یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق سێ هەفتەی یەكەمی پاش هێرشی پێچەوانەی ئیسرائیل بۆسەر كەرتی غەززە، بۆ كۆی جومگەكانی سیاسەت‌و حوكمڕانیی عێراق، دژوارو پڕ لە پێشهات‌و دڵەخورتێ بوو. لە سیناریۆی درێژەكێشانی جەنگەكە كە ئەگەرێكی زاڵە، یان فراوانبوونی بۆ جەنگێكی هەرێمایەتی كە ئەگەرێكی ڕێتێچووە، بارگرانی‌و پێشهاتی زیاتر لە عێراق چاوەڕوان دەكرێت. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات خوێندنەوە بۆ لێكەوتەكانی جەنگەكە لەسەر عێراق‌و ئەگەرە ئاییندەییەكانیش بكات.   یەكەم- لێكەوتە ئەمنییەكان: هەڵوێستی گروپە شیعەكان لەپاش هێرشەكانی 7ی ئۆكتۆبەری 2023ی بزوتنەوەی حەماس بۆ ئۆردوگاكانی ئیسرائیل‌و پەرچەكرداری توندی سوپای ئەو وڵاتە بۆ تۆڵەكردنەوە لە غەززە، زۆر لە گروپە چەكدارە شیعەكانی عێراق لەڕێگەی بەیاننامەی جۆراوجۆرەوە هەڕەشەی بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكایان ڕاگەیاند[1]. هاندەرو پاساوی گروپە شیعەكانیش لەم پێشهاتە، تۆڵەكردنەوەی كۆمەك‌و پاڵپشتیی كراوەو بێسنوری واشینگتۆنە بۆ سوپای ئیسرائیل، كە بەپێی زۆر ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان سیاسەتی "خاكی سوتماك" پەیڕەو دەكات. ئەم جموجۆڵەی گروپە ئێرانییەكان جگە لە بەهاناوەچوونی بزوتنەوەی حەماس كە ئێستا لە پێگەی هاوپەیمانیانە، ڕەهەندێكی تری هەیە كە درككردنە بەو مەترسییە گەورانەی كە ڕووبەڕووی "بەرەی موقاوەمە" بووەتەوە؛ ئەگەر هات‌و ئیسرائیل‌و ئەمریكا بگەنە ئامانجی پەڕوباڵكردنی حەماس یان لادانی لە حوكمڕانیی غەززە لەمەودای دووردا. ئەم دوو سیناریۆیە هەر كامیان سەر بگرێت، ئەوە پێشینەیەكی ناخۆش دەبێت بۆ حزبوڵڵا كە بەشێكە لە جەستەی ئێران. ئەگەر ئەو ئامانجە دوورمەودایانەی تریش بەدی بێن، كە دۆزینەوەی چارەسەرێكی سیاسییە بۆ ئەوەی ماوە لە مەسەلەی فەڵەستین، لەپاش لادانی گریمانكراوی حەماس، ئەوە پرسیاری سەخت ڕووبەڕووی "بەرەی موقاوەمە" دەبێتەوە. جیا لە بەیاننامەی گروپە شیعە ناسراو و فەرمییەكان، ڕووكارە سێبەرەكانیان ئەوەیشیان ئاشكرا كردووە (18ی ئۆكتۆبەری 2023) كە ژوورێكی عەمەلیات لە عێراق پێكهێنراوە بە ناوی "پاڵپشتیی گەردەلولی ئەقسا" كە باڵەكانی "موقاوەمەی ئیسلامی" لەخۆ دەگرێت[2]؛ ئەم ناوەش ناونیشانێكی بەرینە بۆ هەر گروپێك دژی دۆستایەتیی ئەمریكاو ئیسرائیل بێت‌و پێداگری لەسەر بەرەنگاربوونەوەیان بكات. هەر لەو چوارچێوەیەیشدا چەند هێرشێكی سنوردار كرانە سەر بنكەو پێگەكانی سوپای ئەمریكا لەهەریەك لە "هەریر"ی نزیك هەولێر، هەروەها "عەینولئەسەد"ی رۆژاوای عێراق (17ی ئۆكتۆبەر)، بەبێ ئەوەی زیانێكی ئەوتۆیان لێ بكەوێتەوە. هێرشەكان