕانییەكی رەشید، سەرەتا پێویستی بە گۆڕانكارییە لە ناخ و بیركردنەوەی تاكەكانمان . ئەگەر دیراسەیەكی هەمەلایەنەی هێز و لایەنە سیاسییەكانی دەرەوەی دەسەڵات بكەین لە هەرێمی كوردستان لەڕووی جێبەجێكردنی ئەركی رووبەڕووبونەوەو رێگری لە ساختەكاری رێكخراو و فراوان لەهەڵبژاردنەكان، بۆمان دەردەكەوێ رێژەی كەمتر لەنیوەی ئەركی خۆیان جێبەجێ نەكردووە . لەكاتێكدا دووحزبی دەسەڵاتدار لەهەرێم بەڕۆژی رووناك و بەو پەڕی بێ منەتییەوە بەزیادەوە دەستیان بۆ شێوەو شێوازەكانی ساختەكاری بردووە بەئامانجی دەستەبەركردنی زۆرترین دەنگ بەشێوەی ناڕەوا لەپێناو مانەوەو بەردەوامی دەسەڵاتیان بێ گوێدانە بەزاندنی هێڵی سوری نیشتمانی و نەتەوەیی و تەنانەت گوێ بەمێژووی دوور و نزیكیش نادەن. خۆزگە دەنگدەران بۆ خۆیان و بەرژەوەندی گشتی بەگرنگیەوە كاریان دەكرد لەسەرئەم هاوكێشەیە (ئایا رەوایە بایكۆت لەنێوان هەڵبژاردنی مشورخۆر و مشەخۆر لەپێناو خۆت و هەرێمەكەت) لەحاڵێكدا هاونیشتمانیان خاوەنی راستەقینەی نیشتمان و دەسەڵاتن لەهەرێم. هێز و لایەنە سیاسیەكانی دەرەوەی دەسەڵات هەمیشە ئەوە دووپات دەكەنەوە كە هەڵبژاردن تاكە رێگای خێراو مەدەنی و بەرهەمداری بەردەمیانە بۆ گۆڕانكاری و هێنانەكایەی حوكمڕانییەكی شایستە. لەكاتێكدا ئەم هێزانە نەیانتوانیوە ئەركەكانی خۆیان ئەنجامبدەن بەرامبەر زەمینە سازی و ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی دوور لە ساختەكاری رێكخراو و فراوان جگە لە هات و هاوارێكی گەورەی بێ كردار. بەهۆی ئەوەی ساختەكاری لەهەڵبژاردنەكانی هەرێم بۆتە ئامانج و پیشە، پڕۆسەی سیاسی و رەوایەتی حوكمڕانی خستۆتە ژێر پرسیار، بۆیە لەئێستاوە پێویستە هێزەسیاسییەكانی دەرەوەی دەسەڵات هەوڵ و تەقەللاكانیان یەكخەن تا ئەنجامدانی هەر هەڵبژاردنێكی داهاتوو، ئەویش بە ئەنجامدانی ئەم ئەركانەی خوارەوە: 1. فیدڕاسیۆنێكی نیشتمانی پێكبهێنرێ بۆ چاودێری كارەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و رووبەڕووبوونەوەی ساختەكاری لەهەڵبژاردن ، بۆ ئەم مەبەستە پەیكەر و پێكهاتەو ئەرك و بەرپرسیارێتییەكەی پێویستی بە رەچاوی سروشتی كارەكە و واقیعی كوردستان هەیە. 2. هێزەكانی دەرەوەی دەسەڵات گرنگی تەواوبدەن بەدەزگاكانی هەڵبژاردنیان . 3. داكۆكی كردن تا لە عێڕاق سەرژمێری بكرێ ئەگەرنا وەكو ئەلتەرناتیڤ فشاربكرێ تا سیستمی بایۆمەتری فەرمانبەران تەكمیلە بكرێ بۆ ئەوەی تۆمارێكی پاكی هەڵبژاردن ئامادەبكرێ. 4. ساڵانە هەفتەی نیشتمانی ریسواكردن و رووبەڕووبوونەوەی ساختەكاری هەڵبژاردن بەگەرم و گوڕی لە شار و شارۆچكەكانی هەرێم بەڕێوەبچێ، هەروەها كۆنفڕانسێكی گەورەش هەرجارەو لەشارێكی كوردستان ئەنجامبدرێ. 5. دروستكردنی پردی پەیوەندی لەگەڵ سەرجەم باڵیۆزەكانی وڵاتانی بیانی و نوێنەرایەتی نەتەوە یەكگرتوەكان لەبەغداد و قونسوڵحانەكان لەهەرێم، بۆ پاڵپشتیان لەم پرسە. 6. دروستكردنی هەماهەنگی جیددی لەگەڵ رێكخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكان تایبەت بەم پرسە. 7. پاڵپشتی كردنی نوێنەری هێزەكانی دەرەوەی دەسەڵات لە كۆمسیۆن ، تا چالاكتر و بەدیقەت و بە بەرپرسیارێتی زیاترەوە ئەركەكانیان جێبەجێ بكەن، ئەمەش پێویستی بە بەردەوامی بوونە لە گەرم و گوڕی و پشوو نەدان بە ئاگایی و دوور لە غافڵگیری. 8. هێزە سیاسییەكان سندوقێكی تایبەت بەخەرجییەكانی هەڵبژاردن دروست بكەن، بۆ ئەوەی بتوانن بریكاری چاڵاك و راهێنراو بۆ سەر تەواوی سندوقەكانی دەنگدان لە هەربنكە و وێستگەیەك و بۆ هەموو هەنگاوەكانی پڕۆسەی هەڵبژاردن ئامادەبكەن بەجۆرێك توانای لەئەستۆگرتنی ئەركەكەو خۆڕاگری و یاداشتكردنی پێشێلكاری و نووسینی سكاڵایان هەبێ لەبەرامبەردا پاداشتی شایستەی دارایی بكرێن. 9. دروستكردنی هەماهەنگییەكی كاراو جیددی لەگەڵ دامەزراوە پەیوەندیدارە دەستورییەكانی دەسەڵاتی ناوەند و حزب و رێكخراوەكان لەعێڕاق بۆ دانانی سنوورێك بۆ ساختەكارییەكانی هەڵبژاردن لەكوردستان. 10. هاوكاری دارایی پێویست و راسپاردنی چەند شارەزایەك لەبواری هەڵبژاردن بۆ یاداشتكردن و دەستنیشانكردنی شێوەو شێوازەكانی تەزویری هەڵبژاردن لەكوردستان و ئامادەكردنی توێژینەوە لەم پرسە، بەجۆرێك لە پاڵ دەستنیشانكردنی بۆشاییە تەشریعی و یاساییەكان، دەستنیشانكردنی گرفتی رێككار و لایەنە كارگێڕی و مرۆییەكان بەمەبەستی چارەسەركردنی ئەم دیاردەیە. 11. جیددی بوون لە بەسزاگەیاندنی هەر تاك و لایەنێك كە بەبەڵگەوە بەشداری تەزویری لەسەر دەسەلمێ. بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە بە رێككاری یاسایی زۆر سەرسەختانە بە ئەندازەی بەشداربوونیان لە ساختەكاری هەڵبژاردن، رووبەڕوویان ببینەوە. 12. هەماهەنگی كردن لەگەڵ زانایانی ئایینی بۆ هۆشیاركردنەوەی هاونیشتمانیان لە مەترسی و گەورەیی گوناحی تەزویری راستەوخۆ و ناراستەوخۆ. 13. دروستكردنی فشار لەسەر دەزگای داواكاری گشتی لەكوردستان بۆ كاركردن لەسەر پرسی ساختەكاری هەڵبژاردن. 14. لەكاتی نووسینەوەی دەستوری هەرێمی كوردستان بە روون و راشكاوی ساختەكاری هەڵبژاردن بە خیانەتی گەورەی نیشتمانی پێناسە بكرێ. 15. ساڵانە لەماوەی هەفتەی بەرەنگاربوونەوەی ساختەكاری هەڵبژاردن پەرلەمانتارەكانی دەرەوەی دەسەڵات رۆژێكی كاری پەرلەمانتاری تەرخان بكەن بۆ ئەم پرسە بەپێی سروشتی كارەكەیان، وێڕای هەماهەنگی و كاری پێكەوەییان بەبەردەوامی لەسەر ئەم پرسە. 16. دروستكردنی هەماهەنگییەكی پتەو لەنێوان دەزگاكانی راگەیاندنی حزبی و ئەهلی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم پرسە وەكو ئەركێكی نیشتمانی پیرۆز و هۆشیاركردنەوەو هاندانی هاونیشتمانیان بۆ گرنگیدان بەپڕۆسەی هەڵبژاردن ، بەجۆرێك ساختەكاری وەكو كارێكی قێزەون و خیانەتێكی نیشتمانی مەترسیدار وێنابكرێ. 17. واژووی میساقی شەڕەف لەلایەن هێز و لایەنە سیاسیەكان بۆ تەزویرنەكردن و بەرەنگاربوونەوەی.

