■   بورهان حاجی سلێمان      . كۆنگرە لە ژیانی حیزبی و رێكخراوەییدا بەواتای لێپرسینەوە لە كارو چالاكی و ئەستۆپاكی دارایی و هەڵسەنگاندنی كارەكانی رابردوو و نوێبوونەوەو خوێنی نوێ و داڕشتنی پەیڕەوی نوێی گونجاو تادەگاتە گۆڕینی ئەو دروشم و ئامانجانە دێت كە وەكو زەرورەتێك قۆناغە نوێیەكە پێویستی پێی دەبێت. یەكێتی پتر لە هەموو حیزبێك لە ئێستادا پێویستی بە بەستنی كۆنگرەیە، لەسەر ئاستی ناوخۆ لە دوای كۆنگرەی سێیەمەوە لە ساڵی 2010 باڵێكی لێ جیابۆتەوە، چەند ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی چوونەتە ناو حیزبی دیكەوە، سكرتَێرەكەی كۆچی دوایی كردووەو جێگری یەكەمی باری تەندروستی رێگرە لەبەردەم جێبەجێكردنی ئەركەكانی، جێگری دووەمیشی پۆلێك هەڤاڵی بردە دەرەوەو قەوارەیەكی لێ دروستكرد، ئێستاش دوای ئەوەی لەسەر پشكی یەكێتی بۆتە سەرۆك كۆماری عێراق نە هەڤاڵانی هاتوونەتەوە ناو ریزەكانی یەكێتی و نە تا ئێستاش روونە.. خۆی چییە؟ وجاخی سەركردەو دەستەی دامەزرێنەرەكانیشی تەشی بۆ حیزبی دیكە دەڕێسن! رێكخستنەكانی مۆرانە لێیداون، بێسەروبەری گەیشتۆتە بەرزترین ئاست و دەستەگەریش شۆڕبۆتەوە بۆ نزمترین ئۆرگان. لەسەر ئاستی هەرێم و عێراقیش گۆڕانكاری گەورە روویداوە، ئێستا هەرێم نیوەی خاكی لەدەستداوە كە یەكێتی تیایدا پشكی شێری جەماوەرەكەی بەردەكەوێت، هاوكات ئەگەر قۆناغی پێشوو قۆناغی بەرەو دەوڵەتبوون بووبێت، ئەوە ئێستا قۆناغەكە ئەو پلان و بەرنامەو دروشمەی ئەوەی دەوێت چۆن دەست بەوەوە بگرین كە هێشتا لەدەستمان نەداوە؟ فشارەكان لەخوارەوە زۆرن بۆ بەستنی كۆنگرە، بۆیە پێیدەچێت دواجار دەستڕۆكان ئەوانەی تەنها ئەوان ئێستای یەكێتییان پێباشە، ملكەچی داواكارییەكان ببن بیر لە بەستنی كۆنگرە بكەنەوە، بەڵام چ كۆنگرەیەك؟ ئەوان سەرقاڵی پلانی Bن تا كۆنگرەیەك بەخواستی خۆیان و درێژەدەر بەو یەكێتیەی ئێستا بێتەوە بەرهەم، لە ئێستاوە دوو بەشی ئەندامانی كۆنگرەیان لەسەر بنەمای كوتلە لەنێوان خۆیان دابەشكردووە، لیستی خۆیان ئامادەكردووە، ئەوەشی دەمێنێتەوە لە رێگەی مەڵبەندەكانەوە بۆ شەرعیەتدان بە كۆنگرەكە هەڵدەبژێردرێن كە هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر ئەنجامەكانی نابێت، بەواتای هەموو ناشرینییە كۆنەكانی پێش كۆنگرە، لە چوارچێوەیەكی نوێندا بەڕووی خەڵكەوە هەڵدەواسنەوە ئەگەر ئەمەش رووبدات دوا مێخ دەبێت بە نەعشی ئەو هیوایەی چەندین ساڵە دڵسۆزانی ئەو حیزبە چاوەڕێی دەكەن، یەكێتیش بە هەموو نەخۆش و نەخوشییەكانیەوە چەند ساڵێكی دیكە لە بێسەروبەری بەڕێدەخات. ئەگەر ئەو كودەتایە سەری گرت و پیلانەكە چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەوە پێویستە ئازادیخوازانی یەكێتی بێدەنگی بشكێنن، خەمخۆرەكانی لە مەكتەب سیاسی و سەركردایەتی و سەركردە ئەمنییە دڵسۆزەكانی و كادرە بوێرەكانی كودەتا بكەنە سەر كودەتاچییەكان، چونكە كودەتا هەر بە كودەتا چارەسەردەكرێت.. كودەتاش بەسەر لادەراندا زیندووكردنەوەی ئەو حاڵەتە شۆڕشگێڕیە تەندروستەیە كە دەمێكە یەكێتی لەدەستی داوەو ئەو لەدەستدانەش سەرەتای شێواندنی هەموو جوانییەكان بوو لەسەرووی هەموویانەوە شانازی وتنەوەی"من یەكێتی نیشتمانیم"، دەشبێت چاوەڕێی دەیان شیرینی دیكە بین تەشی بۆ خەڵكی دیكە بڕێسن.

■  نەبەز گۆران     نە ئەو توندوتیژییەی زمان بەرهەمیدەهێنێت و پاشان دەبێتە كردە، لەرێگەی جێندەرەوە چارەسەر دەبێت، نە ئەو دیدگا نەریتییەی دژی هەموو فۆرمێك و جەوهەرێكە جوڵە و ئازادی تێدابێت بۆ ژن، لەرێگەی جێندەرەوە چارەسەر دەكرێت. بۆئەوەی بنەوانی هەردوو بیركردنەوەكە بناسین، پێش ئەوەی قسە لەسەر ئەو زمانە بكەین خەریكی بەرهەمهێنانی توندوتیژییە، قسە لەسەر خودی _جوانی_ ئەخلاق_ نەریت_ دەكەین و پاشان دێین لەو گۆشە نیگاییەوە بە شێوەیەكی خێرا سەیری ئێستای كۆمەڵگەكەمان دەكەین. پرۆسەی _شاجوان_ پرۆسەیەكە لەچوارچێوەی فۆڕمدا. ئەم پرۆسەیە لەنێوان چەند كەسێكی خۆهەڵبژێردا ئەنجامدەدرێت و، لەو پرۆسە شانۆییەدا یەكێك لە خۆهەڵبژێراوەكان بۆ كاتێكی دیاریكراو دەچێتە ئەو شوێنە_شاجوان_ (شاجوانی شوێنێكە وەك هەموو شوێنەكانی دیكەی ناو سیستەم، ئەرك و جوڵەكانی دیاریكراون.) گەربێین ئەم پرۆسەیە بەو واتاییە ببینین كە ئەمە: هەڵبژاردنی جوانترینە لەكۆی جوانانی ئەو وڵاتە، ئەوا نە پرۆسەكەمان ناسیوە، نە لەئەرك و شوێنەكە تێگەیشتووین. تەواوی ئەوانەی پرۆسەكەیان بەنەفرەتكرد، چ لە ژنان و كچان، چ لە پیاوان و واعیزەكان، كێشەیان لەگەڵ خودی پرۆسەكە نەبوو، هێندەی كێشەیان لەگەڵ ئەوەبوو ئەخلاقی كۆمەڵگەیەك كورتبكەنەوە بۆ جەستەی چەند كەسێكی خۆهەڵبژێدراو. كورتكردنەوەی ئەخلاق بۆ جەستە، ئەشێت تەنها ئیشی ئەو نەریتخوازانەبێت، ئەخلاق وەك خۆی ناناسن و لە دیدگایەكی نێرسالارییەوە ئەخلاقی گشتی دەبەستن بە جەستەی ئەویتری ژنەوە! هیچ كام لە دژەكانی _شاجوان_ و پرۆسەكە لە دەرەوەی سیستەمی سەرمایەداری نین. ئەو كەرەستانەی دژەكان بەكاری دەهێنن بۆ دیمەنێكی كاتی فۆرمئاسا، كەرەستەی سیستەمی سەرمایەدارین. سیستەمەكە لەگەڵ خۆیدا دونیایەك شت دەهێنێت، لەو دنیایەدا دیمەنی هەڵبژاردنی _شاجوانیش_ دەهێنێت. یان نابێت سیستەمەكە قبوڵبكەيت و بەكۆی كەرەستەو دونیاكەیەوە رەدی بكەیتەوە، یان كە سیستەمەكەت قبوڵكرد دەبێت ئەو فۆرمانەش قبوڵ بكەیت لەگەڵ خۆی دەهیهێنێت.(ئەم سیستەمە رێگەت نادا دوو فاقبیت لەگەڵی، یان دەتخاتە ناوخۆی یان دەتكاتە دەرەوەی خۆی.)  من لێرەدا كەمێك بە خێرایی لەسەر هەندێك رستەی كۆمیدی دژەكان دەوەستم. بە حساب هونەرمەندێك(ئەگەر هونەرمەندبێت) نووسیوویەتی: " پرۆسەكە زۆر لۆكاڵی بوو!" وەك بڵێیت بوونی كورد خۆی لە چوارپارێزگادا و لەچوارچێوەی هەرێمێكی بچوك زۆر جیهانیبێت. كورد وەك مەخلوقێك لەم جیهانەدا خۆی لۆكاڵییە، دەكرێت لەم لۆكاڵیبوونە داوای بە جیهانی بوونی پرۆسەیەكی لەو جۆرە بكەین؟ دەبێت ئەو هونەرمەندە چۆن لە لۆكاڵی بوون و بەجیهانی بوون تێگەیشتبێت؟!  یەكێك لەخانمەكانی ناو رێكخراوەكانی كۆڕوسیمینار نووسیوویەتی: " شاجوانی من گەریلایە." ئەم خۆشاردنەوەیە لەپشت جەنگاوەرێكەوە كە فكرێك و پەروەردەیەك بەرهەمیهێناوە، هیچ نییە جگە لە خاڵیكردنەوەی گرێكی ژنانە دژی ئەویتری ژن. هەر ئەو خانمەی ناو هۆڵ و سیمینارەكان، ئامادە نییە بۆ ساتێك بچێتە شوێنی ئەو گەریلایە و، ئامادەنییە بۆ ساتێك ئەو پەروەردەیە وەربگرێت گەریلایەك لەسەری پەروەردە بووە. (پەروەردەیەك دور لە غەریزە، دور لە خۆویستی، هەڵچنراو لە بەرگری و شۆرش.) هەرچۆن كچانی سەرشانۆی پرۆسەی _شاجوان_ كەمێك نمایشدەكەن بۆ ئەوەی دیوێكی خۆیان دەرخەن، ئەم خانمەی ناو هۆڵ و سیمینارەكانیش، بەم نمایشە فریودەرانەیە دیوێكی بیركردنەوەی خۆی بۆ دەرخستین، كە خاڵییە لە پشكنین و نمایشێكە وەك هەموو نمایشەكان.  واعیزێكی ناو دونیای شاشەكانیش كە خۆی پارێزەری دەسەڵاتەكەیە هاوار دەكات: " ئەوانە بێ‌ ئەخلاقن." ئەم واعیزە زمانە توندوتیژەكەی، زمانە ئاست نزمەكەی، زمانە پڕ لەجێنوەكەی، كۆڵەكەیەكە بۆ بەلارێدابردنی ئەخلاقی گشتی. ئەخلاقی گشتی كاتێك گورزی گەورەی بەردەكەوێت لە رێگەی زمانێكی لەم جۆرەوە تەفسیربكرێت. ئەم زمانە بەرهەمەكەی نزمكردنەوەی ئاستی گوێگرەكان و دنەدانی توندوتیژییەكە هیچ پەیوەندی بە ئەخلاقەوە نییە. ناشكرێت گومان لە غیابی عەقڵ بكەین بەم جۆرە سەیری ئەخلاق دەكات. ئەشێت ژن لای ئەم هاواركەرە بریتبێت لە كارەكتەرێكی داپۆشراو، رازی، خزمەتكار بە نێرسالاری، لە دەرەوەی ئەم سێ‌ روانینە دەركەوتنی شوێنێكی جەستەی ژن، جوڵەیەكی ناجۆری ژن، ئیدی ئەخلاقی كۆمەڵگە دەكەوێتە ژێر مەترسییەوە! لەكاتێكدا ئەخلاقی كۆمەڵگە لەو تایپەیە لە ئەخلاق پەیوەندی بە جەستەی داپۆشراو یان جەستەی نیوە دەركەوتەوە نییە. خودی واعیزەكە لە هەموو شوێنێكدا خزمەت بەو دەسەڵاتە دەكات، كە بوەتەهۆی شێواندنی ئەخلاقی كۆمەڵگە و دروستكردنی جیاوازی چینایەت و، وێرانكردنی ماف و ئازادییەكانی تاك و، بەرهەمهێنانی مرۆڤی سەركز و بێ‌ پرسیار و بێ بیركردنەوە و دورستكەری نمایش و تێكدەری جەوهەر، ئەما واعیز خۆی دەرگیری ئەم كێشە گەورانە ناكات و وەك پۆلیسێكی ئەخلاقی كۆمەڵگە خەریكی پەخشكردنی توندوتیژی و پەخشكردنی چاكە وخراپە، رەش و سپییە بەسەر تاكەداندا. وا وێنای خۆیدەكات شوناسی ئەخلاق لای ئەوە و هەرچی ئەو بیڵێت ئەخلاقە و هەرچی ئەو رەدی بكاتەوە بێ‌ ئەخلاقییە! بەڵام هەرگیز نایەت خۆی ماندوبكات و رەگوڕیشە قوڵەكانی ئەخلاقمان بۆ رونبكاتەوە، چونكە بیركردنەوە لە خودی ئەخلاق بە ئەركی خۆی نازانێت. (بەداخەوە ئێستا لە دوو شوێنەوە جنێو، ئەویتر ناشیرینكردن پەخشدەكرێت، یەكیان مینبەرەكان، ئەویتریان شاشەكان، هەردووكیان لە رێگای زمانی ئاست نزمەوە خەریكی وردوخاشكردنی ئەخلاقن بە واتا راستەقینەكەی، بەڵام ئەوان ئەو زمانە نزمەی خۆیان بە زمانی بەرهەمهێنانی نائەخلاقی نازانن و واوێنای ئەخلاق دەكەن پەیوەندی بە زمانەوە نییە و تەنها پەیوەندی بەو دونیابچوكە چەقبەستووەی ئەوانەوە هەیە!)  