لەماوەی هەفتەیەكدا، هەڵكشان بۆ 13 هێرش دژی بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لە عێراق‌و سوریا[3]. بەپێی قەبارەو ئاستی هێرشەكانیش، دەشێت ئەوەی لێ بخوێنرێتەوە سەرجەمیان زیاتر گەیاندنی پەیامن بە لایەنی ئەمریكی، تا ئەوەی راگەیاندنی جەنگ بن، چونكە سنوردارو كۆنترۆڵكراون؛ چەند گروپێكی چەكداریی عێراقیش بەرپرسیارێتیی ئەنجامدانی ئەو هێرشانەیان خستەئەستۆی خۆیان[4]. هەرچەندە سەرجەم سەكۆ ئەلەكترۆنییەكانی "موقاوەمەی ئیسلامی" ستایشی هێرشەكەی سەر بنكەی سەربازیی هەریریان كرد، بەڵام بەشێوەیەكی فەرمی گروپی "تشكیل الوارثین" بەرپرسیارێتییەكەی گرتەئەستۆ[5]. باوەڕیش وایە ئەم پێكهاتە نوێیە سێبەرە، ڕووكاری باڵە سەربازییەكەی بزوتنەوەی "حزب الله النجبا‌ء" بێت[6]. ئەم بزوتنەوەیەیش ڕاستەوخۆ سەر بە سوپای پاسدارانی ئێرانییە؛ بەشێك لە چەكدارەكانیشیان لە سوریا ئەرك دەبینن. ئەوان لە شەڕە سەختەكانی (2015)ی دژی گروپە بەرهەڵستكارەكانی ڕژێمی ئەسەد جەنگاون. بەپێی ئاماژەو بەڵگە بەردەستەكانیش، سوپای پاسداران جگە لە كۆمەكی دارایی ئەم گروپە، زانیاریی هەواڵگرییشی لەگەڵدا بەش دەكات، هەروەها لە هەڵبژاردنی بەرپرسان‌و شێوازی بەڕێوەبردنیشیدا رۆڵی راستەوخۆی هەیە[7].   بەپێی ئاماژەی بەیاننامەو جێپەنجەی هێرشەكانیش بێت، ئەوانەی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكەنە ئامانج، هەر هێزەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگیی شیعەن، بەڵام بەشاردنەوەی بكەرانی ڕاستەقینەو پەردەپۆشكردنی بە ناوی خوازارو و سێبەر، دوو ئامانج دەپێكن: یەكەمیان، بەڕواڵەت وا خۆیان پیشان دەدەن، كە پابەندن بە بنەماكانی پرۆسەی سیاسی‌و رێككەوتننامەی درێژخایەن لەگەڵ ئەمریكا. دووەمیش لە پشت پەردەیشەوە دەسكەوتی هێرشەكان هەر بۆ شیعەی حوكمڕان حیسابە لای حەماس‌و شەقامی عەرەبیی هاوسۆز لەگەڵ فەڵەستین‌و ئێران‌و شەقامی تووڕەی شیعە؛ لە هەمان كاتیشدا هۆیەكە بۆ خۆهەڵكێشان‌و ئیحراجكردنی پێكهاتەی عەرەبی سوننەی عێراق‌و كەنداو، بەو پێیەی ئەوان لەم جەنگە خوێناوییەی غەززەدا شتێكی ئەوتۆیان پێ ناكرێت. سەرباری ئەم پێشهاتانەیش هێشتا باوەڕێك هەیە، بڕیاری بەرەنگاربوونەوەی سەرانسەری‌و گشتگیر لەلایەن گروپە ئێرانییەكانی عێراقەوە لەئارادا نەبێت؛ بەڵگەیش بۆ ئەمە رێكخراویی پەرچەكردارو كاردانەوەكانیان‌و هەبوونی هەماهەنگییە لەوەی زۆر تەشەنە نەكات‌و كاردانەوەی توند نەبێت. جگە لەوەیش، تۆنی هەڕەشەكانیشیان بەئاڕاستەیەكە ئەوان ڕاستەوخۆ نابنە بەشێك لە جەنگەكەی ئێستا، بەڵكو دەیبەستنەوە بە فراوانبوونی بازنەی جەنگەكەو پەڕینەوەی لە غەززە. ئەو لایەنەیشی لەم ڕیتمە