ئیبراهیم عەباس رەنگە من یەکەم رۆژنامەنووسی کوردبم کە بەزۆرترین وتارو شیکاری و تەنانەت لە لێدوان بۆ تیڤییەکان سەرسەختانە بەرگریم لە کچە ئێزیدییەک کردووە، کە خۆی و هەزاران لە هاوئایین و کەس و کارەکەی بوونە قوربانی دڕەندەترین و قێزەوەنترین هێزی چەکداری دونیا، ئەو هێزەی هیچ بەهایەکی ئایینی و مرۆیی و کۆمەڵایەتی نەهێشت. بەرگریەکەم بۆ ئەوە نەبووە بکرێتە منەتێک و بگوترێتەوە، ئەمە ئەرکێکی ئەخلاقی و پشیەیی و مرۆڤبوونم بووە، چونکە خودی نادیەو کەیسی ئێزیدییەکان بەردەوام قوربانی دەسەڵاتە جۆراوجۆرەکانی مێژووبوون، ئەرکم بوو بە قەدەر هەر ٧٤ فەرمانەکەی قڕکردن و ئیبادەکردنتان بەرگریتان لێبکەم. ناوهێنانی نادیە لەلایەن کۆمیتەی خەلاتەکانی سویدی نەرویجی بۆ بردنەوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی ساڵی ٢٠١٨، زۆر بەزوویی زۆرترین خۆشحاڵی و لەهەمانکاتدا زۆرترین کاردانەوەی لێکەوتەوە، لەناو هەردوو ئاراستەکەش دەنگی جیاواز ئەمجارە بەگورتر پەیداببووە، ئەو دەنگەش دەنگی عومەر عەبدولجەبار موسڵی یە، ئەو کوڕەی کە خۆی بە رزگارکاری نادیە موارد لە موسڵەوە بۆ کەرکوک و رادەستکردنی بە هێزەکانی یەکێتی لەشاری کەرکوک خۆی ئەناسێنێت. عومەر گلەیی ئەوە ئەکات کە بەهۆی رزگارکردنت، ماڵ و خانووەکەی لە موسڵ لەدەستداوەو خۆی کەوەکو پەنابەر رووی کردۆتە ئەڵمانیا بێ ئیقامەو پشتوانی ماوەتەوە و ئێوەش بەهانای نەچوون و لەبیرتان کردووە، بێگومان گەر ئەم گلەیانە راست بن، ئەشێت رێکخراوی یەزداو خودی نادیە ئەم پرسە بەهەندوەربگرن و سوپاسی چاکەکاران بکەن و لەتەنگانەدا ئێوەش دەستیان بگرن. چونکە بەمە نادیە گەورەتر و خۆشەیستتر ئەبێت و وەڵامێکیش ئەبێت بۆ هەموو ئەو دەنگانەی بەهەق و ناهەق رەخنەی شکێنەر لە نادیە ئەگرن، رەخنەیەک کە خەریکە ئەگاتە ئەو ئاستەی سەرجەم کەیسەکە بە یاری سیاسی ناو ئەبات.   

■ سەلام عەبدوڵڵا چەند رۆژێكە مەسەلەی كاراكردنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك لە ئارادایەو گوایە هەموو لایەنەكان ئامادەن بۆ كۆبوونەوەو تەنها پارتی نایەوێت ئامادە بێت و ئەمەش لە میدیای لایەنەكانی ترداو بەتایبەتی میدیای یەكێتی بە زەقی ئاماژەی پێدەكرێت و ئەو راستیەش پەردەپۆش دەكەن كە بارودۆخی كەركووك پاش 16ی ئۆكتۆبەر لە چ بارودۆخێكدایەو لەوكاتەوە كوردانی دانیشتووی شارەكەو دەورووبەری لە چ وەزعێكدایە كە ڕەنگە لە ڕاستی دوور نەبین گەر بڵێین زۆر خراپترە، ئەمڕۆ، لە دۆخی ژێر دەسەڵاتی بەعس و رژێمی پێشوو. ئێستاو لە ڕۆژی جێبەجێكردنی پیلانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە بارودۆخی ئەو شارە بە جۆرێكە كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕووی لە خراپترەو پڕۆسەی ڕاوەدوونان و عەرەباندن و زەوتكردنی ماڵ و موڵكی كورد روو لە زیادبوونە بە ئاستێك كە ئەستەمە لەلایەن هیچ نیشتمانپەروەرێكەوە قبوڵ بكرێ. فەرموون ئەوەتا پارێزگاری ئەمڕۆ بەوەكالەت لە ڕۆژی دەستبەكاربوونیەوە خەریكی سڕینەوەی هەموو ئەو بڕیارانەیە كە ئەنجوومەنی پارێزگا كە لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەسەڵاتی گرتۆتە دەست، هەڵدەوەشێنێتەوەو بە ئارەزووی خۆی بڕیار بۆ گێڕانەوەی هەموو ئەو عەرەبە هاوردانە دەردەكات كە بە ویستی خۆشیان و دوای قەرەبووكردنەوەیان گەڕاونەتەوە سەر شوێنەكانی خۆیان، ئەمە سەرەڕای گێڕانەوەی هەموو بڕیارەكانی ڕژێمی بەعس كە بۆ تەعریبی ئەو ناوچە كوردیانە دەری كردبوون گوایە ئەوانە هەمووی بە یاسا دەرچوون دەبێت وەك خۆی پەیڕەوی بكرێن! ئەمڕۆ نە تەنیا سوپا حوكمی سەربازی لە كەركووك و دەورووبەری دەكات، بەڵكو دەیان میلیشای جۆراوجۆریش لەناو كەركووكدا وجوودیان هەیەو خەڵك دەگرن و ئەشكەنجەی هاووڵاتییان بەتایبەتی لایەنگرانی پارتی دەدەن و ناچاری بەجێهێشتنی زێدی باب و باپیرانی خۆیان دەكەن و خانووەكانیشیان زەوت دەكەن. ئەم میلیشیایانە بە یارمەتی سوپای عێراقی ناهێڵن هیچ سیمایەكی كوردی بەو شارەوە دیارو نیشان بدرێت و هەمووش بیرمانە لە یەكەم ڕۆژی داگیركردنی كەركووكدا نەیانهێشت سەرۆكی پۆلیس بە كوردیش قسەی بكات. لە بارودۆخێكی ئاوەهادا ئایا دەتوانرێ پڕۆسەی دیموكراتی لەو شارەدا لەژێر پۆستاڵی سەربازو چەكی میلیشیادا پیادە بكرێ و ئەنجوومەنی پارێزگا بتوانێت كاری ئاسایی خۆی بكات؟ بێگومان نا، بۆیە هەموو داوایەك كە ئەو ڕاستییە پشتگوێ دەخات تەنها بەردەوامی بە داگیركاری دەدات، چونكە بەڵگەنەویستە لە ژینگەی وادا دیموكراسی و ئازادی پیادە ناكرێت. بۆیە ئەو لایەنانەی داوا دەكەن ئەنجوومەنی پارێزگا كارا بكرێتەوەو لیستی برایەتی بگەڕێتەوە شار با داوا لە حكوومەتی عێراقی بكەن سوپاكەی بكێشێتەوەو میلیشیاكان بگەڕێنێتەوەو هەموو دەركراوەكان بگەڕێنێتەوە ئەوسا داوا لە لیستی برایەتی بكات كە بگەڕێتەوە.