رۆژنامەنووسێكی بێئاگا لە سیستەم و لە چەمكە نەرییتییەكان نووسیوویەتی: " ژن دەكەن بە كاڵا تا خزمەتی دەسەڵاتدارەكان بكات و، شاجوانیش ناشیرنیترین كەسی ئەم وڵاتەیە!" خودی رۆژنامەنووسەكە لەناو دەزگایەكی دەسەڵات ئیشدەكات و لە رێگەی دەزگاكەیەوە رۆژانە خەریكی جیاكردنەوەی كۆمەڵگەیە لەنێوان دوو ئایدۆلۆژیای حیزبیدا. كێشەی ئەو لەگەڵ بەكالابوونەكە نییە وەك خۆی باسیدەكات، چونكە خۆی كاڵایەكە و لەناو مەكینە گەورەكەدا وزەی خۆی بەكار دەهێنێت بۆ برەودان بەو بەكاڵابوونەی مرۆڤ بۆ پاراستنی ئایدۆلۆژیایەك. كێشەی ئەو لەگەڵ دەسەڵاتیشدا نییە وەك خۆی باسیدەكات، بەڵكو نێرسالاریییەكەی جوڵاوە و ناتوانێت دیمەنەكە وەك پرۆسەیەك ببینێت و، دەیەوێت لەپشت ئەم رستە فریودەرانەوە وێنەیەكی جوانی بەرگریكارانە بۆخۆی دروستبكات و، ئەویتری ناو پرۆسەكە بە نەفرەتبكرێت. بەهەمان شێوە یەكێكی دیكە نووسیوویەتی: " لەپێشچاوی عالەم خۆیان بادەدەن و سەما دەكەن!" پێش هەموو شت، سەما و هەڵپەڕكێ‌ هیچ جیاوازییەكی جەوهەریان نییە، هەردووكیان جوڵەیەكن مرۆڤ لەكاتی خۆشیدا ئەنجامی دەدات و لەكتلووری هەموو میللەتێكیشدا هەیە. تەنها جیاوازییەك لەنێوان سەماو هەڵپەركێ‌ هەبێت، ئەوەیە: كورد بەهۆی گروپ گروپ بوونی، هەڵپەركێكەی دەستگرتنی تیایە و كەمتر لە ئازادی تیاییە تا زۆرتر نەجوڵێت، میللەتەكانی دیكە هەڵپەركێكانیان جیاوازە و زۆرتر _تاك_ تێیدا ئامادەیی هەیە و تێیدا جوڵە دەكات. ئەگەر بەپێی نەریتخوازەكان بێت_سەما_ دەرچوونبێت لەسنوورەكان، ئەشێت بەهەمان نەریتەوە_هەڵپەركێش_ دەرچوونبێت.بەشێك لە میللەتەكان پێكەوە هەڵدەپەڕن، بەشێكی تریان بە تاك. بۆ نمونە: فارسێك، یان عەرەبێك، یان توركێك_ زۆرجار بەتەنیا هەڵدەپەڕێت و ئێمە ناویدەنێن سەما. لەناو فیكری سۆفیگەریشدا_سەما_ هەیە. ئەو سەمایە بناغە دانەرەكەی _مەولانا_یە. لەبەرئەوەی _مەولانا_ فەرهەنگ و رۆشنبیرییەكەی فارسی و توركییە، هەمان _سەما_ دەهێنێت دووبارەی دەكاتەوە و كەمێك لە جوڵەكانی گۆڕانكاری بەسەردادەهێنێت هەر ئەو سەمایە كچێكی كورد بە جل و بەرگی كوردییەوە بیكات، بێگومان نەریتخواز ئەوە بە بێئەخلاقی دەزانێت، چونكە پێیوایە ئەوە دەرچوونە لە سنوور! بە هەمان شێوە لەناو فیكری سۆفیگەری كوردیدا بەتایبەت تەریقەتی _قادری_ هەمان سەما هەیە، بەس بەشێوازی هەڵپەركێی كوردی. كۆمەڵێك دەروێش بە شێوە بازنەیی كۆدەبنەوە جوڵەكان دەكەن. شێوازەكەی لە هەڵپەركێوە وەرگیراوە، هەرچۆن _مەولانا_ سەماكەی لە سەمای فارس و توركەكانەوە وەرگرت. ئەم دوو جۆر لە سەما و هەڵپەركێكە، چ لە دەرەوەی سۆفیگەری چ لە ناوەوەی سۆفیگری، بەشێكن لە جوڵەی مرۆڤ. یەكێكیان كاتێك دەكرێت مرۆڤەكە لە خۆشیدابێت، ئەویتریان كاتێك دەكرێت مرۆڤەكە لە زیكردابێت. بەڵام لە جەوهەردا هەر سەما و هەڵپەركێیە و لەناو كلتوورەوە وەرگیراوە و سۆفیگەری بەرگێكی ئایینی كردوەتە بەریان. ناكرێت بۆ یەكێكیان وێنەی ئەخلاق بنەخشێنرێت و بۆ ئەویتریان وێنەی نا ئەخلاقی. من لەوە تێدەگەم ئەوانەی بەم جۆرە لە زمان قسە لەسەر شتەكان دەكەن، ئەندامی هەمان ئەم كۆمەڵگەیەن پڕە لە توندوتیژی. هەمان ئەو عەقڵەشە بە هەموو هێزی خۆی خەریكی پاراستنی نەریتەكانە تا مانایەك بە نێرسالاری بدات و، پێیوایە كۆمەڵگە كاتێك ئەخلاقی پارێزراوە نێرسالاری باڵادەست بێت و جیاوازییەكانی ناو كۆمەڵگە ئەخلاق كۆتایی پێدەهێنن و، دەركەوتنی كچێك یان ژنێك، ئیدی نەمانی ئەخلاقە! تۆچۆن قبوڵتە لە شاییەكدا لە شوێنێكدا هەڵپەری، قبوڵی بكە ئەوتریش لە شوێنێكدا هەڵپەڕێت. ئەگەر تۆ هەموو ئازادییەكی دەرەوەی نەریت رەد دەكەیتەوە، ئەمەیان خوێندنەوەیەكی دیكەیە. ئەگەر پێشتوایە تۆ نێدراوی بۆ پاراستنی ئەخلاق و ئەوانیتر نێدراون بۆ تێكدانی ئەخلاق، باشتروایە كەمێك بە فریای دونیا وێرانەكەی ناو بیركردنەوەت بكەویت. (پێشنیار دەكەم لەبارەی ئەخلاق ناسییەوە ئەو پاسەوانانەی ئەخلاق ئەم بیركەرەوانە بخوێننەوە: نیچە، ، سپینۆزا، گوستاو لوبون، دیڤید هیوم، واینت بیرگ، داریوشی ئاشوری... هتد.)  پاش ئەم سەرنجانە دێین پرسیار لە جوانی دەكەین. جوانی چییە؟ رێژەییە یان موتڵەق؟ بۆ ئەوەی جوانی وەك خۆی ببینین دەبێت دەسكاری كوێ بكەین؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە هەنگاوێك دەگەرێمەوە دواوە و لەرێگەی نمونە سادەكانەوە رێگا خۆشدەكەم بۆ ئەوەی ئێستا وێنابكەم. " یەكەمین هۆكاری سەرهەڵدانی مرۆڤ، هەوڵێك بووە كە مرۆڤ بۆ جوان دەرخستنی خۆی ئەنجامیداوە. ویل دیورانت." بە بڕوای ئەم مێژوونووسەی شارستانییەتەكان و میللەتانی سەرزەوی، هونەر كاتێك دەستپێدەكات، مرۆڤ بیری لەخۆ جوانكردن كردبێتەوە. چونكە مرۆڤە سەرتاییەكان نە ئایدیایەكیان بۆ جوانی و خۆ جوانكردن هەبوو، نە جوانی بەشێك بوو لە ژیانیان. بەڵام كاتێك مرۆڤ بیری كردەوە خۆی جوانبكات، ئیدی لەو بیركردنەوەیەوە هونەر لە دایك دەبێت و هونەر گەر ئەركێكی ناساندنی حەقیقەتبێت، ئەركێكی دیكەی جوانكردنی ئەویتری دەرەوەی خۆیەتی. لەیەكێك لە سەرۆك خێڵەكانی هندییە سورەكان دەپرسن: كام ژنت لا جوانە؟ لە وەڵامدا دەڵێت: " هیچ بیرم لە شتێكی وا نەكردوەتەوە!" جوانی لەناو خێڵە كۆنەكان شوێنی بیركردنەوە نەبووە، چونكە بناغەی خێزان لەسەر ئابووریی و بەرهەمهێنانی منداڵ دروستبووە. ژنێك باشبوە بتوانێت كاربكات و منداڵی هەبێت، ژنێك بۆ خێڵە سەرەتاییەكان گرنگ نەبووە جوانە یان نا، ئەوەی گرنگ بووە چیدەكات بۆ خێزان و بۆ منداڵ. بەڵام لە شوێنێكی دیكە و سەردەمێكی دیكە جیاوازییەكە بۆ بینینی ژن و جوانی دەگۆڕێت. (ریچارد) دەڵێت: " لەناو خێڵە رەشەكاندا ئەو ژنانە جوانن لاوازن." كەچی (مانگۆ پارت) دەنووسێت: " لەناو بەشێك لە خێڵەكانی نەیجیریا جوانترین ژن ئەو ژنەیە قەڵەوترین بێت!." لە پاڵ ئەمەدا (سراندرو سیمس) باس لەوەدەكات، :" ژنانی هیتنتون جوانترینیان ئەوانەن وەرگێكی شۆڕیان هەبێت و ناشرینترین ژن ئەو ژنەیە ورگی شۆڕی نەبێت!" هەندێك لە ژنانی ینكا_ نزیكەی پەنجاكیلۆ ئاڵتون و كەلوپەلی خۆرازاندنەوەیان هەبوو. مەلیكەی خێڵی وابوینا ئەڵقەیەكی مس لە دەوری ملیی بوو كێشەكەی دەكیلۆبوو، ناچار زۆربەی ژیانی بە پاڵكەوتنەوە بەرێدەكرد. لەناو خێڵە كۆنەكانی ئوسترالیا خۆجوانكردن بۆ ژن نییە، بۆ پیاوە. ویل دیورانت." ئەم نمونانە بۆ بینینی جوانی لە خێلەكانەوە، دەمانبات بۆ ئەو شوێنەی بزانین جوانی وەك حەقیقەت رێژەییە. لەناو یەك كەس و لەناو یەك چوارچێوەدا كۆنابێتەوە. هەرچۆن حەقیقەت دابەشدەبێت، جوانیش دابەشدەبێت. ناكرێت لەناو پرۆسەیەكدا لەنێوان چەند كاندیدێكدا جوانێك هەڵبژێدرابێت ئیدی پێمانوابێت ئەمە جوانترینە لەناو هەموو جوانەكاندا. ئەمە جوانترینە لەناو پرۆسەكەدا. بەكارهێنانی جوانی بۆ نەفرەتكردن، بۆ بەرهەمهێنانی زمانێكی توندوتیژ، بۆ خۆی خزمەتكردنە بەو نەریتخوازییەی نایەوێت ژن ببێتە كائینێك خۆی بێت. ئەشێت ئەوەی لای من جوانبێت، لای تۆ جوانی نەبێت و ئەوەی لای تۆ جوانیبێت، لای من جوانی نەبێت. _نالی_شاعیر لە شیعرێكیدا بۆ بەرگریكردن لە جوانی _حەبیبە_ دژبوون بەو نەریتی یەكجۆر بینینە، باس لەوەدەكات خێل و خیچی لە _حەبیبەدا_ نییە، ئەوە ئێوەن خێل و خیچن و ئەو تیلە نازە نابینن لە چاوەكانی ئەودا هەیە. بەیتەكەی _نالی_ بەیتێكە جوانی بینین دەگۆڕێت. لەم بەیتەدا تەنها گومان ناخاتە سەر شێوازی بینینی گشتی بۆ جوانی، گوماندەخاتە سەر كۆی بینینی جەماعی بۆ شتەكان. بینینێك هەیە زۆرینە بەو بینینەوە سەیری ئەویتر دەكەن، ئەم زۆرینەیە بەشوێن شەپۆلەكەدا دەڕۆن و پرسیار لە بینینەكە ناكەن. شاعیر دێت سەرتاپای ئەو بینینە هەڵدەوەشێنێتەوە و بینینێكی دیكە دەخاتە شوێنی. ئەو بینینەی دەیخاتە شوێنی بینینە نەریتییەكە نییە، بینێكی گومانكەر و پرسیاركەرە. زۆرینە هەمیشە لەگەڵ نەریتێكدا دەڕۆن، _نالی_ ئەو نەریتەی زۆرینە دەبینێت بۆیە دێت لە رێگەی وێرانكردنی بینینی گشتییەوە بینینێكی دیكە دەخاتە شوێنی. ئەكرێت بۆ هەمان بینین، دێرە شیعرەكەی _سوهراب_ یارمەتیمانبدات بۆ جۆرێكی تر لە بینین. " باچاوەكانمان بشۆین، جۆرێكی تر بڕوانین." هەر یەك لە ئێمە پێویستی بە شۆردنی چاوەكانییەتی تا جۆرێكی تر بڕوانێت، روانینێك دونیابینی نوێ‌ لەگەڵ خۆی بهێنێت، نەك روانینێك خزمەت بەو دونیابینیە بكات هەموو جیاوازییەك تێدا دەكرێتە دەرەوە. چاوەكان بۆ ئەوە ناشۆدرێن دووبارە بینینی نەریتی بەرهەمبهێنێتەوە، بۆ ئەوە دەشۆدرێن تەجاوزی ئەو جۆرە لە بینین بكات.  