سەڵاح رەشید  مامۆستا جەعفەر، لە یەكەم رۆژی سەری ساڵی ٢٠١٩دا، وتارێكی دەربارەی كتێبی (دیداری تەمەن) لە سایتی (رووداو)دا بڵاوكردۆتەوە.. ئەم بۆچونانەی مامۆستا دوای ٢٠ مانگ دێت بەسەر دەرچونی چاپی یەكەمی كتێبەكە، ئەوەی سەرەتا جێی پرسیارە، بۆچی مامۆستا ئەم هەمو كاتە چاوەرێی كرد؟ بۆچی وەك هاورێكانی تری دوای دەرچونی كتێبەكە تێبینیەكانی نەنوسی؟ هەرچەندە بۆچونەكانی مامۆستا هیچی تازە نین و پێشتر چەند كەس و لایەن، بە هەمان ناوەرۆك و تێبینی، دوای بڵاوكردنەوەی كتێبەكە هەمان سەرنجیان دەربڕیوە، و بەندەش دەربارەی هەڵەی نوسین، راستكردنەوەی مێژو، تەنانەت ناوی كەسایەتی یان شوێن، لە چاپەكانی دوایدا زۆر سودم لێوەرگرتون و هەڵەكانم راستم كردونەتەوە، یاخود خۆم داوای لێبوردنم لە هەندێ لایەن كردوەو رونكردنەوەم نوسیوە، وەك دەربارەی حیزبی سوسیالیست و سەركردەكانی (چاپی سێهەم، بەشی دوهەم . ل. ١٤٣). ئیتر نازانم مەبەستی ئەم نوسینەی ئەو لەم كاتەدا چیە؟. مامۆستا ماوەیەكە لە سایتی (رووداو) نوسینی درێژ بڵاودەكاتەوە لەسەر یەكێتی و مێژوی شۆرشی نوێ و كەسایەتیەكانی و ناو و روداوەكان، بۆ ئەو مەبەستەش چەند كەسێك دێنێت و وەك سەرچاوەش بەكاریان دێنێت، تا بەو مەبەستە بگات كە خۆی دەیەوێت!. لەم نوسینەشدا باسی دانیشتنێكی ماڵی خولێخۆشبو عەبدولرەزاق فەیلی دەكات و شتەكان بە (گوتم) و (گوتی) دەگێرێتەوە، وەك ئەوی تۆماری كردبێت..ناچمە سەر ناوەرۆكی چی وتوە، بەس هەر ئەوەند دەڵێم، من كتێبم نەداوە بە مام جەلال تا بۆم (فڕێدا)، چونكە ئەوكاتە نەكراوەتە كتێب تا فرێبدریت، دیارە ئەوە رەوشتی مامیش نەبوە، پێشتریش شتی واشی لەگەڵ من نەكردوە، ئیتر نازانم لەگەڵ مامۆستا! راستیەكەی ئەوەیە كۆپیەكانم داوەتێ و بۆی نەگێراومەتەوە. دەربارەی چۆنێتی بڵاوكردنەوەی: ئەم چەند دێرە دەربارەی چۆنێتی بڵاوكردنەوەی، وەك خۆی بڵاودەكەمەوە كە پێش ساڵێك لە چەند رۆژنامە و سایتێك بڵاوبۆتەوە. " ئەم دیدارە لە ماوەیەكی درێژ، كە نزیك لە ١٥ ساڵی خایاندوە، تۆماركراوەو ئەنجامدراوە، لەو ماوەیشدا روداوی گەورەو گرنگ لە جیهان، ناوچەكە، عێراق، كوردستان و ناو ریزەكانی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان رویانداوە، لەبەر ئەوە زۆر ئاساییە كە مام جەلال كاتێ بیرەوەرییەكانی خۆی دەگێڕێتەوە، ئەوە گوزارشت لە كات و شوێنی دیاریكراوی خۆی دەكات، كە پرسیارەكەی تێدا كراوەو زیاتر ئەو روداوە مێژوییە بەوشێوەیە دەگێرێتەوە وەك ئەوەی كە ئەو لەوساتەدا چۆن بینیوێتی، نەك وەك ئەوەی ئێستا هەیە، لەبەرئەوە، هەمو لێكدانەوەو هەڵسەنگاندن و شیتەڵكردنەوەی ئەم دیدارە، پێویستە لە ڕوانگای ئەو ڕۆژەوە لێكبدرێتەوە. لە سەرەتدا رەخنە لە هەندێ كەس یان لایەن دەگریت، بەڵام لە ٢٠٠٣ پرسیاری ترم لێكردوە، مام جەلال مەدحی ئەوانەی كردوە كە رەخنەی لێگرتون. چونكە زروفە سیاسیەكە گۆڕاوە، بۆ نمونە مام جەلال باسی ئاڵای شۆرشی كردوە، وەك سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتێمانی باس و رەخنە لەو برادەرانەی ئاڵای شورش دەگرێت كە لەناو یەكێتی نیشتیماندا چونەتە دەرەوە. بەڵام دوای ئەوەی كە گەراونەتەوە ریزی یەكێتی و هەندێكیان رۆڵی ئیجابیان بینیوە، مام جەلال باسی رۆڵی باشی هەندێ لەو ئەو برادەرانە دەكات لە ٣١ ئابدا". ئەو پرسیارەی كە مامۆستاو هەندێ هاورێی زۆرجار باسیان كردوە، ئایە پێش چاپكردن (دیداری تەمەن) پرسم بە كەس كردوە؟ بە ماوەیەكی زۆر پێش چاپكردنی، كۆپیم (دیداری تەمەن)م داوە بە (نەوشیراون مستەفا، د. بەرهەم صالح، فەرید ئەسەسەرد، ستران عەبدوڵاو چەند برادەرێكی تر لە ناوە و دەرەوەی یەكێتی). هەر هەمویان تێبینی زۆر باشیان داومەتێ و كۆمەڵیك زانیاریان بۆ راست كردومەتەوەو تەنها گلەیی ئەوەیان كردوە كە پێویستە زو بڵاو بكرێتەوە، نەك بڵاونەكرێتەوە. دەربارەی ئەوەی ئایە مام جەلال رازی بوە لە بڵاوكردنەوەی یان نەبو؟  پێشەكییەكەدا نوسیومە "كە بەداخەوە مام جەلال نەخۆشەو پێشتریش دەرفەتی ئەوە نەڕەخساوە دیدارەكە ببینێ و سەرنجی نوێی لەسەر بڵێ، یان تەنانەت روخسەتی بڵاوكردنەوەشی لێوەربگرم، بەڵام خۆم باوەڕم بەوە هەیە، كە مێژوی هاوچەرخی كوردو نەوەی نوێ، پێویستی بەم شایەتیەی و زانیاریانەی لای مام جەلال هەیە، هەر لەبەر ئەوەش بڵاوكردنەوەیم بە گرنگ زانی." ئەوەی مام جەلال (تەحەفوز)ی لەسە هەبو، تەنها باسكردنی پارتی و مێژوی ململانێكان و باسی مەلا مستەفا بو، لە دیدارێكدا لەگەڵ بەندە لە نەخۆشخانەی بەرلین، مام جەلال، ئەوەی دوپات دەكردەوە، كە ئەو جارێكی تر نایەوێت لەگەڵ پارتی و خانەوادەی بارزانی بكەوێتە ململانێ، ناكۆكیەكانیش ئەو بەو گەورەییە نایان بینێت!  مادەم مام جەلال بۆچونی لەسەر روداوەكان وابێت، نابێت بە ئاشكرا رێگا بدات كە چاوپێكەوتنەكانی لە حزوری خۆیدا بڵاوبكرێتەوە، چونكە ئەوە بارودۆخێك دێنێتە پێشەوە كە مام نەیویستوە، بە تایبەتی گرژی نێوان پارتی و یەكێتی. ئەگەر مام جەلال نەیویستبێت ئەم چاوپێكەوتنە بڵاوببێتەوە، بۆچی دەها سەعات كاتی خۆی بۆی تەرخان كردوە، خۆ لە یەك رۆژدا روی نەداوە، بەڵكو ماوەی ١٥ساڵی خایندوە..باشە تۆ بڵێت مام جەلال هەر بۆ خوشی ئەم دیدارەی ئەنجام دابێت؟ پێش چاپكردنی كتێبەكە، بەندە بەیاوەری د. محەمەد سابیر و ستران عەبدوڵا سەردانی هێرۆخانمان كرد، ئەو دو زاتە ماون و خۆیان ئەتونن باسی ئەو دانیشتنە بكەن، نەك بە دەمیانەوە باس بكرێت،..هێروخان وتی ئێستا كاتی بڵاوكردنەوەی نیە و با ماوەیەك چاوەرێ بكەین، بۆ نمونە ساڵێك، منیش پێشنیازەكەیم بە باش زانی و كۆپیەكانیشم لای ئەو دو برادەرە دانا، دوای ساڵیك هێرۆخانم ئاگادار كردەوە، كە كاتەكە رۆشتوە، ئەو وتبوی كەیفی خۆیەتی و با بە خراپی باسی كەسی تیدا نەكرێت و با حەمەو ستران سەیری بكەن، دوای ماوەیەك هەردو كاكەكە كۆپیەكانیان بۆ گێرامەوەو چەند تێبینیەكیان هەبو، تێبینیەكان و نامەكانیان تاكو ئێستا پارێزراون. د. محەمەد سابیر، كە هاورێیی نزیك و ئاوەڵزاوای مام جەلال و كادیرێكی پێشكەوتوی یەكێتیيە لە چاوپێكەوتنی رۆژنامە ئاوێنەی ژمارە ٥٧٨ی ٢٢\٥\٢٠١٧، بەم شێوەیە باسی كتێبەكە دەكات: " ساڵێك لەمەوبەر یان زیاتر، من و سلاح رەشید و ستران عەبدوڵا، ئەو كتێبەمان برد بۆ هێرۆ وەك هاوسەری مام جەلال بۆ ئەوەی بۆچونی بزانین. ئەو وتی لە راستیدا لەم بارودۆخەی یەكێتی ئەم كتێبە بڵاوبێتەوە، رەنگە دەرگای قسەو رەخنە بكرێتەوە لێمان، ئەگەر هەندێ شتی تێدا لاببرێت، یان هەندێ ناو هەیە لاببرێت ئەگینا تا ماوەیەك بوەستە. سەلاح رەشیدیش وتی باشە من تا ساڵێكی تریش دەوەستم. ساڵەكە تەواو بو، رۆشتمەوە بە هێرۆم وت، وتی وڵا ئەو شتانە لابەرێت باشە، لاشی نابات، بڵێم چی؟ خۆی دەزانێت و خۆی ئازادە! سەلاحیش هەندی دەستكاری ناوی كردو بە راستگۆیی قسەكانی مام جەلالی لەو قۆناغەدا بە ئەمانەتەوە نوسیوەتەوە. خۆشت دەزانی هەر سەردەمە و قۆناغێك روداوی خۆی هەیە، ناكرێت بە چاوی رابوردو  ئێستا بخوێنیتەوە، ناشكرێت بە چاوی ئێستاش سەیری روداوەكانی رابوردو بكەین". تۆ بڵێیت مامۆستا جەعفەر زیاتر لەو هەمو ئەو خوشك و براو هاورێ و خزم و ناسیاوانەی مام كە كتێبەكەیان بینیوە، دڵسۆز تربێت بۆ مام جەلال؟ ئەم پرسیارە بە كراوەیی بەجێ دێڵم بۆ خۆیی و خوێنەر.. مامۆستا ئەپرسێت، چۆن تا ئێستا بافل و قوباد منیان نەداوە بە دادگا!! مامۆستا پێش هەمومان دەزانێت، ئەگەر رۆژێ دادگایی هەندێ كەس بكرێت، ئەبێ ئەوان بدرێن بە دادگا، كە زیانیان بە یەكێتی و رێبازی مام جەلال گەیاندوەو دژی وەستابونەوە، ئەوانەی كە لە رۆژانێكی سەختی خەباتی پێشمەرگایەتیدا وازیان لە یەكێتی مام جەلال هێناو چونە هەندەران و كەوتنە دژایەتی بێ سنوری یەكێتی و مام جەلال، ئەوانە ئەبێت بدرێن بە دادگا كە لە كاتێكدا بونەوە بە یەكێتی، ئیمتیازاتی دارایی یەكێتیان وەردەگرت، كەچی لە 2014/4/30 بەرامبەر بە یەكێتی لیستی تایبەتی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەغدا دروستكرد..ئەوانە ئەبێت بدرێن بە دادگا، كە جۆرەها ناشرینیان لە مەكتەبی (بیرو هوشیاری) بڵاوكردەوە، ڕاپۆرتەكەی ئەوكاتەی (مەكتەبی چاودێری و پشكنینی) ساڵەكانی ٢٠٠٧ - ٢٠٠٨ی یەكێتی  لەگەڵ چەند كادیریكی ئەوكاتە ماون، ئەوانە ئەبێت بدرێن بە دادگا كە بە رۆژی روناك و با ئاشكرا دزی لە حكومەت و حیزب دەكەن و تا بیناقاقایان پرە لە گەندەڵی، هەمو كەس لەو بارەیەوە قسە بكات، نابێت ئەو لەوبارەوە هیچ بڵێت!. مامۆستا ویستویەتی نوسینەكەی درێژ بكاتەوە، هەستاوە باسی شەجەرەی ماڵی مام جەلالی كردوە، لە بەرگی یەكەمدا ئەوەم نوسیوە كە مام جەلال باسی كردوە، بەڵام كاتێ كەسوكارەكەی ناوی راستەقینەكەیان پێوتم، هەستام لە چاپی سێهەمدا راستم كردوە (چاپی سیهەم .ل. ٢١)، بەڵام مامۆستا كاتی نەبوە سەیری چاپەكانی تر بكات و راستیەكان ببینێ.  مامۆستا هەڵساوە بەشوێن هەڵەی رێزمانیدا بگەرێت و تەنها ئەوەی دۆزیوەتەوە كە لە چەند وشەیەكدا لە جیاتی (ص) من نوسیومە (س).. بیگومان ئێستاش بگەرێیت لە كتێبێكی ٩٠٠ لاپەریدا، هەڵەی تر ئەدۆزیتەوە، بەڵام نەك (س و ص)، وە ئەوە مانای ئەوەناگەیەنێت كە بەندە شارەزای عەرەبیە یان نییە. لەسەر داخوازی هێرۆخان و هاورێیانی تر، هەمو ئەو وەڵامانەی مام جەلالم وەك خۆی نەنوسیوەتەوە كە دەربارەی هەندێ كەسایەتی لە قۆناغێكی مێژویی دیاریكراودا بە زبری لەسەریان قسەی كردوە، رەنگە مامۆستا یەكێك بێت لەوانە..