■ حەمزە مستەفا هه‌فته‌ى پێشوو پرسى سێ سه‌رۆكايه‌تييه‌كه‌ى عێراق‌ يه‌كلايى بوەوه‌ ، سه‌رۆك كۆمار بۆ به‌رهەم سالح و سه‌رۆك‌ وه‌زيران بۆ عادل عه‌بدولمه‌هدى ومحەمەد حه‌لبوسيش بۆ سه‌رۆكى په‌رله‌مان. له‌ دواى ڕووخانى ڕژێمى سه‌دام له‌ 2003 وه‌ ، سيستمه‌ تازه‌كه‌ى عێراق به‌ ئيفليجى و ناته‌واوى له‌ دايك بوو ، ته‌نها توێڵك و سه‌رتوێى ئه‌زموونى سيستمه‌ ديموكراسييه‌كانى جيهانى به‌ ‌به‌ر خۆيدا كرد ، ده‌نا ماڵ ، خێزان ، پێكهاته‌كان ، هۆزه‌كان ، گروپه‌ چه‌كداره‌كان و هه‌موو ديارده‌كانى ده‌وڵه‌تێكى تێروته‌واو زۆر به‌ زه‌قى له‌سه‌ر شانۆى ديمه‌نه‌ سياسييه‌كه‌ى عێراق له‌ نمايشدان. ئه‌م ديمه‌نه‌ ئاڵۆزكاوه‌ به‌ درێژايى سێ خولى يه‌ك له‌ دواى يه‌كى په‌رله‌مانى عێراق سێ حكومه‌تى لێكه‌وته‌وه‌ كه‌ يه‌ك حزب (ده‌عوه‌) سه‌رۆكايه‌تى ده‌كرد و‌ ئه‌وانيش يه‌ك به‌ دواى يه‌كدا بريتى بوون له‌ : (جه‌عفه‌رى 2005-2006) ، ( مالیكى 2006-2014) و ( عه‌بادى 2014-2018) بوون. پێش په‌سه‌ندكردنى ده‌ستوريش له‌ ساڵى 2005 ، حكومه‌تێكى ڕاگوزه‌رى به‌ سه‌رۆكايه‌تى ( ئه‌ياد عه‌لاوى2004 -2005) پێكهات كه‌ ميراتگرى ئه‌نجومه‌نى حوكمى ساڵى (2003) بوو كه‌ ئه‌و كات ( پۆڵ برێمه‌ر 2003-2004) ى فه‌رمانڕه‌وايى مه‌ده‌نى فه‌رمانڕه‌وايى عێراقى ده‌كرد. سه‌ربارى هه‌وڵه‌كانى حزبى ده‌عوه‌ بۆ هێشتنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵات له‌ ده‌ستى خۆيدا ، كه‌چى ململانێى توندى نێو دوو باڵه‌كه‌ى ( مالیكى و عه‌بادى) ئه‌م هه‌وڵانه‌ى شكستپێهێنا ، هه‌ر چه‌نده‌ دواتر ئه‌نجومه‌نى شوراى حزبه‌كه‌ ئاشته‌وايى له‌ نێوان دوو باڵه‌كه‌ هێنايه‌كايه‌وه‌ ، كه‌شى سه‌ربارى ئه‌وه‌ش مالیکی پشتى عه‌بادى نه‌گرت بۆ سه‌رۆكايه‌تى خولێكى ديكه‌ى حكومه‌ت و له‌ كۆتايشدا ده‌سه‌ڵاتيان له‌بن ده‌ست ده‌رچوو. دواى ئه‌وه‌ى حزبى ده‌عوه‌ سه‌رۆكايه‌تى حكومه‌تى دۆڕاند ، پرسه‌كان له‌ ڕێگه‌ى چه‌ند سازان و سازانكارييه‌ك يه‌كلايى بوونه‌وه‌ كه‌ سێ سه‌رۆكايه‌تييه‌ تازه‌كه‌ى ئێستاى عێراقى لێ كه‌وته‌وه‌ (كۆمار بۆ كورد و حكومه‌ت بۆ شیعه‌ و په‌رله‌مانيش بۆ سوننه‌) ، ئه‌م بژارده‌يه‌ تا ڕاده‌يه‌كى زۆر قبوڵكراو بوو بۆ ده‌ربازبوون له‌ ته‌ڵه‌زگه‌ى پشكپشكێنه‌وه‌ به‌ره‌و جوغزى گۆڕه‌پانى نيشتمانى. په‌رتبوونى ماڵه‌ سه‌ره‌كييه‌كان ئه‌و گۆڕاوه‌ گرنگه‌ى‌ كه‌ چوارچێوه‌كانى پێش خۆى جياوازتر بوو ، پێش هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانييه‌كه‌ى مانگى‌ ئايارى ڕابردوو ده‌ركه‌وت به‌ په‌رت بوونه‌ زۆر تونده‌كه‌ى هه‌رسێ ماڵه‌ سه‌ره‌كييه‌كه‌ى ( شیعه‌ و سوننه‌ و كورد). كوتله‌ى شیعە كه‌ هاوپه‌يمانى نيشتمانى نوێنه‌رايه‌تى ده‌كردن بوونه‌ پێنج كوتله (سائيرون به‌ سه‌رۆكايه‌تى موقته‌دا سه‌در ، نه‌سر به‌ سه‌رۆكايه‌تى عه‌بادى ، فه‌تح به‌ سه‌رۆكايه‌تى عامرى ، ده‌وڵه‌تى قانون به‌ سه‌رۆكايه‌تى مالیکى ، حيكمه‌ به‌ سه‌رۆكايه‌تى عه‌مار حه‌كيم). كوتله‌ى سوننەش كه‌ (هاوپه‌يمانى هێزه‌ عێراقييه‌كان) نوێنه‌رايه‌تى ده‌كرد بوونه‌ سێ كوتله‌ ( هاوپه‌يمانى قه‌رار به‌ سه‌رۆكايه‌تى ئوسامه‌ نوجێفى ، هاوپه‌يمانى یەکێتی هێزه‌ عێراقییەکان بە سه‌رۆكايه‌تى كه‌ربولى ، پڕۆژه‌ى عه‌ره‌بى به‌ سه‌رۆكايه‌تى خه‌ميس خه‌نجه‌ر ) . كوتله‌ى كورديش په‌رش و بڵاوبوون كه‌ پێشتر هاوپه‌يمانى كوردستانيش (پارتى و يه‌كێتى ) و كوتله‌كانى گۆڕان و يه‌كگرتوو و كۆمه‌ڵ نوێنه‌رايه‌تى ده‌كرد له‌ به‌غدا ، بوون بە چه‌ند كوتله‌يه‌كه‌وه‌ ( يه‌كێتى ، پارتى ، هاوپه‌يمانى ، گۆڕان ، نه‌وه‌ى نوێ ، يه‌كگرتوو ، كۆمه‌ڵ ) نوسينى : حەمزە مستەفا له‌ سایتی: الشرق الاوسط كه‌ له‌م لينكه‌دا به‌رده‌سته‌ : https://aawsat.com/home/article/1417956/

■  نیاز عه‌بدوڵڵا به‌هۆی تۆماركردنی چه‌ند گۆڵێك له‌ تیپی تۆپی پێی به‌رامبه‌ری، كه‌ كوڕی به‌رپرسێكی دیاری پارتی تیایدا یاری ده‌كرد، تروسك-ی ته‌مه‌ن 18 ساڵ ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌ك رفێندرا و دوای ئه‌شكه‌نجه‌دانی ته‌رمه‌كه‌ی له‌ "كه‌سنه‌زان" دۆزرایه‌وه‌. سروشت جه‌وهه‌ر، برازای شه‌هید ئه‌نوه‌ر حه‌سه‌ن یه‌كێك له‌ 12 شه‌هیده‌‌كه‌ی قازان بوو. ئه‌وان له‌ كۆتایی هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو به‌ فه‌رمانی رژێمی به‌عس له‌ كه‌ركوك ده‌ركران به‌ره‌و هه‌ولێر. له‌و ساڵانه‌ هه‌مان بڕیار ئێمه‌شی گرته‌وه‌ و به‌ رێككه‌وت ئێمه‌ و ئه‌وان له‌ هه‌ولێر-یش له‌ هه‌مان گه‌ڕه‌ك نیشته‌جێ بووینه‌وه‌. كوشتنی تروسك له‌ لایه‌ن به‌رپرسه‌ باڵا "قه‌شقه‌یی"ه‌كه‌ی پارتی له‌ شه‌ڕی ناوخۆی ساڵی 1996، بۆ ئێمه‌ كه‌ منداڵیمان پڕ بوو له‌ یاده‌وه‌ری یارییه‌كانی كۆڵان و خێزانه‌كانمان و دراوسێیه‌تی، ته‌نیا ئازار و رووداوێكی راگوزه‌ر نه‌بوو، چونكه‌ ئه‌و تاوانه‌ به‌بێ سزا تێپه‌ڕی و بكوژانی ئازادبوون، ده‌شزانم ئه‌مه‌ یه‌كێكه‌ له‌و هه‌زاران رووداوه‌ تاوانكارییانه‌ی له‌شه‌ڕی ناوخۆی نێوان یه‌كێتی و پارتی به‌بێ سزا تێپه‌ڕیون. زیاتر له‌وه‌، ئێستاش به‌رپرس و ده‌زگا ئه‌منییه‌كانی پارتی دیموكرات به‌ هه‌مان بیركردنه‌وه‌ی نه‌گۆڕ مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ بچوكترین ئه‌و جیاوازییانه‌ ده‌كه‌ن كاتێك كه‌سه‌كان سه‌ر به‌وان نین و وه‌ك ئه‌وان بیرناكه‌نه‌وه‌. "لەسەر قسەکانی دەبوایە کوژرابایە" ئه‌و قسه‌یه‌ی به‌رپرسی لقی چۆمانی پارتی دیموكراته‌ كه‌ راسته‌وخۆ به‌ مامی هاوبیر خدر-ی وتووه‌ له‌وكاته‌ی بۆ هه‌وڵی ئازادكردنی كوڕه‌یان چووه‌ بۆلای. ئه‌و