نەقرەتكردن لە جوانی كچێك چونكە چوەتە ناو پرۆسەیەك ناوی _شاجوانە_ نەفرەتكردنە لە كۆی ئەو ئازادیانەی رێگە نادەیت ئەویتر وەك خۆی بژیت و وەك خۆی بیربكاتەوە. بەراوردكردنی دونیاكەی خۆت بە دونیاكەی ئەوان، دەتكاتە دژێكی بێ‌ پرسیار، دژێك لەگەڵ هەموو جوڵەیەكی ئەویتردا كە لەچوارچێوەی دونیاكەی تۆدا جێی نابێتەوە، بەر نەفرەتی بكەیت. لەو كاتەی دەبیتە نەریتخوازێك و نەفرەت لە هەموو جوڵەیەك دەكەیت دونیا چەقبەستووەكەت دەلەرزێنێت، لەوكاتەدا خەریكی گەورەكردنی فەزایەكی توندوتیژی لێدروست دەبێت، دەبیتە كارەكتەرێك بە كۆمەڵێك رستەی نەریتخوازانەتەوە دژی تەواوی ئەو ئارگۆمێنتانە دەوەستیتەوە روانینێكی ترت پێدەبەخشن. بەشێكی زۆری ئەوانەی پرۆسەی شاجوانیان بە نەفرەتكرد و بوونە پۆلیسی ئەخلاقی نەریتی و خۆیانكرد بە پاسەوانی پاراستنی ئەخلاق و جوانییەكان، دوای چەند شەوێك بوونە شیوەنگێری سوتاندنی خانمێك! ئەم شیوەنگێرانە نازانن شەوانی پێشو لەگەڵ واعیزەكان دژی ژن و جوڵەی ژن و ئازادییەكی فۆڕمییانەی ژن بوون، نازانن خۆیان لەناو ئەو زمانە توندوتیژەدا توندوتیژیان بەرهەمهێنا و بۆ شەوێكی دیكە خۆیان دەكەن بە شیوەنگێر. ئەم شیوەنگێڕانە لەگەڵ روداوەكاندا دەمامكەكانیان دەگۆڕن، ئامادەنین بۆ ساتێك بوەستن و پرسیار بكەن، پرسیار لە رووداوەكە بكەن، گرنگ ئەوەیە لە ساتێكدا دەبنە نەریتی و لە ساتێكی تردا دەبنە مەشخەڵی ئازادی ژن. لە ساتێكدا دژی هەر جوڵە و دەركەوتنێكی ژنن نەریتەكانیان بشێونێی، لەكاتێكی تردا لەگەڵ هەموو ئازادییەكدان بۆ ژن! ئەوەی بەلام ئەمانەوە گرنگ نەبێت، بیركردنەوەیە لە ساتەكان و بیركردنەوەیە لە رووداوەكان و لە دونیاكەی بەردەمیان. گەر گرنگی بیركردنەوە لای ئەم لەشكرە هەبوایە، شەوێك دژی جوڵەی ژن و ئازادییەكی ژن نەدەبوون و شەوێك مەشخەڵی ئازادی بۆ ژن و نەفرەتكردن لە پیاویان هەڵنەدەگرت.  یەكێك لەوژنە شاعیرانەی (كە دڵنیام نازانێت شیعر چییەو رووبەری شیعر كوێیە.) هەندێك رستەی شیوەن ئاسای نووسییبوو، ئەو شیوەنانەی رۆژانە بەناوی شیعرەوە بۆ ئەم و ئەو دەكرێن، لەناو شیوەنەكەیدا هەموو پیاوێك بە شەیتان وەسفدەكات و ژنەی سوتاویش بە فریشتە. من لێرەدا پرسیار لە ئەركی شیعر ناكەم. پرسیار لە بەكارهێنانی دوو چەمك دەكەم_فریشتە و شەیتان_ كارەكتەرێك گەر شاعیربێت، گەر بۆ یەكجاریش لێكۆڵینەوەی شیعری خوێندبێتەوە، دەزانێت چەمكی شەیتان و فریشتە، دوو چەمكن بە ئاگاییەوە بەكاریان نەهێنیت خزمەت بە نەریتێك دەكەیت، ئەو نەریتە خۆی دژی شیعرە!  كاتێك ئەدەبێك بەردەوام گەشە بەم چەمكە نەریتیانە بدات، كاتێك زمانی نووسین نەتوانێ‌ جیاكاری بكات لە نێوان چەمكەكاندا، بێگومان چاوەرێی ئەوە دەكرێت توندوتیژی لە زمانەوە ببێتە كردە. ژنێكی سوتاو، تا لەژیاندا بووە خزمەتكار، لەترسی زمانی كۆمەڵگەی نێرسالاری نەیتوانییوە جوڵەیەك بكات لە دەرەوەی نەریت بێت، لەسەر گومانێك بسوتێنرێت و دیسانەوە تۆ بە ئەدەبێكی نەریتییەوە بیكەیتەوە بەخزمەتكار و بێ‌ پرسیار و هەموو پیاوێكیش بكەیت بە دژی، ئەمە چ ئەدەبێكە؟ ئەم ئەدەبە چییە جگە لە خزمەتكردن بەو نەریتەی ژن دەسوتێنێت؟ تۆیەك هێشتا نەزانیت یاخی بوون و پرسیار و گومان و مەعریفە و كەشفكردن ئیشی ئەدەبە و، بێیت لە رێگەی دوو چەمكی كۆنی نەریتییەوە و شیوەنكردن بەناوی شیعرەوە وێنای ئێستای دیمەنێك بكەیت، ئەمە گەر دووبارە وزەخستنەوە نەبێت ناو دونیای نەریت بۆ وێرانكردنی هەمووئەو ئازادیانەی كە ژن دەیەوێت، دەبێت چی بێت؟ خۆ بە ئەدیب زانێك بەم جۆرە بیرنەكردنەوەیە ببێتە شێوەنگێرێكی وەك هەموو شیوەنگێرەكانی دیكە، حەتمەن كۆتایی چیرۆكەكان تراژیدیا دەبێت.  گەركمنییە لەم سەرنجە كورتكورتانەدا بچمە ناو ئەو توندوتیژیەی زمان لە رێگەی خێزان و پەروەردەوە دەیگوازێتەوە ناو كۆمەڵگە. گەر كاتم هەبێت بە پشتبەستن بە كۆمەڵێك سەرچاوە، لێكۆڵینەوەیەك لەسەر ئەو جۆرە لە توندوتیژی دەكەم لە خێزان و پەروەردەی ئێمەدا هەیە و لەناو كۆمەڵگەدا پیاوان و ژنان بە كردە پیشانی دەدەن. لەم كۆمەڵە سەرنجە كورتەدا ویستم بڵێم: زۆرێك بە ئاگاو بێئاگا، خزمەت بە نەریتێك دەكەن ئەو نەریتە نە شوێنێكی تێدایە بۆ بیركردنەوە، نە رێگەدەدات درزێك دروستبێت بۆ ئازادی مرۆڤەكان بە ژن و پیاوەوە تا مومارەسەی ئازادی خۆیان بكەن. ئەو توندوتیژیانەش كە رودەدەن، چ لە سوتاندنی خانمێك و منداڵەكانی، چ لە كوشتنی ژن، چ لە لێدان لە منداڵ، چ لە كوشتنی گیانلەبەرەكانی ئەم هەرێمە، كۆی ئەو توندوتیژیانە سەرەتا لە زمانەوە بەرهەم دێن و پاشان دەبنە كردە. كردەكان بە زمانی توندویژ كۆتاییان نایەت، بە چەمكی جێندەریش كۆتاییان نایەت. گوتاری رۆشنبیری و گوتاری هوشیاری تاك، پێویستی بە زیندوكردنەوە و خوێندنەوەی نوێیە. ئەو سیستەمی دەسەڵاتەی كە هەیە سیستەمێكە قاچێكی لەناو نەریتدایە و قاچێكی لەناو نمایشدا، ئەو سیستەمە بە وزە خستنەوە ناو یاسا و بە رهەمهێنانی گوتارێكی جیاواز دەتوانێت كەمێك لەو توندوتیژییە كاڵبكاتەوە. زۆربەمان دەركی دەكەین فاشیەتێك لە ئارادایە زۆرینەی كۆمەڵگەی بارگاوی كردووە. ئەشێت ئەم فاشییەتە بەشێوەی پچڕپچڕ لەشوێنان بیبین خۆی دەردەخات، ئەما گەر دەریچەیەك نەدۆزرێتەوە بۆ بەرگرتن لێی، لەشوێنێكی دیكە بەشێوەیەكی فراوانتر خۆی دەردەخات و كارەساتی گەورەتر لەگەڵ خۆی دەهێنێت. هەتا ئەدەب و نووسین، هەتا قسەكەر و واعیز ، هەتا میدیا و شاشەكان، خزمەت بە چەمكە نەریتییەكان بكەن، هەموو جوڵەیەكی ژن لە دەرەوەی ئەو سنوورە بەرنەفرەت دەكرێت و هەموو توندوتیژییەكیش دژی ژن شیوەنی بۆ دەگێڕدرێت. لە هەردوو دیوەكەدا، چ نەفرەتلێكەران و چ شیوەنگێڕان، نایانەوێت روانینێكی دیكە بخەنە شوێنی نەروانینەكانیان. دداننان بەوەی كۆمەڵگەی ئێمە بەردەوام بارگاوییە بە توندوتیژی و بەرهەمهێنانی مرۆڤی دوفاقی، دداننانە بەراستییەكدا هێشتا نەمانتوانییوە سەرلەنوێ‌ كلتوور و پەروەردە و ئایین بە باشی بخوێنینەوە.  

 ■ ھێمن کەریم          پیرۆزە چەند جوان رۆشتی سێوان گیان، دەزانی ھەموان دەسوتێین ، تۆ لەسەدا ٩٠ سوتای ئێمە رۆژانە لەسەداسەد دەسوتێین، تۆ مەراقت کۆتایی ھات ئێمە ھەر زیادی دەکەین، تۆ کۆڵە پشتەکەت ھەڵپێچا ئێمە ھەرتێی دەخنین ، پرسیارەکە ئەوەیە دەبێت چیرۆکی مەرگی ئێمەش چۆن بێت؟! ئێمە دەسوتێین سوتان بەچەشنێک بێ دەنگ ، دەزانم مەرگی ھەرکەسێک لەم نیشتیمانە تراژیدیاییە، مەرگی شۆفێرەکان کەبەھۆی خراپی شەقامەکانمان، مەرگی پێشمەرگەکان کەبەھۆی ھەڵەی ستراتیجی و حەزی ئەبەدی سوڵتانەکانمان، مەرگی ئەو ئازیزانەی کە بەھەڵەی پزیشکی لەنەخۆشخانەکانمان، مەرگی رۆژنامەنوسەکان کەبەھۆی ئاغایی و کوێخاکانمان، مەرگی ژن و کچ بەھۆیی پیاوسالاریمان، مەرگی رەخنەگرن و تێفکران بەھۆیی خۆ بەوێناکردنی جێنشینی خواکانمان، مەرگی تایفی و عەشیرەت و عەرزەو ئاو ، بەھۆی تەماعی سەرمایەدارانمان، جا بەجی مەرگمان نیە ئەزیزم، چیت بۆ بژمێرم ئەی شوێن پێ! تۆ بنوو ئەزیزم ئێمە ھەموان تراژیدیایی دەمرین ، ھەموان کۆڵەپشتەکەمان پرە لە شوێنی خەنجەری بەدبەختی، کێشەکە لەبونمانەوەیە کێشەکە لەئەزەلەوەیە، چارەنوسمان بەقەڵەمی کۆڵەوارانەوە نوسراوەتەوە، تەختیتی دڵمان بەجیھازی پارەی سەرمایەدارەکان دەکێشرێت. تۆ بنوو ئەزیزم ، مردن لەم جەنگەڵە دەرچوونە لەبەدبەختی، نەجات بوونی رۆحە لەم دوورووانە، دەستبەرداربوونە لەیەخەیی شەیتان ، تۆبنوو ئەزیزم جوانەکان و بەشکۆکان بەتراژیدیایی ماڵ ئاوایی دەکەن . بنوو ئەی جوانترین مەخلوقی خوا بنوو مەرگێک بەسێ پەپولەوە جێی ستایشە! نەک لەگەڵ جەلادێک ھەناسە ھەڵکێشی، نەک لەگەڵ بازرگانەکانی دەرماندا ژیان بکەیت ، چەشنی مەرگی تۆ شکۆیە ، ھەموانت سوتاند ھەموانت گریاند ، یارو نەیار ھەم حەسودیت پێدەبەن ھەم ئاخ ھەڵدەکێشن نازانن چۆن وێنەی حەقیقەت بکێشن! مەرگ، دوا جێ پێی و دوا شوێنە رێی یە ، تۆ شوێن پێت نەخشان ، ئیدی ئێمەش بەم رۆژگارە لەگێرانەوەی چیرۆکی رۆشتنی تۆ و پەپولەکانتین، لەکاتێکدا نازانین حەقیقەت چۆنە ھەر کەسەو بەحەزی خۆی بە عەتفی خۆیی حەقیقت دادەرێژێت، لەلایی من حەقیقەت ئەوەنیە کێ والێکردی ، لەلای من مەرگ جێی پرسیار نیە، وەلێ شێوازی مەرگ وھۆکاری مەرگ و دوا شوێنپێ، جێی تێرامان و جێی پرسیارە. لەلایی من حەقیقەت ئەوەیە تۆ بە شکۆوە رۆشتی و بێدەنگ نەبویت ، پرت کردین و تورەت کردین وێنەی مۆمێک گرت تێبەرداین و بەکزی دەسوتێین، ئەم نەوعە مەرگە شایەنی پیرۆزبایی لێکردنە.