دەرچوو، "ڕێكخراوی بەدر"ی "هادی عامری"یە كە هەڕەشەكانی ڕاشكاوانەترو گشتگیرتر بوون، بەراورد بە هاوتا شیعەكانی تری، لە چەشنی "العصائب"، "حركە النجبا‌ء"، "كتائب سید الشهدا‌ء"و تا ڕادەیەكیش "كتائب حزب الله"[8]، بەڵام ڕێكخراوی بەدریش دواتر هەڕەشە سەربازییەكانی گۆڕی بۆ داوای گوشاركردن بۆ كردنەدەرەوەی سوپا بیانییەكان لە عێراق، ئەویش "بەپێی خشتەیەكی كاتی‌و كورتخایەن"، لەڕێگەی حكومەتی عێراقەوە[9]. بەم پێیەیش عامری، كە یەكێكە لە پایەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگیی حوكمڕان، تۆپەكەی خستۆتەوە گۆڕەپانی میكانیزمە حكومی‌و یاسایییەكان؛ پێداگرییەكەیشی باسی هەنگاوی تاكلایەنەی تێدا نییە. شتێكی زانراویشە شیعەكان ماوەی سێ ساڵەو ڕاستەوخۆ لەپاش كوژرانی "جەنەراڵ سولەیمانی"و "ئەبو مەهدی موهەندیس"ەوە (كانوونی دووەمی 2020) داوای چوونەدەرەوەی سوپای ئەمریكاو بیانی دەكەن‌و ئەمەیشیان لە پەرلەمانی عێراق كردە بڕیار، بەبێ ئەوەی حكومەتەكانی كازمی‌و دواتریش سودانی توانیبێتیان جێبەجێی بكەن[10]. پێشهاتە ئەمنییە چاوەڕوانكراوەكان بەپێی ئەو زانیاری‌و لێدوان‌و ئاماژانەی بەردەستن، تێوەگلانی گروپە شیعەكانی عێراق لە جەنگی غەززە، پەیوەستە بە هەڵویست‌و رەوشی حزبوڵڵای لوبنان‌و دوا بریاری سوپای پاسدارانەوە كە "بەرەی موقاوەمە" ئاڕاستە دەكات‌و، لەسەروو ئەوانیشەوە ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئێران. تائێستایش بەشداریی حزبوڵڵا لە جەنگەكە سنوردارو كۆنترۆڵكراوە، بەڵام ئەگەر پەرەی سەندو جەنگەكە بوو بە هەرێمایەتی لەنێوان بەرەی ئێرانی‌و بەرەی ئیسرائیل - ئەمریكا، ئەوە بەپێی هەموو ئاماژەیەك جگە لە گروپە عێراقییەكان، باڵە ئێرانییەكان لە سوریا، كۆمەڵی "أنصار الله"ی حوسییەكانی یەمەن، دەچنە جەنگەكەوە، بەهۆی ئەوەیشی ئیسرائیل پێی ناكرێت وەڵامی ئەم هەموو بەرەیە بداتەوە، ئەوكات بەرەنگارییەكە دەكەوێتە نێوان ئەمریكاو باڵە ئێرانییەكان[11]. لە ڕوونترین ئاماژەی ئەم ئەگەرەیشدا حوسییەكانی یەمەن شان بە شانی جموجۆڵی سنورداری گروپە عێراقییەكان، هاتنەسەر هیڵی گرژییەكان‌و لە پێشهاتێكی نوێدا ڕۆكێتی خۆیان هاوێشتە ئیسرائیل (31ی ئۆكتۆبەری 2023)[12]. ئەمەیش ڕوونترین پەیامی كرداری بوو كە لە حاڵەتی پەرەسەندنی جەنگدا، پێكدادان تەنیا لە غەززە نامێنێتەوەو، هەموو بەرە ئێرانییەكان گەرم دەبن، بە "بەرەی جۆڵان"ی سوریاشەوە كە ماوەی 30 ساڵە هێورە. چاوەكانیش لەسەر ئەوەن لە پەرەسەندنی گرژییەكاندا ئەویش هاوشێوەی باشوری لوبنان ببێتە دەلاقەی پێكدادان؛ بەمەیش بەشی زۆری پانۆراما ئێرانییەكە دەكەوێتە چالاكی‌و جموجۆڵ‌و دەمێنێتەوە سەر گەرووی هورمز. بەپێی پێدراوە