ئەو كاسێتانە هەموی پارێزراون و بەم نزیكانە پێشكەشی دەزگایەكی یەكێتی نیشتیمانی دەكەم، بێ رتوش. دوا وشەی مامۆستا: نوسەر هاتوە، منی ئیتهام كردوە : " ئەم كتێبە بۆ مەبەستێكی سیاسی نوسراوە، نەك بۆ مەبەستێكی زانستی و ئەكادیمی و خزمەتی میژووی گەلی كورد. دیارە بە هاندانی چەند كەسێك لە براگەورەكانی لە تەڤگەری گۆران ئەم كارەی بڵاوكردۆتەوە، دیارە چەند بەشێكی گفتوگۆكە كە بە زەرەری بەشێك لە سەرانی تەڤگەری گۆران بوە، سڕاوەتەوە". ئەم كۆپلەیە ئەوەندە ئاستی نزم و بێ ناوەرۆك و پر ئیتهام كردنە كە پێویست بە وەڵامدانەوە ناكات، تەنها ئەوەندە دەڵێم، ئەو ئەوەندە ئازا نەبوە ناوەكە بهێنێت و نوسیوێتی (براگەورەكانی تەڤگەری گۆڕان) كە مەبەست لە خوالێخشبو نەوشیراون مستافا بوە، چونكە لەناو گۆڕاندا تەنها ئەو كۆپیەكانی پێش چاپكردن دیوە، ئەمە یەكەم جار نییە، كە باسی كاك نەوشیراون بەخراپە دەكات و هێرش دەكاتە سەری، جارێك دەڵێ ئازادی مستافا خۆشناو وتویەتی كە نەوشیراون لە ڤینا وتویەتی من ترۆتسكیم "ئازاد من ئێستا ترۆتسكیم و لەگەڵ ترۆتسكییەكانی ڤییەنا ژیانێكی خۆش بەسەردە‌بەم، بڕۆ وازم لێبێنە". ئەمە نەك هەر درۆیە، بەڵكو یاریكردنە بە خەیاڵ و هەمو ئەو كەسانەی كە ئەویان ناسیوە، ئەزانن كە ئەو هیچ كاتێ نە ترۆتسكی بوە، نە بڕوای پێیان هەبوە،. یان دەنوسیت: " من رۆژێك لە رۆژان نەمبینوە (نەوشیروان) لە كۆبونەوەی سەركردایەتی یان مەكتەبی سیاسی پێداگری لەسەر كردنەوەی دەوری مەشق و راهێنانی هێزی پێشمەرگە بكات. رۆژێك رێسا و رێنوێنی بۆ شیوەی كاری هێزی پێشمەرگە دەرنەكردوە.." (وتارەكەی دەربارەی شەهید عەلی عەسكەری – سایتی رووداو ٢٣/١١/٢٠١٨). لێرەدا باسی رۆڵی كاك نەوشیروان ناكەم لەناو پارتیدا یان دروستكردنی یەكێتی و گەشەكردنی كۆمەڵەو رۆڵی لە پێشمەرگایەتی و لە شاخ و ڕاپەرینی ١٩٩١ كە چی كردوەو چی نەكردوە، هەقە هەڤاڵانی ئەو رۆژانەی كە بەیەكەوە پێشمەرگە بون، وەڵامیان هەبێت..خۆ رەنگە مامۆستا كاك نەوشیروانی لە شەردا نەبینێبێت، چونكە بروا ناكەم مامۆستا فیشەكێكی لە شەڕدا تەقاندبێت.  لە نوسینی (كۆمیتەی هەرێمەكان هەڵوە‌شانەوە.. یان هەڵیانوە‌شاندنەوە) كە ئەویش هەر لە سایتی رووداو لە ٩/١٠/٢٠١٨ بڵاوی كردۆتەوەو نوسیوێتی:"نەوشیروان هەر لە ‌ساڵی 1978 تا هەڵوە‌شاندنەوە‌ی كۆمەڵە دە‌سەڵاتی رە‌های هەبوو. هەمیشە مام جەلال نیوە‌ی ئەو چەك و پارە‌یەی دە‌ست (ی.ن.ك) دە‌كەوت، لەبەردە‌ستی ئەوی دادە‌نا، ئیدی چۆن سەرف دە‌كراو بە كێ دە‌دراو بە كێ نەدە‌درا ئەوە‌ هەر خۆی و خوا دەیانزانی، مەبەستمە بڵێم: هیچ سنوورێك بۆ دە‌سەڵاتی رە‌های ئەو دانەنرابوو. ئەندامی سەركردایەتی زیندانی دەكردو كادری داركاری دە‌كرد و بیانووی بۆ كوشتنی خەڵك لەناو شارو لەناو شۆڕش دە‌دۆزییەوە‌، دە‌سەڵاتێك نەبوو رێگری لێبكات". ئێستا با بپرسین، ئاخۆ هەقە ئێمە لەسەر (دیداری تەمەن) بدرێینە دادگا یان مامۆستا لەسەر ئەم ئیتهامانە بدرێتە دادگا؟. یان هەقوایە دژ بەم ئیتهامانە، هاورێ و دۆستان و قەڵەم بەدەستانی بە ئاگاو هوشیارو بەویژدان یان كەس و كاری كاك نەوشیراون و بزوتنەوەی گۆڕان وەڵامی بدەنەوە و بیدەن بە دادگا. خۆ ئەگەر مامۆستا خۆی بەهەق بێژ دەزانی داكۆكی لەراستی ئەكات، خۆ ئەو بە حساب، ئەو كاتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی و لێپرسراوی راگەیاندن بووە، خێرە ئەو قسانەی هەڵگرتوە بۆ ئێستاو لەكاتی خۆیدا دژ بەم كارە دژوارانە فزەی نەكردوە، كێ‌ دەستی گرتبوو وتارو رونكردنەوە بنوسێت، یان بۆ لە كۆبونەوەكانی م.س. زاتی بە گژا چونەوەی نەبووە، خۆ گەر كاری لەو شیوەیەش كرابێت، ئەو بەناوی یەكێتی یان كۆمەڵەوە كراون، نەك بەناوی كەسێكەوە، واتە هەمویان بەرپرسیار بوون و پێویست بو ئەویش وەك سەركردایەتی بێتە دەنگ و بە دەنگی بەرز بەرنگاری بوایەتەوە.  سەبارەت بەمەبەستی سیاسی نوسینیش، بەرواری چاپكردن دیارە كاتێك ئەم كتێبە بڵاوبۆتەوە، پەیوەندی نێوان یەكێتی و گۆڕان زۆر باش بوە و دوای رێكەوتنی دەباشان بوە، ئیتر بۆ ئەبێت بە مەبەستی سیاسی نوسرابێت..ئەم لێكدانەوەیە، وەك زۆر لێكدانەوەی تری نوسەر، ئاوێنەی ناخی خۆی كە پر رقە دەردەخات بەرامبەر بە هەندێ سەركردە و پرۆسەى سیاسی. زۆر لە سەركردەكانی یەكێتی و گۆڕان دەزانن كە بەندە هەمیشە هەوێنی تەبایی نێوان مام جەلال و كاك نەوشیروان بە تایبەتی و یەكێتی و گۆڕان بە گشتی بومو بە ئەركی سەرشانی خۆمم زانیوە..كاتێكیش ئەم كتێبە بڵاوبۆتەوە، من هیچ پۆستێكم لەناو گۆڕاندا نەبوە، لەبەر ئەوە ئەو قسانەی مامۆستا جێی پێكەنینە. كەم كتێب هەیە لە ماوەی كەمتر لە ساڵێك ٣ جار چاپكرابێت..ئەم بەدەنگ هاتنەوەیە گرنگی بۆچون و رۆڵی مام جەلال لە مێژوی هاوچەرخی گەلەكەمان دەردەخات، جگە لەفرۆشتنە زۆرەكەی، بە سەدان كەس نامەی هەموجۆریان ناردوە بۆ دەستخۆشی و ستایش كتێبەكەیان كردوە، زۆر ئاسایشە چەند كەسێك رەخنە بگرن، بەڵام تۆ بڵێت ئەگەر مام جەلال لەم دیدارەدا بە ئیجابی باسی رۆڵی مامۆستای بكردبایە لە ناو شۆرشدا، ئەو ئێستا هەر بەم شێوەیە باسی كتێبەكەی بكردایە؟ بۆ زانیاری مامۆستا و هاورێیانی تر، چاپی چوارهەم بەرێوەیە و وەرگێرانە عەرەبیەكەشی بڵاوبۆتەوە. 

■ رێبوار کەریم وەلی   (1) بەدەر لەو رووداوانەی كە لە چەند رۆژی رابردوودا، دیمەنەكانی سەردەمی شەڕی ناوخۆ، دوو ئیدارەیی و باڵادەستیی دەسەڵاتی ئەمنی بەسەر سیاسەت و قانوونیان لە زاكیرەی میللەتدا زیندوو كردەوە، دەركەوت كە یەكێتی و پارتی داخیلی قۆناغێكی نوێ لە ململانێی نەوەیەكی دیكە لە دوو مەدرەسەكە بوونە. ئەگەر بۆ پارتی ئەمڕۆ پێكهێنانی خێرا و بەپەلەی كابینەی نۆیەم بووەتە تەحەددی، ئەوا لایەنی یەكێتیش تا بۆی بكرێت رێگری لەوە دەكات كە ئەو پڕۆسەیە وا بە ئاسانی تێپەڕێت، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە، ئەوەیە كە پارتی لە پێكهێنانی حكومەتدا، خۆی خستووەتە هەڵوێستێكەوە وەك ئەوە وایە، چەندین ساڵ بێت حوكمڕانی بەدەست حیزبێكی دیكەوە بووبێت و پارتی ئەمجارە لە هەڵبژاردنەكان بردوویەتیەوە و دەیەوێت حكومەتی رادەست بكرێتەوە! ئەگەرنا ئەم هەموو پەلەپەلەی بۆ چییە؟ تا پێش سێی 12ی پارساڵ، یەكێتی و گۆڕان بە مەمنوونی چاوەڕێی ئەوە بوون كە پارتی مەرحەبایان بكات و دەرگای دانوستاندنیان لەگەڵدا بكاتەوە. دوای ئەوە ئیتر تیر لە كەوان دەرچوو! بەڵام دیسانیش پارتی دەیتوانی لەبری ئەو شاندەی ئێستای شاندێكی وەها بڕیار بەدەست دروست بكات كە توانای دانوستاندن لەسەر هەموو مەلەفێكی هەبێ، بەتایبەتیش كە نەبوونی بەربژێری سەرۆكایەتیی حكومەت لەناو شاندی پارتیدا، لای لایەنەكان جێگەی پرسیار بووە و لە جدییەتی دانوستانەكانی كەم كردووەتەوە. لەلایەكی دیكەوە دەڵێی هێشتا پارتی لەو واقیعە نوێیەی دوای 16ی ئۆكتۆبەر تێنەگەیشتووە! مەركەزییەتی بڕیاری ناو یەكێتی كە لە دوای نەخۆشكەوتنی تاڵەبانییەوە كەوتە دەست دایك، دوو كوڕ و چەند وەسییەك، ئیتر كۆتایی هاتووە، ئیتر بە تەلەفۆنێك و چاخواردنەوەیەك لەگەڵ هێرۆ برایم ئەحمەد، بڕیار نادرێت.  یەكێتی ئێستا چوار باڵە، باڵێكیان وەكو داشە هارە بەناو باڵەكانی دیكەدا تەراتێن دەكات، لەكوێ حەزی لێبێت پێكیدێنێ و لەكوێ حەزی لێنەبێت تێكیدەدا، ئەویش باڵی لاهورە كە ئێستا بەسەر حیزب و دەزگای ئەمنیدا زاڵە و، حیساب بۆ كەسیش ناكات. بۆیە ئەوانەی لەو حكومەتە نوێییەدا بەرژەوەندییەكانیان دەكەوێتە بەر مەترسی، ئەستەمە وا بەئاسانی تەحەددییەكانی پارتی لەناو جەرگەی سلێمانی قەبوڵ بكەن و، رێگەش بدەن حكومەتێكی بەهێز دروست ببێت. دكتۆر بەرهەم دێتە هەولێر؟ (2) پێناچێ ئیتر یەكێتی لە دانوستاندنەكاندا پێداگری لەسەر ئەوە هەبێت كە پارتی مامەڵە لەگەڵ دكتۆر بەرهەم ساڵح وەك سەرۆككۆماری وڵاتی بەناو عێراقدا بكات، بەڵام راستییەك هەیە كە راگرتنی پەیوەندییەكان لە نێوان بەرهەم ساڵح و پارتیدا لە قازانجی هەردوولادا دەبوو. پارتی ئەگەر ئارگۆمێنتی خۆی هەبێت، بەرهەم ساڵحیش وەكو هەموو سیاسییەكی دیكە تموحی هەبوو بگاتە ئەو شوێنەی ئێستا لێیەتی.  بەرهەم ساڵح ئەگەر پشتیوانیی سەرۆك بارزانیی هەبێت، بە دڵنیاییەوە سەرۆكێكی بەهێزتر دەبێ و لە بەغداش نوێنەرایەتییەكەی لە نوێنەری حزبێكەوە دەبێ بە هی نەتەوەیەك ، بەرهەم ساڵحیش دەیتوانی بۆ پارتی ببێتە واجیهەی سلێمانی و ئەمڕۆ پارتی بەدەست ئەم پاشاگەردانییەی ناو یەكێتییەوە گیری نەخواردبایە. ئەوەی روویداوە تازە روویدا و، لە سیاسەتدا مەحاڵ نییە. بەڵام پارتی دەبێ ئەوە بزانێت كە ئەمڕۆ باجی هەڵەكانی رابردووی لەبەرامبەر دۆخی ناوخۆیی یەكێتی دەدات. ئەوانەی دەكرا وەكو (ناوەندی بڕیار) بڕیار بەدەستی یەكێتی بن و وەك پڕۆسەی ریفراندۆم پشتیوانیی لێ بكەن، ئەمڕۆ تەنها باڵێكن، ئەو باڵەیش كە پارتی پشتی گرتن، ئەمڕۆ لە راكەڕاك بۆ سەر مەزاری تاڵەبانی و پەیمان نوێكردنەوە زیاتر قسەیەكی دیكەیان پێ نییە. ئەوانەیش كە بە هەماهەنگی هەردوو بنەماڵە قوت كرانەوە و كران بە بەرپرس و چەك و پارەیان كەوتە دەست (وەك كوڕانی جەنگی)، ئەمڕۆ لە قاچوقولی پارتی و هەموو یەكێتییەوە ئاڵاون. هەقە پارتی توانای خوێندنەوەی واقیعە ناوكۆییەكانی یەكێتی هەبێت، بەرهەم ساڵحیش ئەمڕۆ باڵێكی دیكەی ناو یەكێتییە و لە رێگەی پۆستەكەیەوە تا راددەیەك كۆكەرەوەی بەرژەوەندیی باڵەكانی دیكەشە، دەتوانێ هەم لە ئاستی ناوخۆیی و هەم لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش فاكتەرێكی یاریدەدر بێت، چونكە بە خۆشی بێت یان بە ناخۆشی سەرۆكی هەرێمی داهاتوو، مەجبورە پەیوەندی لەگەڵدا هەبێت وەكو دوو سەرۆك لە وڵاتێكدا. ئەو دەرزییەی سوپا لێیدان (3) زۆر باش بوو كە یادی دامەزراندنی سوپای وڵاتی بەناو عێراق، رێك كەوتە ناو ئەو گێرمەوكێشەیەی لە نێوان پارتی و یەكێتیدا روویدا. گلەیی كورد لە سوپای داگیركەر ئەوەیە كە كورد لەو سوپایەدا رێژەی بەشداریی نزیكەی دوو لەسەدە و ئەو سوپایە تەمسیلی هەموو نەتەوە و ئایینەكانی وڵات ناكات، ئەو سوپایە بۆ كۆمەڵكوژیی كورد بەكارهاتووە، كودەتای كردووە و ئەنفالی كردووە و زۆر شتی دیكەش كە هەموویان راستن.  ئەی باشە ئەی كوردەكانی بەرەی 16ی ئۆكتۆبەر و ئەی دەوڵەتییەكانی بەرەی 25ی ئەیلول، بۆ ناپرسن كە پتر لە نیو سەدەیە بۆچی ئێمە نەمانتوانی سوپایەكمان هەبێ؟ بۆچی وا بۆ 26 ساڵ زیاترە كە حكومەت و ئیدارەمان هەیە، نەمانتوانیوە هێزی پێشمەرگە، ئاسایش و پۆلیس لەژێر دەستی حزب دەربێنین و بیانكەین بە هێزی نیشتمانی؟  ئەو كاتە دەبوو خەڵك دڵیان بە یادنەكردنەوە یان بە پشووڕانەگەیاندنی رۆژی شەشی كانوون خۆش بێت كە خۆی سوپایەكی هەبوایە و خۆیشی رۆژێكی هەبوایە بۆ ئەو یادكردنەوەیە.