■ مەریوان وریا قانع      فەسڵی یەکەمی کتێبی ”کۆمەڵگا و غەریبەکان“ی تەرخانە بۆ قسەکردن لەسەر سێ شێواز لە توندوتیژیی جێندەریی دژ بە ئافرەتان لە کوردستاندا کە بریتین لە ”کوشتن“ و ”خۆکوشتن“ و ”سوتاندن و خۆسوتاندن“ی ئافرەتان لە کوردستاندا. بۆچوونی سەرەکیی لەو بەشەی کتێبەکەدا ئەوەیە کە واز لە تەفسیر و لێکدانەوە ئاسان و حازربەدەستەکان بھێنین و بەدوای پێناس و ئاکاری ئەو ژینگە تازیەدا بگەڕێین کە ئەو تاوانانەی بەرامبەر بە ئافرەتان تیادا پیادەدەکرێت. لەو بەشەدا ھەر سێ شێوازەکەی توندوتیژیی ڕەگەزییە لەناو ئەو ژینگە و فەزا و سەرزەمینە کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابوریی و کولتورییە نوێیەدا جێگیردەکات کە لەدوای ڕاپەڕینەوە دروستکراوە. ئەو ژینگە و فەزایەش ژینگە و فەزایەکی تەواو نوێن و پەیوەندییەکی ئەوتۆیان بە دونیای بەر لە ڕاپەڕینەوە نییە، یان زۆر لاوازە. بەمەش یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی ئەو لێکۆڵینەوەیە گومانکردنە لەو لێکدانەوە سونەتییە باڵادەست و حازربەدەستانە کە توندوتیژیی ڕەگەزیی دژ بەژنان لە کوردستاندا بە زمانێکی ئینشایی سادە بە “سروشت“ی ”نەگۆڕ“یی ”پیاوی کورد“، یان بە ”سروشت“ی پاتریارکیەت، یان بە ”سروشت“ی دین، یان بە فەرھەنگیی ”خێڵەکیی“ و ”تەقلیدیی“، یان بە ”عەقڵیەت“ و ”مێنتاڵییتی“ خۆرھەڵاتیی، یان بە ”سیستم“ی ئەخلاقیی نەگۆڕاوی ناو کۆمەڵگای کوردییەوە، دەبەستنەوە.  لەباتی ئەمانە ئەو لێکۆڵینەوەیە باس لە کێشەیەکی تەواو تازە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا دەکات کە بە کێشەی ”شڵەژانی پێوانەیی“ ناودەبات. ”شڵەژانی پێوانەیی” بە عەرەبی پێیدەڵێن ”الارتباک المعیاری“، و بە ئینگلیزیش Normative Disorientation. کۆمەڵگایە دوای ڕاپەڕین کۆمەڵگایەکە تیایدا سەرجەمی بەھا و نرخە پێوانییەکان لە دۆخی شڵەژانێکی پێوانەیی ھەمەلایەندان. ”شڵەژانی پێوانەیی“ مانای تێکچوونی تەواوی سیستمی بەھاکان، شڵەژانی سەرجەمی ئەو بەھا سەرەکییانەی کە ژیانی تاکەکەس و گروپەکان لە بوارە جیاوازەکانی ژیانی کۆمەڵایەتیدا ڕێکدەخەن، بە جۆرێک بەشێکی بەرچاوی تاکەکانی ئەو کۆمەڵگایە، بەتایبەتی نەوە نوێیەکان، نەتوانن باش لە خراپ و ئەشێ لەناشێ و ڕاست لە ھەڵە و درۆ لە ڕاستیی و جوان لە ناشیرینیی و دڵسۆزیی لە خیانەت و گەندەڵیی لە ناگەندەڵیی، جیابکەنەوە. شڵەژانی پێوانەیی مانای لەدەستدانی توانای ئەخلاقیی و ویژدانی لەوەدا مرۆڤ نەتوانێت بزانێت چی باشە بکرێت و چی خراپە نەکرێت، چی شیاو و پۆزەتیڤە و چیش نەشیاو و نەکردەیە. ”شڵەژانی پێوانەیی“ پەیوەندیی بە بەردەوامیی و نەگۆڕان و خۆدووبارەکردنەوە و سەرلەنوێ بەرھەمھێنانەوەی سیستمە ئەخلاقییەکانەوە نییە، چونکە گەر ئەو سیستمانە بیانتوانیە خۆیان دووبارەبکەنەوە و وەک نەگۆڕ و چەسپاوێک کاربکەن، ئەودەم شتێک بەناوی شڵەژانی پێوانەییەوە دروستنەدەبوو.  شڵەژانی پێوانەیی ھێمایە بۆ گۆڕانی خێرا و فرەلایەنی ھەمەجۆر و ڕیشەیی لە بونیادە کۆمەڵایەتیی و ئابورییەکاندا، لە سیستمی سیاسیی و سیستمی بەھاکاندا، لە سیستمی ئەخلاق و ھەڵسوکەوتی کۆمەڵایەتیدا. ئەمە جگە لە گۆڕانی پەیوەندیی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکدا لە فۆرمەکانی ژنبوون و پیاوبووندا، لە ماناکانی ھەژاریی و دەوڵەمەندیی و تاکەکەسبوون و نەبووندا. ھەموو ئەم شتانە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا بە شێوەیەکی بەرفراوان و بە ئاراستەیەکی زۆر خراپدا گۆڕاون و بەسەریەکەوە شڵەژانێکی پێوانەیی گەورەیان لە ھەموو بوارەکاندا دروستکردوە. نە دین، نە سیاسەت، نە ئابوریی، نە ئەو دونیا رەمزییەی کە دروستکراوە ھیچیان بە فریای مرۆڤە لاوازەکانی ناو کۆمەڵگای ئێمە ناگەن. ئەوەی ڕووئەدات ھۆکارەکەی پەیوەندیی بە خێڵ و کولتوری خۆرھەڵاتیی و مانا تاقلدییەکانی دین و پیاوەتیی و پاتریارکیەتەوە نییە، وەک زۆرێک بێبیرکردنەوە لە کۆمەڵگای ئێمەدا باسیدەکەن، بەڵکو پەیوەندیی بەو گۆڕانە خێرا و ھەمەلایەنە وێرانکەرانەوە ھەیە کە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا دروستدەبن و سەرجەمی سیستمی بەھاکان و چاوەڕوانییەکان و وێناکردنەکانی ناو ئەو کۆمەڵگایە تووشی شڵەژانێکی پێوانەیی ھەمەلایەن دەکات. بۆ وردەکاریی و زانیاری زیاتر لەسەر ئەم بابەتە و لەسەر گۆڕانە گەورەکانی دونیای دوای ڕاپەڕین خوێنەران دەتوانن بۆ کتێبی ”کۆمەڵگا و غەریبەکانی“ من بگەڕێنەوە کە ئەم ساڵ چاپ و بڵاوکرایەوە. ئۆدێنسە ٢٥-١٢-٢٠١٨

■ نازە شیروان      قوربانی و جەلاد هەردووکیان قوربانی دەستی کۆمەڵگا و سیستەمی کۆمەڵایەتین.کۆمەڵگەیەک بەردەوام بەرەو ئاڕاستەیەکی ناڕون و ناهۆشیار هەنگاودەنێت تەواوی سیستەمەکانی ناوی "کۆمەڵایەتی،سیاسی ،ئاین ،خێزان ،پەروەردەی ڕاگەیاندن ...ھتد"هەر یەک لە ئاوازێک دەخوێنێت هەریەک بەجۆرێک هۆکارێکن بۆ توندوتیژی بەتایبەت توندو تیژی بەرامبەر بە ڕەگەزی مێ هەریەک لەو هۆکارانە لە فۆرمێکی جیاوازدا توندو تیژی بەرهەم دەهێنن بەبێ ئەوەی هێزێکی یاسای کاریگەر هەبێت لەسەروی هەموو دەسەڵاتەکانی کۆمەڵگەوە بێت تاکو بتوانێت تەواوی سیستەمەکان کۆنتڕۆڵ بکات بە شێوەیەکی یەکسان،نەبونی هۆشیاری گشتی و کۆمەڵایەتی و خێزانی و پەروەردەی و سێکسی و بێسەوبەری میدیایی و تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان  لە ئێستەی کۆمەڵگەی کوردی هۆکاری  سەرەکین بۆ دروست بونی هەر توندوتیژیەکی لەم چەشنە .کارەساتەکە ئەوەیە کە ڕوداوێکی لەم جۆرە چیدی شۆکمان ناکات بەردەوام دوبارە بوونەوەی کوشتن و توندوتیژیەکان ڕۆژلەدوای ڕۆژ و  نەبونی  ھیچ ڕێگریەک لە لایەک و پاساوی شەرەف لەلایەکی تر وەک ڕێژەی نەگۆڕی لێهاتووە، بۆیە نەبونی هۆشیاری لەم ڕوانەوە زۆر بەئاسانی ڕێگە خۆشکەرە بۆ ئەوەی لە هەر دەقەو سەعاتێکدا بینەرو بیسەری ڕودای جەرگبڕی لەم جۆرەبینبەیاننامە و ئیدانە کردن کاریگەریەکی وەهای نابێت تاکو روداوێکی لەم جۆرە دووبارە نەبێتەوە ئەگەر چاوێک بەڕابردودا بخشێنینەوە دەبینین کە گۆڕانکاری وەهای پێنەکراوە و ناکرێ.ئەوەی پێویستە بکرێت کاری جدی و بەردەوامی لەسەر بڵاو کردنەوەی هۆشیاری  کۆمەڵایەتی وپەروەردە ی و سێکسی و یاسایی...ھتد بەشێوازێکی نوێ و کاریگەر نەک بەشێوە باوەکەی تەنها بۆ دەرخستنی کارو چالاکی و بڵاوکرنەوەی کۆمەڵێک وێنە و خۆدەرخستن بێت. بە تایبەت لەلایەن رێکخراوەکانەوە پێویستە هەڵمەتێکی جدیو کاریگەر بگرنەبەر بۆ بڵاو کردنەوەی ‌هۆشیاری ببنە چاودێریکی کارا بەسەر گۆڕانە کۆمەڵایەتیەکان و بابەتە پەروەردەییەکان هەروەها جێبەجێکردنی یاساکان  بۆ یەکلایکردنەوەی پرسەکان.لەلایەکی ترەوە ئەوەی دەبێت پارێزەرو چاودێری هەر تاکێکی ئەم کۆمەڵگەیە بێت بێ جیاوازی ئەوە حکومەت و دەزگا پەیوەندی دارەکانن ئەوانن کە خاوەن دەسەڵاتن ئەگەرچی ئەمە روونەو دیارە کە ئەم داوایە تەنها نوسینێکە و هیچیتر چونکە خودی ئەم دەزگایانەخۆیان هۆکارێکن بۆ دروست بونی توندوتیژیەکان و جێبەجێنە کردنی یاساکان ئەمانە زۆر ئەوترێنەوەو تەواوی تاکی ئەم کۆمەڵگەیە ئەکرێ ئەمەی لاڕوون بێت.بۆیە لێرەدا ئەوەی دەبێت هەبێت شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی سەرتاسەری پێویستە کۆمەڵگا خۆی ئەمە بەرپا بکات چیدی هەرچی ڕێگا هەبو هەر بەرەو مەرگی مرۆڤی بردین هەنگاوەکان کورتن قسەی دوبارەو گردبونەوە و بڵاو کراوەکان  ناتوانن بەتەنها بە هانای ژنەوە بچن کۆمەڵگەیەک پێویستە بەرەو مەدەنیەت ئاڕاستە بکرێت لێڕەدا و لە کۆمەڵگەی کوردیدا هەمان ئەو دۆخیە کە "هۆبز" باسی دەکات مرۆڤ گورگە بۆ مرۆڤ بۆ ئەوەی مرۆڤ لەم ڕووە سنوردار بکرێت پێویستە  بەرەو مەدەنیەت ببرێت .کەواتە شتێک نیە بە ناوی مەدەنیەت مرۆڤ لە دۆخێکی سروشتی شەڕان گێزدایە .پرسیارەکە لێرەدایە ئەوانە کێن و ئەو پەیمانە کۆمەڵایەتیە کامەیە کە دەبێت ئەم کۆمەڵگەیە بەرەو مەدەنیەت ببات ؟! تەواوی بارودۆخی ئەم کۆمەڵگەیە رێگە خۆشکەرو یارمەتی دەری هەر تاکێکی ئەم کۆمەڵگەیەیە بۆ بە گورگ بون و شەڕەنگێز بون،بۆیە جەلاد و قوربانی هەردوو قوربانی دەستی کۆمەڵگەن . چیدی ناکرێ گلەی و ڕەخنەو ناڕەزایەتیەکان هەر لەیەک قاڵبدا بمێننەوە کۆی سیستەم و پڕۆسە کۆمەڵایەتی و یاسای و پەروەرەردەییەکان لە قەیراندان تۆ ناتوانی داوای چەسپاندنی یاسایەک بکەی کە خۆی پڕە لە کەمو کوڕی  کە خۆی ناتوانێ بۆ کۆی کۆمەڵگەو تاکە کانی بێت خۆی پاوان کراوە لە لایەن کولتور ئاین و نەریتەکانەوە بەم جۆرە یاسایانە نا توانرێت کۆمەڵگە بەرەو کۆمەڵگەیایەکی دادپەروەر و یەکسان بۆ هەمووان ببەین بۆیە ئێمە  خاوەنی یاسایەکی وەهانین تاکو بۆ چارەسەری کۆی پرسەکان بۆ ئەو یاسایە بگەڕێینەوە خودی یاساکان پڕن لە کەموکوڕی،بۆیە ڵاڵانەوەی ئێمەی ژن بە دیار ئەم یاسایانە وە نامان گەیەنێتە کەنارێکی ئارام پێویستە خاوەنی دەنگێکی بەهێزترو کاراتر بین بۆ بونی یاساو سیسەمێکی شیاو بۆ کۆی کۆمڵگەو ژن بەتایبەتتر.ئەوەی ئەم کەیسەی جییاواز کردووە ئەو کۆدەنگییە لە سەری بۆ بە سزادانی تاوانبار عاتیفەی گشتی جوڵاندووە ئەمە بۆ خۆی گرنگە بەڵام ئایا هەمیشە بەم جۆرەبووە کۆمەڵگەی کوردی ژن دۆست بووە  ئایا لەداهاتودا کۆدەنگ دەبێت لەسەر ئیدانەکردن و سزادانی تاوانباران ؟!  