قسه‌یه‌ی به‌رپرسه‌كه‌ی پارتی هه‌مان بیركردنه‌وه‌یه‌ كه‌ تروسك-ی پێش 22 ساڵ كوشت. پارتی دیموكراتی كوردستان له‌ رێگای ده‌ستگیركردنی هاوبیر خدر كه‌ گه‌نجێكی ته‌مه‌ن 20 ساڵی وه‌رزشوان و خوێندكاری زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین-ه،‌ ده‌یه‌وێت هه‌یبه‌تی حوكمڕانی خۆی له‌ سه‌ر خه‌ڵكی قه‌زای چۆمان تاقی بكاته‌وه، له‌ رێگای به‌كارهێنانی داموده‌زگا ئه‌منییه‌كانی بۆ ده‌ستگیركردنی نایاسایی و هه‌ڕه‌مه‌كی. ده‌ستگیركردنی هاوبیر خدر به‌هۆی كاردانه‌وه‌كانی "پێدانی كارتی سوور" و "توڕه‌بوون و جنێودانی"ه‌تی دوای كردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی له‌ یارییه‌كانی خولی "بارزانی نه‌مر‌" كه،‌ له‌ چۆمان له‌ نێوان تیپه‌ میللییه‌كان به‌ڕێوه‌ چووه‌. به‌پێی وته‌ی خانه‌واده‌كه‌ی هاوبیر، هه‌ڵكوتانه‌ سه‌ر ماڵیان له‌ لایه‌ن ئاسایشی پارتی له‌ قه‌زای چۆمان له‌ رۆژی 6ی تشرینی یه‌كه‌م، "به‌بێ فه‌رمانی دادوه‌ر بووه‌ و هیچ ئاگاداركردنه‌وه‌یه‌كی پێشینه‌ی نه‌بووه‌". له‌ یاسای ژماره‌ 5ی ساڵی 2011ی ده‌زگای ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان، بڕگه‌ی یه‌ك له‌ مادده‌ی 3دا هاتووه‌، "پاراستنی ئازادی گشتی و تایبه‌ت به‌ گوێره‌ی بنه‌ماكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ" به‌شێكه‌ له‌ ئه‌رك و كاره‌كانی ده‌زگای ئاسایش. به‌ڵام ئه‌م ده‌زگایه‌ نه‌ك هه‌ر به‌رگری له‌ ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادی گشتی و تایبه‌تی ناكات، به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی ته‌عه‌سوفی هاوبیر-ی ده‌ستگیركردووه‌ و دژ به‌ بنه‌ماكانی مافه‌كانی مرۆڤیش ره‌فتاری له‌گه‌ڵ كردووه‌. یانه‌ی هه‌ولێر پێشتر پلانی بۆ فراوانكردنی یاریگای هه‌ولێر راگه‌یاند، ئه‌گه‌ر به‌م عه‌قلییه‌ته‌ی ئاسایشی پارتی بێت، بۆ له‌مه‌ودوا له‌و یاریگا "نۆژه‌ن"كراوه‌ هه‌ر یارییه‌كی تۆپی پێی ناوخۆیی یان نێوده‌وڵه‌تی كرا و یاریزانێك تووشی هه‌ڵچوون یان توڕه‌ بوون بێت، له‌ لایه‌ن ده‌زگای ئاسایشه‌وه‌ راسته‌وخۆ ده‌ستگیر ده‌كرێت.  خۆ ئه‌گه‌ر میسی یان رۆناڵدۆ به‌شدارییان له‌ "خولی تۆپی پێی بارزانی نه‌مر" كرد و له‌ یاریزانی به‌رگری تیپی به‌رامبه‌رتوڕه‌بوون و به‌ یاریزانه‌كه‌یان وت "خۆت و خوله‌كه‌ت به‌ نه‌فره‌ت بن"، ئه‌وا ئاسایش به‌ كه‌له‌پچه‌كراوی ده‌یانباته‌ ژێر ره‌حمه‌تی دادپه‌روه‌رییه‌كه‌ی "سه‌نگه‌ر باڵه‌كی" و بكوژه‌ ئازاده‌كانی تروسك.  پارتی دیموكرات له‌ رابردووش به‌ ده‌ستگیركردنی سالار چۆمانی و نه‌به‌ز ئاڵانی، ده‌یویست ترس له‌ ناخی خه‌ڵكی چۆمان و سۆران دروست بكات تا ببنه‌ شوێنكه‌وته‌یه‌كی سه‌لاری حیزبه‌كه‌ی. به‌ڵام وه‌ك به‌ كوشتن و ده‌ستگیركردن و هه‌ڕه‌شه‌كردن له‌ رۆژنامه‌نووسان و چالاكوانانی مه‌ده‌نی و هاووڵاتییان ئه‌م ئامانجه‌ به‌دینه‌هاتووه‌، به‌ده‌ستگیركردنی هاوبیر خدر-یش به‌دینایه‌ت. ئێستا هاوبیر خدر ئازاد كراوه، ئه‌وه‌ی بۆ پارتی و ئه‌م جۆره‌ بیركرنه‌وه‌ و ره‌فتاره نایاسایی و نائینسانیانه‌ی ماوه‌ته‌وه‌ ته‌نیا سه‌ركۆنه‌كردن و تووڕه‌كردنی زیاتری خه‌ڵكه. پارتی دیموكرات به‌ درێژه‌دان به‌وجۆره‌ بیركردنه‌وه‌یه‌ی تروسك-ی كوشت و هاوبیر-ی ده‌ستگیركرد، ‌ناكرێت درێژه‌ به‌ سیاسه‌ته‌كانی بدات. پارتی ئه‌گه‌ر ده‌یه‌وێت خۆشه‌ویستی خه‌ڵك بێت، پێویسته‌ پابه‌ندی راسته‌قینه‌ی خۆی به‌ بنه‌ماكانی دیموكراسی بسه‌لمێنێت و، ده‌زگا ئه‌منییه‌كان به‌ دامه‌زراوه‌یی بكات تاوه‌كو به‌رپرسی لقه‌كه‌ی چۆمان كه‌ ده‌رفه‌تی بۆ ره‌خسا هانی كوشتن و گرتنی ده‌نگه‌ جیاوازه‌كان نه‌دات و كۆمه‌ڵگا له‌ ئاشتی دا بژی.

 ■   سەردار عەزیز  موساد یەکێکە لە هەرە دەزگا سیخوڕییە بە تواناکانی دونیا. لە مێژووی چەندین دەیەی ڕابوردودا بەردەوام کاری کوشتنی نەیارانی ئیسرائیلی ئەنجامداوە لە دەرەوە. بەڵام موساد لە ساڵانی دواییدا بەئاگابوو کە لە دونیای ئەمرۆدا ئەم کارە هەتابێت سەخت دەبێت. دوا کاری ئیغتیالاتی موساد بۆ محمد المبحوح بوو لە دوبەی. هەموو کوشتنەکە لە ژورەکەی ئەودا لە ئوتێلەکەی تەنها ٢٠ خولەکی پێچوو. بەڵام پاشان هەموو کارەکە ئاشکراکرا. یەکێک لە هۆکارەکانی ئاشکراکردنەکە ئەوەبوو کە ئیسرائیلیەکان عەرەبیان بە بێ مێشک دائەنا، وەهایان بیر ئەکردەوە کە هەرگیز پەی بە کارەکانیان نابەن؛ بەڵام ئیماراتیەکان سەرکەوتووبون لەوەی ڤیدیوی هەموو کوشتنەکە ئاشکرا بکەن، لە گەڵ پاسەپۆرتی ساختەی وڵاتانی ئەوروپی ئەمریکی ئەنجامدەراندا. کوشتنی جمال لە قونسوڵخانەی سعودی بونی هەمان پرۆسەی لێدێت. سعودییەکان تەڵەیان بۆ نابوەوە بەوەی یەکەمجار بە گەرمی میواندارییان کردبوو، کاتێک ئەو چوبوە قونسوڵخانە بۆئەوەی کاروباری تەڵاقی ژنە کۆنەکەی ئەنجام بدات و ژنە نوێکەی مارەبکات. هەمیشە چیرۆکی سیاسی و سیخوڕی ئافرەتی تیادایە. خاشقچیم نەبینیبوو. نزیکترین دەرفەت کاتێک بوو، کە بەشداربووم لە دیدارێک لە عەمانی پایتەختی ئوردون بۆ بەیەکە گەیاندنی سعودیە و ئێران لە ئاستی تراک-توو، پلان بوو جەمال بێت بەڵام ئەڵمانەکان کە دیدارەکەیان ساز دەکرد، ووتیان جەمال بۆیە نەهات چونکە بزنێس کلاسمان بۆ نەگرتبوو لە فڕۆکەدا.  کوشتنی جەمال بە هۆی ڕاو بۆچون و چالاکیەکانی، نیشانەی لاوازی سعودیەیە. سیستەمی بەهێز نەیارەکانی ناکوژێت، بەڵکو سودیان لێدەبینێت. ڕەنگە توانای کوشتن لە ئاگای مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیشانەی بەهێز و توانا بێت بەڵام لە ڕاستیدا لە دیدی سیستەمی سیاسیەوە نیشانەی ترسنۆکی و لاوازییە.