■ كەمال رەئوف     پارتی هەرچەندە خۆی بەبراوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان ئەزانێت، بەڵام ئەركەكەی لەرابردوو قورسترە، هەرئەوەشە وادەكات بەئاسانی حكومەتەكەی بۆ پێكنەهێنرێت، پارتی براوەی دوای دوو شكستی گەورەیە، یەكەم، بەباچوونی پرسی ریفراندۆم، دووەم، شكستی وەرنەگرتنی پۆستی سەرۆككۆماری عێراق، لەبەرەی هەردوو ململانێكەش، بارزانی خۆی لەپشەوەی بووە، بەتایبەتی لەوەی سەرۆككۆمار، فواد حسین وەك كاندید و نوێنەری بارزانی بەشداری پێكرا، نەك كاندیدی پارتی دیموكرات. گۆرینی كتوپری كاندیدی پارتی لەنێچیرڤان بارزانیەوە بۆ مەسرو بارزانی و ئەكتیف كردنەوەی پرسی پۆستی سەرۆكی هەرێم، بەشێكی تری بارگرانی بۆ پێكهێنانی كابینەی حكومەت دروست كرد، بەتایبەت كە یەكێتی پێدارگری ئەوە دەكات، دەبێت پاكێجی گفتۆگۆكان، بەغداد و كەركوك و هەرێم پێكەوە بێت و پێش باسكردنی دابەشكردنی پۆستەكان باس لە رێككەوتنێكی هەمەلایەنە بكرێت لەنێوان هەردوولا.  ئێستا پارتی سەرباری ئەوەی خۆی بەبراوەی یەكەم دەزانێت و لەگەڵ دەنگی كۆتاكان ئەتوانێت بەتەنیا حكومەت پێكبهێنێت، بەڵام ئەو راستیەش باش دەزانێت بەبێ‌ بەشداری یەكێتی نابێتە خاوەن حكومەتێك كە سنوری قەڵەمرەویەكەی لەدێگەڵە تێپەرێت. پارتی نیگەرانە لەوەی جاران ژمارەی كورسیەكانی هێندەی ئێستا نەبوو، بەڵام لە دانانی پۆستەكانی بەغداد بە پۆستی تاڵەبانیشەوە رەئی هەبوو، ئەو پۆستەی لەبەرامبەر پۆستی سەرۆكی هەرێم دادەنا، بەڵام ئەمجارە بەپێچەوانەی ئیرادەی پارتی و بارزانی پۆستی سەرۆككۆمار بۆ یەكێتی لەناو پەرلەمانی عێراق بەجیاوازیەكی گەورە یەكلابووە، ئێستا كاتی ئەوە هاتووە پارتی لەوەتێبگات ئەوە ئەو نییە كە دەتوانێت شەرعیەت بە پۆستەكانی دەرەوەی هەرێم بدات، چونكە هەرچی پرسی كەركویشە ئەگەر ئەنجومەنی پارێزگا كارەكانی بەو نەخشەیە بروات كە یەكێتی لەهەوڵیدایە، ئەوا پارێزگاری كەركویش لەدەرەوەی ئیرادەو خواستی پارتی یەكلادەكرێتەوە و ئەوكاتە پرسی پێكهێنانی حكومەتی هەرێم چەند ئەوەندەی ئێستا قورستر دەبێت. ساڵانێكە هەرچی نوسەری دڵسۆز و كەسایەتی خەمخۆری ئەم وڵاتە هەیە، داوا لەپارتی و یەكێتی ئەكەن كۆتایی بە دۆخی دوو ئیدارەیی و دوو هێزی چەكدار بهێنن، كۆتایی بەو دابەشكارییە حیزبیە بهێنن كە ژیانی خەڵكی تا سەرلێواری مەرگ بردوە، چونكە تا ئەوان خاوەنی هێزی چەكداو ناوچە نفوزی خۆیان بن، تا ئەوان لەسەرو یاساوە بەهێز مامەڵە بكەن و زیندانی تایبەت بەخۆیان هەبێت، ئەبێت چۆن وەك ئەو نمایشە گاڵتە ئامێزەی چەند رۆژی رابردوو، هەردوولا بەوە رازی بوون دیل بەدیل بكەن، ئاواش دەنگ و كورسی پەرلەمان و حكومەت تاو شوێنە گرنگی دەبێت، كەبەرژەوەندیەكانی هەردوو حیزب نەكەوێتە مەترسییەوە، دیارە ئەوەش بەرئەنجامی ئەو دۆخەیە كەخۆیان بەدرێژایی 28 ساڵی حومرانیان چیان چانجدوە ئێستا هەر ئەوە ئەدورنەوە.

■  كارۆخ عوسمان     لەدواخستنی كۆنگرەی حزبەوە (كادر) فێری درێژكردنەوەی دەستەڵاتی ناو حكومەت دەبێت. ھەرحزبێك بەھەر بیانوویەك كۆنگرەی ناوخۆیی دوابخات ھیچ گومانێك نامێنێ كەنیەتی تەندروست و دروستی نیە لەحوكمڕانیدا. دواخستنی كۆنگرەی حزب ھەمووكات وابووە كەمەبەست لێی تەسفیەی نەیارانی سوڵتەی ڕەھای بەشێكیانە، (ئەو بەشەی كەدژایەتی دەرچوون لەپرەنسیپەكانی حزب دەكەن). دواخستنی كۆنگرە بەشێك بووە لەتێكچوونی پەیوەندی نێوان كادرانی حزبەكان، بۆیە ھیچ حزبێكی كوردی بەبێ لەتبوون و انشقاق تێنەپەڕیوە. ھەمیشەش (ماوەكان) ڕۆیشتووەكانیان بەخائین تۆمەتبار كردووە، گەرچی لەبنەڕەتدا ڕۆیشتووەكان ڕازی بەئەدای خراپی ئەوانیتر نەبوونە. باڵی مەكتەبی سیاسی پارتی لە ٦٤ لە مەلا مستەفا نیگەران بوون، بۆیە دوای ئئیبراهیم ئەحمەد و تاڵەبانی كەوتن، باڵی ڕێفۆرمیش لە تاڵەبانی نیگەرانبوون بۆیە ئەوانیش دوای نەوشیروان مستەفا كەوتن. ئێستاش خودی نەوشیروان مستەفا نەماوە تا لێی نیگەرانبن، وەلێ لەپاشماوەكانی نیگەرانن، بەشێكی زۆری كادرانی گۆڕان لەھەردوو میراتگرەكەو سوڵتەدارە ناشەرعی و ماوە بەسەرچووەكانی ناو حزب پەست و وەڕەسن. بۆیەش كۆنگرە دوادەخرێت و دوادەخرێت و ھەر دوادەخرێت تاكو پەست و نیگەرانەكان و وەڕەسەكان تەریك بن ئینجا كۆنگرەیەكی تەشریفاتی ببەستن، بەچەشنی كۆنگرەكانی یەكێتی و پارتی چەپڵەی دەربارەكان دەنگ لەھۆڵی كۆنگرە ببڕێت. ھەركامێكیش توندتر چەپڵە لێبدات، دەنگی ھەر چەپڵەیەكیش زیاتر بێت ئەویان كاری گەورەتری پێدەسپێردرێت، لەمەوقیعی باڵاتر دادەنرێت، بەڵام بەوەزیفەیەكی گوێڕایەڵ و دەستەمۆ. دەستەمۆ بۆ ئەوانەی كە مومتەلەكات و قەراری حزبیان بەدەستە. دیسان دواخرا، بەجۆرێك كە ھیچ یەكێ لەوانەی پێیان دەڵێن بڕیار بەدەست وادەكەی نازانن، نازانن كەی و لەكوێ و چۆن كۆنگرە دەبەستن، دەی حەقیشە نەزانن چونكە ھیچیان شەرعیەتی قەراردانیان نەماوە. بێ قەراریەك ڕووی تێكردوون كەناتوانن باسی ناشەرعی بوونی دەزگاكانی حوكمڕانی بكەن. ناتوانن باسی قەراربڵاوی ھیچ حزب و ڕێكخراوێكیتر بكەن. دەی ئا ئە لێرەوە فێری بێشەرعی بوون دەبن، ھێندە بەناشەرعی دەمێننەوە كە ئەگەر بچنە حوكمڕانیەوە ھەمیشە كار بۆ دواخستنی نوێبوونەوەی حكومەت و دەزگا ئیداریەكان دەكەن، دوای دەخەن چونكە مەنفەحەتی شەخسی لەدواخستن وەرەگرن، لەئیدارەشدا ھەرچەند دوابخرێت ئەوەندە سود لەموچەی زۆری موچەخۆری وەرەگرن. لێرە بەدواوە لەمەیدانی سیاسی ھەرێمی كوردستان ئەگەر ھەر ھێزێك یا حزب و ڕێكخراوێكیتر دابمەزرێت دەبێ وەعدی شەرەفی لانەدان لە پرێنسیپە چەسپاوەكانی بڕیار لێدراوی یەكەمین كۆنگرە بدرێت. وە گشت مومتەلەكاتی حزبیش لەسەر ناوی حزب یا ڕێكخراو تۆمار بكرێت بۆ ئەوەی ھیچ كەسێك یان میراتگری سەرۆكی یەكەم زاتی دەست بەسەرداگرتن نەكەن.  

■ ئەبوفیراس حەمدانی    هەتا ئابوریی عێراق رەیعی بێت و داهاتی زۆروزەبەندی نەوت بەردەوامبێت، دەوڵەتی گەندەڵی دەمێنێتەوە و پەرەدەسەنێت. لەبەرئەوە پێویستە شێوازێكی نوێ‌ بخەینەڕوو، لەرێگەیەوە نەوت بگۆڕینەوە بە ئاوەدانكردنەوەن پێشتر پێشنیازی ئەوەمانكرد بۆ حكومەتی بەڕێز عەبدولمەهدی كە شەراكەتێكی ستراتیژی پێكبهێنێت لەگەڵ چین ( یەكەمین وڵاتی بەكارهێنەری نەوت لە جیهاندا بە نۆ ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا. رێككەوتنێكی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ چیندا ئیمزابكەین و رۆژانە یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی پێبدەین كە بەهاكەی یەكسانە بە 50 ملیۆن دۆلار، بەوە رزگارمان دەبێت لەو چەندین ملیار پارەی كاشە كە دەچێتە گیرفانی گەندەڵكارانی مافیاكانی حزبی عێراقییەكان، هەروەها رزگاریشمان دەبێت لە بیرۆكراتیەتی وەزارەتەكان و ئەنجومەنی پارێزگاكان كە گەندەلبَی دارایی و ئیداری باڵی بەسەردا كێشاون و شكستی خۆیان لە بواری پلاندان و ئاوەدانكردنەوەدا سەلماندووە. جارێكی تر، چی رێگە لە حكومەتەكەی عەبدولمەهدی دەگرێت بۆئەوەی رێككەوتنێك لەگەڵ چیندا نەكات بەناونیشانی" نەوت بەرامبەر ئاوەدانكردنەوە، كە بە گوێرەی ئەو رێككەوتنە رۆژانە بەرامبەر بە ئاوەدانكردنەوەی عێراق یەك ملیۆن بەرمیل نەوت بدەینە چین و سێ‌ ملیۆن و نیو بەرمیلەكەی تر كە دەمێنێتەوە بۆ موچە و دزی حزبەكان.. ئەنجومەنێكی ئاوەدانكردنەوەی چینی – عێراقی هاوبەش پێكبهێنرێت كە پێداویستییەكانی دەوڵەتی عێراق دابینبكات و قەیرانی كارەبان نیشتەجێبوون، قوتابخانە و نەخۆشخانە و رێگاكان چارەسەربكات. هیوادارم ئەم بیرۆكەیە لە نێوەندە ئابورییەكان و لە نێوان پسپۆرەكاندا دەنگدانەوەی هەبێت چونكە ئەوان زۆر بە تواناترن لە پێگەیاندنی بابەتەكە و وایی لێبكەن مایەی جێبەجێكردن بێت. ئەوە دوا هەلمانە بۆ پاراستی بەشێك لە دارایی گشتی. ئیمارات چوار دەیە لەمەوبەر پێشمانكەوت.. دەگێڕنەوە كە شێخ زاید لەكاتی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیماراتدا ساڵی 1972 لەكاتی سەردانیاندا بۆ وڵاتەكەی قسەی بۆ هەموو باڵیۆز و وەفدە رۆژئاواییەكان دەكرد و ئەم رستەیەی ئاراستەدەكردن" ئێمە نەوتمان هەیە و ئێوەش تەكنۆلۆژیا و شارەزا، وەرن با نەوت بە ئاوەدانكردنەوە بگۆڕینەوە". ئەم تیۆرە سادەیە داناییەكی گەورەی شێخ زاید دەردەبڕێت كە بەشداری كرد لە بونیادنانی ئیماراتدا. هەلەكە هێشتا ماوە، پێویستە لەسەرمان بگەڕێین بە دوای رێگای تردا بۆ بونیادنان و پاراستی داهاتی نەوتمان، دوای ئەوەی دەستەی نەزاهە و وەبەرهێنان و فەرمانگەی پشكنەری گشتی و پەرلەمانە یەك لەدوای یەكەكان شكستیانهێنان لە پاراستنی دارایی گشتی. نەوت بەرامبەر ئاوەدانكردنەوە دوا بژاردەمانە بۆ پاراستنی ئەوەی ماوەتەوە.  

■  مەریوان وریا قانع      بەدرێژایی مێژوو دیموکراسیەت زۆر دوژمنی ھەبووە، لە ئەرستۆکرات و پادشا و جەنەڕاڵەکانی سوپاوە بیگرە، بۆ ئەو نووسەر و ڕۆشنبیر و خوێندەوارانەی گاڵتەیان بە کۆمەڵگا دێت و خەڵک وەک حەشامەتێک لە گەمژە و نەزان و بێمێشک مامەڵەدەکەن. ھەموو ئەوانەش کە بەناوی ڕۆحانیەت و بەناوی ئامانج و مەبەستی مەزن و پیرۆزەوە گاڵتەیان بە ژیانی ڕۆژانە و بە ئامادەگیی مرۆڤ لەناو سیاقە کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و فەرھەنگییەکانی ئەو ژیانە، دێت. دیموکراسیەت ھەم دوژمنی خوێندەوار و ھەم دوژمنی نەخوێندەواری ھەیە. بەڵام یەکێک لە خاڵە ھەرە پۆزەتیڤ و بەھێزەکانی سیستمی دیموکراسی لەوەدایە کە ژیانی ڕۆژانەی تاکەکەس و گروپ و کۆمەڵگا زۆر بە جدی وەردەگرێت. ئەو سیستمە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە کە کێشە و ململانێ و چاوەڕوانیی و ئەگەرە باش و بەدەکانی ناو ئەو ژیانە وەک مەسەلەی سەرەکیی و بنەڕەتیی مامەڵەدەکات و لەسەر دۆزینەوەی چوارچێوەیەکی ھاوبەش بۆ ئەو گشتە ئاڵۆزە کاردەکات. دیموکراسیەت سیستمێک نییە بەدوای وەڵامدانەوەی ”پرسیارە ئەبەدیی“ و”قووڵ“ و ”گەورەکان“ی مرۆڤەوە بێت، یان ھەڵگریی ”خەیاڵێکی میتافیزیکیی“ ئەبستراکت بێت و بەدوای ”کردەی گەورە“ و ”ڕوودوی پاڵەوانانە“ و ”ژێرەوژوورکردنەوە“ گەورەکانی کۆمەڵگا و مێژووەوە بێت. بکەرەکانیشی ڕۆحانییەکان و نوخبە فیکریی و ئەدەبییەکان نییە، بەڵکو خەڵکی سادە و مرۆڤە ئاساییەکانی ناو کۆمەڵگان. بۆیە ھەموو ئەوانەی بە زمانی ”ئەبەدیەت“ و ”دیوە قووڵە“کانی ژیان و ”بەھا نەمرەکان“ەوە ئەدوێن و قسەدەکەن، ئەوانەی خەریکی وێناکردنی کەون و مرۆڤن بە ڕۆحێکی ئەبستراکت و نارسیستیانەوە، ئەوانەی ڕقێکی گەورەیان لە خەڵکی ئاسایی ناو ژیانی ڕۆژانەیە و بەدبینییەکی گەورەیان بەرامبەر بە ململانێ ڕۆتنیی و ڕۆژانەییەکانی نێوان تاکەکەس و گروپەکان ھەیە، ئەوانە زۆرجار دیموکراسیەت بە گەمژەیی سیاسیی و مێژوویی دەزانن. دیموکراسیەت نووقسانی گەورە و جدیی ھەیە، بەڵام نووقسانییەک کە ھەر لەناو ژیانی ڕۆژانە خۆیدا چارەسەردەکرێت، نەک لە ناو گەڕان بەدوای ئەبەدیەت و ڕۆحانیەتدا.  دوژمنی ژمارە یەکی دیموکراسیەت ئەوانەن لەباتی بیرکردنەوە لە بوونی ”ماڵێک لەناو واقیع“دا بیر لە دروستکردنی ”ماڵێکی میتافیزیکیی و ڕۆحانی“ لە ڕووبەرێکی ئەبستراکت و بان مێژوویدا دەکەنەوە، لە شوێنێکدا لە دەرەوەی واقیع و لەودیوی ململانێکانی ناو ژیانی ڕۆژانەدا. ئەم ھێزە نادیموکراسانە پێیان وایە ئەرکی فیکر و بیرکردنەوە دەکەوێتە دەرەوەی بیرکردنەوە لەو کێشە و مەسەلانەوە کە ژیانی ڕۆژانە دروستیاندەکات. نەک ھەر ئەمە، بەڵکو ئەم فۆرمە لە بیرکردنەوە و بەرخورد وەک تەعەداکردنە سەر ماڵە ڕۆحانیی و میتافیزکیی و ئەبستراکتەکانی ناو ”وجود“ و وەک تەعەداکردنە سەر مانا ”قوول“ و ”نەمر“ەکانی مرۆڤبوون، تەماشادەکەن. ئەمانە پێیان وایە ھەمیشە سەتحێکی تر ھەیە کە باڵاتر و مەزنترە لەوەی کە لەناو مێژوودا لە فۆرمی واقیع و ژیانی ڕۆژانەدا ئامادەیە، ئەو ”سەتحە مەزنە“ ھەرچییەک بێت سەتحی ژیانی ڕۆژانە و واقیعی بەرجەستەی ژیانی تاکەکەس و گروپەکان نییە.