■  بەیار عومەر عەبدوڵا    ئه‌گه‌ر سه‌یری پرۆژه‌ حكومیه‌كان بكه‌ین له‌ هه‌رێمی كوردستاندا، ئه‌وا ده‌بینین كه‌ نەک هەر ژمارەى پرۆژە حکومیەکان لە هەولێری پایته‌خت زۆر زیاترە لە پارێزگاكانی سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌كانی گه‌رمیان و ڕاپه‌ڕین، بەڵکو کوالیتیشیان لە هەولێری پایته‌خت زۆر بەرزترە لە چاو شارەکانى تردا. چونکە کە نیزامى سیاسی و ئابورى مەرکەزى بوو، هەتا لە پایتەخت دورکەویتەوە، حکومەت لاواز دەبێت، و چاودێری و لێپرسینەوە کاڵ دەبێتەوە، وە لە ئەنجامدا ژمارە و کوالیتى پرۆژە گشتییەکانی ده‌ره‌وه‌ی پایته‌خت دادەبەزن. سیستەمى سیاسی و هەروەها پرۆسەى بڕیاردان لە کوردستاندا ته‌واو مەرکەزیە، کە ئەمەش کاری دامودەزگاکانى لە پارێزگاکان پەکخستووە و ناعەدالەتى جوگرافی زیاد کردووە. پۆلێنکردن و هەڵبژاردنى کات و شوێنى هەر پرۆژەیەکى خزمەتگوزارى کارێکى گرانە و پەیوەستە بە چەندەها فاکتەرى ناوخۆییه‌وه‌، کە تەنها حکومەتى خۆجێی دەتوانێت بڕیاری لێبدات، لەبەر ئەوەى زانیاری لەسەر ناوچەکەى خۆی زیاترە وەک لە حکومەتى ناوەندى. له‌ وڵاته‌ پێشكه‌وتوه‌كاندا، حکومەتى خۆجێیی بڕیارده‌دات له‌ پرۆژەی خزمەتگوزارى جیاواز لە شوێن و کاتى جیاوازدا، هه‌روه‌ها پاره‌یان بۆ دابینده‌كات. لە کوردستاندا لە جیاتى حکومەتى خۆجێی، حکومەتى ناوەندی و وه‌زاره‌ته‌كان لە هەولێر بڕیاردەده‌ن چ پرۆژەیەک و کەى و لە کوێ جێبەجێ دەکرێن و چۆن بودجەیان بۆ تەرخان دەکرێت. ئەم جۆرە سیاسەتە مەرکەزیە کاری دام و دەزگا خۆجێیه‌كانی پەک خستووە لە دەرەوەى پایتەخت. سه‌رباری قه‌یرانی ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستاندا، له‌ هه‌ولێری پایته‌خت نه‌ك هه‌ر شه‌قامی ١٠٠ مه‌تری، به‌ڵكو شەقامی 120 مەتریش ته‌واوكراوه و وا خه‌ریكه‌ شه‌قامی ١٥٠ مه‌تریش ئه‌كه‌وێته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌، لە سلێمانى هێشا شەقامی 100 مەتری جێبەجێ نەکراوە و بە بیانوى جیاجیاوە دەخرێتە پەراوێزەوە. ئه‌مه‌ زوڵمێكی ئاشكرای پارتیه‌ له‌م سنوره‌ی ده‌كات،‌ كه‌ بۆ سنوری خۆی بودجه‌ هه‌یه‌ و بۆ ئه‌م سنوره‌ نیه‌. به‌ڵام پارتی بۆ ئه‌وه‌ی گله‌یی نه‌یه‌ته‌ سه‌ر و نه‌ڵێن بۆچی بۆ هه‌ولێر بودجه‌ هه‌یه‌ و بۆ سلێمانی نیه‌، ناچار سه‌رۆكی حكومه‌ت لێدوانێكی ساخته‌ی بۆ میدیاكاندا و وتی گوایه‌ كۆمپانیایه‌كی خۆماڵی له‌سه‌ر بودجه‌ی خۆی و به‌ قه‌رز ئه‌و پرۆژه‌یه‌ی جێبه‌جێكردوه‌. ئه‌مه‌ گاڵته‌كردنه‌ به‌ عه‌قڵ و هه‌ستی هاوڵاتیانی ئه‌م سنوره‌. بۆچی؟ چونكه‌ له‌ كاتێكدا زۆرینه‌ی هاوڵاتیانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌زانن كه‌ جاده‌ی ١٢٠ مه‌تری كه‌ درێژیه‌كه‌ی ٣٨ كیلۆمه‌تره و ده‌یه‌ها پرد و تونێلی تیایه‌ و٤٥٠ ملیۆن دۆلاری تێچوه‌، له‌ ده‌سه‌ڵاتی هیچ كۆمپانیایه‌كی خۆماڵیدا نیه‌ له‌سه‌ر حسابی خۆی پرۆژه‌یه‌كی وا زه‌به‌لاح به‌ قه‌رز جێبه‌جێ بكات، به‌ تایبه‌تی كه‌ زۆرینه‌ی كۆمپانیاكان توشی قیران و كه‌م پاره‌یی بونه‌ته‌وه‌،. ئه‌گه‌ر پاره‌شیان هه‌بێت، متمانه‌یان به‌ حكومه‌ت ئه‌وه‌نده‌ پته‌و نیه‌ تا پاره‌كانی خۆیان بخه‌نه‌ پرۆژه‌یه‌كی حكومیه‌وه‌ له‌ كاتێكدا به‌ ‌به‌رچاویانه‌وه‌ حكومه‌ت چه‌ندین به‌ڵێنده‌ری مایه‌پوچكردوه‌. بۆیه ڕاستیه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌‌ پارتی له‌ بودجه‌ی گشتی و داهاتی نه‌وت به‌ ملیاره‌ها دۆلار ده‌بات؛ به‌شێكی بۆ بنه‌ماڵه‌ و به‌شێكیشی ژێربه‌ژێر ده‌ده‌ن به‌و‌ كۆمپانیایانه‌ی كه‌رتی تایبه‌ت كه‌ سه‌ر به‌خۆیانن، بۆ ئه‌وه‌ی پرۆژه‌كانی هه‌ولێر و سنوری زه‌ردی پێجێبه‌جێبكه‌ن و له‌ به‌رامبه‌ردا له‌ سنوری سه‌وز و نیلیدا زۆرینه‌ی پرۆژه‌كان وه‌ستاون و ته‌نانه‌ت ١ ملیۆن دۆلاریش نیه‌ پردێكی پێته‌واوبكرێت. ده‌سه‌ڵات و حكومه‌تێك كه‌ كورد به‌ڕێوه‌ی ده‌بات، سه‌یره‌ دڵی دێت وا له‌ سلێمانی و سنوری سه‌وز و نیلی بكات. به‌ڕاستی ئه‌وه‌ی ئه‌مانه‌ به‌ سلێمانی و ئه‌م سنوره‌یان كردوه‌ له‌ ڕوی سزای ئابوریه‌وه‌ حكومه‌تی به‌عسیش نه‌یكردوه‌. سلێمانى کۆمەڵێک شاڕێی تێدایە کە بە داخەوە هەمووى لە زەمەنى ڕژێمى دیکتاتۆری بەعسدا دروستکراون، وەک شاڕێی سالم،  توى مەلیک، شەقامى بازنەیی مەلیک مەحمود (شەقامى شەست مەترى)، و چەند شاڕێیەکى تر. چ لۆجیکێک دەتوانێت ئەوە ڕونبکاتەوە کە حکومەتى بەعسی دژە کورد ئەو هەموو شەقام و شاڕێیەى بۆ سلێمانى دروست کردبێت، بەڵام دەسەڵاتى خۆبەخۆی کورد نەتوانێت هەر هیچ نەبێت شەقامى 100 مەتری دروست بکات، یان لانی کەم چەند شاڕێیەک دروست بکات کە شەقامى شەست مەترى ببەستێتەوە بەو گەڕەکانەى تازە دروست بوون. به‌ هه‌مان شێوه‌، پڕۆژه‌ ستراتیژیه‌كانی رێگای (رانیه‌ - دوكان)، (ده‌ربه‌ندیخان – سلێمانی)، (هه‌ڵه‌بجه - سه‌یدسادق)، (پێنجوێن - سه‌یدسادق) كاركردن تیایاندا وه‌ستاوه‌ به‌ بیانوی ئه‌وه‌ی حكومه‌ت پاره‌ی نیه‌‌. حكومه‌تی هه‌رێم له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی شاڕێیه‌كی ئابوری گرنگی وه‌ك سلێمانی – ده‌ربه‌ندیخان تا ئه‌گات به په‌روێزخان له‌سه‌ر سنوری‌ ئێران چاك بكات و فراوانی بكات، كه‌ هه‌م كاره‌ساتی هاتوچۆ كه‌مده‌كاته‌وه‌ و‌ بازرگانی و ئابوری ئه‌م سنوره‌ش زیاترده‌بوژێنێته‌وه‌‌ و هه‌لی كار دروستده‌كات، كه‌ ئه‌میش‌ جێگیری سیاسی لێده‌كه‌وێته‌وه‌. به‌پێچه‌وانه‌وه حكومه‌تی هه‌رێم كه‌ زه‌لیلی ده‌ستی پارتیه‌،‌ ئه‌یه‌وێت‌ له‌ ڕێی ڕێگریكردن له‌ چه‌نده‌ها پرۆژه‌ی ستراتیژی له‌م جۆره‌وه‌، ئه‌م سنوره‌ و خه‌لكه‌كه‌ی به‌ره‌و برسێتی وهه‌ژاری زیاتر به‌رێت و سه‌ره‌نجام ناجێگیری سیاسی و خۆپیشاندانی زیاتر ڕوبكاته‌ ئه‌م سنوره‌ و له‌و ڕێیه‌وه‌ گۆڕان و یه‌كێتی و حزبه‌كانی ئه‌م سنوره‌ لاوازبكات و دواجار خۆی ده‌ست به‌سه‌ر ئه‌م سنوره‌دا بگرێت. ئه‌بێت ئه‌م سنوره‌ فریای خۆی بكه‌وێت تا زیاتر كار له‌ كار نه‌ترازاوه‌ و ئابوریه‌كه‌ی زیاتر به‌ره‌و داڕوخان نه‌چوه‌. ئه‌وه‌ش به‌وه‌ ئه‌كرێت كه‌ هه‌رێمی كوردستان په‌یڕه‌وی سیسته‌می لامه‌ركه‌زی و فیدرالی بكات؛ واته‌ هه‌ر پارێزگایه‌ك داهاتی و بودجه‌ی خۆی جیابێت و ده‌سه‌ڵاتی ئیداری ته‌واوی هه‌بێت بۆ جێبه‌جێكردنی چه‌نده‌ها پرۆژه‌ی ستراتیژی. ‌ئه‌گه‌ر دیقه‌ت بده‌ین له‌ ڕۆژئاوای كوردستان كه‌ په‌یڕه‌وی سیسته‌می لامه‌ركه‌زی و كانتۆنه‌كان ئه‌كه‌ن، له‌ هه‌ندێك له‌ كانتۆنه‌كاندا كه‌ هه‌موی چه‌ند ساڵێكی كه‌مه‌ دروستبون و به‌رده‌وام ڕوبه‌ڕوی شه‌ڕ و هێرش بونه‌ته‌وه‌، كه‌چی توانیویانه‌ ٢٤ كاتژمێر كاره‌با دابینبكه‌ن، به‌ڵام له‌ هه‌رێمی كوردستاندا پاش ٢٧ ساڵ حكومڕانی مه‌ركه‌زی هێشتا ڕۆژی ٧ كاتژمێر كاره‌با هه‌یه‌. ‌بێگومان هه‌مومان پێمانخۆشه‌ كه‌ هه‌ولێری پایته‌خت زۆر له‌وه‌ش پێشكه‌وتوتر بێت، به‌ڵام به‌ مه‌رجێك له‌سه‌ر حسابی دواكه‌وتنی شار و ناوچه‌كانی تری هه‌رێمی كوردستان نه‌بێت، چونكه‌ ئه‌م زوڵمه‌ لێكه‌وته‌ی سیاسی و نیشتیمانی قوڵی ئه‌بێت و دور نیه‌ لێكترازانی هه‌رێمی كوردستانیشی لێبكه‌وێته‌وه‌، چونكه‌ له‌ دنیادا یه‌كێك له‌ پایه‌ هه‌ره‌ گرنگه‌كانی دروستكردن و مانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هیچ شار و شارۆچكه‌یه‌ك زوڵمیان لێنه‌كرێت و هه‌مویان به‌ یه‌ك چاو سه‌یربكرێن و هه‌مو هاوڵاتیه‌ك له‌هه‌ر شوێنێكی كوردستانه‌ خۆی به‌ به‌شێك له‌م نیشتیمانه‌ بزانێت و ئاماده‌بێت خاكه‌كه‌ی و كیانه‌كه‌ی بپارێزێت. ئه‌مه‌ش به‌ دروشم و قسه‌ی قه‌به‌ دروستنابێت؛ حكومه‌تێك زوڵم له‌ پارێزگاكانی سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌كانی ڕاپه‌ڕین و گه‌رمیان بكات و پاشان داوای وه‌لائ و دلسۆزیان لێبكات و پێی وابێت كه‌ به‌ كۆمه‌ڵێك دروشمی نیشتیمانی به‌تاڵ ئه‌توانێت فریویان بدات، ئه‌وه‌ خه‌یاڵخاویه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر سیسته‌می لامه‌ركه‌زی و فیدراڵی په‌یڕه‌وبكرێت، و هه‌ر شار و شارۆچكه‌یه‌ك گرنگی پێبدرێت و جۆرێك له‌ گه‌شه‌ی ئابوری یه‌كسان له‌ هه‌مو كوردستاندا په‌یڕه‌وبكرێت و هه‌ر هاوڵاتیه‌ك له‌ هه‌ر شوێنێكی كوردستانه‌ هه‌ست بكات بودجه‌ی كوردستان به‌شی ئه‌و و ناوچه‌كه‌ی ئه‌وی تیایه و سنوره‌كه‌ی بوژاوه‌ته‌وه‌ و هه‌لی كاری ده‌ستئه‌كه‌وێت و زوڵم له‌ خۆی و سنوره‌كه‌ی نه‌كراوه‌، ئیتر ئه‌و هاوڵاتیه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی پێویستی به‌ دروشمی قه‌به‌ و شتی له‌و بابه‌ته‌ بێت، وڵاته‌كه‌ و حكومه‌ته‌كه‌ی خۆش ئه‌وێت و ئاماده‌ ئه‌بێت خۆی له‌پێناویدا به‌خت بكات.

■  چیا عەباس    هێنری کیسینجەر لێدوانێکی بە ناوبانگی هەیە دەڵێت: " ئەمریکا دۆست و هاوپەیمانەکانی هەمو رۆژێک تا لێواری قەبر دەبات، هاوکات دۆژمنەکانی بەردەوام ئەگەری لە ناوبردنیان هەیە". کورد لە مێژودا چەند جارێک بە هۆی بەرژەوەندی زلهێزەکانەوە، تایبەت ئەمریکا، دوچاری شکستی گەورە کراوە. لە دۆکیۆمێنتە فەرمیەکاندا، دواتر راپۆرتی بایک (١٩٧٥) سەلماندی، وێرای ئەوەی ئەمریکا جۆرێک لە هاریکاری شۆرشی ئەیلولی کردوە، بەڵام لە ساڵی١٩٧٢ ەوە لە گەڵ هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە بە خەست و وردی کاری بۆ سازدانی رێکەوتنامەی جەزائیر کردوە کە بە شکستی شۆرشی ئەیلول کەوتەوە. چەند لیژنەیەکی کۆنگرێسی ئەمریکی لە دوا ساڵەکانی هەشتاکانی سەدەی رابردو هۆشداریان بە ئیدارەی ئەمریکی داوە دەرباری چەکە کیمیاویەکانی رژێمی سەدام، ئەم پەیامە پشتگوێ خراوە. لە ساتەکانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە، ئەگەر زاکیرەم پشتی لێ نەکردبم، کاسپەر واینبێرگ، وەزیری بەرگری ئەمریکا لە ئەنقەرەوە رایگەیاند نابێت کێڵگە نەوتەکانی عێراق بکەونە ژێر رەحمەتی تۆپخانەکانی ئێران، ئاماژەیەکی ناراستەوخۆ بۆ ئیدانەنەکردنی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە.  تا چەند رۆژێک پێش داگیرکردنی کوێت ئیدارەی بوشی باوک بەردەوام زەماناتی فەرمی بە بانکەکانی ئەمریکا داوە تا قەرزی گەورە بە رژێمەکەی سەدام بدەن. لە کاتی کۆرەوەکەدا هەمان ئیدارەی بوش پشتی لەو راپەرینەی گەلی کورد و عێراقیەکان کرد کە داوای کردبو، ئاکامەکەی سەدام قەسابخانەیەکی لە ناوەراست و باشوری عێراق ئەنجامدا و کوردستانیش کۆرەوی بێ هاوتای بینی، لە ژێر فشاری رای گشتی چەند ئیجرائاتێکی نێودەوڵەتی گیرایە بەر بۆ پاراستنی ژیانی هاوڵاتیانی باشور و پاراستنی ئاسایشی ناوچەکە. ئەمەریکا پێشوەخت لە کارەساتی ٣١ی ئۆگۆستی ١٩٩٦ بە ئاگابو، هەمو رەتدانەوەی بۆ روداوەکە هاویشتنی دو موشەک بو بۆ بیابانەکانی باشوری عێراق. ئیدارە جیاکانی ئەمریکا بەردەوام پشتگیری تورکیایان کردوە و هێزە تێکۆشەرە کوردیەکانی باکوریان بە تێرۆریست پێناسە کردوە. دەیان دۆکیۆمێنت و بەڵگە دەیسەلمێنن دوای روخاندنی سەدام ئەمریکا لە لیژانە چوار و پێنج قۆڵیەکان (ئەمریکا، تورکیا، عێراق، حکومەتی هەرێم و نەتەوە یەکگرتوەکان) پشتگیری خواستی تورکیای کردوە بۆ ئۆپەراسیۆنی سەربازی یەکلایەنە دژ بە کامپی مەخمور، بەشێک لە دەسەڵاتدارانی هەرێم بە توندی دژ بەو هەوڵانە بون. RAND Coorporation، یەکێکە لە کۆنترین و بەناوبانگترین دەزگای لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی سەربازی ئەمریکا لە راپۆرتەکانیدا ئاماژە دەکات بەوەی پنتاگۆن لە دروستبون و سەرهەڵدانی داعش بە ئاگابون و بە روداوێکی گونجاویان زانیوە. نزیکترین ئەزمونەکانی کورد لە گەڵ ئەمریکا پرسی ریفراندۆم و کارەساتی ١٦ ئۆکتۆبەر بون، لە یەکەمدا بە چاوسورکردنەوە و فشار و هەرەشە پەکی خست، لە دوەمیشدا رۆڵی گەورەی پشت پەردەی هەبو لە داگیرکردنەوەی نیوەی خاکی باشور. با زۆرتر لە سەر هەڵوێست و رەفتارە خۆپەرستەکانی ئەمریکا نەرۆین، ئێستا ترەمپ بریاری داوە هێزەکانی ئەمریکا لە رۆژئاوا بکشێنێتەوە، بریارێک پر بە پێستی ئەمریکا و سەرۆکە بازرگانەکەی. دەمێکە تەمپ رایگەیاندوە ئەمریکا لە پلەی یەکەمدا دێت. ئەگەرچی زۆربەی سەرۆکەکانی پێشوی ئەمریکا دیدگا و بۆچونی تایبەتی خۆیان دەرباری دەرەوەی ئەمریکا و ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست هەبو، بەڵام ترەمپ پیاوێکی بەتاڵە لەو بوارانەدا و لە گەڵ هەر روداوێک بە جیا مامەڵە دەکات، بۆیە  لە پیاوێکی وا هەر ئەوە چاوەروان دەکرێت.  