بەردەستەكانیش باڵە سەربازییەكانی عێراق ئێستا خۆیان بۆ ئەو پێشهاتە ئامادە دەكەن؛ زانیاریی ئەوەیش هەیە كە ڕێنوێنی‌و پەیامیان لە سوپای پاسدارانەوە پێ گەیشتووە كە زیاتر پاڵپشتی‌و پشتیوانی هاوپەیمان‌و تەواوكەرەكانیان بن لە ناوچەكە[13]. ئەركی باڵە ئێرانییەكانی عێراق‌و یەمەن‌و سوریا، زیاتر ترساندن‌و گوشاركردنە لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا یان هاوپەیمانەكانی. لەم چوارچێوەیەیشدا هاوكات لەگەڵ هێرشەكانی رۆژاوای عێراق‌و هەریر، گروپێك كە ڕووكاری باڵە ئێرانییەكانە بە ناوی "ألویە الوعد الحق"، بنكە ئەمریكییەكانی وڵاتانی كوێت‌و "ئیماراتی عەرەبی"یان بەئامانجی خۆیان داناوە[14]. ئەم گروپەیش پێشتر هێرشیان كردووەتە سەر سعودیاو ئیمارات؛ دواتریش دەركەوت سەرچاوەی هێرشەكان لە عێراقەوە بووە. ئاماژەكانیش لەسەر ئەوەن "ألویە الوعد الحق" ڕووكاری "كتاب حزب الله" بن كە لە لیستی ئەمریكیدایە بۆ ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان[15]. دووەم- لێكەوتە سیاسییەكان: جەنگی غەززە مەترسییەكی جددییە لەسەر حكومەتی سودانی‌و كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق. هەر بەم هۆیەیشەوە ماوەی دوو هەفتەیە پەرلەمانی عێراق خراوەتە حاڵەتی پەكخستن‌و، دوا دانیشتنی لە 17ی ئۆكتۆبەر بووە[16]؛ ئەمەیش بۆ ئەوەی لە دۆخی هەستیاری جەنگدا پەرلەمانتاری پارێزگاكان هەڵمەتی ئیمزاكۆكردنەوە دەست پێ نەكەن‌و گوشار لەسەر حكومەت دروست نەكەن، لە كاتێكدا بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمان، دەبێت هەفتانە دوو دانیشتن ساز بكات‌و، نابێت مانگانە لە هەشت دانیشتن كەمتر گرێ بدات[17]. لە ماوەی ساڵێكدا محەمەد شیاع سودانی هەوڵیدا باڵانسێك لە پەیوەندییە دەرەكییەكانی حكومەتەكەی دروست بكات‌و، زۆر باسی ئەوەی دەكرد دەتوانێت دۆستی ئێران‌و ئەمریكاش بێت. لە سەردانەكەیدا بۆ نیویۆرك (ئەیلولی 2023) لەلایەن "كۆشكی سپی"یەوە بانگهێشت كرا بۆ سەردانی واشینگتۆن‌و، بڕیار بوو تا كۆتایی ساڵ سەردانەكە بكات، بەڵام لە جەنگی غەززەداو لەژێر گوشاری خرۆشانی ناوخۆیی شەقامی شیعیدا دژ بە ئیسرائیل‌و پاش كوشتاری زۆری فەڵەستینییەكان، ناچار بوو "گوتارێكی توند" لە "كۆنگرەكەی ئاشتی"ی میسر پێشكەش بكات (21ی ئۆكتۆبەر) كە 31 دەوڵەت‌و 3 ڕێكخراوی نێودەوڵەتی تێیدا بەشدار بوون[18].  