مەسعود حەیدەر  راستیەك ھەیە پێویستە ھەموو خەلكی كوردستان بیزانێ، ئەویش ئەوەیە كە ھەموو ئەو ژمارانەی لە پرۆژە یاسای بودجە ھەیە ناراستەو تەنھا پلان بۆ دانراوە یاخود تیۆریە.  لەسەر ئەرزی واقع یاخود بە فعلی عێراق ساڵانە ٨٠ بۆ ٨٥ ترلیۆن دینار سەرف دەكات بۆ ھەموو خەرجێكانی بە پشكی ھەرێمی كوردستانیشەوە.  بە تەقدیری و لەسەر بنەمای ساڵانی رابردوو خەرجێكان روون دەكەینەوە خەرجی حاكمە : ٦ ترلیۆن دینار خەرجی سیادی : ٢٠ ترلیۆن دینار خەرجی پەرەپێدانی ھەرێمەكان : ٢ ترلیۆن دینار كۆی خەرجی كە دەمێنێتەوە لە باشترین حاڵەتدا ٨٥ - ٢٨ = ٥٧ ترلیۆن دینار رێژەی ئەو پارەی كە پشكی ھەرێمی لەسەر حساب دەكرێت = ٥٧/٨٥*١٠٠ = ٦٧٪‏ رێژەی فعلی پشكی ھەرێم = ١٢،٦٧٪‏ x ٦٧٪‏ = ٨،٥٪‏ پشكی ھەرێم لە ساڵێكدا = ١٢،٦٧٪‏ x ٥٧ = ٧،٢ ترلیۆن دینار. واتە ھەرێم لە بەرانبەر رادەستكردنی ھەموو نەوتەكەی و ھەموو داھاتە ناوخۆییەكانی ساڵانە حەوت ترلیۆن و دوو سەد ملیار دینار وەردەگرێت، واتە مانگانە ھەرێم تەنھا شەش سەدو دوو ملیار دینار (٦٠٢ ملیار دینار ) وەردەگرێت لە بەغداد لە بەرانبەر رادەستكردنی ھەموو داھاتە نەوتی و ناوخۆییەكانی ھەرێم. بەو پارەیەش ھەرێم ناتوانێت پاشەكەوتی مووچەش بدات، جگە لەوەی كە پێویستی بە خەرجی بەكاربەرو و وەبەرھێنانە. ئەمەش ھەرێمی كوردستان لە قەیرانی دارایی ئەھێلێتەوە، بۆیە ئەركی ھەموو نوێنەرانی كوردە لە بەغداد مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم مسۆگەر بكەن وەكو ئەوەی ئێمەی فراكسیۆن كوردستانێكان لە ساڵی ٢٠١٨ جێگیرمان كردو مانگانە مووچە لە بەغدادەوە سەرف دەكرا بۆ ھەرێم بە پێی یاسای بودجە. بەو شێوازە لەگەڵ ئەو داھاتەی ھەرێم باری دارایی و مووچە لەھەرێم چارەسەر دەبێت و گرنگە ئەم بابەتە نەكرێتە كەرەستەی ململانێ سیاسێكان. ٢٠١٩/١/٥

هادی حەمەرەشید      "چێ گیڤارا" وەك شۆڕشگێڕێکی چەپ و ڕادیکاڵ و ڕاستگۆ، ئەوەندەی هاوڕێ و "هاوڕێباز"ـەکانی وەك ستایلێکی جل و بەرگ و جگەرە کوبیی(چرووت)ـەکەی دەستی و کاسکێتە نەخشێنراوەکەی بە ئەستێرەی سووری شۆڕش...تاد لاساییان کردەوە، نەهاتن وەك نموونەیەکی باڵای فیکریی و ڕێبازە پارتیزانییە گەریلاییەکەی چاوی لێبکەن! جیڤارا چەندە شێلگیر و لە کوبا و پۆلیڤیا و ڤێتنام و کۆنگۆ و تەنانەت جەزائیر ڕاکە ڕاکەی بوو، دژ بە کاپیتاڵیزم و داگیرکارییەکانی ئەمریکا ئەجەنگا، ووتە بەناوبانگەکەی((ستەم و داگیرکاریی لەهەر کوێ بێت، خەباتی من لەوێ ئامادەیە)) واوەتر هاوڕێکانی قۆناغ بە قۆناغ (لەزۆربەی وڵاتاندا)خەباتی دژ بە سەرمایەداریی و چینایەتییان کرد بە پاساوێك بۆ خۆشگوزەرانیی خۆیان و لە هەموو ئەرشیفی جیڤارا، ڕیش و جگەرەکەی و کڵاوە ئەستێرەدارەکەی و چەند جوڵەیەکیان کرد بە سیمای خۆیان، بە ستایلی دەرەوە و ڕووکار(سطحي) خۆیان کرد بە شوێنکەوتەی، ئەوەندە ڕێبازە ڕادیکاڵ و گەریلاییەکەیان هەڵنەگرت! کاك نەوشیروان مستەفا، وەك شۆڕشگێڕ و تێکۆشەرێکی ماندووی ڕێگای "دادگەریی و یاسا سەروەریی و بەدامەزراوەیی کردنی دام و دەزگاکانی حکومەت" کە خەباتەکەی لە قۆناغی خوێندکاریی و دواتر ڕیزەکانی کۆمەڵە، بۆ شاخ و ڕاگەیاندنی یەکێتیی و پێکهێنانی هێزی پێشمەرگە و تۆکمەکردنی یەکێتیی بەهەردوو ڕەگەزی شاخ و شار و ڕاپەڕین و پاشتر لە هەڵبژاردن و پێکهێنانی حکومەت و ململانێ و شەڕی ناوخۆ و ئاشتەوایی و چوون بۆ بەغدا و نووسینەوەی دەستووری کۆماری عێراق و هەوڵی ڕیفۆڕم و دروستکردنی لیستی هەڵبژاردن و ...تا ئەگات بە نەخۆشکەوتن و مەرگی. بە تەنیشت خەباتە سیاسیی و چەکدارییە باوەکەیەوە، دیارترین سیمای خەباتی ئەم هەڵکەوتەیەی کورد، بریتییە لە چەند ئەدگار(خاصية)ـێك: ۱- دژ بوو بە کەسییکردن(شخصنة) و بە بنەماڵەییکردنی سیاسەت و فەرمانڕەوایی. ۲- دژ بوو بە گەندەڵیی و فراوانکردنی سپەیسی ژیان و بژێویی نێوان چینەکان بەناوی جیاوازەوە. ۳- دژ بوو بە ناڕوونیی(اللاشفّافية) لە سیاسەت بەگشتیی و پەیوەندییەکانی دەرەوە و جومگەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا. ٤- پیاوێکی پڕ مەعریفەت بوو، جیاواز بوو لە سەرانی خۆسەپێنی کوردایەتیی، ئەو لەبوارەکەی خۆیدا کە سیاسەت بوو قاڵ و شارەزا و ئەکادیمیی بوو، چەندین کتێب و لێکۆڵینەوەی لەسەر گرفتەکانی ناوچەکە(کێشەی نەوت، ئاو، ناکۆکیی موڵکایەتیی...تاد) نووسیوە. کەچی هاوڕێ بێ ئەمەکەکانی، لەهەموو ئەم سەرمایە بەنرخانەی هاتوون سەرقاڵی لاساییکردنەوەی ئەون لەئاستی{جل و بەرگ(ئەویش تەنیا بۆ وێنەگرتن، ئەگینا ناتوانن وەك ئەو لە جلوبەرگدا خاکەڕابن!)، جگەرەکێشان و شێوازی ڕێکردن(خۆ لارکردنەوە و هەردوو دەست بۆ دواوە)...تاد} بزووتنەوەکەی خۆیان کرد بە کۆپی پارتی و یەکێتی و ڕادەستی نەیارە ئەزەلییەکانی ئەویان کرد، دیسان لەسەر ئاستە فیکرییەکەش گۆڕانیان کردووە بە ماڵێکی بێ دەرگا و حەوشە، کە هەموو کەسێك بتوانێت حەرەمی ببەزێنێت! ئەوە سیاسییەکی فاشیلی وەك (مامۆصا) جەعفەر(فازیل کەریم) لەماوەی مانگێکدا ۲٠/۱۱تا۳٠/۱۲/۲٠۱۸ سێ وتاری بەناوی جۆراوجۆر و بەناوەڕۆك پەلاماردانی کاك نەوشیروان نووسیوە، یەکێك لەم بخۆرانەی دەوری کاك نەوشیروان پڕکێشییان نەکرد دوو ڕستەی بۆ بنووسن و بە فیکر و مێژووی کاك نەوشیروان ڕایگرن! نووسەرێکی وەك #کامیار_سابیر عەیامێکە قسە لەسەر گۆڕان و کاك نەوشیروان ئەکات، جگە لەکۆمەڵێك (کۆمێنتەوان) کە زۆربەیان چوار ڕستەی ئینشائیی پڕ لە جوێنی بۆ ئەنووسن، یەکێك لەوانەی کە سیڤییان بۆ وەزیر و ڕاوێژکار و بەڕێوەبەری گشتیی ناردووە نەهاتن بە سەرخەتە فیکریی و هێڵەگشتییە جیاوازەکانی کاك نەوشیروان گفتوگۆی لەگەڵ بکەن و پێی بڵێن: برام سەرباری نووسین و هەوڵەکانت بەئاراستەی چاککردنی ئەم وڵاتەدا، بەڵام لەم بارەیەوە بەم ئارگیۆمێنتە، وانیە! کە گفتوگۆی ئەم بابەتەیان لەگەڵ ئەکەیت، زۆربەیان بێ تفاقیی خۆیان لەم بوارەدا بەوە پاساو ئەدەنەوە، کە کامیار کابرایەکی موتڵەقگەرایە و لێبووەتەوە، بەکەڵکی گفتوگۆ نایەت! ئێ عەزیزم لەبری چای ڕەش و ئەم ژوور و ئەو ژوور کردنی ناو گردەکە و هات و هوت، وەرە ئەم موتڵەقگەراییەی بە چەند خاڵێك بخەرە ڕوو و بۆ خوێنەرانیشی بسەلمێنە کە نەخێر نەوشیروان مستەفا درێژکراوەی قوتابخانەی (بارزانی_تاڵەبانیی) نیە و گۆڕانیش جیاوازە لە حیزبەکانی ئەوان! نەك بینینی نەوشیروان مستەفا وەك مۆدێلێکی جیاوازی فاشیۆن و لاساییکردنەوەی، هەر وەك یارە ئەغیارەکانی چێ گیڤارا کردییان!

  د. نیاز نەجمەدین      وەک چۆن پێشبینییکردن بۆ کەش و هەوا یارمەتیمان دەدات لە سەرما و گەرما و رەشەبا و زریان خۆمان بپارێزین، هەرواش پێشبینیکردن بۆ دۆخی ئابوریی و سیاسیی یارمەتیمان دەدات لە مەترسییەکان خۆمان بپارێزین. وڵاتێک نەتوانێت پێشبینیی ئایندە بکات(هیچ نەبێت ئایندەی نزیک)، ناتوانێت پلان دابنێت.  پێشبیننیی کارێکی قورسە و وەک دەڵێن تەنیا لە دوا مانگی ساڵدا دڵنیا دەبیت کە چیی رویداوە. بەڵام جارێک ماتماتیکزانێکی فەڕەنسیی وتویەتی: زۆر باشترە پێشبینیی بکەیت هەرچەند دڵنیاش نەبیت، وەک لەوەی هیچ پێشبینییەکت نەبێت. ئەم ئامۆژگارییە کۆمەڵێک بیریاری ناسراوی جیهانی هانداوە پێشبینییەکانی خۆیان بۆ 2019 لە راپۆرتێکدا بڵاوبکەنەوە. راپۆرتەکە بە 100 دۆلارە و بەداخەوە من نیمە. دەبێت لە پرۆجێکت سایندیکەیت(project-syndicate)بیکڕیت. راپۆرتەکە ناونراوە: (PS commentators’ predictions for 2019).  خوازیارم یەکێک لە کەناڵەکان بیکڕن و لە بەرنامەیەکدا ناوەرۆکەکەیمان بەدورودرێژیی پێشکەش بکەن. لە پوختەی راپۆرتەکەدا هاتووە کە 2019 ساڵێک دەبێت پڕ لە نادڵنیایی و مەترسیی، ساڵێک دەبێت گەشەی ئابوریی جیهان دەگاتە لوتکە و لێژدەبێتەوە. مەترسییەکان ئەمانەن: یەکەم: سیاسەتەکانی ترامپ لە دوو ساڵی رابردوودا (لەوانە کەمکردنەوەی باج لەسەر دەوڵەمەندەکان و زۆرکردنی خەرجیی) توانیی گەشەی ئابوریی لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ببوژێنێتەوە، بەڵام ئەمریکای خستەژێر قەرزی یەک ترلیۆن دۆلارەوە، کە هەرگیز لە سەردەمیی ئاشتیدا هیچ وڵاتێک وای نەکردووە. ئاکامی ئەم سیاسەتە(هاوشان دەستگرتنەوە لەمساڵدا و جەنگی بازرگانیی) لە 2019دا دەردەکەوێت و گەشەی ئابوریی لە ئەمریکادا خاودەکاتەوە, کاردەکاتە سەر هەموو جیهان بەو هۆیەوە خاوەنی گەورەترین ئابورییە.  دووەم، ئەگەرچی لەناوخۆی وڵاتانی پێشکەوتوودا دەستەڵات کەم تا زۆر ئاشتییانە دەستاودەست دەکات، لەسەر ئاستی جیهان یارییەکە شتێکیترە. ئەمریکا و چین لەم ساڵدا لە جەنگی بازرگانییدا توندتر بەر یەکتر دەکەون. ئەمەش یانی ئەوەی ئەمریکا هەروا بە ئاسانیی گۆڕەپانەکە بۆ چاینا چۆڵناکات.  سێیەم، کێشە ئیقلیمییەکان بە رێگای پڕ دڕک و داڵدا تێپەڕ دەبن.  چوارەم، لە ناوخۆشدا، زۆر لە وڵاتان هێشتا بە دەست کێشەی تایفیی و مەزهەبیی و گەندەڵییەوە دەناڵێنن، قوڵ دابەشبون و لە زۆر شوێندا ئەم دابەشبونە دەگاتە ئاستی بنبەست، توندوتیژیی لێدەکەوێتەوە.  هەواڵی خۆش لەو راپۆرتە ئاماژەی یپێکراوە ئەوەیە کە 2019 ساڵێک ئەبێت لە زۆر جێگادا سیستمی دیکتاتۆریی بەرەو لاوازبون و تێکشکان دەڕوات.  ............................ وڵاتانی دەوڵەمەند بە نەوتیش تایبەتمەندیی خۆی هەیە و لە دۆخێکی باشدا نابن بەهۆی خاوبونەوەی ئابوریی جیهان و ناجێگیریی نرخی نەوت و کێشە ناوخۆییەکانی خۆیان.  ................ هێندەی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانیشەوە هەیە، بەرای من دۆخی لە دۆخی عێراق خراپتر دەبێت.لە سایەی پرسی سەربەخۆیی، کۆمپانیا زەبەلاحەکانی جیهان بە نرخێکی هەرزانتر لە بازاڕی جیهان نەوتیان دەستدەکەوێت(لە کاتێکدا وەک فریادرەش باسدەکران!). لەگەڵ خاوبونەوەی ئابوریی جیهان، کورتهێنانی بودجە و قەرزاریی و ناکۆکییە سیاسییە لەمێژینەکانی نێوان دەستەڵاتدارانی حزبەکان و حکومەتەکان، سستی وەبەرهێنان لە پێشوتردا، و ترس و دڵەراوکێ وادەکەن ساڵی 2019 پڕ لە نادڵنیایی و مەترسیی بێت و قەیرانەکە نەدات لە بن.  بەرای من، یەکێک لە هەنگاوە گرنگەکان ئەوەیە حکومەتی هەرێم هیچ نەبێت وەرزانە رایبگەیەنێت کە بۆ وەرزی دواتر رێژەی پاشەکەوت چیی لێدەکات و چەند موچە دابیندەکات، ئیلتیزامیش بکات بە پەیمانەکەیەوە. واتا توانای پێشبینییکردنی هەبێت. بۆ نمونە، رێژەی لە 60%ی موچە بدات زۆر باشترە لەوەی رایگەیەنێت لە %70ی موچە دابیندەکات و لە کۆتایی ساڵدا تەنیا لە 60%ی دابینکردبێت. ئەگەر وابکات، ئەوا وەک هەمیشە سەر لە خێزانەکان دەشێوێنێت و ناتوانن بودجەی خۆیان رێکبخەن.  خراپ نییە تۆش پێشبینیی بۆ چەند شتێک بکەیت، بەتایبەت ئاستی داهاتت لە ساڵەکەدا (یان لە چەند مانگی داهاتوودا) و بەو پێیە ئامادەسازیی بکەیت بۆ روبەروبونەوەی روداوی نەخوازراوی دەرەوەی دەستەڵاتی تۆ.  ئەوەی وتم بۆ ترساندن نییە و رەنگە پێچەوانەکەی دەربچێت. بەڵام وەک ئەڵێن: حەزەر واجبە!