ئەو هەڵڵایەی دەرباری بریارەکەی بەرپا کراوە دو لایەنەیە، لە لایەکەوە بێ ئەمەکی و خۆپەرستی ئیداەری ترمپ دەردەخات لە کاتێکدا کورد لە رۆژئاوا بێ وێنە بۆ مافەکانیان و لە جەنگی دژ بە تێرۆریزمدا تێکۆشاون، ناکرێت ئاوا پشتیان لێ بکرێتەوە، لە لاکەی ترەوە ئەوەی زۆر باس ناکرێت ئەقڵیەتی ئیتیکالی زۆربەی سەرکردایەتی سیاسی کوردە کە چاوەروان بون ئەمریکا تا دوا مەتاف پشتگیرییان بکات. لێدوانەکە سالح موسلم کە بە ئەمریکا دەڵێت: نە بانگمان کردون بێن و نە پێشمان وتون برۆن وەڵامێکی زۆر پر بەها و دەلالاتی سیاسیە، هاوکاتیش راگەیانراوی مسعود بارزانی لەو بارەویەوە هاوسەنگیەکی سیاسی ئەقڵانی تێدا دەخوێنرێتەوە. هەندێک نوسەر و سیاسەتمەداری تر ئێستاش بە ئەقڵیەتی دۆگمای سیاسی موخاتەبەی ئەمریکا دەکەن، گلەیی و گازندەی لێ دەگرن لە کاتێکدا دەبێت ئاورێک لە خۆمان بدەینەوە و بپرسین بۆچی گەیاندومانەتە ئەو ئاستە کە هەر زلهێزێکی دنیا و ناوچەکە بتوانێت بە ئارەزوی خۆی بە کارمان بهێنن، دژی یەکتر قورمیشمان بکەن، کوانێ ختابی یەکگرتوی کورد تا دنیا حسابێکی جدی بۆ بکات ؟ نەخێر ئەم پرسیارانە لە خۆیان ناکەن چونکە ناتوانن وەڵامیان بدەنەوە.  لە بری ئەوەی خەڵک زیاتر هوشیار بکەنەوە کە کورد دۆستی راستەقینەی نیە تەنها خۆی و چیاکانی نەبێت ساڵانێکە بە گوێی میللەتدا گوتار و لێدوانی بێ بنەما دەرباری کورد و زلهێزەکان بە گوێی میللەتدا دەخوێنن. کەس ئەوەندە نەفام نیە داوای پەراوێزکردن یاخود شەرکردنی ئەمریکا بکات، ئەوەی گرنگە کە سیاسەتی لە گەڵدا دەکەیت سەربەخۆیی و ئیرادەی خۆت لە دەست نەدەیت، هەمیشەش ئەو لێدوانەی کیسنجەر لە مێشکدا چەسپاو بێت.  بریارەکەی ترەمپ بۆ ئەمریکایە نەک بۆ کورد، بەڵکو پاش دەیان ئەزمونی تف و تاڵ لە گەڵ ئەمریکا کورد تۆزێک بە ئاگا بێتەوە. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ٢٤ی دیسەمبەر ٢٠١٨        

■  كمال محمد      هەرچی سیاسەتە داهێنانە،ئەم داهێنانەش هێندەی داهێنانی دەسەڵات تێگەیشتنی زەحمەتەو نوێنەرایەتی دیاردەیەكی كۆمەڵگا دەكات،لە كاتێكدا سیاسەت  ببێت بە هێزی خۆبەرێوەبەرێتی ئەوا ناسنامەی سیاسەتی دیموكراتیانە بەدەست ئەهێنێت ،بەڵام ببێت بە بەرێوەبەرێتی دەسەڵاتێكی خۆسەپێن ئەوا مانای لادانی سیاسەتە لەناوەرۆكی خۆی و تەنانەت وەك نكوڵیكردن لە خودی خۆی هەڵەسەنگێنرێت  ئەگەر سەرنجێك بدەینە دیاردەی سیاسەت و بەرێوەبەرایەتی كۆمەڵگای رۆژئاوای كوردستان لەم چەن ساڵەی دواییدا ،سەرەڕای بونی شەڕی داعش و هێرشی وڵاتنی داگیركەر بەتایبەت توركیا و شێوەكانی پێكدادان و رێكەوتنەكانی وڵاتان ،بەڵام هێشتا ئەم پارچەیە دەستبەرداری مافی خۆبەرێوەبردن نەبوە كە پێویستیەكی سەرەكی كۆمەڵگای سروشتییە  . لەم سۆنگەیەوە ئەم بەرخودان و پەرەسەندنە ئایدۆلۆژی و سیاسییەی كە هاتۆتە ئاراوە ماناو ڕۆڵێكی گرنگیان لەوەدایە كە راستینەی كورد وەك حەویقەتێك گوزارشتی لێ بكرێت و بە هەمان تیۆری و كرداری بەشەكانی دیكەی كوردستان تەماشا نەكرێت و بە دەنگێكی بەرزتر هاواری دەنگی حەقیقەت بگەیەنن ،لەبەرئەو هۆكارانەشە كە  لەسەروبەندی كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكاو هەرەشەكانی توركیادا چەندین بەرپرس و كەسایەتی و وەزیر لەمیانی بۆچونەكانیانەوە  سەبارەت بەناوچەكە و وەها بریارێك هەڵوێستە ئایدۆلۆژی و سیاسییەكانی خۆیان بەهێزتر كردوە و پێیان. وایە ئەم بڕیارانە  شكستە لەبەرانبەر هەژمونی وڵاتانی ئێران و روسیاو توركیا ،یاخود بێ نرخ كردن و پێنەزانینی ئەو هێزە كوردییانەیە كە قوربانییەكی زۆریان داوە لەشەری دژ بە داعشدا . ئەوەی لێرەدا جێی باس و گرنگە دەسەڵات و سیاسەتی رۆژئاوایە كە دۆگماتیزم لە خۆ ناگرێت و سەرچاوەی خۆی لە بەدەستهێنانی ناسنامەیەكی رەسەن و دۆخی بونێكی هەمیشەیی و داكۆكیكردن لەسەر ژیانێكی ئازاد وەدەگرێت ،دەشێت هەرئەمەش وایكردبێت كە هەندێك سەركردەی وڵاتان بە سەرلەنوێ ئافراندن و بونی گەلێكی هاوچەرخی نمونەیی ناوی ببەن و ببێتە هۆی ئەوەی  كە چاو بە ستراتیژ و تەكتیكەكانیان  بخشێننەوەو پێگەی كوردانی رۆژئاوا بەشێوەیەكی راست هەڵبسەنگێنرێت . بەردەوام ئەگەری هەڵەكردن و ئەو ئاڵوزی و نارونییەی كە سیاسیەكانی باشور پێڕەوی ئەكەن بەهۆی بێ ئەزمونی  بواری سیاسی و دیبلۆماسییەوە زیاتر هەرێمەكەو جوگرافیای باشوربگاتە قۆناغی تەنگەژەو گۆشەگیرییەوەو كەمترین هەڵوێستی وڵاتانی بەدوادا بێت ،بۆیە ئەتوانین بڵێین ئەمەیە جیاوازی سیستەمی سیاسی و حكومڕانی لەنێوان رۆژئاوای تازەو باشوری خۆبەرێوەبەری كۆندا !

■ رێبوار كەریم وەلی   (1) بەهۆی شكستی ئۆپۆزیسیۆن و بەشدارینەكردنی ژمارەیەكی زۆری خەڵك لە هەڵبژاردنەكانی 30ی ئەیلول، پارتی سەركەوتنێكی كەموێنەی تۆمار كرد. ژمارە تازەكان تا راددەیەكیش پارتییان مەغروور كرد، بەتایبەتیش كە دوای شكستی لە كێبڕكێی وەرگرتنی پۆستی سەرۆككۆمار، لە پێكهێنانی حكومەتی بەغداش مانۆڕە سیاسییەكانی بۆ تۆڵەكردنەوە لە یەكێتی سەركەوتوو بوون. ئێستا كە نزیكەی سێ مانگ بەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردندا تێپەڕیوە، تەنها یەك دانیشتنی پەرلەمان ئەنجامدراوە و، بە شێوەیەكی نائاسایی بە كراوەیی بەجێهێشتراوە. لە دانوستاندنەكاندا، یەكێتی هەر سێ سەرۆكایەتییەكە و بەغدا و كەركووكیشی كردووەتە یەك پاكێج (كە لەوانەدا لە هەمووان زیاتر پارێزگاری كەركووكی مەبەستە)، گۆڕانیش ئاستی داواكارییەكانی لە پارتی بردووەتە سەرەوە. ئەو پەیامەی پارتی مەبەستی بوو دوای 2ی ئۆكتۆبەر بیداتە یەكێتی، ئێستا گەیشتووە و، یەكێتی بۆی دەركەوت كە ئەگەر پارتی مەیلی بەلای بەغدادا هەبێ، هەموو رێگاكان دێنەوە هەولێر، بەتایبەتیش كە هەموو هەوڵەكانی یەكێتی بۆ دانانی پارێزگار لە كەركووك و وەرگرتنی پۆستێكی وەزاری لە بەغدا، لەسەر دەستی پارتی فەشەلیان پێ هێنراوە. بەڵام لێرە بەدواوە پارتی دەبێ لە ئاست بەرپرسیارێتی ئەم قۆناغەی ئێستایدا بێت و، یەكێتیش لەوە تێگەیشتبێت كە ناتوانێ لەپێناوی وەرگرتنی پۆستی پارێزگاری كەركووك، ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگاكە بەسەرشۆڕی بباتەوە كەركووك. بۆیە ئەگەر بەو شێوەیە یەكێتی لە مەسەلەی پارێزگاری كەركووك، بەشدارنەكردنی گۆڕان و رێككەوتنی دووقۆڵی پێداگر بێت و لەگەڵ پارتیدا نەگاتە چارەسەرێكی هاوبەش، رەنگبێ پارتی چیدی چاوەڕێی ئەو دەستی دەستییەی یەكێتی نەبێ و بەبێ یەكێتی هەنگاوی عەمەلی بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەم بهاوێت. پارتی نایەوێ یەكێتی لە دەرەوەی حكومەت بێت، بۆیە ئەگەر بزانێ دانوستاندنەكان دەگەنە بنبەست، وەكو جاری پێشوو (كابینەی هەشتەم) كە یەكێتی هاتنە ناو حكومەتی پەیوەست كرد بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی بەغدا و چەند مانگێك خۆی تاخیر كرد، رەنگە ئەمجارەش پۆستەكانی یەكێتی لە سەرۆكایەتیی پەرلەمان و حكومەت بە بەتاڵی بهێڵدرێنەوە و پارتی و گۆڕان حكومەت پێكبێنن. گۆڕان لەگەڵ پارتی دەڕوات؟ (2) لە سەرەتای دانوستاندنەكانی پێكهێنانی كابینەی هەشتەمدا، شاندی یەكێتی بە سەرۆكایەتیی بەرهەم ساڵح، پێداگرییان لەسەر بەشداریی گۆڕان لە حكومەتدا دەكرد. لەوەشیاندا چەند ئامانجێكیان هەبوو. یەكەمیان ئەوە بوو كە دوای رووداوەكانی 17ی شوبات ئارامی و سەقامگیری بۆ ناوچەكانی سلێمانی و گەرمیان بگەڕێننەوە، دووەم لەسەر بنەمای یەكەم لێكتێگەیشتنی دەباشان لە 2012 لە نێوان تاڵەبانی و نەوشیروان مستەفا بەرەیەك لە بەرامبەر پارتی دروست بكەن و سێیەمیشیان ئەوە بوو كە سەرۆكایەتیی شاندی گفتوگۆكاری یەكێتی هەوڵی بچووككردنەوەی دەسەڵاتی بنەماڵەی تاڵەبانییان دەدا و رێگربوون لە دووبارەبوونەوەی پەنجا بە پەنجا. هەندێك لەو ئامانجانە ئەنجامی پێچەوانەیان هەبوو، بەڵام ئەوەی كە ئێستا پارتی بۆ بەشداریكردنی گۆڕان لە حكومەتدا پێداگری لەسەر دەكات، هەمان ئەو ئامانجانەیە كە یەكێتی دەیویست دەستەبەریان بكات. بەشداریكردنی گۆڕان لە حكومەتدا، بۆ پارتی مەسەلەیەكی حەتمییە و پاشەكشەی لێ ناكات. ئەگەرچی پارتی پێیوایە كە گۆڕان ئاستی داواكارییەكانی بردووەتە سەر، بەڵام لەڕاستیدا دوای ئەو تەجرووبە تاڵەی كە گۆڕان و پارتی لە كابینەی هەشتەمدا هەیانبوو، بەدەنگەوە هاتنی گۆڕان بۆ بەشداری لە حكومەت، دەبێ بۆ پارتی دەرفەتێك بێت كە هەم هەڵەكانی رابردووی پێ راست بكاتەوە و، هەمیش گەورەتر لە پێدانی پۆستێك یان دوو پۆستی وەزاری بیر بكاتەوە. گۆڕان پارسەنگێكی بەهێزی ئەم حكومەتەیە و دەبێ یەكێتیش ئەوەی لەبەرچاو بێت كە پارتی ناتوانێ پەراوێزی بخات، بەڵام ئەگەر پارتی لەسەر بنەمایەكی تەندروست و عادیلانە مامەڵە لەسەر پۆستەكان بكات، هەم زەمینەی بەشدارییەكی بەهێز و هەمیش كاریگەر بۆ هەموو لایەك دەڕەخسێنێ. بۆ ئەوەش پێویستە پارتی لەسەر بنەمای خاڵبەندی بۆ پۆستی سێ سەرۆكایەتییەكە و وەزارەتەكان (بە رەچاوكردنی قاعیدەی جەماوەریی گۆڕان و ئەو گوشارەی لەسەریانە) بێتە پێشەوە، ئەوەش ئەو كاتەیە كە پارتی بەتەنیا نامێنێتەوە. باشوور، رۆژئاڤا نییە (3) ئەگەرچی هەرێمی كوردستان لە دوای ریفراندۆمی سەربەخۆیی 25ی ئەیلول تووشی پەلامار، ئابڵوقە و گۆشەگیریی دیپلۆماسی بوو، بەڵام قارەمانێتیی پێشمەرگە و دیپلۆماسیەتی نێچیرڤان بارزانی هەموو تەوقەكانیان شكاند. دوای ساڵێك و لە پاش هەموو پیلانگێڕییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان، ئەمڕۆ كوردستان بە حیكمەتی سەرۆك بارزانی بەڵگەنامەی سەربەخۆیی بۆ داهاتوو لە باخەڵدایە و، ئەندازیاری بنیاتنانەوەی كوردستانیش هەموو دەرگا داخراوەكانی دوای 16ی ئۆكتۆبەری كردوونەتەوە. بەراوردكردنی ئەوەی لە رۆژئاوا روودەدات، لەگەڵ ئەزموونی كوردستانی باشوور زۆر نامەنتیقی و گێلانەیە، چونكە هەرێمی كوردستان هەرێمێكی دەستوورییە بە دانپێدانانی نێودەوڵەتی (پێش ئەوەش بە بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایش ناوچەی پارێزراو بووە)، ئەوەش بەرهەمی پێڕەوكردنی لانیكەمی بنەماكانی مافی مرۆڤ، كاری سیاسی و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بووە لەلایەن دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستانەوە. ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان زۆر زیرەكانە مامەڵە لەگەڵ باڵانسی هێزدا دەكات، لە یەك كاتدا لەگەڵ رووسیا، ئەمریكا، ئێران، سعودیە و توركیادا پەیوەندی و بەرژەوەندیی هاوبەشی دروست كردووە. كێشەی كانتۆنچییەكان لە رۆژئاوا ئەوە نییە كە ئەمریكا بەجێیاندەهێڵێ، بگرە كێشەیان ئەوەیە كە خەڵكی رۆژئاوا بڕوایان پێیان نییە. ئەوان بە سیاسەتی ملهوڕی و تاكڕەوانەی خۆیان، هەم دەرفەتی ئاشتییان لە توركیا خنكاند و هەمیش رێگەیان نەدا چارەنووسی رۆژئاوا یەكلا ببێتەوە. ئەوەی روودەدات بەرهەمی سیاسەتی فاشیلی پەكەكەیە كە سیاسەتێكە لەسەر خەون و خەیاڵ هەڵچنراوە و هیچ پەیوەندییەكی بە واقیعەوە نییە.  