گوتارەكە كە بەرزكردنەوەی دەنگ‌و پەنجەڕاوەشاندنی تێ كەوت‌و دانی نەنا بە ئیسرائیلدا وەك دەوڵەت، بووە جێگەی ستایشی زۆری بەرەی ئێرانی؛ لەهەمان كاتدا نیگەرانی‌و ناڕەزاییی ئەوانەی ترسیان هەیە عێراق لە دەوڵەتێكی پشتیوانی فەڵەستینەوە ببێتە دەوڵەتی بەرەنگاربوونەوەو، بەخراپ بەسەر عێراقدا بشكێتەوە[19]. هەرچۆنێك بێت، گومان لەوەدا نییە گرژییە هەرێمایەتییەكان‌و ئەو دۆخە ئەمنییەی لە عێراق دروست بووە، پلانەكانی پەرەپێدان‌و وەبەرهێنان لە عێراق دەخاتە مەترسییەوە. هەروەها ئەگەری هێرشی گروپە شیعەكان بۆ سەر بنكەكانی ئەنبارو هەرێمی كوردستان، لە هەموو كات زیاتر بووە. جگە لەوانەیش، جەنگەكە ڕۆڵی گروپە چەكدارەكانی زیاتر كردووەو دەیانكاتە ئاڕاستەكەری ڕەوشە سیاسییەكە، لەكاتێكدا سودانی لە هەوڵدا بوو وەهای پیشان بدات كە لە عێراق سیاسەت چەك ئاڕاستە دەكات نەك پێچەوانەكەی. لەمەیش مەترسیدارتر، پەلكێشانی جەنگەكە، دەرگە بۆ دەستوەردانی زیاتری ئێران لە سیاسەتی دەرەكیی عێراق دەكاتەوە؛ هاوتەریب بەو خرۆشانە شیعییەی دژی ئەمریكاو ئیسرائیل لە ناوچەكە هەیە. هەموو ئەمانەیش بە دوای ئەوەدا دێن، سودانی بانگەوازی بۆ پەرەپێدانی پەیوەندیی عێراق‌و ئەمریكای دەكرد؛ هەروەها خۆیشی بۆ ئەوە ئامادە دەكرد كۆتایی ئەمساڵ لە كۆشكی سپی چاوی بە بایدن بكەوێت‌و بۆ ئەم مەبەستەیش پەیامی ئەرێنییانەی بە میدیای ئەمریكیدا دەنارد[20]و بۆرسەو بازاڕەكانی دراویش چاوەڕوانی ئەو سەردانە بوون بۆ نرخی دۆلار. خرۆشانی شیعی لە سایەی جەنگەكە وایكرد، چالاكە شیعە ئاڕاستەكراوەكان هەناردەی نەوتی عێراق لە "بێجی"یەوە بۆ ئوردن ڕابگرن، بە پاساوی ئەوەی پشتیوانی زایۆنیزمە[21]؛ بەردەوامیش گوتاری ڕقاوی لە عێراقەوە بەرامبەر وڵاتانی كەنداو زیاد دەكات. ئەم بەریەككەوتنەیش كە لە میدیای شیعیدا بەرامبەر تەنانەت سوننەی عێراقیش هەیە، لەژێر پاڵنەری ئەوەی "وەك پێویست بەتەنگی جەنگی غەززەوە نین‌و خیانەت لە فەڵەستین دەكەن"، ڕیسەكەی سودانی‌و بەر لەویش هی كازمی‌و عەبادی بۆ كرانەوە بەڕووی وڵاتانی عەرەبی، دەكەنەوە بە خوری؛ ئەو هیوا زۆرەیشی لەسەر وەبەرهێنانی وڵاتانی كەنداو هەڵچنرابوو لە عێراق، بەتایبەت لە كەرتی وزەو كشتوكاڵ، هەر بەو دەردە دەچن. گوشارەكان بۆ داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا داواكاری‌و پێداگریی سەدر بۆ دەركردنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا[22]، لە هەموو شت زیاتر حكومەتی سودانی‌و ئایندەی پرۆسە سیاسییەكەیشی خستۆتە بەردەم چەند پرسیارو ئەگەرێكی نەخوازراو. سەدر بەم داوایە هەم خۆی وەك ڕێبەرێكی شیعی‌و ئیسلامیی ڕاستگۆ لەگەڵ مەسەلەی فەڵەستین وێنا دەكات، هەم ڕكابەرە شیعەكانیشی خستۆتە دۆخێكی دژوارەوە، چونكە ڕوونە بڕیاری داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا، شیعەكان دەخاتە بەرەی ڕاگەیاندنی دوژمنایەتی لەگەڵ ئەمریكا؛ هەروەها دەسكەوتەكانی حوكمڕانییەكەیان ڕووبەڕووی هەمان مەترسی‌و سزاكانی سەر ئێران‌و حزبوڵڵاو