■  لەتیف شێخ مستەفا       لەئێستادا یەکێتی کادیریکی پارتی لە سنوری سلیمانی گرتوە،پارتی دەڵێت گرتنەکە سیاسیە لە بەرامبەردا ئەویش كادریکی یەکیتی لە هەولیر گرتوە ،یەکێتی دەڵێت گرتنی کادرەکەی پارتی یاساییەو بەفەرمانی دادوەر بووە ،بەڵام پارتی ئەو قسەیە ڕەت دەکاتەوەو متمانەی بەبڕیاری دادوەرنیەو پێی وایە کە بڕیارەکەی دادوەر شتیکی شەکلیەو دادگا بەکارهاتوە ،چونکە دادگاو دادوەری لەسلیمانی لەژێر دەسەڵاتی یەکێتیدایە ،هەروەکو چۆن دادگاو دادوەری لە هەولێر لەسنوری پارتی بەحیزبی کراوەو لە ژێر کۆنترۆڵ و هەیمەنەی پارتیدایە ،ماوەیەک پێش ئیستا بینیمان دادوەرانی هەولیر سەردانی بەرپرسێکی پارتیان کرد کە لەلایەن دادگاکانی سلیمانیەوە فەرمانی گرتنی بۆ دەرچوبو ئەمەی ئیستا ڕوودەدات دەرەنجامی سروشتی سەربەخۆنەبونی دەسەڵاتی دادوەری و دادگاکانە کە لەلەیەن خودی هەردووحیزبەوە کراوە ،دواترینینان بڕیارەکەی ۱۲ـ٦ـ۲٠۱۸ بوو کە تیایدا ۱٠ ئەندامی دادگای تەمییز لەلایەن هەردوو حیزبەوە بە فیفتی فیفتی پڕکرانەوە کورد دەڵێت چی بچێنی ئەوە دەدورێتەوە ،هەردوو حیزب پێشتر ڕیککەوتون کە دەسەڵاتی دادوەری نیوبەو بەحیزبی بکەن ،سەرۆکایەتی ئیستیئنافی سلیمانی و گەرمیان بەڕەزامەندی یەکێتی دابنرێن و سەرۆکایەتی ئیستیئنافی هەولێرو دهۆکیش لەلایەن پارتیەوە ،ئیتر شتێکی سروشتیە کە هیچکام لەو دوو حیزبە باوەڕی بە بڕیارەکانی دادگ سنوری ئەویتر نەبێت  ئێمەزیاتر لە ۱٥ ساڵە هەوڵ دەدەین و کاردەکەین بۆ سەربەخۆکردن و بێلایەنکردنی دەسەڵاتی دادوەری و دادگاگاکان بەڵام بەداخەوە کەس گوێ ناگرێت،کە ئەگەر تەنها دەسەڵاتی دادوەری لەم هەرێمە سەربەخۆو بێ لایەن بوایە ئەم بێ متمانەییە ڕوی نەدەداو لەهەردەقەو سەعاتێک ڕوبەڕوی مەترسی بەرپابونەوەی شەڕی ناوخۆ نەدەبوینەوە هەوڵ ئەدەم لەداهاتوو کۆی هەوڵەکانم لە ڕابردوو بۆ سەربەخۆکردنی دەسەڵاتیی دادوەری بڵاو بکەمەوە

■  دانا مه‌نمی     هه‌رێمی كوردستان به‌‌ كات و ساتێكی ناسك و ترسناك دا تێپه‌ڕ ده‌بێت و پێویسته‌ سه‌ركرده‌ سیاسیه‌كانی كورد به‌ ژیری و درێژخایه‌نی برواننه‌ په‌یوه‌ندیه‌ ستراتیژیه‌كانی هه‌رێم و میلله‌تی كورد، له‌هه‌مان كاتدا، به‌رژه‌وه‌ندی میلله‌ت پێش به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت و حیزبی بخه‌ن. هه‌ماهه‌نگی و هاوڕایی نێوان سه‌ركرده‌كانی كورد له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌ ستراتیژیه‌كانی هه‌رێم گرنگیه‌كی تایبه‌تی هه‌یه‌ و ده‌بێ ببێته‌ ئه‌وله‌ویه‌ت و هیچ لایه‌نێك نابێت سازش بكات له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی میلله‌ت بۆ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت. كاتێك دوو ئۆتۆمبێلی پڕ لە چەكدار هه‌ڵده‌كوتنه‌ سه‌رماڵه‌كه‌ت و به‌ڕاكیشان و سوكایه‌تی پێكردن ، بەبێ هیچ بڕیارێكی دادوەر، به‌هۆی ململانێی حیزبیه‌وه‌ ده‌تفرێنن پێویستی به‌ ڕه‌خنه‌ی جدی و هه‌ڵوه‌سته‌ كردن هه‌یه‌ . ململانێكانی پارتی و یەكێتی، بەلای خەڵكەوە نوێ نیەو مێژویەكی درێژی هەیە و سه‌ره‌تایی ململانێ سیاسییه‌كان ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ره‌تای شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو ، ململانێی نێوان باڵی مه‌كته‌بی سیاسی و مه‌لا مسته‌فای ڕه‌حمه‌تی ،كه‌ دواتر مه‌كته‌بی سیاسی پارتی دووكه‌رت بوو، پاشانیش یه‌كێتی له‌سه‌ر ده‌ستی جه‌لال تاڵه‌بانی سكرتێری كۆچكردوو دامه‌زرا و دواتریش بووه‌ هۆی پێكدادانی چه‌كداری له‌ نێوان پارتی و یه‌كێتی ،هه‌ندێك جار جه‌نگ و هه‌ندێك جاریش جه‌نگی سارد تابه‌ره‌ی كوردستانی به‌رده‌وام بوو . دوای ئه‌وه‌ی له‌ 19 ئایاری 1992، بۆ یه‌كه‌مجار هه‌ڵبژاردنی له‌ هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجامدرا و به‌هۆی نزیكی له‌ ده‌نگه‌كانی پارتی و یه‌كێتی له‌ نێوان خۆیاندا به‌ شێوه‌ی په‌نجا به‌ په‌نجا (50- 50) حكومه‌ته‌كه‌یان دابه‌شكرد، بارزانی و تاڵه‌بانی وه‌كو دوو كه‌سی یه‌كه‌می حزبه‌كانیان نه‌ بوون به‌ ئه‌ندام په‌رله‌مان و نه‌ هێچ پۆستێكی حكومیشیان وه‌رنه‌گرت ، ئه‌مه‌ش بووه‌ هۆكاری لاوازكردنی حكومه‌ت و په‌رله‌مان ،چونكه‌ بڕیاره‌ چاره‌نووسازه‌كان له‌ ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت و په‌رله‌مان ده‌دران و بۆشایی و كه‌لێن له‌نێوان پارتی و یه‌كێتی و حكومه‌ت و حیزب و په‌رله‌مان دروست بوو ،چونكه‌ دوو ناوه‌ندی بڕیاردان به‌ ئه‌جیندای جیاواز و دیدی جیاواز ئاماده‌گی هه‌بوو . له‌ 1 ئایاری 1994، جه‌نگ له‌ نێوان پارتی و یه‌كێتی دا ڕوویدا ،ئه‌م جه‌نگه‌ هه‌رێمی كوردستانی به‌سه‌ر دوو زۆندا دابه‌شكرد ،دواتر پارتی و یه‌كێتی رێكه‌وتننامه‌ی "ساڵی 2000"یان ئیمزاكرد و جه‌نگی ناوخۆیان به‌ تاوان له‌ قه‌ڵه‌م دا ،زۆری نه‌خایاند و له‌ كاتی كۆنترۆڵكردنی كه‌سنه‌زان و دواتریش هه‌ولێر له‌لایه‌ن یه‌كێتی-یه‌وه‌ له‌ دیسه‌مبه‌ری 1994، ڕێكه‌وتنه‌كه‌ كۆتای پێهات و بایكۆتی دانیشتنه‌كانی یه‌كتریان كرد و ناكۆكییه‌كانی نێوان یه‌كێتی و پارتی برده‌ قۆناغێكی تره‌وه‌ ،جه‌نگی ناوخۆی پارتی و یه‌كێتی قه‌واره‌ی سیاسیهه‌رێمی كوردستانی خسته‌ مه‌ترسیه‌وه‌و ده‌رگای بۆ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی خسته‌سه‌رپشت. ڕایه‌ڵه‌ی په‌یوه‌ندی و هه‌ماهه‌نگی نێوان پارتی و یه‌كێتی په‌رله‌مانی كوردستان بوو ، په‌له‌مانتارانی نێو په‌رله‌مانی كوردستان له‌ پارتی و یه‌كێتی مانیان گرت و داوای ڕاگرتنی جه‌نگی ناوخۆیان كرد ، به‌ڵام جه‌نگ نه‌به‌ فشاری په‌رله‌مانتاره‌كان و نه‌به‌ نێوه‌ندگیری دۆسته‌كانمان و نامه‌كه‌ی سه‌رۆكی فه‌ڕه‌نسا فرانسۆ میتران و هه‌وڵی كوردانی تاراوگه‌ ڕانه‌گیراو یه‌كترییان تۆمه‌تبار ده‌كرد به‌ هاوكاری لۆجستی سه‌ربازی له‌ ئێران و توركیا و عێراق . له‌ مانگی ئابی 1996 جه‌نگ له‌ نێوان پارتی و یه‌كێتی ده‌ستی پێكرده‌وه‌ ، خواستی چوونه‌ ناو ورده‌كارییه‌كانی جه‌نگی ناوخۆم نییه‌ ، چونكه‌ تراژیدیایه‌كه‌ زۆر ناشیرن و زۆر تیكۆشه‌ری دلسۆز بۆ گه‌له‌مان به‌هۆی ململانێكانی حیزبه‌وه‌ له‌ ده‌ست دا ، پارتی و یه‌كێتی هەرێمی كوردستانیان كردووەتەوە دوو زۆن ، زۆنی سه‌وز یه‌كێتی و زۆنی زه‌ردیش پارتی قه‌ڵه‌مڕه‌وی ده‌كات، ململانێی دوو ئیداره‌یی و دوو زۆنی هه‌بووه‌ و جگه‌ له‌وه‌ش چەندینجار ململانێی یه‌كێتی و پارتی لە بازگەكانیش ڕێگرییان لە یەكتری كردووە. به‌هه‌موو پێوه‌رێك ئه‌مه‌ نیشانه‌ی بێ حكومه‌تی و بێ ده‌وڵه‌تی یه‌ له‌ كوردستان ،كورد له‌ ناو بێ حكومەتیی و بێ دەوڵەتیدا ژیان ده‌گوزه‌رێنێت ، حیزب كۆنترۆڵی هه‌موو جومگه‌كانی كردووه‌ و ویستی خۆی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا ده‌سه‌پێنێت، له‌م دۆخه‌دا نه‌یاسا سه‌روه‌ره‌ نه‌ هاوڵاتیانیش پارێزراون . كاتێك ناكۆكی ده‌كه‌وێته‌ نێوان پارتی و یه‌كێتی هێزه‌ ئه‌منییه‌كان جوڵه‌یان پێده‌كرێت ،ئه‌وه‌ش بۆخۆی به‌ڵگه‌یه‌كی تره‌ كه‌ له‌ كوردستان حیزب باڵاده‌ست و سه‌روه‌ره‌ نه‌ك یاسا نه‌ك حكومه‌ت ، خواستی حیزب زاڵه‌ نه‌ك خواستی حكومه‌ت ، ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری به‌هۆی عه‌به‌سیه‌تی حیزبه‌وه‌ بێ به‌ها كراوه‌ ،ڕفاندن و به‌بارمته‌ گرتن و ده‌ستگیركردن و تۆمه‌ت به‌خشینه‌وه‌ بۆ كادیرانی یه‌كتر ره‌فتاره‌كانی شه‌ڕی ناوخۆمان بیر دێته‌وه‌ .!  