رەحمان غەریب ....، بەڵام دەرنەچوونی كاندیدی كاك مەسعود بۆسەركۆماری عێراق، پێویستە دەرگا لەسەر بابەتێكی ئێجگار گرنگ بكاتەوە، كە رەگوڕیشەی لە زۆر رووداوی ئەم چەند ساڵەی دواییدایە: بۆچی دەبێت ململانێ سیاسییەكانی پارتی یەكسان بكرێنەوە بە ململانێ شەخسییەكانی كاك مەسعود؟ روونتر: كاك مەسعود كە سیاسییەكی قەدیری كوردستانە و لە تەواوی رووداوەكانی پەنجا ساڵی رابردووماندا هەیە، بۆچی هەموو ڕووداوە سیاسییەكان بە لایەنی دەروونیی ئەوەوە دەبەستنەوە؟ كەس نەیووتوە پارتی و تیمەكەی بارزانی، سازش لەسەر تێڕوانینەكانی بارزانی بكات، بەڵام لۆبی و مانۆڕی زیاد لە پێویست بۆ "بڕیار"ەكانی. ئەوە بەرهەمدەهێنی كە دەیبینین و دەبیستین بە نیگەرانییەوە دەڵێن گوایە: قسەی بارزانی شكێنراوە. راگەیاندنی پارتی و نەیارەكانی پارتی و راوێژكارەكانی بارزانی و رۆژنامەنووسی سەربەخۆیش، چەند ساڵێكە برەو بە تێڕوانینێكی خێڵەكی دەدەن، گوایە قسە قسەی بارزانییە و سازش نازانێت لە گفتوگۆ و دانوستانەكاندا نەرمونیانی نییە. لەبەر ئەوە دەبێت پێش هەموو كەسێك، دڵسۆزانی كاك مەسعود، سەرۆك لەو داوە ڕزگار بكەن كە كەم و زۆر لەگەڵ تێڕوانین و مێژووی سیاسییەكی وەكو بارزانیدا، یەكناگرێتەوە. ئەگەر ڕاستییەكیش لەوەدا هەبێت كە كارەكتەری خودی بارزانی ڕێژەیەك لەو خۆنەگری و كەمحەوسەڵەییەی هەبێت، ئەمە نابێت بێتە بواری گشتییەوە. ئاخر پێگەكەی بارزانی دەبێت بیرمان بخاتەوە كە هیچ شتێك بۆ ئەو شەخسی نییە و ئەوەی هەیە، ململانێی بەرژەوەندی و هەندێكجاریش جیاوازیی تێڕوانینی سیاسییە. بۆ بارزانی و پارتی و گەلی كوردیش وا باشە كە كار لەسەر تۆخكردنەوەی ئەو هێڵانە بكەن كە سكێچی كارەكتەرێكی بەئەزموونمان پیشان بدەن كە مێژووەكەی سەرشارە، لێوانلێوە لە رووداو، لەم ڕووداوانە و تەنها جووڵەیەك لە جووڵەكانی بارزانی دەگۆڕێت و ئەوراق تێكەڵ ناكات و گرژییەكی سەرتاسەری هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە. نیسبەتی بارزانی بە تەحقیقكردنی خەونەكانی، نیسبەتی ماسییە بە ئاو. دەوترێت كە بارزانی مەبەستیەتی كە وەكو سەركردەیەكی مێژوویی و نەتەوەیی بچێتە مێژووەوە و بیەوێت كەلەبەری هەندێك ڕووداو پڕبكاتەوە. بۆیە باشترە پارتی هاوكاری بن وەكو سیاسییەكی خاوەن موبادەرە و سنگفراوان و بەئەزموون هەڵوێست وەربگرێت. ئەوەی ئێستا پارتی دەیكات دروستكردنی وێنەی سەرۆك حیزبێكی نەفەسكورتە كە لەو كاتەی ڕووداوەكان بە دڵی ئەو ناڕۆن، هەڵوێستی توند دەبێت ‌و لە دڵی دەگرێت. دەبێت جەنابی بارزانی خۆی پێش هەموو كەس و دواتر تیمەكەشی ئەوە بزانن، كە مێژووی بارزانی و ئەو تەنگوچەڵەمانەی تووشی هاتوون، كارەكتەرێكیان دروست كردبێت بەرگەی ئەوە بگرێت كە هەندێك رووداو بە ویستی ئەو نەبن. بەڵكو دەبێت ئەو توانایەشی هەبێت وەبەرهێنان لەو ڕووداوانە بكات و بەكاریانبهێنێتەوە بۆ چەسپاندنی دید و تێڕوانینەكانی بۆ سیاسەت و بەڕێوەبردن. بۆ نموونە: كاك مەسعود ریفراندۆم ‌و ئینجا هەڵبژاردنیشی لەكاتی خۆی كرد‌و بۆی چۆیە سەر، ئێستا دەرنەچوونی كاندیدی پارتی بۆ سەركۆماری عێراق، دەبێتە بكرێتە دەرفەتێك كە بارزانی دەسەڵات و نفوزی خۆی بخاتە ئەو جێگەیانەوە كە پێشتر نەیتوانیوە. ئەمەیە كە دەوترێت سیاسەت فەنی مومكینە. بارزانی ڕێگەی دووەم و سێیەمی لەبەردەمدا نییە لە بەرامبەر دەرنەچوونی كاندیدەكەی، وەكو هەندێك ڕۆژنامەنووس دەیخەنەڕوو و پێیانوایە بارزانی ناچار كراوە بەدوای شەریكی نوێدا بگەڕێت بۆ پێكهێنانی حكومەتی هەرێم یاخود مامەڵە لەگەڵ یەكێتیدا بكات وەكو برا بچووكێك (لەسەر بنەمای ژمارەی كورسییەكان)، یان دورتریش دەڕۆن، وەك گەڕانەوەی دوو ئیدارەیی. تاكە ڕێگەی بارزانی ئەوەیە لەپاڵ خەونە نەتەوەییەكانیدا، پێشهاتە نوێیەكان موتوربە بكات لە دیدگاكانی خۆی و باشكردنی گوزەرانی خەڵك‌و هاوكار بێت لە هاندانی هەموان بۆ دروستكردنی حكومەتێكی بەهێز، كە بتوانێت ئاستێكی بەرزی عەدالەتی كۆمەڵایەتی دەستەبەر بكات. ئەمانەش ئەگەر خۆی بیەوێت، هەڵبەت.