حوسییەكانی یەمەن دەكاتەوە. ئەمەیش بژاردەیەكە چوارچێوەی شیعەیش نایخوازن، نەك تەنیا لەبەر خۆیان بەڵكوو لەبەر ئەوەی ئەمان سەرچاوەیەكن بۆ یارمەتیدانی تەواوكەرە شیعەكانیان. چوارچێوەی شیعە پێیانوایە دەركردنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەغدا، جاڕدانی دەركردنی سەرجەم باڵیۆزخانەو نێردە ڕۆژاوایی‌و ئەوروپییەكانی ترە، لەوانەیش هاوپەیمانێتیی ناتۆ. ئەمەیش حكومەتەكەیان ڕووبەڕووی كەنارگیری‌و سزادان دەكاتەوە، سەرەنجامیش بەو هۆیەوە عێراقیان لەدەست دەردەچێت؛ دووریش نییە وڵات بكەوێتە دەستی سەدر یان هەر هێزێكی تر[23]. ئەوەیشی باری حكومەت قورستر دەكات، هەڵمەتی ئیمزاكانی كۆمەڵێك پەرلەمانتاری دەرەوەی حكومەتە بۆ هەمان داوای سەدر كە داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكایە[24]. هەرچەند ئەم پەرلەمانتارانە (32 ئیمزا) جەخت دەكەنەوە لە سۆنگەی نیشتمانپەروەرییەوە ئەو كارە دەكەن، بەڵام بەو پێیەی لە حوكمڕانیدا نین‌و پێشتریش تۆمەتبار كراون بەوەی سەر بە باڵیۆزخانەی ئەمریكان، هەنگاوەكەیان بەدوور نییە لە پیشاندانی پەرێزپاكی؛ لەهەمان كاتیشدا ئیحراجكردنی چوارچێوەی شیعیی حوكمڕان كە سەرباری هەڵگرتنی دروشمی "موقاوەمە"، بەفەرمی‌و كردەیی‌و ئاشكرا ناتوانێت دروشمەكانی بكاتە پراكتیك‌و كردار. لە كۆی ئەم كایەیەیشدا شەعبەوییەتی كۆمەڵایەتی‌و مەزهەبی، ئامادەیییەكی گەورەی هەیە. ئەگەر چوارچێوەی شیعەیش لەسەر ئەم بێدەنگییە بەردەوام بێت، ئەوە ئەگەری خۆپیشاندانی سەدری‌و شەقامی شیعی، ئەگەرێكی چاوەڕوانكراوە، بەتایبەت كە سەدر بەڕوونی هۆشداریی داوە ئەگەر حكومەت‌و پەرلەمان داواكەی جێبەجێ نەكەن، ئەوە هەڵوێستی تری دەبێت[25]؛ بەبێ ئەوەی جۆرەكەی دیاری بكات. هەندێك لە شارەزایان پێیانوایە درێژەكێشانی جەنگی غەززە، هەروەها گوشارەكانی سەدر، بە ئەگەری زۆر چوارچێوەی شیعە ناچار بە پەرتبوون‌و دابەشبوون دەكات بۆ بەرەی حوكمڕانی (الحكمە، النصر)و بەرەی بەرگری (حزب الله، النجبا‌ء، سید الشهدا‌ء و…)، هەندێ هێزیش لەو نێوانەدا دەمێننەوە (بدرو العصائب). ئەگەرێكی تر ئەوەیە هەر لەم دژیەكیی گوتارەدا كە بەرگری‌و حوكمڕانی‌و دۆستایەتیی ئەمریكایە بمێننەوە[26]. ئەم سیناریۆیەی كۆتاییش دەیانكاتە جێگەی ڕەخنەو گوشاری زیاتری سەدری ڕكابەریان؛ ئەمە جگە لە مەترسیی بەئامانجگرتنیان لەلایەن ئەمریكاوە ئەگەر هات‌و بڕیاری دا وەڵامی وردە هێرشەكانی باڵە شیعەكانی عێراق‌و سوریاو یەمەن بداتەوە[27]. كوردو سوننەكان تائێستا مامەڵەی هەردوو پێكهاتەی كوردو سوننە لەسەر ئاستی فەرمی، هەستیاریی پێوە دیارە. بۆ لایەنی كوردی بژاردەكان ئاسان نین، چونكە لەلایەك بەرژەوەندیی لەگەڵ ئەمریكادایەو تائێستایش بنكە ئەمریكییەكان هاوكاریی دەكەن لە بەرەنگاربوونەوەی پاشماوەی داعش؛ لەلاكەی تر ئەگەر شیعەكان پەرە بە ناڕەزایی‌و بەرەنگارییەكەیان بدەن، پرسیاری زیاتر لەسەر هەڵوێستی هەرێم دروست دەبێت لەو دابەشبوونە قوڵە، ئەمە جگە لەوەی هەرێم لەبەردەم هەڕەشەی موشەك‌و درۆنی زیاتری "بەرەی موقاموەمە"دایە بەپاساوی بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییەكانی ڕۆژاوا. سەبارەت بە سوننەكانیش، بارگرانی، یەكەم بۆ سەرشانی سەرۆكی پەرلەمان "محەمەد حەلبوسی"یە، كە ئەگەر دانیشتەكانی پەرلەمان دەست پێ بكاتەوە، دەبێت ئیمزای پەرلەمانتاران بۆ داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریكا وەربگرێت یان دانیشتنی تایبەتی بۆ تەرخان بكات؛ ئەگەر ئەمەیش بكات پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكییەكان تێكدەچێت‌و ئەوكات پێگەی ئەنباریش دەكەوێتە بەر مەترسی. ئەگەریش بێدەنگیی لێ بكات‌و دانیشتن ساز نەكات، بە نەرمكێشی‌و خۆدزینەوە لە بەرگری لە فەڵەستین تۆمەتبار دەكرێت‌و هەر لە ئێستایشەوە بووەتە جێگەی ڕەخنەی هەندێك لە چالاكە شیعەكان‌و، دەپرسن لە كوێی هاوكێشەكەدایە؟ هەر لەم سەروبەندەیشدا میدیایەكی ئینگلیزی كە لەلایەن قەتەرەوە سەپۆرت دەكرێت‌و لە بەریتانیا پەخش دەبێت، دیسان ئەوەی وروژاندەوە كە ئیسرائیل پلانی هەیە دانیشتوانی غەززە رابگوێزێت بۆ ئەنبارو ڕۆژاوای عێراق. بەگوێرەی راپۆرتی ماڵپەڕەكە كە سەرنوسەرەكەی، "دیڤید هێرست" نوسیویەتی، ئیسرائیلییەكان لە هۆتێلێكی گرانبەهای سەر دەریای سور، چەند بەرپرسێكی سوننەیان دیوەو باسی ئەوەیان كردووە لەگەڵ خەڵكی غەززە دەتوانن بەرامبەر شیعە ببنە زۆرینە، هەروەها بە كەڵكوەرگرتن لە سامانە سروشتییە شاراوەكانی ئەنبار، لەوانەیش ئاوی ژێرزەوی، دەتوانن ببنە سەبەتەی خۆراكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست[28]. ئەم جۆرە زانیارییە هەستیارو سەربەگۆبەندانەیش هێندەی تر بەدگومانی لەنێوان هێزە سیاسییەكانی شیعەو سوننەكان دروستدەكات، هەروەها دەرفەتی ئەوەیش دەڕەخسێنێت شیعەكان زیاتر سوننەكان تۆمەتبار بكەن بەوەی بەشێكن لەبەرەی ئاساییكردنەوە (تطبیع) لەگەڵ ئیسرائیل؛ هەروەها وەها لێیان بڕوانن كە پیلان بۆ دابەشكردنی عێراق‌و ڕووخاندنی حوكمڕانیی شیعە دەگێڕن. بژاردەو هەنگاوەكان لەو تەنگژانەی بەهۆی لێكەوتەكانی باهۆزی غەززە ڕووبەڕووی عێراق بووەتەوە، "هەرێمی كوردستان"یش پشكێكی گەورەی بەردەكەوێت؛ لەلایەك چاوی لەسەرە هەڵوێستی هەبێت، لەلاكەی تر وابەستەی كۆتوبەندە. لەگەڵ گەرمبوونی جەنگەكەیش زیاتر هەڵوێستەكان ڕاشكاو و تیژتر دەبن‌و ڕەنگە بێدەنگی‌و دانبەخۆداگرتن بژاردەیەكی