■  ئەنوەر حسێن (بازگر)    (١-٢) پێکهێنانی کابینەی نۆیەمی حکومەت، لە بەردەم چەند ئاریشە، گرفت و تێڕوانین و ململانێی جیاوازدایە کە پەیوەندی بە (پارتی و یەکێتی)یەوە هەیە بە پلەی یەکەم، دواتر گۆڕان و کۆمەڵ و هێزەکانی تر، بە تایبەتی دوای ئاڵوگۆڕ لە پۆستی سەرۆکی حکومەت و قەیرانی سەرۆککۆمار و کەیسی کەرکوک و کاراکردنەوەی سەرۆکی هەرێم، بۆیە هەرکام لە هێزەکان تێڕوانین و گرفتی خۆیان هەیە: یەکەم: پارتی پێنج گرفت و تێڕوانینی سەرەکی هەیە بۆ پێکهاتنی حکومەت: یەکەم: پارتی کە خۆی یەکلا کردووه‌تەوە، کە کێ سەرۆکی حکومەت دەبێت، لە نێوان نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی، کە زۆرتر فۆکەس لەسەر کارەکتەری دووهەم بوو، ئەم ئاڵوگۆڕەش ڕەنگە کاردانەوەی جۆراوجۆر بەدوای خۆیدا بهێنێت، بە تایبەتی کە ڕۆژی 3/12/2018 ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی پارتی بڕیاری یەکلاکەرەوەی دا، پێ دەچێت کاریگەریی لەسەر ئاڕاستەی پێکهاتن و داهاتووی کابینەکە هەبێت، کە دیوێکی پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە یەکێتییەوە هەیە، ئەگەرچی ئاماژەکانی پێشتر دیار بوون کە نێچیرڤان بارزانی بێزار بووە لە حکومەت و دوور دەکەوێتەوە و مەسرور بارزانی ئەو پۆستە دەبات، ئەوەی پەیوەندیی بە پارتییەوە هەبوو، پار ساڵ ئاڵوگۆڕ لە ڕێکخستنەکان و لقەکان کرا بە کۆنتڕۆڵکردنی لقەکانی هەڵەبجە و سۆران– 21، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانیش لە کۆی (45) کاندید (43) کاندیدیان سەر بە مەسرور بارزانیین، واتا پێشتر زەمینەی کۆنتڕۆڵکردنی پەرلەمانی بۆ ساز کرابوو، کە هیچ ڕێگرییەک لە بەردەم سەرۆکی حکومەت نەبێت، ئێستا کە ئیتر هەریەکە لە ئاشتی هەورامی و کەریم سنجاری وەکو دوو پۆستی ئابووری و ئەمنی دوور دەخرێنەوە، هێندەی تر ڕوون دەبێتەوە کە دژایەتیی نێچیرڤان بارزانی دەکرێت، بە تایبەتی کە پێ دەچێت ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتیمانیش بخرێتە سەر حکومەت. ئەوەش کە پەیوەندی بە دەرەوەی پارتییەوە هەیە، لەم ئاڵوگۆڕانەدا ئەوەیە، کە دوای ڕووداوەکانی ڕیفراندۆم دوو کارەکتەری ئەمنی سەرەکی لەناوچەی سەوز دەرکەوتن کە پارتی ئاسودە نییە لەگەڵیان (باڤێڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی)ین، بۆیە پێ دەچێت پارتی مەبەستی بێت مەسجێک بداتە یەکێتیی، کە ئێمەش لە بەرامبەر باڵی بازەکانی ئێوە، باڵی بازەکانی پارتی دێینە پێشەوە، بۆیە گەر یەکێتیی ئەم نەخشەیەی بۆ پابت بوو، واباشە بیر لە ئەڵتەرناتیڤێکی تر بکاتەوە لە حکومەت، بەمەش هاوکێشەکە ڕاست دەبێتەوە، بەڵام ڕەهەندێکی تری ئەم ئاڵوگۆڕانەی پارتی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە ململانێی نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانییەوە هەیە و لەناو حزبەکەشدا مەیلێک هەیە بۆ پشتیوانی لەم ئاڵوگۆڕانە بە قازانجی مەسرور بارزانی، بەڵام واقیعییەتێک هەیە ئەوەیە کە نەیارەکانی پارتی نابێت وابزانن ئەم ململانێیی ئامۆزاکان لەم دەورەیەدا دەبێتە کێشە و گرفتی گەورەی ئینشقاق، بەڵکو ئەم ئەگەرە تەنها لە غیابی بارزانییدا شیمانەی هەیە و تا چەند ئاڵوگۆڕی تر کێشەکان بە ساردی دەچنە پێش، ئەگەرچی بارزانی دەیەوێت ئەزموون لە مردنی خوالێخۆشبوان مام جەلال و نەوشیروان مستەفا وەربگرێت، کە پێش مردنی خۆی (هیوادارم تەمەن درێژ بێت) کەسێک بۆ شوێنی خۆی دابنێت، ئەگەرچی لە ڕابردوودا نێچیرڤان بارزانی واناسرا بوو کە کارەکتەرێکی نەرم و نیان و خۆگونجێنە و کارکردن لەگەڵیدا ئاسانە، لە کاتێکدا مەسرور بارزانی توند و ئەمنییە و کارکردن لەگەڵیدا پڕیەتی لە گرێ و گۆڵ، بەڵام پێ دەچێت ئەم کارەکتەرە تازەیەش، گەر تاکتیکیش بێت وا مامەڵە بکات و بگرە نەرمتر بێت بۆ جێ پێ قایمکردنی خۆی و سەرکەوتنی لەو پۆستەدا و ئەزموون لە هەڵەکانی محەمەد بن سەلمانی سعودیش وەربگرێت کە توندڕەوییەکەی گەیاندی بە کوێ، بە تایبەتی لە کەیسی خاشقچیدا، بۆیە ڕەنگە هەوڵبدات ئیدارەی کێشەکان بکات لەگەڵ یەکێتیی، سازش لەگەڵ گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتووش بکات و پارەی نەوتیش بەکاربێنێت بۆ خزمەتی ئەجێنداکەی و دووریش نییە کەیسی ئاشتی هەورامی و نەوت بهوروژێنێت و ڕابردووی ئەم کەیسە تەموومژاوییە لە ملی خۆی دابماڵێت، لە ئێستاشەوە لەگەڵ عێراق ڕێککەوتون کە نەوتی هەرێم ڕادەست بکەن و پاشەکەوتی موچە چاک بکات و دوور نییە قەرزی فەرمانبەرانیش بداتەوە، وا بڕیارە لەگەڵ پێکهاتنی حکومەتی هەرێم (وەزارەتێک دابمەزرێنێت بۆ پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا کە پارتی دەبێت) ئەمەش بە دوو نیاز: یەکەم: بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی پارتی یان هەرێم و بەغداد کە سەرەتاکانی دەرکەوتووە و پارتی بەڵێنی داوە کە هەموو کێشەکان لەگەڵ عێراق چارەسەر دەکات. دووەم: بۆ فەرامۆشکردنی سەرۆککۆمار و مامەڵەنەکردنە لەگەڵیدا بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ، واتا ئەم وەزارەتە پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا، بە واتایەکی تر پەیوەندییەکانی (مەسرور بارزانی – عادل عەبدولمەهدی) ڕێکدەخات، سەرەڕای ئەوەی پارتی بڕیاریداوە پشت لە واشنتۆن و ڕوو لە تاران بکات و دانیشتنە زۆرەکانی ئەم دواییەی مەسعود بارزانی و قاسم سولەیمانی ئاماژەیە بۆ تەندروستکردنەوەی پەیوەندییەکانی پارتی و هەرێم لەگەڵ عێراق و ئێران. واتا دانانی مەسرور بارزانی ناکرێت وەکو ئاڵوگۆڕێکی سادە یان ئاڵوگۆڕێکی دیموکراسی سەیر بکرێت، بەڵکو دەکرێت ڕەهەند و باکگراوەندی زۆر بە دوای خۆییدا بهێنێت، کە هیواخوازین باشتر بێت لەو بۆچوونە نێگەتیڤانەی کە چاوەڕوانی کێشە و گرفت و ململانێی سەخت و حکومەتی ئەمنی دەکەن، ئەگەرچی بۆچوونێک دروستبووە، کە زۆرتر پارتی بانگەشەی بۆ دەکات کە ئەم ئاڵوگۆڕانە لادانی نێچیرڤان و بەهێزکردنی مەسرورە، بەڵام لە واقیعدا نێچیرڤان بارزانی بە خواستی خۆی لە حکومەت دوور کەوتۆتەوە، بە هۆکاری ڕێگریکردن و گرفت دروستکردن، نەچوونە پێشی بەرنامەکانی و دەخالەتکردن لە ئەجێنداکەی، گوێ نەگرتن لە ڕاو نەزەر و بۆچوونەکانی لە پەیوەست بە پەیوەندی پارتی و یەکێتیی بە تایبەتی بۆ دەست هەڵگرتن لە ململانێی و چارەسەری کێشەکان، پەیوەندی پارتی بە حزبەکانی تر، پەیوەندی حکومەت و پارتی لەگەڵ ئەنکەرە و تاران و بەغدا، کە زۆرجار تێڕوانینی نێچیرڤان دبلۆماسی و مەنتقی بووە بۆ حەل و چارەسەری کێشەکان، نەک ئەو مامەڵەیەی دەکرا و گوتاری توند و ڕادیکاڵ و هێرشکردن لە پەیوەست بە عێراقەوە، نێچیرڤان ئەگەرچی زۆرجار لە پرێس کۆنفرانسەکاندا هێرشی دەکردە سەر عێراق و حکومەتی عەبادی، بەڵام لە واقیعدا هەمیشە لەگەڵ مامەڵە و دیالۆگ و گوتاری ئارام بووە و زۆرتر فشاری پارتی لەسەر بووە و تەنانەت لە پرسی ڕیفراندۆمدا ئەو بۆچوونێکی تەواو جیاوازی هەبوو لە پارتی، بەڵام دژایەتی ڕانەگەیاند لەگەڵ پرسەکەدا، وەکو چۆن یەکێتیی پێی باش نەبوو، بەڵام لەگەڵ ڕەوتەکە ڕۆیشت و دژ نەبوو، لە سەرووی ئەوانەوە نێچیرڤان بە دەوڵەتمەدار ناسراوە و پەیوەندی لەگەڵ زۆربەی حزبەکان ئارام و دۆستانە بووە و دبلۆماسییانە مامەڵەی تەندروستی کردووە و وەکو دەڵێن دەست ئاوەڵا و میهرەبان بووە لە هاوکاری حزبەکان و وەزیرەکان لە دوایین کۆبوونەوەی باڵای بارزانییەکان، نێچیرڤان هەموو ئەو گلەییانەی بە بارزانی و مەسرور بارزانی وتووە. ئەوەش ڕوونە کە حکومەت ڕابردووی نێچیرڤان بارزانی و قوباد تاڵەبانی لە سەردەمێکدا بوون کە توشی قەیرانێکی گەورەی ئابووری بووە و لەگەڵ ئەوەشدا هەنگاوی باشی نا، لە کاتێکدا لە ئاستی ناوخۆ (گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ) بە ڕۆژ لەگەڵ حکومەت و شەویش ئۆپۆزسیۆن و جوێن بارانیان دەکردن، لەگەڵ عێراق کێشە و ئاریشەی زۆری هەبوو. دواجار دەبێت ئەوەش بزانین کە حکومەت گەر دەستکەوتی هەبوو بێت زۆرجار حزب بردوویەتی بۆ خۆی و شکستەکانیشی خستۆتە ئەستۆی حکومەت و دامەزراوەکانی، کەم جاریش هەر لەلایەن حزبەکەی خۆیەوە لەلایەن لق و ناوچەوە کێشە و گرفتی کەمی بۆ دروست نەکراوە. واتا ئاڵوگۆڕی نێچیرڤان بە پێچەوانەوە ئەو تەفسیرەی بۆ دەکرێت، وازهێنانی خۆی بووە و بە ڕەغبەتی خۆی تا ڕێگا بدات کەسێکی تر لەو باشتر کابینەکە بەڕێوەبەرێت. دووەم: خیلاف و دوو بۆچوونی مەسعود بارزانی و نێچیرڤان بارزانی، لەسەر بەشداری لایەنە سیاسییەکان (هەرچی کارەکتەری یەکەمە. پێی باشبوو گۆڕان بەشدار بێت، بەڵام سەرۆکی حکومەتی پێشوو ڕازی نەبوو لەگەڵ گۆڕان و کۆمەڵ کاربکات)، ڕەنگە هەر ئەوەش وایکردبێت نێچیرڤان بارزانی ئامادە نەبێت سەرۆکایەتی حکومەت بکات و پاشەکشە بکات. مەسرور بارزانی لەمبارەیەوە ئەجێندای باوکی پێ باشترە، (بەڵام بۆچوونەکەی نێچیرڤان بارزانی دروستە لەسەر ئەوەی کە گۆڕان و کۆمەڵ، بە ڕۆژ لەگەڵ حکومەت و بە شەو لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنن، بەردەوام دژی حکومەت بوون)، کە وادیارە ئەمجارە ئەم مەرجەش بەسەر ئەو دوو هێزەدا دەسەپێندرێت گەر لە کۆتاییدا بەشداربوون، کە نابێت ئەنتی حکومەت بن. سێیەم: پارتی دەیەوێت سەرۆکایەتی هەرێم زیندوو بکاتەوە، لەگەڵ سەرۆکی حکومەت و وەزارەتەکان بیکاتە پاکێجێک (ئەمەش دوای ئەوە دێت کە لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆماری عێراق، کاندیداتۆرەکەی ی.ن.ک سەرکەوت، سەد و بیست ملیۆن دۆلاری چەکی بانکی پارتی (بۆ ئاڵوگۆڕکردنی بەرهەم سالح بە فوئاد حوسێن نەیتوانی ئەو ململانێیە بە قازانجی پارتی تەواو بکات) و کارەکتەرەکەی یەکێتیش، پاڤێڵ تاڵەبانی، پرسەکەی بە قازانجی د. بەرهەم یەکلاکردەوە. سەبارەت بە سەرۆکی هەرێم بۆ ئەم کەیسە مەسعود بارزانی شوێنەکەی خۆی جێدەهێڵێت بۆ نێچیرڤان و جێگرەکەشی کاندیدێکی یەکێتیی دەبێت، بەڵام هێشتا ساغ نەبۆتەوە کە ئایا پارتی ڕەزامەندە بە کاراکردنەوەی سەرۆکی هەرێم، بەڵام دەسەڵاتەکانی پەرلەمانی بن یان سەرۆکایەتی کە زۆرتر مەیلی بەلای فۆڕمی دووهەمەوەیە. قورسیشە نێچیرڤان بارزانی لە سەرۆکایەتی هەرێم سەرکەوتوو بێت، چونکە ئەو ناتوانێت ڕۆڵی مەسعود بارزانی بگێڕێت و ئەو کارێزمایەی ئەوی نییە و دووهەمیش ڕەنگە گرفتی زۆری بۆ بێتە پێش، کە لە سەردەمی بارزانییدا هیچ کەس نەیدەتوانی ئەو کارە بکات، ئەمەش ڕێک ئەو هەلوومەرجەیە کە بۆ فوئاد مەعسوم هاتە پێش لە سەرۆککۆماری عێراقدا، چونکە نەیتوانی ڕۆڵی کارێزمایی مام جەلال بگێڕێت دوای ئەو، لە لایەکی تریشەوە زۆرجار حزبەکەی خۆی ڕێگری بوون لە دروستکردنی کێشە و بە گوێیان نەدەکرد. چوارەم: تا ئەو ساتەش پارتی کەیسی سەرۆککۆمار و پارێزگاری کەرکوکی وابەستە کردووە بە حکومەتی هەرێمەوە، نەیتوانیوە ئەم ڕیتمە تێپەڕێنێت و فەرامۆشی بکات، هەر بۆیە گەر بەم شکڵە بەردەوام بێت، دوور نییە یەکێتیی هەڵوێستی توندی هەبێت، سەبارەت بە کەیسی سەرۆککۆمار پارتی چەندینجار ئەوەی بە عادل عەبدولمهدی ڕاگەیاندووە گەر وەزارەتی داد، بدرێتە ی.ن.ک ئەوان لە پرۆسەی سیاسی عێراق دەکشێنەوە و لە دواین هەوڵیشدا بە میانگیری ئێرانییەکان و ئەمەریکییەکان لە ڕێگای فالح فەیازز و ئەبو مەهدی مهندس لەگەڵ بارزانی کە لە نەمسا بوون، سەرکەتوو نەبوون و بارزانی پێی ڕاگەیاندون کە سەیرە هەمووتان داکۆکی لە ی.ن.ک دەکەن. لە کەیسی پارێزگاری کەرکوکیش پارتی ئامادە نییە ئەندامانی ئەنجوومەنی برایەتی لیستەکەی خۆی بنێرێتە کەرکوک بە بیانووی داگیرکردنی بۆ ئەو شارە، بۆ ئەوەی ڕزگار عەلی کاندیدەکەی یەکێتیی نەبێتە پارێزگار، بەڵام لە ژێرەوە لەگەڵ عەرەب و تورکمانەکان دانوستان دەکات، چۆن ئەو پۆستە بۆ یەکێتیی نەبێت، ئەوە لە کاتێکدا پارتی لە هەولێر باس لە ئیستحقاقی هەڵبژاردن دەکات بۆ پۆستەکان، بەڵام لە کەرکوک باسی پێوەری نیشتیمانی و ئیحتلال دەکات، بەڵام بە نەتیجە یەکێتیی پارێزگارەکەی خۆی دادەنێت بە تایبەتی دوای ئاسایی کردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ تورکیا. پێنجەم: گرفتێکی تری پارتی ئەو نەغمە مەترسیدارەیە کە قسەی پێدەکات و گوتاری پێدەدات کە گوایە پارتی (کە زۆرینەی پەرلەمانییە) ئیتر لەگەڵ یەکێتیی و گۆڕان و کۆمەڵ شەریک نییە، بەڵکو بەشدارن. ئەوە ڕاستە کە پارتی زۆرینەی کورسییەکانی بردۆتەوە، بەڵام ئەوە نازانێت کە هێشتا کوردستان مەحکومە بە دوو مۆدێلی حکومڕانی دوو هێزی باڵادەست و دوو جوگرافیا و دوو سیستمی دیموکراسی جیاوازە و گەر وابێت دەچنەوە سەر قسەکەی مەلا بەختیار و کە وتی: یەکێتیی بە یەک کورسیش بێت هەر یەکێتییە، بۆیە گەر پارتی لەسەر ئەو ڕیتمی هەڕەشەکردنەی باسی زۆرینە دەکات، حکومەت ناتوانێت لە دوو ساڵ زیاتر بەردەوام بێت و شکست دەهێنێت.

■ ژوان ئەحمەد سەعید    ساڵ‌و بگرە مانگ تێپەڕ نابێ كە ناكۆكی یان ململانێی توند‌و ناتەندروست ئێخەمان نەگرێت لە كوردستان، بە تایبەت لە نێوان پارتی‌و یەكێتی، بۆیەش دەڵێم پارتی‌و یەكێتی چونكە ئامرازەكانی دروست بونی نائارامی‌و مەترسی‌و شەڕ تا ئێستا لەدەستی ئەو دوو هێزەدایە بە پلەی یەكەم، لە دەسەڵات‌و هێز‌و دارایی. هەر گرژیەك دروست دەبێت، هەر رەفتارێكی ناچیز‌و خراپ دەكرێت، نەستی هەمومان زەنگی نەهامەتیەكانی رابردوو دێنێتەوە بەرچاومان وەك شەڕی براكوژی‌و ئاوارەیی‌و سەرگەردانی، بێگومان لەو نێوەندەدا زۆر كەس هەن كە بە نەزانی یان بە زانایی‌و مەبەست دەهۆڵی شڕی شەڕی ناوخۆ لێدەدەن، یان داوای لەتكردنی كوردستان دەكەنەوە. بەدیلی كاری پێكەوەیی مەرج نیە هەر شەڕ‌و براكوژی بێت، ململانێی سیاسی زۆر فۆرمی دیكەی هەیە كە دەتوانێـ یەكێك لە ڕكابەرەكان بۆڕ بدات‌و ئەوی دیكە سەركەوتوتر بكات، هەر ئەوەشە پارێزگاری لە جیاوازیەكانی حزبێك لە حزبێكی تر دەكات. بە قەولی خۆمان، یەكێتی حزبێكە لە ستراكچەر‌و ئایدۆلۆژیا‌و دنیابینی بۆ سیاسەت كردن جیاوازە لە پارتی، ئەگەرچی بەشێك لە جیاوازیەكانیش كاڵ بونەتەوە، بۆیە دەبێت رەفتار‌و شێوازی سیاسەت‌و ململانێ كردنی یەكێتیش جیاواز بێت لە پارتی. من پێمخۆشە یەكێتی شەڕی دیموكراسی، ئازادی، ماف، خزمەت، بەرامبەر بە پارتی بكات، بەڵام بۆ شەڕی یەك‌و روبەروبونەوەی خوێناوی نەك پشتیوانی نیم، بگرە ئامادە نیم جارێكی تر ببمەوە بە بەشێك لە شەڕی براكان‌و شكاندنی شكۆ‌و كەرامەتی خۆمان‌و یەكتر. دەكرێت یەكێتی بە بەرنامەی هەمەلایەن، بە پیشاندانی رویەكی جوانی دیموكراسی‌و ئازادی لە ناوچەكانی خۆیدا، شەڕێك بەرامبەر بە پارتی بەرپا بكات، كە پارتی بخاتە بەردەم دوڕیانێكی چارەنوسساز، یان ئەوەتا لەسەر رەوتی خۆی بەردەوام بێت‌و تا بێت بچوك بێتەوە، یان ئەوەتا پارتی بە حەق ببێت بە حزبێكی دیموكرات‌و تەندروست، نەك بەناو دیموكراسی‌و بە رەفتار خۆسەپێن‌و دیكتاتۆری‌و خاوەن دەسەڵاتی پۆلیسی بێت. یەكێتی بە چاكردنی خۆی، وەلانانی دەموچاوە سواو‌و بێزراوەكان، وەدەرنانی بازرگانانی سیاسەت‌و شەڕ، دەتوانێت ئەم شەڕە بكات‌و هاوپەیمانیشی لەسەر ئاستی سیاسی‌و حزبی‌و میللی هەیە بۆ سەركەوتن لەو شەڕەدا، بە تایبەت لەم دۆخەدا كە كوردستان گەراوەتەوە خاڵەكانی سەرەتا لە حوكمدارێتی‌و سەروەری، بەدەر لەوە یەكێتی توانای بەردەوامی نابێت‌و رەفتارە تاكرەویەكانی پارتی‌و خۆسەپاندن‌و كڕینی ویژدان‌و حزبە پۆپۆلیستیەكانی ئەمبەری دێگەڵە تا دێت لەسەر جەستەی پەرتی یەكێتی گەورەتر دەبن‌و سەرەنجام ئەم یەكێتیە ئەگەر جیاوازیەكانی لەگەڵ پارتی‌و تەواوی لایەنەكانی تر زیاتر نەكات، ئەوا مەرگی خۆی دەبینێت لەبری سەركەوتن لە ململانێ سیاسیەكاندا. شەڕی دیموكراسی‌و ئازاد، شەڕ بۆ ماف‌و خزمەتگوزاری‌و ژیانی شایستە، سەدان هەزار هاوڵاتی كوردستان دەكاتە پێشمەرگەیەكی چاونەترس‌و قارەمان‌و ئازای یەكێتی‌و كوردستان، بەڵام شەڕی چەكداری‌و كوشتنی براكان، پێشمەرگە چەك بەدەستەكانی ئێستاش ناچار دەكات چەكەكانیان فڕێ بدەن، چونكە كەس سودی لە كوشتنی براكان نەبینی، پارتی‌و یەكێتیش نەیانتوانی بە چەك یەكتر لەناو ببەن، چونكە شەڕی چەك تەنیا بازرگانەكان تیایدا سەركەوتوو بون كە چەكی بەرەكانیان دەبردەوە بازاڕ‌و دەیانفرۆشتەوە، گەنجانیان ئاراستەی دۆزەخی شەڕ دەكرد‌و خۆیشیان لە بەرزاییەكانەوە بە دوربین لەگەڵ هەر فیشەكێك كە دڵی یەكێكی دەسمی، دینارە زیادەكانیان دەژمار كە دەچوە باخەڵیانەوە. با لەبری شەڕی براكوژی‌و چەك، شەڕی دیموكراسی‌و ئازادی‌و ماف بەرامبەر بە پارتی بكەین، ئەوكات پارتی یان دەگۆڕێ یاخود بە خراپی دەدۆڕێ.   ئەم وتارە گوازرشت لە بۆچونی نوسەرەكەی دەكات و درەو لێی بەرپرس نیە

■ عەبدولڕەزاق شەریف      لەم هەرێمی كوردستانەدا، پرۆسەی حوكمڕانی بەدەست پارتی‌و یەكێتییەوە بەشێوەیەك بێزراو بوە، بڕیاردەرو باڵادەستەكانی خۆشیان لەناو گڵۆڵەیەك بەنی ئاڵۆسكاو لە (گەندەڵی، تەماح‌و بەرژەوەندی هاوبەشی گروپ‌و بنەماڵە‌و هێزە ناشیرینەكانی ناوخۆ‌و دەرەوە)دا، ئالودەو گیرۆدە بون. نوخبە خوێنەوارەكانیشیان، بەخۆشحاڵییەوە نایانەوێ لێیان تێكبچێت‌و خەونی دەربازبونیان نییە. تیمەكانی (ئەمەریكا، رۆژئاواو دەوڵەتانی دراوسێ)ش، وەك پاشماوەی جەنگ‌و جەهلێكی مێژویی لەم وێرانەیەی نیشتیمان دەڕوانن، بەچەندین ناوی جیاجیا، لەبەرژەوەندی ئایندە‌و ئەمنیەتی خۆیان‌و وڵاتەكانیان تەراتێن دەكەن‌و بەمانەوەی "كۆیلەی مەحوكم‌و حاكمی نەوتاوی" رەزامەندن. لە دەرەوەی بازنەی ئەو گڵۆڵە بێزراوەش، مەهزەلەی دیموكراسی‌و هەڵبژاردنی ژێرفەرمانی ئەوان‌و دروشمەكانی گۆڕینی سیستمی حوكمڕانی‌و پاكێج‌و پرۆژەكانی چاكسازی، هیچی لێ سەوز نابێ. بۆیە هێزەكانی دەرەوەی پارتی‌و یەكێتیش لە چەقبەستن، بنبەستن‌و بێئومێدی ئەو حوكمڕانییەی عێراق‌و هەرێمی كوردستاندا، بەتاك‌و دەستەجەمعی كەمندكێشی وازی ناو بازنەكە ئەبن. باشترین كاری سیاسی، حیزبی‌و رێكخراوەیی لەم قۆناغەدا، خۆڕێكخستنەوە‌و ئامادەسازی‌و بەرنامەیە بۆ یاخیبونێكی بەكۆمەڵ (عصیان مدنی)، چونەدەرەوەیە لەكۆی ئەو دامەزراوە سیاسی، یاسایی، كۆمەڵایەتی‌و خزمەتگوزارییە گەندەڵە، كە دامەزرێنەرو هاوبەش‌و پشتیوانەكانی پێی شاگەشكە بون. رێگەیەك بۆ حاشاكردن‌و بێبەریكردنی كۆمەڵ لە حوكمڕانی ئەم كۆمەڵگەیە، جیاكردنەوەی جوانییەكانی كوردایەتی لە حاكمەكانی كوردایەتی، پێناسەكردنەوەی بەها بەرزەكانی فەرهەنگ‌و كەلتور، ئەدەب‌و هونەر، كارو كەسابەت‌و .. هتد. لەمێژووی نوێدا، ئەم یاخیبونە نهێنی مانەوەی كورد‌و مۆراڵ‌و بەها كۆمەڵایەتییەكانی بوە، لەناوەڕاستی سەدەی رابردووەوە بیری حیزبایەتی‌و شۆڕش‌و راپەڕینەكان لە هەر وێستگەیەكدا ناوێكی هەبوە، لە ناوەڕۆكدا جگە لەو یاخیبوونە لە حوكمڕانی هیچی تر نەبوە. عێراقی ئەوساش هێندەی ئەم پارتی‌و یەكێتییە حیزبی كوردی‌و كەسایەتی كورد، شەریك‌و پشتیوانی بوە. بەڵام بیری رەتكردنەوەی حوكمڕانەكان‌و دۆستەكانیان بەشێوەیەك لە ناخی كۆمەڵی كوردەواریدا، چەسپیبوو، لە ناوەندە فەرهەنگی‌و كۆمەڵایەتییەكانماندا، لەجێگەی نەبوان بون. حوكمی مێژو ئەم چەرخەش دەسوڕێنێ، ئێستا حیزبە كارتۆنییەكانی سەردەمی بەعس چەند لە زاكیرە‌و مێژوماندا، جێگە‌و پێگەیان هەیە، ئەوسا ئەم پارتی‌و یەكێتییەش هەرئەەوەندە ئەیانبێ. بۆیە یاخیبونی بەكۆمەڵ، رەتكردنەوەیان‌و حاشاكردن باشترین كارو بەرنامەیە كە ئەمڕۆ ئێمە بیكەین.

■ محه‌مه‌د حسێن        له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی گفتوگۆكانی پێكهێنانی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمدا، زۆر كه‌س باس له‌ هه‌بوونی پلان و نیه‌تێكی جدی مه‌سرور بارزانی (سه‌رۆك وه‌زیرانی داهاتوو) ده‌كه‌ن بۆ ریفۆرمی ئابوری و سیاسی له‌ كوردستاندا. به‌ده‌ر له‌ هه‌ر تێڕوانینێكی گه‌شبینانه‌، یان ره‌شبینانه‌، له‌باره‌ی پلان و ئه‌جێندای ئه‌م كابینه‌یه‌، گرنگه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ بزانین هیواو ده‌رفه‌ته‌كانی چاكسازی ئابوری و سیاسی له به‌رده‌م ئه‌م حكومه‌ته‌داچه‌نده‌. له‌كوێدا ده‌توانێت هه‌نگاوی چاكسازی بنێت گه‌ر هاتوو ویستێكی سیاسی هه‌بوو بۆ ئه‌نجامدانی؟ به‌ واته‌یه‌كی تر ئه‌م حكومه‌ته‌ ده‌توانێت چی بكات و چیشی پێناكرێت به‌ ڕه‌چاوكردنی ئه‌و سه‌رچاوه‌و توانا مادی و مرۆییانه‌ی له‌ به‌رده‌ستدایه‌‌. چه‌ند راستیه‌كی سه‌ره‌تایی بۆ تێگه‌یشتن له‌ پرۆسه‌یه‌كی ئاڵۆز: حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئه‌و میكانیزمه‌ سیاسی و ئابوریانه‌ی له‌به‌رده‌ستدا نیه‌ كه‌ بۆ هه‌ر ریفۆرمێكی راسته‌قینه‌ی ئابوری پێویسته. هه‌رێم به‌شێكه‌ له‌ عێراق و ئابوریه‌كه‌شی ته‌واو گرێدراوی عێراقه.‌ هه‌ربۆیه‌ ‌ناتوانێت خاوه‌نی سیاسه‌تی دارایی، پلانی گومركی، بانكی ناوه‌ندی، نرخی سوو، سیاسه‌تی نه‌ختینه‌یی خۆی بێت. ئه‌مانه‌ ئه‌و میكانیزمه‌ سیاسی و ئابوریه‌ بنچینه‌ییانه‌ن كه‌ هه‌ر حكومه‌تێك پێویستیه‌تی بۆ ئه‌نجامدانی ریفۆرمێكی ئابوری. هه‌ربۆیه‌ ریفۆرمی ئابوری‌ به‌م حكومه‌ته‌ ناكرێت ‌گه‌ر به‌شێك نه‌بێت له‌ پلانێكی گشتگیری ئابوری و سیاسی ده‌وڵه‌تی عێراق. به‌ده‌رله‌وه‌ی ویست و بڕیاری سیاسیه‌كانی كوردستان تاچه‌ند به‌ئاراسته‌ی ئه‌م ریفۆرمه‌دا ده‌ڕوات، پێویسته‌ بزانرێت كه‌ كێشه‌‌كانی هه‌رێم هه‌ر له‌ پشتبه‌ستنی ته‌واوی به‌ داهاتی نه‌وت، پوكانه‌وه‌ی كه‌رته‌كانی تر له‌ ژێر كاریگه‌ری ئه‌و دۆخه‌ دارایی-ه‌ی پاره‌ی نه‌وت دروستی كردووه‌، كورتهێنانی بودجه‌‌ و‌ لاوازبوونی كه‌رتی تایبه‌ت هه‌مان كێشه‌ كۆن و تازه‌كانی به‌غدایه‌. به‌رپرسانی هه‌رێم، به‌شێكی له‌ نه‌زانی و به‌شێكیشی به‌ ناچاری، له‌ رژێمه‌ سیاسیه‌كانی عێراقه‌وه‌ وه‌ریانگرتووه‌. ئه‌وه‌ی له‌ هه‌ولێر هه‌یه‌ كۆپیه‌كی شێواووی هه‌مان ئه‌و سیسته‌مه‌یه‌ كه ‌زیاتر له‌٥٠ ساڵه‌ له‌ به‌غدا كار ده‌كات. هه‌ربۆیه‌ ئه‌م كێشانه‌ ته‌نها به‌ هه‌رێم چاره‌سه‌رناكرێن ئه‌گه‌ر پلانێكی هابه‌ش و گشتگیری نه‌بێت له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عێراقی فیدراڵدا. به‌ڵام ئه‌مه‌ وه‌ڵامی هه‌موو پرسیاره‌كه‌ نیه‌. زۆر شت ده‌مێنێته‌وه‌ كه‌‌ كابینه‌كه‌ی مه‌سرور بارزانی ده‌توانێت چاكسازی تیا بكات؛ هه‌ره‌ له‌پێشترین و گرنگترینیان كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاست و بڕی گه‌نده‌ڵیه‌. هه‌موو ئه‌و ده‌نگه‌ پۆزه‌تیڤانه‌ی تا ئێستا پێشبینی ئه‌رك و ئه‌وله‌ویه‌ته‌كانی ئه‌م حكومه‌ته‌یان كردووه‌ باسیان له‌م خاڵه‌ كردووه‌. كه‌مكردنه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی له‌نا‌و ئه‌و ده‌زگا حكومیانه‌ی كه‌ ناهێڵن خه‌ڵك كارو بزنسی خۆی بكات بێ به‌رتیل و شه‌راكه‌تی ئه‌وان تا ئه‌گاته‌ موچه‌ خۆره‌ بندیواره‌كان و قۆرغكردنی بازاڕه‌كانی كوردستان یه‌كجار گرنگن‌ بۆ هه‌ر هه‌نگاوێكی راسته‌قینه‌ به‌ره‌و ریفۆرمی ئابوری. ئه‌و راستیه‌ی كه‌ هه‌رێم ناتوانێت بێ به‌غدا هیچ ریفۆرمێكی ئابوری مانادار ئه‌نجام بدات ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت كه‌ ده‌سته‌وه‌ستان دانیشێت به‌رامبه‌ر كێشه‌كانی ئه‌مڕۆی. هه‌موو هه‌نگاوێكی دژبه‌ گه‌نده‌ڵی له‌ كردستاندا راسته‌وخۆ هه‌رێمه‌كه‌ به‌ره‌و حوكمڕانیه‌كی باش ده‌بات و ده‌بێته‌ هۆی باشتر به‌ڕێوه‌بردنی تواناو سه‌رچاوه‌ ئابوریه‌كانی.   