  ■  جویس كەرەم هەڵبژاردنی بەرهەم ساڵح بە سەرۆكی عێراق‌و راسپاردنی عادل عەبدولمەهدی بۆ پێكهێنانی حكومەتی عێراق، هیوایەكی گەورەیە بۆ وڵاتی دوو رووبار لەساڵی 2003ەوە، بە سەركەوتنیان دەبێتە دەرفەتێك بۆ بوژانەوەی ئابورییەكەی‌و باشتربوونی پەیوەندییە هەرێمایەتییەكانی. ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان‌و دەنگدانی هاوڵاتیان، دەسكەوتێكی مەزنی عێراقییەكان بوو، لەگەڵ بوونی ناكۆكییەكانی ئێران‌و ئەمەریكاو نمایشەكانی قاسم سولەیمانی، ئاماژەكانی دەركەوتنەوەی داعش لە پارێزگای ئەنبار‌، بەڵام دیسانەوەی هەڵبژاردن گرنگیی خۆی هەبوو، هەروەها دەبێتە كلیلی خۆپاراستنی بەغداد لە كێشە هەرێمایەتییەكانی داهاتوو. لەگەڵ ئەمەشدا، كەسایەتییە هەڵبژێردراوەكان دەرچەیەكی هیوایە بۆ عێراقییەكان، بەبەراورد بە ساڵانی رابردوو، ئەمەش بەهۆی سەربەخۆبونیان‌و میانڕەوییان‌و درككردنیان بە ئاڵنگارییە ئابوری‌و مەدەنییەكانی وڵات. كارەكانی حكومەتی داهاتوو زۆر سەخت دەبن، ئەمەش لەگەڵ نزیكبوونەوەی سزاكانی سەر كەرتی نەوتی ئێران. لەسەر ئاستی سەرۆكایەتی، سەرۆكی هەڵبژێردراوی عێراق، بەرهەم ساڵح خاوەنی لێهاتوویی‌و میانڕەوی‌و كراوەیە بەڕووی ناوخۆو دەرەوەدا، ئەمەش بەسە بۆ چاككردن‌و بەشداری رووەو چاكسازی‌و مەدەنیبوون لە دەسەڵاتدا. ئەوەش دیارە كە بەرهەم رۆژێ لە رۆژان چەكدار نەبووە، چوەتە بەریتانیاو لە زانكۆكانی ئەو وڵاتە خۆی پێگەیاندەوەو لە دەستی چەوسانەوەی بەعس هەڵاتووە، هەروەها كرانەوەی بەسەر هەموو لایەنەكان‌و كاركردنی بۆ پتەوكردنی پەیوەندی نێوان بەغدادو هەولێر، دەبێتە مایەی پتەوكردنی جومگەكانی عێراق‌و پاراستنی یەكپارچەییەكەی. یەكەم هەنگاوی بەرهەم ساڵح، راسپاردنی عادل عەبدولمهدی بوو بۆ سەرۆكایەتیكردنی حكومەت، لێرەوە باسی كەسایەتی عەبدولمەهدی دەكەین كە ژیانێكی دورودرێژی سیاسی بردوەتە سەر. لە بەعسێتییەوە بۆ شیوعێتی، پاشان بەرەو ئیسلامی شیعی، چەندین قوتابخانەی سیاسی تاقیكردوەتەوە پێش ئەوەی ببێتە كەسێكی سەربەخۆ، ئەم سەربەخۆبونەشی وای لێكرد شوێنێكی ناوازە بگرێت بۆ دروستكردنی حكومەتەكەی. عەبدولمەهدی پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ئێران هەیە، بەرهەم ساڵحیش پەیوەندییەكی پتەوی لەگەڵ ئەمەریكا هەیە، هەردووكیشیان سەربەخۆن‌و تەكنۆكراتن، ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر رێرەوی سیاسەتی عێراق لە قۆناغی داهاتوودا. بەرهەم ساڵح لە رابردوودا وەزیری پلاندانان بووەو عەبدولمەهدی وەزارەتی نەوتی بەدەستەوە بووەو لە گفتوگۆكان بەشداربووە لەگەڵ سندوقی دراوی نێودەوڵەتی بۆ پتەوكردنی ژێرخانی ئابوری عێراق. حكومەتی عێراق لە داهاتودا رووبەڕووی كاری ئابوری زۆر سەخت دەبێتەوە، لەگەڵ نزیكبونەوەی سزا نەوتییەكانی سەر ئێران‌و رووبەڕووبونەوە لەگەڵ چوارەم دەوڵەتی بەرهەمهێنی نەوت‌و كێشەی كارەباو ئاو و بێكاری كە ئەمانە موستەحەقی عێراقییەكان نین. دەبێ رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی‌و دانانی پلان بۆ ژێرخانی ئابوری دەركردنی یاسای نەوت لە ئەنجومەنی نوێنەران لە كارە یەكەمینەكانی حكومەتی داهاتوو بێت.  لەسەر ئاستی سیاسی، پێویستە لە ناوخۆدا عێراقییەكان رێكبكەون‌و ئاشتەوایی بەرپابكرێت، پاشان میكانیزمی حوكم چاكبكرێت لەنێوان هەولێرو بەغداد، سەرەڕای بوژانەوەی ناوچەكانی ئەنبار لەڕووی ئابوری‌و ئاسایش‌و سیاسییەوە، ئەمەش ئارامی بۆ عێراق دەگێڕێتەوە. لەڕووی پەیوەندی دەرەوە، هەریەك لە بەرهەم ساڵح‌و عادل عەبدولمەهدی پەیوەندییەكی زۆر بەهێزیان هەیەو خۆشیان دامەزرینەری بوونە لەگەڵ رۆژهەڵات‌و رۆژئاوا، ئەمەش پێویستە لەئێستادا سودی لێوەربگێرێ. بێلایەنبوونی عێراق لە ململانێی هەرێمایەتی، چ لەنێوان ئەمریكاو ئێران یاخود توركیاو پارتی كرێكاران بە گرتنەبەری رێكاری میانرەوی دەتوانرێ بەسەریدا زاڵ بن. هەروەها ئەم بابەتی میانرەوییە، دەبێتە مایەی باشتربوونی پەیوەندی نێوان عێراق‌و هاوسێ عەرەبەكانی، لێرەدا سەردانی سەرۆكی پەرلەمان محمد حەلبوسی بۆ هەریەك لە كوەیت‌و میسر وەك یەكەم سەردانی دەرەوەی بە زەقی دەركەوت. ئاڵنگارییەكان بەرامبەر عێراق زۆرن، هەریەكەو بە قەبارەو مەترسی خۆی لەڕووی ئابوری‌و ئاسایشی‌و سیاسییەوە، بەڵام سەركەوتنی پرۆسەی سیاسی‌و گەیاندنی كەسایەتییە لێهاتووەكان بە پلە باڵاكانی وڵات هەلێك‌و تروسكایی هیوایە بۆ عێراقییەكان. قسەكانی حیدر عەبادی بە پیرۆزبایكردن لە عەبدولمەهدی ئەم هەلی هیوایە دەرەخسێنێ كە گوتویەتی" هیوای سەركەوتنتان بۆ دەخوازم لە پێكهێنان‌و دیاریكردنی باشترین كەس بۆ وەزارەتەكانی حكومەت بۆ پێشكەشكردنی باشترین خزمەت بۆ هاوڵاتیان‌و داوا لە خوا دەكەم لەسەر دەستی ئێوە عیزەت بۆ عێراق‌و گەلەكەی بێتەدی‌و ئاسایش‌و خۆشگوزەرانی بێتە كایەوە"، ئەم برایەتی‌و رێزە لە پرۆسەی گواستەوەی سیاسیدا ناوازەیە لە جیهانی عەرەبیداو جێگای شانازی عێراقییەكانە.   جویس كەرەم الحرە

■ سەرتیپ وەیسی كەریم  پێكهاته‌ى ئه‌نجومه‌نى كۆمسیاران به‌ سه‌رۆكه‌وه‌ له‌ 9 كه‌س پێكدێت به‌م شێوه‌یه‌ : پارتى : 3 ئه‌ندام  یه‌كێتیی : 2 ئه‌ندام  گۆڕان : 2 ئه‌ندام  كۆمه‌ڵ :1 ئه‌ندام  یه‌كگرتوو: 1 ئه‌ندام  له‌باره‌ى په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنه‌كان چه‌ند ڕێگه‌و سیناریۆى جیاواز هه‌یه‌ به‌م شێوه‌یه‌ى خواره‌وه‌ : * هه‌رچه‌نده‌ له‌ 29ى ئه‌یلول ئه‌نجومه‌نى كۆمسیاران بڕیاریدا: په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردن به‌ ده‌نگى دوو له‌سه‌ر سێى ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نى كۆمسیاران بێت، به‌ڵام یه‌كێتیى له‌ دادگا تانه‌ى له‌و بریاره‌داوه‌و پێیوایه‌: له‌ یاسایى كۆمسیۆنى باڵاى سه‌ربه‌خۆى هه‌ڵبژاردنه‌كانى ساڵى 2014، هیچ بڕگه‌یه‌كى له‌م شێوه‌یه‌ نه‌هاتووه‌، كه‌ باس له‌ دوو له‌سه‌ر سێى بكات بۆ یه‌كلایكردنه‌وه‌ى بڕیاره‌كان، به‌مه‌ش له‌ڕووى یاسایه‌وه‌ ئه‌گه‌ر به‌ كۆنكرێتى باس له‌ دوو له‌سه‌ر سێ نه‌كرێت، ئه‌وا تۆماتیكى سه‌رجه‌م بڕیاره‌كان به‌ زۆرینه‌ یه‌كلایده‌كرێته‌وه‌؛ واته‌ له‌ كۆیى 9 ئه‌ندام پێنج ئه‌ندام ده‌توانن ده‌نگ بۆ په‌سه‌ندكردن بده‌ن نه‌ك شه‌ش ئه‌ندام، هه‌ربۆیه‌ش ئه‌گه‌رى زۆر لایه‌نه‌ ناڕازییه‌كان له‌م كه‌یسه‌دا بدۆڕێنن، نه‌توانن به‌ر له‌م هه‌نگاوه‌ بگرن. *بۆتانه‌دان له‌سه‌ر رێككاره‌كانى په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردن و ته‌واوى پڕۆسه‌كه‌، به‌پێى یاسایى كۆمسیۆن سێ دادوه‌ر له‌ دادگایى پێداچوونه‌وه‌ى هه‌رێم ده‌بێت یه‌كلایبكه‌نه‌وه‌، ئه‌و سێ دادوه‌ره‌شى دانراون بۆ ئه‌م كه‌یسه‌ دوانیان پارتین و ئه‌ویتریان یه‌كێتیه‌، بۆیه‌ ئه‌گه‌ره‌كانى په‌سه‌ندنه‌كردن، له‌ لایه‌ن لایه‌نه‌ ناڕازییه‌كان به‌ ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردن له‌ دادگاش زۆر لاوازه‌. * له‌ هه‌ردوو ئه‌گه‌رى ده‌نگى زۆرینه‌، یاخود دوو له‌سه‌ر سێى ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نى كۆمسیاران بۆ په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردن دوو سیناریۆی دیكه‌ له‌به‌رده‌م په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامه‌كان هه‌یه‌ : ئه‌گه‌ر پارتى و یه‌كێتیى و لایه‌نه‌ ناڕازیییه‌كان له‌ ڕێگه‌ى كۆمسیۆنه‌وه‌ رێكبكه‌ون له‌سه‌ر یه‌كلایكردنه‌وه‌ى سكاڵاكان و ده‌نگه‌ ساخته‌كانى چه‌ند سندوقێك باتڵبكرێته‌وه‌، كه‌ ببێته‌ هۆكارى گۆڕانكارى له‌ ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردن، ئه‌وا ئه‌نجامه‌كان په‌سه‌ند ده‌كرێن، به‌ ڕه‌زامه‌ندى نوێنه‌رانى زۆربه‌ى لایه‌نه‌كان له‌ كۆمسیۆن. ئه‌گه‌ر له‌ حاڵه‌تێك پارتى و یه‌كێتیى ڕێكبكه‌ون له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌نجامى ته‌واوى هه‌ڵبژاردنه‌كان په‌سه‌ندبكه‌ن، به‌ كشانه‌وه‌ى سكاڵاو چاوپۆشیكردن له‌ سوتانى ده‌نگى به‌شێك له‌ سندوقه‌كان، ئه‌وكاتیش له‌ ڕێگه‌ى زۆرینه‌ى كۆمسیۆن و دادگا ده‌توانن ئه‌و كه‌یسه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان یه‌كلابكه‌نه‌وه‌. له‌ حاڵه‌تى به‌ ته‌نهاى چوونه‌ پاڵى یه‌كێتیى، یاخود پارتى له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌كانى دیكه‌، ئه‌وا په‌سه‌ندكردنى ئه‌نجامه‌كان قوڕس ده‌بێت. * ئه‌گه‌رێك هه‌یه‌ ئەنجامەکان وەک ئەوەی په‌رله‌مانى عێراق به‌ سیاسى بكرێت و بەکۆمەڵێ فلته‌رى یاسایی و پەرلەمانی و دادگادا بڕوات و لەکۆتاییدا ئه‌نجامه‌كان وه‌كو خۆى په‌سه‌ند بكرێت. *ڕه‌تكردنه‌وه‌ى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ڕووى یاسایه‌وه‌ هیچ به‌هایه‌كى نییه‌، هه‌روه‌ك چۆن له‌ هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى عێراق ئه‌و لایه‌نانه‌ى ڕه‌تیانكرده‌وه‌، به‌ڵام دواجار هه‌رچوونه‌ په‌رله‌مان و سوێندى یاسایان خوارد، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ڕه‌تكردنه‌وه‌ به‌ نه‌چوونه‌ په‌رله‌مان بێت دیسانه‌وه‌ به‌پێى یاسا به‌ركاره‌كان، یاخود ده‌ركردنى یاسایى نوێ، كورسییه‌كان ئۆتۆماتیكى ده‌چێته‌ سه‌ر لایه‌نه‌ بڕاوه‌كان، به‌مه‌ش كورسییه‌كانى پارتى و یه‌كێتیى زیاد ده‌كات. * له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى تاوه‌كو ئێستا نه‌وه‌ى نوێ به‌ ئاشكرا ڕایگه‌یاندوه‌: ئه‌گه‌ر ئه‌نجامه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ى ئێستا بمێنێته‌وه‌ ناچنه‌ په‌رله‌مان، به‌ڵام ئه‌وه‌ش تاوه‌كو ئێستا ڕوون نه‌بۆته‌وه‌و، كه‌ ئایه‌ ته‌نها فشارو تاكتیكه‌ بۆ گفتووگۆكردن، یاخود ڕاستییه‌ ؟! ئه‌گه‌ر گریمان ڕاستیش بێت، دیسانه‌وه‌ ئه‌مه‌ خزمه‌تكردنه‌ به‌ پارتى و یه‌كێتیى. كه‌واته‌ به‌پێى ئه‌و ئه‌زموونه‌ى ئێمه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردن هه‌مانه‌، په‌سه‌ندكردن و په‌سه‌ندنه‌كردنى ئه‌نجامى هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى كوردستان، ته‌نها له‌ چوارچێوه‌ى هه‌ڵاى ڕاگه‌یاندنه‌كان ده‌مێنێته‌وه‌، ڕه‌نگه‌ كۆمه‌ڵێك لایه‌نیش بیانه‌وێ كورسى و ده‌گى تریان بۆ بگه‌ڕێته‌وه‌، به‌ڵام دواجار په‌سه‌ند ده‌كرێت و هه‌مووشیان به‌ خۆشى و ناچارى قبوڵى ده‌كه‌ن.

■ عەلی مەحمود محەمەد كاتێك 4 ساڵ لەمەوپێش رێكخراوەكانی ژنانی عێراقی و ئێمەش پشتیوان, دەستكرا بە هەڵمەتی نۆبَڵی ئاشتی بۆ نادیە, هەوڵەكە سادەو ساكار هاتنە پێش چاو, وەلێ هاتە دی, نایشارمەوە پێشتر 12 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ خەونم بەوەوە دەبینی خەڵاتەكە بۆ لەیلا زانا بێت و بە هەوڵەكانمان چوە پێشبڕكێكەوە" یەكەم هەوڵی كوردان بوو", لێ ئێسستا كە بەخشرا بە نادیە زیاتر دڵ خۆش بووم, وەك خێزانە گەورە مرۆڤایەتیەكە, خەڵاتەكە وەڵام بو بە 1194 ساڵ جینۆسایدی بەردەوامی ئیزیدییەكان و 74 فەرمان لە دژیان, ئەوانەی هاواریان لێ هەڵستاوە بەهۆی ئەوەی نادیە نەیوتووە كوردم, هیچ ئەركێكی ئەخلاقیان لە ئاست 1194 ساڵ جینۆسایدی بەردەوامی ئێزیدییەكان نەنواندووە, بۆیە هاوارەكەی ئەمرۆیان بێنرخە. لەو 72 فەرمانەی پێشوو ( پێش 2003), پیاوانی موسڵمانی كورد لە ژێر پەرچەمی ئایندا بەشداریان لە كۆی تاوانەكاندا كردووە, هەندەك جاریش خۆیان سەركردایەتی جێبەجێكردنی فەرمانەكانیان كردووە, لە مێژووشدا هەندێكیان بە پاڵەوانی ئەفسوناوی و قارەمانی نەتەوەیی بەمڕۆكەشەوە هەژمار كراون, پیاوە كوردە ناسیۆنالست وئیسلامییە سونیەكانیش تا ئێستا شانازییان پێوە دەكەن, هەرچەندە ئەوان لە مێژوودا تاوانبارن بە ئەنجامدانی جینۆساید, لە فەرمانی 74 یشدا وەك نادیە لە یەكەم دیداریدا گێڕایەوە " گەنجێكی تەلەعفەری و كوردێكی سۆرانی و عەرەبێكی سوری" بۆیەكەمجار لە موسڵ پەلاماریان داوە, واتا لە فەرمانی 74 یشدا كوردە سۆرانیەكەی بارگاوی بە ئایدۆلۆژیای ئیسلامی سیاسی ئامادەیە و چالاكانە بەشدارە لە تاوان, كچێكی ئێزیدی لە لایەك كراوە بە كەنیزەك, كوڕێكی كوردی سۆرانی ئیسلامی لە لایەكی دیكەی چیرۆكەكە, قوربانی و تاوانكار كوردن, یەكیان كوردی ئێزیدی ئەوی دی كوردی ئیسلامی سونی, ئێمەش سەرزەنشتی قوربانییەكە دەكەین و داوای لێبوردن لە هەمبەر تاوانی