■ توانا ئەمین     حەوت ساڵە حەوت سەعات سەیری تەلەفزیۆنم نەکردووە، دوو ساڵی سەرەتا لە ماڵێکدا بووم ئەو ئامێرەی تێدا نەبوو -لێرە کە خانوو بەکرێ دەگریت بە کەرەسەتەکانی ناوماڵەوەیە- ... جارجار حەز دەکەم بپرسم؛ ئەوە زیانە گەورەیە چییە کە من لە تەماشانەکردنی تەلەفزیۆندا کردوومە و ئەوانی تر نەیان کردووە؟ ئەو گەوهەرە چییە لە سەیرنەکردنی ئەم سنوقەوە من لەکیسم چووە و خەڵکی تر پێی شادوشکور بووە..؟ یەکێک لە بەناوبانگترین دروشمەکانی شۆڕشی ٦٨ی خوێندکارانی فەرەنسا بریتی بوو لەوەی (تەلەفزیۆنەکانتان بکوژێننەوە و چاوەکانتان بکەنەوە!) تەلەفزیۆن دەتوانێ بتکات بە شتێک کە ئێستا ئەو شتە نیت... من ئیسلامیی نیم، بەڵام لە مەرگەساتی سوتانی ژن و سێ منداڵەکەی چەمچەماڵدا؛ ئەگەرچی مرۆڤ پێچەڵپیچە و هەزاران لۆچی هەیە، ئەگەرچی هەر تاوانێک سەدان مۆتیڤی هەیە... لێ ناتوانم ڕۆڵی میدیا، بەتایبەت تیڤی، بەتایبەتتر درامای تورکی، نادیدە بگرم... میدیایەکی ئاراستەکراو ئیش دەکات، تۆ بکات بەوەی کە خۆی دەیەوێ... بیرۆکەت بداتێ، ژیانی دەرەوەی هاوسەرێتی لەناو هاوسەرێتیدا تاقیبکەیتەوە... سیناریۆکە ئەوەندە بەچێژ دادەڕێژێ، کە تۆ بەدزییەوە لە سوچە تاریکەکانی مێشکی خۆتدا حەز بکەیت تۆیش تاقیبکەیتەوە! بەگشتی مرۆڤ لەبەرامبەر تەلەفزیۆن و سەتەلایتدا ون دەبێت، بونیام کاتێ خۆی دەدات بەدەست هەزاران کەناڵەوە، وەک ئەوە وایە خۆی دابێت بەدەست گێژووڵەکەیەوە کە لە بازنەیەکی بۆشدا هەر بیخولێنێتەوە و بیخولێنێتەوە و بیخولێنێتەوە و نەگات بە هیچ.... ئادەمیزاد بوونەوەرێکە توانای هەڵبژاردنی هەیە و ئەمەش گرنگترین خەسڵەتێتی، بەڵام هەر ئەم بوونەوەرە لەبەردەم هەڵبژاردەی زۆردا؛ ون دەبێ! سەیر نییە کە هەموو ئاینەکان دێن؛ خۆیان وەک سیڕاتلموستەقیمەکە دەناسێنن. چونکە ئەوەی ئاینی داڕشتووە دەزانێ؛ هیچ شتێ وەک ڕێگای زۆر سەرم لەم مەخلوقە ناشێوێنێت... هانز جۆرج گادامێر فەیلەسوفێکی ئەڵمانی بوو، تەمەنێکی درێژ ژیا و گەیشتە ٩٩ ساڵ، ڕەنگە بۆت سەیربێت ئەگەر بزانیت؛ لە ژیانیدا سەیری تەلەفزێۆنی نەکرد!  تۆیش کەمێک تەماشاکردنی تەلەفزێۆن کەم بکەرەوە، هەرچییەکت لەدەستدا من بۆت دەبژێرم..!  

■ هادی حەمەرەشید    لەگەڵ کەسێکی دیاریکراوم نیە و لەگەڵ زۆر کەسیشمە، لەبنەڕەتدا کێ خۆی لەم چوارچێوەیەدا ئەبینێتەوە ئەوا بەڵێ مەبەستم ئەوە و چۆنیش نیگەران ئەبێت لێم، بێ منەت بێت. بەشێکی زۆر لە(مامۆستای زانکۆ) خراپترین دەرکەوتەی سەردەمی گەندەڵیی و ماستاو و تەمەلوقن، پڕ لە مرۆڤی هەزار ڕوو، کۆمەڵێك دەعبایان تێدایە کە ئامادەن هەر ڕۆژە و لەسەر پەتێك یاریی بکەن، خۆزگە کورد لە بری ئەو کۆمەڵە زانکۆیەی دوای ڕاپەڕین، ئەوەندە مەزرەعەمان بکردایەتەوە، تا بەگوێرەی عارەق ڕشتن خزمەتیان بکردایە، نەك بەم جۆرەی ئێستا بچووکترین بەخشینیان بریتییە لە ماستاو ساردکردنەوە بۆ سەرووی خۆیان و لەبەرامبەریدا وەزیفەی موزەیەف و خۆشگوزەرانیی و ئیفاد و پۆشاکی مارکە بپۆشن! چ سەرگەردانییەکیان بەرهەمهێناوە ئەم جۆرە بەشەرانە، بڕوانە لەو گوتارە پڕ لە شەرمەیان کە لە سایەی ئەم (مارەیی)یەی وەریئەگرن چۆن کردوونی بە جڕوجانەوەر؟! بە جەڵەب سەدانیان ئینتیمایان بۆ تاکە شەخسێکی بێ بڕوانامە هەیە، بۆ وەرگرتنی "سەرۆك بەشیی، بڕیاردەری بەش و کۆلیژ، ڕاگر و جێگری سەرۆك و سەرۆکی زانکۆ و ئیفاد و ئیمتیازاتی ئۆتۆمبێل ...تاد" ئامادەی هەموو جۆرە کاسەلێسییەکن! کاکە پێش ئەم جیلە پیسخۆرە کورد کەی ئێجگار ئەوەندەش وێران بووین، هێشتا کۆمەڵێك بەها و سنوور مابوو لەنێوانماندا، ئەم باندە ئەوەندە سووك بوون هەموو شتێکیان کرد بۆ سەرکەوتن بە پەیژەیی ڕیسوایی ناونیشانەکانی خۆیاندا، لەبەرامبەردا ئامادەیی بەخشینی دکتۆرا و عینوانی فەخریی بوون بە کام بەرپرسەی گەندەڵ و پاشەڵپیس بوون! ئەوانەی لای پارتی و یەکێتی بوون، هەموو شتێکیان بەدڵی خۆیان دووری و کابینە یەك لەدوای یەکەکانیان ڕووتاندەوە لەپێناو پۆست و پلەکانی خۆیاندا، ئەوانەشی کە خۆیان بە حیزبەکانی دەرەوەی پارتی و یەکێتیدا هەڵواسی بوو، لەوان کەیلترن، چاوچنۆك و ماستاوچی و موتەمەلیقی بەردەم بەرپرس و مناڵەکانیان و بازرگانە سیاسییەکانن! یەکێك لەو بەناو مامۆستایانە، لەم کابینەی هەشتەمەدا کە خەریکە ئەبێت بە رابردوو، یەك هۆقە لاپەڕەی ئەی فۆڕی نووسیبوو، هێنابووی بۆ "بزووتنەوەی گۆڕان" بەحسابی خۆی ئەیووت(پڕۆژە)م پێیە! ئێ وەرە کاتی زێڕینی خۆت بگرە و گوێی لێبگرە، ئەیووت: بزووتنەوەی گۆڕان بۆچی لەگەڵ یەکێتیدا ئەوەندە جەڕوبەحس لەسەر قائیمقام و بەڕێوەری ناحیە و پۆستە جێبەجێکردنەکان ئەکات، بۆچی نایەت شەڕ لەسەر پۆستی ڕاگر و سەرۆك بەش و کۆی پۆستەکانی زانکۆ بکات؟!! ئەی هاوار، ئەگەر ئەمە دیدی بەناو (ڕیفۆڕمخواز)ەکانیان بێت، ئەبێت خەڵکیتر چۆن بێت؟! هێزێك دامەزرێنەرەکەی شێلگیرانە هەوڵی فەرهادیی دابێت بۆ دوورخستنەوەی دەستی حیزب لە زانکۆ، کەچی ئێستا تۆپی(چاکسازیی و گۆڕانکاریی) لەقاچی ئەم فیگەرانەدا بێت!! ئەمەم بۆ برادەرێك باس ئەکرد، بزەیەك گرتی و وتی: بیلموناسەبە یەکێك لەو (مامۆستای زانکۆ)یانە (پڕۆژە)یەکی هێناوە ئەڵێت: با گۆڕان لە ئێستاوە وریا بێت، نەیکات بەخولی پێشوو، بنووسێت بە وەزارەتی دارایی و پێشمەرگە و ئەو جۆرە وەزارەتانەوە، با داوای وەزارەتی "خوێندنی باڵا" بکات، کۆمەڵێك بەڕێوەبەرایەتی (گرنگ)ی تێدایە!! نوکتەیەك هەیە گوایە ماڵێك لە گوند بزنێکی لاسار و شاخشکاویان بەلەسە ئەبێت، یەکێك لە کوڕەکانی هەوڵی کۆنترۆڵکردنی ئەدات،کەچی خۆی لە یەکەم هەنگاویدا پێی ئەکەوێتە ناو چێشتەکەوە، بەخێرایی لاقەکەیتری ئەهاوێت، بەر چراکە ئەکەوێت و دنیا بەتەواوی تاریك دادێت، بەدوای یەکدا کۆمەڵێك هەڵەی خراپتر ئەکات. بۆیە باوکەکە هاوار ئەکات: فڵان بگرن، بزنەکە کێشە نیە! ئەم گروپە مشەخۆر و دەستوپێ سپی و ماستاوچییانە ڕاگرن، باری شانی ئەم کۆمەڵگایە زۆر لە ئێستا سوكتر ئەبێت! مامۆستا چاكەخوازە راستەقینەکانیان (کە لایەقن بە ناوی بەرزی زانکۆ) لێمتێئەگەن و دڵنیام چەندەش نیگەرانن لەو دۆخە.  

■ لەنجە عەبدوڵڵا     لە وڵاتانی دەرەوە كاتێك رووداوێكی تراژیدی كوشتنی ژنێك یان منداڵێك بڵاودەبێتەوە سەرتاپای مانشێتی رۆژنامە و سایتەكان داگیردەكات و رای گشتی دێتەدەنگ و دەبێتە بابەتی كاركردنی ساڵێكی حكومەت و رێكخراوەكان بۆ رێگرتن لە دووبارەبوونەوەی حاڵەتێكی هاوشێوە و رەنگە زۆر جار ببێتە ھۆكاری دەركردنی یاسایەك، یان گۆڕینی بەرپرس و دەستلەكاركێشانەوەی هەندێكی تر. ھەفتەی رابردوو ژنێك لە چەمچەماڵ لەگەڵ سێ منداڵ بە زیندوویی سوتێندران و دواتر ھەرسێ منداڵەكە گیانیان لەدەستدا، بكوژیش وەك زۆربەی حاڵەتەكانیتر باوكیان بوو ئەم بابەتە لەبەر جیاوازی جۆری كوشتنەكە و زۆری ژمارەی قوربانییەكان بوو بە جێگای بایەخی میدیای لایەنگری حیزب و دەوڵەتمەدارانی وڵات، میدیا بەشێوەیەكی عاتفیانە كەوتە وروژاندنی بابەتەكە وەك ئەوەی ئەمەیان یەكەم كەیسی ساڵ بووبێت، وەك ئەوەی ھەرگیز ئەم جەننەتەی ئێمە ژنی كوژراوی نەبووبێت لە كاتێكدا پارچەیەك نەماوە لە خاكی ئەم نیشتیمانە جەستەیەكی سووتاو یان كوژراوی لەخۆ نەگرتبێت، ئەوەی زۆر سەرنجڕاكێش بوو كاردانەوەی سەرۆكی حكومەت بوو بۆ ئەم كەیسە و وەك خۆی دەڵێت «ناخی ھەژاند» لە كاتێكدا ئەم كۆمەڵگایە سەرمەشقی كوشتنی ژن و توندوتیژییە تا ئەو رادەیەی كەیسەكان ژمارەی ئاساییان بەزاندووە كەچی حكومەت تەنیا بەم رووداوە ناخی ھەژاو ویژدانی كەوتە كار تەنانەت وەڵامی سەرۆكی حكومەت بۆ رووداوەكە بوو بە بابەتی ستایش و دەسخۆشی و كەناڵێك لە ئێوارەوە بە باڵای حكومەتدا ھەڵدەدات وەك ئەوەی شیری چۆلەكەیان بۆ ژنەی جەرگ سووتاو ھێنابێت و ببێتە شیفای. ئەوەی جێگای سەرسووڕمانە حكومەت لە كۆتایی وادەی كابینە ویژدانی جوڵا لەكاتێكدا دەیان ساڵە بەناوی باشكردنی رەوشی ژن دەیان ستراتیژیان راگەیاند و ھەمووی تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزەكان بوو و ھەنگاوێك ژیانی ژنی بەرەو پێش نەبرد، یاساتان دەركرد و ژن كوژەكانتان سمێڵ بادەدەن و بە سوڵحی عەشایەری دەرباز دەبن، دادگاكان پڕن لە كەیسی كەڵەكەبووی ئەو ژنانە سكاڵایان ھەیە كەچی بەھۆی نەبوونی پارە بۆ گرتنی پارێزەرێك ناچار دەبن واز لە داواكانیان بھێنن، شەڵتەرەكانتان جمەی دێت لە كەیسی جۆراوجۆر ھاوكات زیندانێكی ئەبەدیە بۆ ئەو ژنانەی سنووری عورفەكانی كۆمەڵگا دەبەزێنن كە من دەمێكە وتوومە شەڵتەر تەنیا مردنی ژنەكان دوادەخات. چەندین ساڵە كەیسی ژن موجامەلەی سیاسی پێوەدەكرێت تەنانەت، بووەتە قوربانی لە ھەر قۆناغێكی دەستاودەسكردنی كابینەكانی حكومەت و بایكۆتكردنی دامەزراوەیەكی ژنان لە كابینەكەیتر بۆ نیشاندانی لاوازی ئەم دەستكەوتەی پێشوو لەسەر حسابی خوێنی ژن. چەندین ساڵە نیوەی زیاتری ژنانی ئەم كۆمەڵگایە لە ژێر ھەڕەشەی رووبەڕووبوونەوەی توندوتیژیدان تا دەگاتە كوشتن و سووتاندن و برینی جەستەیان، ئاسایشی ژن لە ژێر مەترسی گەورەدایە. تكایە چیتر موزایەدەی سیاسی بەم پرسەوە مەكەن، ئێوە ھیچ رێز و شكۆیەكتان بۆ خودی پرسەكە و داكۆكیكارانی ئەو پرسە نەھێشتەوە،  هەندێك لە راوێژكارەكانتان سوكایەتی نەما بە چالاكوانانی نەكەن، ئەوەی دالێك لە پێش ناوەكەی هەبوو، كردتان بە كاوێژكاری مووچەخۆری بێ‌ كار لەسەر حسابی ژنی داماوی ئەم نیشتیمانە، دواتر كەسانی وەك ئێمە باجی گەندەڵی و شكستەكانماندا، میدیا نەما ئەم پرسە سووك نەكات ئەوەی لەدەستتان ھات درێغیتان نەكرد، بۆیە ئەگەر ویژدانتان بەم كەیسە ھەژا ئەو سەدان  كەیسی ناخ ھەژێنم لایە كەھی ئەوەن، بەرپرسیارێتی بخەنە سەرشانی خۆتان و هیچ نەبێت لەبەر ئەوەی ئەم جارە ناختان هەژا، دانا بەشكستی خۆتاندا بنێن.