بۆ نمونه‌، كه‌مكردنه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی سه‌رمایه‌ی بیانی و عێراقی بێنه‌ كوردستان و به‌ دوای ده‌رفه‌تی وه‌به‌رهێنان و قازانجدا بگه‌ڕێن. ئه‌مه‌ش هه‌لی كارو پاره‌ و گه‌شه‌ی ئابوری دێنێته‌ كوردستانه‌وه‌‌. به‌ دیوێكی تریشدا، كه‌مكردنه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی باری سه‌رشانی حكومه‌تی هه‌رێم سوك ده‌كات و تواناو كارایی (effcency) ده‌زگا ئیداری وگشتیه‌كان زیاترده‌كات. سیسته‌مێكی بانكی پێشكه‌وتوو بۆ ڕایی كردنی كاری كۆمپانیاو ده‌زگا حكومیه‌كان برێكی زۆری ئه‌و تونێله‌ بیرۆكراسیانه‌ له‌ناو ده‌بات كه‌ وه‌ك زۆنگاوێك هه‌میشه‌ پیسخۆرو گه‌نده‌ڵكاران قه‌ڵه‌و ده‌كات.  زۆر به‌دیاریكراوی، گره‌وی سه‌ركه‌وتنی هه‌ر پاكێجێكی ریفۆرم له‌ كوردستاندا به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ توانای حكومه‌ته‌كه‌ی مه‌سرور بارزانی بۆ‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی قۆرغكاری له‌ بازاڕه‌كانی كوردستاندا. كه‌ی توانی مافیاكانی نه‌وت، ده‌واو ده‌رمان، ئۆتۆمۆبیل، كه‌ره‌سته‌كانی بیناسازی و ماده‌ خۆراكیه‌كان جڵه‌وبكات و پابه‌ندی یاساو رێساكانی بازاڕی ئازادو سه‌لامه‌تی گشتی-یان بكات،‌ ئه‌وا ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌وڵه‌كانی خۆی له‌ ژیانی خه‌ڵك و ئابوری كوردستاندا ده‌بینێت. هه‌ر ئه‌م شێوازی ریفۆرمكردنه‌ش بوو بانكی جیهانی له‌راپۆرتێكدا دوو مانگ پێش ئێستا بۆ عێراق پێشنیاریكرد. به‌ پێی راپۆرته‌كه‌، ریفۆرمی سه‌رتاسه‌ری له‌بواری خه‌رجیه‌كان و پلانی ئابوری حكومه‌ت به‌یه‌كجارو یه‌ك پاكێج ناكرێت، به‌ڵكو پێویستی به‌ چه‌ند ریفۆرمێكی بچوك هه‌یه‌ سه‌ره‌تا له‌و بوارانه‌ی كه‌ پێشتر تاقیكراوه‌ته‌وه‌و سه‌ركه‌وتوو بووه‌*.    دیاره‌ هیچ زیره‌كیه‌كی ناوێت بۆ ئه‌وه‌ی تێبگه‌ین له‌ قورسی ئه‌م هه‌نگاوه‌. روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی له‌ كوردستاندا له‌شكرێك مافیاو پیسخۆری خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و پاره‌و نفوز ده‌كاته‌ دوژمنی ئه‌م حكومه‌ته‌. ئه‌مه‌ش له‌ڕوی سیاسیه‌وه‌ ره‌نگه‌ باجه‌كه‌ی قورس بێت. بۆیه‌ نابێت وه‌ك شه‌ڕێكی سه‌رپێی و سوك سه‌یری ئه‌م هه‌نگاوه‌ بكه‌ین. به‌ڵام ئه‌گه‌ر بڕیاره‌ ئه‌م حكومه‌ته‌ تاقه‌ یه‌ك هه‌نگاوی بچوكیش بنێت بۆ چاكسازی ئابوری و سیاسی پێویسته‌ لێره‌وه‌ ده‌ستپێبكات. كوردستانی ئه‌مڕۆ، ده‌رفه‌ته‌كان وئاسته‌نگیه‌كانی:  كێشه‌ی هه‌رێمی كوردستان هه‌ر ئه‌وه‌ نیه‌ كه‌ ئه‌و میكانیزمه‌ ئابوری و سیاسیانه‌ی نیه‌ كه‌ بۆ كۆنترۆڵكردنی هه‌ڵاوسان، سیاسه‌تی نه‌ختینه‌یی و پلانی بازرگانی ده‌ره‌كی پێویستیه‌تی، به‌ڵكو له‌وێوه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتوه‌ كه‌ به‌ ناچاری به‌شێكه‌ له‌ عێراق و ته‌نها له‌چوارچێوه‌ی ئابوری عێراقیشدا ده‌توانێت هه‌ر ریفۆرمێك بكات. به‌ڵام ئایا دۆخه‌كه‌ له‌ عێراقدا چه‌ند له‌باره‌ بۆ ریفۆرمێكی له‌مجۆره‌‌؟ به‌ پێی پله‌به‌ندی وڵاته‌ لاوازو تێكشكاوه‌كان (Fragile States Index) له‌ ساڵی ٢٠١٨، عێراق له‌ پله‌ی ١١هه‌مدایه‌‌، ته‌نها یه‌ك پله‌ له‌ پێشی گروپی وڵاته‌ زۆر خراپه‌كانه‌‌و١٠ پله‌ش‌ له‌ دوای گروپی وڵاته‌ زۆر باشه‌كانه‌وه‌یه‌؛ له‌كاتێكدا له‌ ساڵی ٢٠٠٧ له‌ پله‌ی دووهه‌مدا بوو. به‌ پێی داتاكانی كۆڕبه‌ندی ئابوری جیهان (World Economic Forum)** عێراق له‌ ئاستی دنیادا یه‌كه‌مه‌ له‌ روی پشتبه‌ستنی به‌ نه‌وت وه‌ك تاكه سه‌رچاوه‌ی داهات و‌ (٩٨.٨%) هه‌نارده‌ی ئاڵوگۆڕه‌ بازرگانیه‌كانی ته‌نها نه‌وت و سوته‌مه‌نیه‌كانه‌‌. ریفۆرمكردنی ئه‌م ئابوریه و هه‌مه‌ره‌نگكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و بوژاندنه‌وه‌ی كه‌رته‌كانی تری له‌وانه‌یه‌‌ قورستر بێت له‌ زیندوكردنه‌وه‌ی ئیمپراتۆریه‌تی عه‌باسیه‌كان.  لێره‌دا بڕیاری دروست ئه‌وه‌یه‌ هه‌رێمی كوردستان بێچاوه‌ڕوانیكردنی به‌غدا قۆڵی لێهه‌ڵماڵێت و ده‌ستبكات به‌ ریفۆرمكردنی ئه‌وه‌ی كه‌ خۆی ده‌توانێت چاكی بكات. راسته‌ ئه‌م حكومه‌ته‌ نزیكه‌ی ١٧ملیار دۆلار قه‌رزو*** و دنیایه‌ك كێشه‌ی كه‌ڵه‌كه‌بووی له‌وانه‌ی پێشخۆیه‌وه‌ بۆ به‌جێ ماوه‌، به‌ڵام ده‌توانێت له‌ روی سیاسیه‌وه هه‌نگاوی جدی بنێت بۆ چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكیه‌ نه‌وتیه‌كانی له‌گه‌ڵ به‌غدا. هه‌رئه‌مه‌ش ده‌رگای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی تری بودجه‌و ماده‌ی ١٤٠و پێشمه‌رگه‌ی لێده‌كاته‌وه‌.  بێگومان ئه‌م چاره‌سه‌ریانه‌ پێویستی به‌ ویستێكی سیاسی به‌هێزه‌ له‌لایه‌نی به‌غداوه‌. دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌چاره‌ی مامناوه‌ندی (Comprmise) بۆ هه‌ردوولا ئاسان نیه‌. بۆ‌ حكومه‌تی هه‌رێم كۆده‌نگیه‌كی سیاسی له‌ نێوان لایه‌نه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی كوردستان زۆر گرنگه‌. به‌ بێ ئه‌م كۆده‌نگیه‌ هیچ حیزب و سه‌ركرده‌یه‌كی سیاسی ناتوانێت چاره‌سه‌ری مامناوه‌ندی بۆ هیچ كام له‌ كێشه‌ هه‌ڵواسراوه‌كانی نێوان به‌غداو هه‌ولێر بدۆزێته‌وه‌و چوار ساڵی داهاتوویش هه‌روا سه‌رگه‌رمی مه‌زایده‌ی كوردایه‌تی ده‌بن‌. له‌گه‌ڵ ده‌ستبه‌كاربوونی ئه‌م حكومه‌ته‌ پێویسته‌ پارتی ناكۆكیه‌ سیاسیه‌كانی له‌گه‌ڵ یه‌كێتی و لایه‌نه‌كانی تریش چاره‌سه‌ركات و شوێنه‌واره‌كانی دوو ئیداره‌یی بسڕێته‌وه‌؛ چونكه‌‌ سه‌قامگیری سیاسی له‌ كوردستان و په‌یوه‌ندیه‌كی ئاسایی و دۆستانه‌ له‌گه‌ڵ به‌غدا پێشمه‌رجی هه‌ر ریفۆرمێكی سیاسی و ئابوریه‌. له‌ كوردستان و‌ هه‌موو ئه‌و وڵاتانه‌یش نه‌وت سه‌رچاوه‌ی سه‌ركی داهاته هه‌مه‌ره‌نگكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و كه‌مكردنه‌وه‌ی راده‌ی پشتبه‌ستن به‌ نه‌وت و گاز هه‌میشه‌ وه‌ك چاره‌سه‌رێكی ئه‌فسوناوی بۆ زۆربه‌ی كێشه‌كان ده‌بینرێت. ئه‌م تێگه‌یشتنه‌ راسته‌، به‌ڵام چاره‌سه‌ریه‌كی زۆر ئاڵۆزو قورسه‌و پلانی ١٠یان ساڵه‌ی ده‌وێت. بۆ نمونه‌ سعودیه‌ به‌ پلانێكی ١٤ ساڵه‌وه‌ (Vision 2030) ده‌ستی بۆ ئه‌م چاره‌سه‌ریه‌ بردووه‌.  له‌ كوردستاندا به‌ هه‌وڵێكی كه‌م ره‌نگه‌ بتوانرێت كه‌رتی گه‌شت و گوزار گه‌شه‌پێبدرێت، به‌ڵام قورسه‌ چاوه‌ڕێی په‌ره‌ پێدانی كه‌رتی پیشه‌سازی بكه‌ین به‌ بێ ریفۆرمێكی گشتگیری ئابوری‌، دارایی و سیاسی له‌ لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه‌. هه‌رچی په‌یوه‌ندی به‌ كه‌رتی كشتوكاڵیشه‌وه‌ هه‌یه‌ ئه‌وا دیسان پرۆسه‌كه‌ زۆر له‌وه‌ گرانترو قورستره‌ كه‌ به‌م توانا دارایی و مرۆییه‌ی له‌ كوردستانداهه‌یه‌ بكرێت. كشتوكاڵ به‌ بێ به‌ كارهێنانی سه‌رمایه‌یه‌كی گه‌وره بۆ دابینكردنی ئه‌و ئامێرو كه‌ره‌سته‌ پیشه‌سازیانه‌ی راده‌ی به‌رهه‌مداری زیاد ده‌كه‌ن مه‌حاڵه‌ پێشبكه‌وێت. ئه‌وه‌ی ده‌توانرێت ببوژێنرێته‌وه‌ ته‌كنیك و شێوازه‌ كۆنه‌كه‌ی كشتوكاڵه‌ كه‌ له‌ ١٥ ساڵی رابردوودا پارتی و یه‌كێتی به‌ سیاسه‌تی به‌پۆلیسكردنی هێزی كاری لادێكان وێرانیان كرد. بێگومان ئه‌مه‌ باشتره‌ له‌ هیچ به‌ڵام ناتوانێت هه‌موو ئه‌و سه‌رچاوه‌ سروشتی و وزه‌ مرۆییانه‌ بخاته‌ گه‌ڕ كه‌ له‌ كوردستاندا ئاماده‌یه‌. له‌ نێوان ساڵانی ٢٠٠٤ و ٢٠١٣دا، ئه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستانی له‌ به‌شه‌كه‌ی تری عێراق جیاكرده‌وه‌و وای لێكرد سود له‌ داهاتی نه‌وت وه‌ربگرێت و باری ژیانی خه‌ڵك باشتربكات به‌شێوه‌یه‌كی رێژه‌یی ئه‌و سه‌قامگیریه‌ سیاسی و ئه‌منیه‌ بوو كه‌ كوردستان لێی به‌هره‌مه‌ند بوو. حكومه‌ته‌كه‌ی مه‌سرور بارزانی ده‌توانێت رۆڵێكی كارا بگێڕێت له‌ پته‌وكردن و به‌رده‌وامكردنی  ئه‌م سه‌قامگیریه‌. ئه‌مه‌ش به‌ پله‌ی یه‌كه‌م به‌ به‌هێزكردنی ده‌زگاحكومیه‌كانی هه‌رێم و ڕۆڵی یاسا ده‌بێت. ته‌نها حكومه‌تێكی دامه‌زراوه‌یی و شه‌فاف و به‌رپرس ده‌توانێت ئه‌و توانا مرۆیی و مادیانه‌ی له‌ وڵاته‌كه‌دا هه‌یه‌ بیخاته‌ خزمه‌ت هاوڵاتیه‌كانی و سه‌قامگیری سیاسی و ئابوری پێ به‌دی بێنێت.  له‌ئه‌گه‌ری ئه‌م سه‌قامگیریه‌ سیاسی ئه‌منی و ئابوریه‌دا، كوردستان ده‌توانێت پاشه‌كه‌وتی موچه‌ی كارمه‌ندانی كه‌رتی گشتی هه‌ڵگرێت و هه‌نگاو به‌هه‌نگاو قه‌رزه ‌ناوخۆیی و ده‌ره‌كیه‌كانیشی بداته‌وه به‌ڕه‌چاوكردنی ئه‌و سیناریۆانه‌ی بۆ چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكیه‌كانی هه‌ولێر و به‌غدا پێشنیاركراوه‌‌. ئه‌مه‌ش یارمه‌تی گه‌شه‌ی ئابوری و بوژاندنه‌وه‌ی بازاڕو كۆتایی هاتنی ئه‌و قه‌یرانه‌ ئابوریه‌ ده‌دات كه‌ له‌ چوارساڵی رابردوودا كوردستانی ته‌واو هیلاك كردبوو. * له‌م لینكه‌وه‌ ده‌توانیت راپۆرته‌كه‌ی بانكی جیهانی بخوێنیته‌وه‌: http://documents.worldbank.org/curated/en/561591540561272929/pdf/131377-BRI-PUBLIC-ADD-SERIES-VC-QN-171.pdf **     بۆ بینینی داتاكانی كۆڕبه‌ندی ئابوری جیهان كلیك له‌سه‌ر ئه‌م لینكه‌ بكه‌  https://www.weforum.org/agenda/2016/05/which-economies-are-most-reliant-on-oil/   *** هه‌ره‌می كوردستان لانی كه‌م ١٧ ملیۆن دۆلار قه‌رزاره‌ به‌ پێی راپۆرتێكی په‌یمانگای ئاشتی ولایه‌ته‌ یه‌كرتووه‌كانی ئه‌مریكا كه‌ له‌ مانگی ٥\٢٠١٨ بڵاویكر‌ده‌وه‌. https://www.usip.org/publications/2018/05/kurdistan-regions-debt-crisis-threatens-iraqs-economy