تاوانبارەكە ناكەین. لە دوا فەرمانی 74ی رۆژی یەك شەمە رەشەكەی 3ی ئۆگستسی ساڵی 2014 ەدا, كە بە سەركردایەتی پیاوانی ئیسلامی توندڕەوی عەرەبی سونە مەزهەب و بە بەشداری پیاوانی دەیان نەتەوەی دیكەی ئیسلامی سیاسی سونی ئەنجامدرا, لە ژێر ناوی سوپای داعش, لێ بەشی زۆری پیاوانی كورد نەك ئەمجارە پێچەوانەی جارانی پێشوو, بەشێك نین لە پرۆسەكە و ئەكتەری چالاك نین لە تاوانەكە, داگیر كەری گەلی عەلی بەگ و بەردەڕەشە نین, بگرە بە هەڵمەتی هەموو ئێزیدین قۆناغێكی نوێ دێننە پێشەوە, پێچەوانەی فەرمانەكانی پێشوو, دەستە بژێرێك بەرەو روی تەواوی رابردووە رەشەكە دەبنەوەو زۆربەش شانازی بە نادیە مورادەكەیانەوە دەكەن, یەك شەمە ڕەشەكەی نادیە دەبێتە دوا فەرمان و دوا كۆمەڵكوژی ئێزیدیەكان و دادگاییكردنی كۆی تاوانەكانی پێشوو , سەرجەم فەرمانەكانی رابردوو لە ئاوێنەی یاداوەریدا زیندو دەكاتەوە, دەیانكات بە بەشێكی بێزلێكراو لە مێژوو , مێژوو لێرەدا پێچەوانە دەبێتەوە , 3ی ئاب لە تاوانەوە دەگۆرێت بۆ دادگای مێژووی تاوانە هاوچەشنەكانی رابردوو, دادگاییكردنی 72 فەرمانی رابردوو كە لە ژێر ناوی ئایندا ئەنجامدراوەو پیاوانی كوردیش لە بەشێكی تاكە قارەمان و تاكە تاوانبارن و لە بەشەكانی دیكە ماشینی تاوانەكەن, بەخشینی نۆبڵی ئاشتیش بە نادیە موراد رابردووی پڕ تراژیدی ئێزیدیەكانی كردە دادگایەكی نێو نەتەوەیی. لە فتواكانی ئەحمەدی كوڕی حەنبەل( ( 780-855 م ەوە , تا فتواكانی لەیسی سەمەرقەندی و مەسعودی و ئەبو سعودی عەمادی بەم هەموو پلەو پایە ئاینییەیاوە ("خگیب المفسرین" شیخ الإسلام, مفتی القسگنگینیە,) كە ئێزیدییەكانی بە لە كافر كافرتر لە جوو و كریستان و .... ناو زەد كردبوو, فتوای كوشتنی پیاوان و بە كەنیزەك كردنی ژنانی وەك نادیە مورادەكانی دەردەكرد, هەموو ئەوانەی بە فتواو فەرمان بەشداری جینۆسایدی ئێزیدیەكانیان لە مێژوودا كرد, جارێكی دیكە لەبەردەم ئاوێنەی تاوانەكانی داعش خرانەوە ناو قەفەسی دادگای مێژوو و ویژدانەوە, ئیتر لێرەوە عەمادی شێخ الئیسلامی ئومەیەك نیە لای ئێمە, بەڵكە فتوا دەری تاوانێكی مێژوویی بەردەوامە بۆ زیاتر لە دوو سەدە و تاوانباری جینۆسایدە,و قوربانیەكەشی سومبلی ئاشتیخوازی جیهانە, سەدان فەرمان لە بەر رۆشنایی فتواكەیدا دەردەچێت و پێكهاتەیەك هەوڵی سڕینەوەی لە بنەچەوە دەدرێت, ئەوەی داعش كردی, عەمادی درێژ ماوەترین موفتی ئاستانە چوار سەدەو نیو لەمەوپێش بڕیاردەری بوو, بەرامبەر بە ئێزیدییەكان بە تاوانكاری زیاترەوەو دڵڕەقانەتر لەوەی ئەمڕۆ جێبەجێكرا . قڕ كردنی ئێزیدییەكان لە ساڵی 224ی كۆچییەوە, لە سەردەمی خەلیفە موعتەسەمی عەباسییەوە دەستی پێكرد, وەلێ فتوای ئەبو سعودی عەمادی لە ساڵی 1560 ی زاینی رەوایەتی ئاینی و پیرۆزی پێ بەخشی لە پۆششی ئایندا, ئەم فتوایە بووە هەوێنی دەیان فەرمانی مەرگ هەموو رەشتر و دڵەڕەقتر لە 3-8-2014, چڕترینیان فەرمانەكانی قڕكردنەكانی سەدەی نۆزدە بوو , سەدەیەكی پڕ نەهامەتی و تاوان بوو بۆ ئێزیدییەكان , ئەم فەرمانانە تەنها خەلیفە و پاشا عەرەب و توركەكان پێی هەڵنەستان ,لە ساڵانی 1832 و 1834 پاشای كۆرەی رەواندز و فەرمانی بەدرخان بەگ لە ساڵی 1844 دا لە ناو فەرمانە زۆرو زەبەنەكاندان, لە موسڵیش دوای 3ی ئاب پیاوانی كورد ئەگەر بە لاوازیش بێت شوێن پێی پاشای كۆرەو بەدرخان بەگ هەڵدەگرنەوە, ئەمجارە كچۆڵەیەك دەبێتە قوربانی ترسی لە گێڕانەوەی تاوانەكە نییە و دەبێتە حكایەتخوانی, ئەو تاوانە لە پیرۆزییەوە دەكاتە ناشرینترین , حكایەتخوانی ئەمجارەمان بەشان و باڵی میرو بەگ و شا و خەلیفەكاندا هەڵنادات, بگرە لە ئاوێنەی تاوانەكانی موسڵمانە سونییە تەلەعفەری و كوردە سۆرانییە سونیەكەو عەرەبە سوریە سونەكەوە یەك مێژووی 1194 ساڵەی رابردوو دادگایی دەكات, زاكیارەكان لە ویژداندا دەژێنێتەوەو مرۆڤایەتی بەرەو روی مێژویەكی رەش دەكاتەوە, دەبێتە حكایەتخوانی زیاتر لە هەزارەیەكی پڕ لە تاوان, حكایەتێك هەزاران چیرۆكی ناو پەرتووكە پیرۆزەكانی رابردوو ناشرینە كات, حكایەتەكەی ئەو پیرۆزییەكان وردو خاش دەكات و مێژوو سەرەو واژوو دەكاتەوە, ئەو حەكایەتەی ژنانی ئەنفال نەیانتوانی ببنە سوارچاكی لەو دیو پەردەكانەوە چیرۆكەكانی خۆیان لە ترسی داب و نەرێت بە شاراوەیی و كزی گێڕایەوە. دەبێت نۆبڵەكەی نادییە ببێتە هۆكارێك بۆ پێداچونەوە بە مێژووی 1194 ساڵەی رابردوو, بۆیە لە بەر رۆشنایی و ئاوێنەی تاوانەكانی داعشدا, دەبێت بە پێگەی كەسایەتی ئەو كەسایەتیانەدا بچینەوەو لە دادگای مێژوودا دادگایی بكرێنەوە, راستە هەر مرۆڤێك لە مێژوودا مرۆڤەكان بە شێوازێك دەیخوێننەوە, وەلێ تاوان بە تاوانی دەمێنێتەوە, تاوانكار لە سزا نابێت رزگاری بێت, دەبێت پێگەی راستەقینەی خۆی پێببەخشرێتەوە لە گۆڕیشدا بێت, نابێت گۆڕەكانیان ببێتە شوێنی پیاوچاكان و دڵنەوایی نزای لێقەوماوان كە تاوانكاری ئەنجامدەری جینۆسایدە , هەموو هێماكانی گەورە نیشاندانی ئەو تاوانكارانە لە مێژوو و یاداوەری گەلدا پێویستە تێك بشكێنرێت . دیارە نادییە ئەگەر نەفیسەی كۆهنەوەرد بۆ یەكەمجار چیرۆكەكەی بە جیهان نەناساندایە, وێڕای ئازایەتی خۆی كە یەكەم ژنە حكایەتخوانی ئێزیدی بوو, ئەوا ئەستەم بوو بتوانێت ببێتە خاوەند گەورەترین حەكایەتی تاوانلێكراو. نادیە لە بازنەی قوربانی دەستدرێژی دەرچوو, كاتێك شووی كرد,دوای وەرگرتنی نۆبڵ ئەركی قورسترە لە جاران, خەبات بۆ داكۆكی لە مانەوەی ئێزیدی و بەرەو روبونەوەی كۆمەڵكوژی لەسەر بنچینەی ئاینی و نەتەوایەتی, خەبات بۆ كۆمەڵگایەكی ئێزیدی پێشكەوتنخوازی كراوە , بەرەو روو بونەوەی داب و نەرێتی كۆنەخوازی ئێزیدی, بەرەو روبونەوەی جینۆساید ورێزگرتن لە یاداوەری قوربانیانی جینۆساید لە جیهان بە گتشی و ئێزیدی بە تایبەتی, پشتیوانی لە مافی گەلان و كەمایەتی ئاینی و مافی ژنان وەك سومبلێكی جیهانی خەباتی ئەوی قورستر كردووە, ئەو بۆ ئەوەی گەورەتر بێت پێویستە خەڵاتەكەی ببەخشێتە قوربانیانی ژنانی ئێزیدی لە 1194 ساڵی رابردوو, مۆنمێنتێك بە ئەندازەی گەورەیی قوربانیانی 1194 ساڵ جینۆسایدی بەردەوامی پێ دروست بكات.