  ■ هونەر تۆفیق    جگە لەهۆکاری قەیرانی دارایی چوارساڵی ڕابردوو ٫ لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا ئابووری سلێمانی بە شێوەیەکی مەترسیدار توشی چەقبەستن و رکودبووە ۰ بازاری ئاڵوگۆری دراو و حەواڵەکردن لە مانگانە دەیان ملیۆن دۆلارەوە دابەزیوە بۆ مانگانە کەمتر لە ملیۆنێک دۆلار ٫ ئەمەش بۆتە هۆکاری راوەستانی بازاڕ و ئیفلیج بوون ۰ راوەستانی بازار دەکاتە بەرزبوونەوەی رێژەی بێکاری و نەمانی توانای کڕین ۰ مەترسی هەرەسهێنانی ئابووری لێدەکەوێتەوە ۰ نمونەی هەرەسی ئابووری شار لە مێژووی کوردستاندا لەو شارانەوە دەبینرێت کە بەهۆی راوەستانی بازارەوە بەتەواوی شار لەبەین دەبات و ژیان تیادا پەکدەکەوێت وەکو شارەکانی کفری ٫ هەڵەبجە ٫ چوارتا ۰۰ هتد کە بازار تیایدا گەشەوەشونما ناکات و شاریش لەهەموو کایە ئابووری و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیەکانەوە دەکوژێتەوە۰ سلێمانی لە چەند ساڵی ڕابردوودا بوژانەوەیەکی ئابووری بەرچاوی بەخۆوە دیوە کە لەهەندێک کایەدا بۆتە پێشەنگی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق ۰ بەڵام بەهۆی سزا سیاسی و ئابووریەکانی چوارساڵی رابردووەوە بەرێژەی لەسەدا ٦۰ ئەو ئابووریە سەرەتاییە پاشەکشەی کردووە ۰ لەچەند مانگی رابردوەوە بە یەکجاری توشی رکودبووە ۰ بەپێ ی ئەو دەنگۆیانەی لە وەبەرهێن و خاوەن سەرمایەکانی بازارەوە دزەیان کردووە ئەوان پارەکانیان لە بازاردا کشاندۆتەوە یان بەخۆشیان لەشاردا چونەتە دەرەوە بەهۆی ئەو فشارە حکومی و ناحکومیانەی باج و خەراجی خراوەتە سەریان ۰ بەمەش پەکی بازاریان خستووە ۰ ئەگەر ئەم دۆخەی سلێمانی ئاوا بەردەوام بێت مەتسی هەرەسی ئابووری شاری لێدەکرێت ٫ هیمەتێکی نیشتمانی و سیاسی بۆ نەکرێت سلێمانی دەبێتە شارێکی مردوو و کۆتایی پێدێت ۰

 ■   دانا حەمەعەزیز     ١- هەڵگڕانەوەی ئەیلول خاوەنی ١٢٠ هەزار چەکدار و هەزاران چەکی قورس بوو لەگەڵ ١٤٨ ملیۆن دینار کە ئەوکاتە بەرامبەر ٥٠٠ ملیۆن دۆلار بوو(محمود عوسمان وا ئەڵێ). بەڵام کاتێك ئەم هەڵگەڕانەویە ئاشبەتاڵی پێ ئەکرێ و پارەکەشی ئەبرێ، چەند بێ مەعنایە دوای ئەم کارەساتە، لەودیو سنورەکانەوە شتێك دروست کەیت بەناوی قیادەی مۆقەتە و، ناوی شۆڕشی لێبنێیت و یەکەم کاریشت لەناوبردنی سەرکردە و پێشمەرگەکانی شۆڕشە نوێکە بێ! بەڵام زۆر مانادارە کاتێك بێیتە سەرحازریی و بە پشتیوانی داگیرکەران بەری ڕەنج و قوربانی شۆڕش و ڕاپەڕین بۆخۆت بەریت و ئەم هەموو موسیبەت و ماڵوێرانیە بەسەر کوردا بێنیت. ٢- ئەو شتەی ناویان لێناوە پێشمەرگەی ڕۆژ، هەمان خەسڵەت وهەمان ئامانجی قیادەی مۆقەتەی هەیە و، لەم دیو سنورەکانەوە بۆ مەبەستی تێکدانی شۆڕش و تەجروبەی کوردوستانی سوریا دروستکراون، ئەمانە بەئاشکرا مورتەزەقەی تورکیان و بە پارەی دزراوی نەوتی کوردوستانی عێراق دابەستراون، ئەمانە بەشێکیان لە عەفرینن، ئەوانەی تریشیان لەم دیو سنورەکانەوە وەك داڵ ئەسوڕێنەوە، لە چاوڕوانیی کەوتنی پەیەدە و تەجروبەی کوردوستانی سوریادان، چاوەڕوانن لەگەڵ جەندرمەی تورك ئەم ناوچەیەش بەدەردی عەفرین بەرن وەك ئەو شوێنانەی سوریای لێبکەن کە بەدەست تورکیاوەن. بەڵام بەڕاستی ئەو ئیرادەیەی لە کوردوستانی سوریا هەیە، لە خراپترین حاڵەتدا ڕێگە نادا قیادەی مۆقەتە لەم بەشەی کوردوستاندا بێتە سەر حازریی.

■  مەریوان وریا قانع      خوێنەرانی ئازیز، لەم ھەفتەیەوە ھەوڵئەدەم بەپێی کات و دەرفەت و توانا ھەرجارە و باسی یەکێک لە گوتراوە مێژووییە زۆر بەناوبانگەکانی ناو مێژووی فیکر و بیرکردنەوەی ھاوچەرخ بکەم- بەشی یەکەمی ئەم کارەش بە لێکدانەوەی ئەم گوتراوە بەناوبانگەی کارل مارکس دەستپێدەکەم: ”مرۆڤەکان خۆیان مێژووی خۆیان دروستدەکەن، بەڵام بەو شێوەیە نا کە دڵخوازی خۆیانە، ئەوان مێژوو لە چوارچێوەی ھەلومەرجێکدا دروستناکەن کە بە حەزی خۆیان ھەڵیانبژاردوە، بەڵکو لە چوارچێوەیەکدا کە پێشوەخت ھەبووە و لە ڕابردووەوە بۆیان ماوەتەوە. ھەلومەرجێک تیایدا کەلەپوریی نەوە مردوەکانی ڕابردوو وەک کابوس خۆی داوە بەسەر ھۆشیاریی خەڵکە زیندوەکانی ئێستادا“  کارل مارکس. کتێبی: ١٨ برۆمیری لویس بۆناپارت ئەم چەند دێڕە کە مارکس لە ساڵی ١٨٥٢ دەینووسێت دەربڕی دونیابینییە مێژووییەکەی مارکسە. ئەم چەند دێڕە کۆمەڵێک ڕاستیی سەرەکیمان سەبارەت بە پەیوەنیی نێوان مرۆڤ و مێژوو پێدەڵێت کە بەبۆچوونی من گرنگرتینیان ئەمانەن: یەکەم: شتێک بەناوی بوونی یاسای پۆڵایین و ناوەکیی مێژووەوە بوونی نییە کە لە ناوەوە حوکمی مێژوو بکات و بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی بیجوڵێنێت. ئەمەش مانای ئەوەیە شتێک بەناوی حەتمیەتەوە بوونی نییە لە دواوە یان لە ناوەوە پاڵ بە مێژووەوە بنێت بەرەو شوێنێکی دیارکراو ئاراستەی بکات. بەپێچەوانەوە مێژوو بەرھەمی کار و چالاکیی و کۆششی مرۆڤەکانە بەیەکەوە. ئەوەی گرنگە لێرەدا سەرنجی بدەین ئەوەیە کە مارکس باسی مرۆڤ ناکات، بەڵکو باسی مرۆڤەکان دەکات، مرۆڤ وەک تاک نا، بەڵکو مرۆڤ وەک کۆ. ئەوەی مێژوو دروستدەکات کار و کۆشش و چالاکیی پێکەوەیی مرۆڤەکانەوە بەیەکەوە. دووھەم: خەڵک مێژوو لەناو بۆشاییدا دروستناکات و کردەی بەرھەمھێنانی مێژوو کردەیەکی خۆویست نییە مرۆڤ کەی بیەوێت و چۆنی بوێت بەوجۆرە دروستیبکات، بەپێچەوانەوە ئەوانەی مێژوو دروستدەکەن ھەمیشە لەناو ھەلومەرج و ژینگە و کەلەپور و کۆمەڵێک پێدراودی تایبەتدا دروستیدەکەن، کە ھەموویان لە پێشخۆیانەوە ھاتوون و لە ڕابوردووەوە بۆیان ماوەتەوە. ھەموو ھێزێکی کۆمەڵایەتیی کە دەیەوێت دونیا بگۆڕێت، لەناو ئەو پێدراوە پێشنانیەدا دەجوڵێت و بەگژ ئەو پێدراوانەدا دەچێتەوە. ئەوەی لە ڕابردوەوە ماوەتەوە وەک ڕێگرێک کاردەکات کە ھێزە گۆڕانکەرەکان ناچارن لەگەڵیدا دەرگیربن .ئەمەش مانای گرێنەدانی کردەی گۆڕانکاریی تەنھا بە ئیرادەی گۆڕانکاریی خۆیەوە، بەڵکو بەستنەوەشی بە پێدراوەکانی ناو ئەو ژینگەیەشەوە کە خواست و ھێزی گۆڕانکاری تیادا دروستدەبێت. سێھەم: ھەرگیز مەسەلەی گۆڕانیی مێژوویی تەنھا ئەوە نییە کە ”چی مومکینە“، بەڵکو ئەوەشە چی ”دەشێت مومکین بێت“، مادامەکی مرۆڤ بە خۆی ھۆشیاریی و خواست و ئیرادەیەوە ئامادەیە، بۆیە دەشێت شتگەلێک ئەنجامبدات کە پێشتر وەک ”مومکین“ نەبینرابن و ئامادەنەبووبن. چوارھەم: ئەو خاڵەی سەرەوە مانای ئەوەیە ھێزی گۆڕانکەر ناچارە بە گژ ئەو ژینگە و نەخشە و زمان و خەون و گوتارە باڵادەستانەدا بچێتەوە کە پێشخۆی دروستکراون و ئەم لەناویاندا ئامادەیە. ئەم کردەی بەگژاچوونەوە سەرەتای دروستکردنی ژینگە و دۆخێکی مێژووی نوێ و جۆرێکی تازەش لە خود و خودبوون دەبێت. مرۆڤ تەنھا لەناو مێژوودا کارناکات، بەڵکو خودی خۆشی دروستدەکات و دادەھێنێت. پێنجەم: ئەو چوار خاڵەی سەرەوە مانای ئەوەیە کە ھەم دروستکردنی مێژوو، ھەم ئەو ژینگانەی تیایدا مێژوو دروستدەکرێت، ھەم ئەو بکەرانەی کە مێژوو دروستدەکەن، ھەموویان لەناو کردەیەکی مێژوویی و کۆمەڵایەتیی و ئینسانیی زۆر کۆنکریتدا نیشتەجێن. ئەوانەی کۆدەبنەوە بۆئەوەی دەسکاریی مێژووی خۆیان بکەن، کەسانێکی مێژووی دیاریکراو و کۆنکریتن، ئەو ژینگەیەشی کە دەیانەوێت بیگۆڕن ژینگەیەکی تەواو کۆنکریتە و ئەو ڕێگرانەشی لەبەردەمیاندا ئامادەن، ڕێگری کۆنکریتن. شەشەم: لێرەوە کردەی گۆڕانکاریی کردەیەکی ئەبستراکتی ناو ئیرادەیەکی ئینسانیی ئەبستراکت و ناو واقعێکی ئەبتراکت نییە، ھەروەھا شتێک نییە پابەست بە ”جەوھەر“ی گریمانکراوی ئەم یان ئەم کەس و گروپ و میلەت و ناوچەیەکەوە گرێدرابێت، بەڵکو ھەمیشە کردەیەکی مێژوویی کۆنکریتە لەناو ژینگەیەکی کۆنکریتدا کە کۆمەڵێک بکەری کۆنکریت پێیھەڵدەستن. حەوتەم: ئەم دیدەی مارکس دیدێکە تا دواھەمین خاڵ دژ بە مەسەلەی ”ھیچ نەکردن“ و ”نائومێدبوون“ و ”شکستگەرایی“ە، دژ بە ”بەدەزگاییکردن“ی ھیچ نەکردن، ”بەگوتارکردن“ی پاسیڤبوون و ”بەئەبەدیکردن“ی چاوەڕوانییە. کافێ بیۆگرافن دانیمارک. شاری ئۆدێنسە ٢٣-١٢-٢٠١٨