گونجاوی تاسەر نەبێت. بەو پێیەیشی مەسەلەی فەڵەستین هاوسۆزیی زۆری هەیە لە دنیا، بە ئەمریكاو ئەوروپایشەوە، لەبەر ڕەوایەتیی دۆسیەكە، هەروەها لە سۆنگەی ئەوەی كارەسات‌و تراژیدیای مرۆییی غەززە سنورەكانی یاسای نێودەوڵەتیی مرۆییی بەزاندووە، هیچ ڕێگرییەك نییە هەرێمی كوردستان زوو زوو هاوشێوەی 121 وڵاتەكەی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان داوای ئاگربەستی مرۆیی‌و ڕێزگرتن لە یاسای نێودەوڵەتی‌و بەهاناوەچوونی لێقەوماوانی خەڵكی كارەساتباری غەززە بكات. ئەمەیش بەشێكە لە ئەركی مرۆیی‌و داوایەكی نێودەوڵەتییشە، بەڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و پزیشكانی بێسنورو تەندروستیی جیهانییشەوە. سەبارەت بە پێشهاتە سیاسییەكانی پەیوەست بە مامەڵەیش لەگەڵ ئەمریكا، ڕەنگە كوردو سوننە زەرەرمەندی كردنەدەرەوەی ئەمریكا بن، بەو پێیەی زیاتر دەكەونە ژێر هەژموونی ئێران؛ بەڵام حكومەتی سودانی پێویستیی زۆری بە دەنگی عەقڵانی هەیە بۆ پاڵپشتیكردنی بەرامبەر جۆش‌و خرۆشی جەماوەری تووڕە لە پاڵپشتییە بێسنورەكانی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل. لە چاوەڕوانیی پێشهاتەكانی ئەم دۆسیەیشدا وریایی‌و ئامادەكاری بۆ هەموو ئەگەرێك پێویستترن. دەنگی عەقڵانییەتی شیعی ئەوەیان لەبەرچاوە، بەبێ ئەمریكا سەددام نەدەڕووخێنرا، داعشیش تێك نەدەشكێنرا؛ بەبێ گوژمەی دۆلاریش تەنانەت ناتوانن باری دارایی ئێرانی دراوسێیش سوك بكەن. لەم گێژاوەیشدا جموجۆڵ‌و هاوپەیمانییەكی ڕانەگەیەنراو پێویستە لە عێراق بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە؛ بە جۆرێك وڵاتەكە لەچوارچێوەی كۆمكاری عەرەبی‌و وڵاتانی ئیسلامی، ئەركی خۆی بەرامبەر فەڵەستینییەكان جێبەجێ بكات‌و گوشار بكات بۆ ڕاگرتنی لافاوی خوێن‌و، هاوكاریی پێویست پێشكەش بكات، لە هەمان كاتیشدا ڕێگر بێت لەوەی عێراق بەرەو جەنگی وەكالەت‌و مایەپوچی بڕوات. ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ (خانه‌ی هزریی كوردستان) نوسراوه‌ پەراوێزو سەرچاوەكان:  [1]  https://2u.pw/0QJdck7 [2]  https://2u.pw/jALCeXw [3]  https://2u.pw/DmKP1GN [4]   https://2u.pw/nSf4gK7 [5] https://2u.pw/KpMmhqc [6]  https://2u.pw/jALCeXw [7]  https://2u.pw/tPmOS2S [8]  https://2u.pw/4pHeCli [9]  https://2u.pw/RyBV0LL [10]  https://2u.pw/c6hZMA6 [11]  https://2u.pw/PEob6KA [12]  https://2u.pw/SYprS0S [13]  https://2u.pw/jALCeXw [14]  https://2u.pw/2EH74EX [15]  https://2u.pw/KxBAr2N [16]  https://2u.pw/zK2pffc [17]  https://2u.pw/bzBHJUP [18]  https://2u.pw/CH4Zfzt [19]  https://2u.pw/vy9B5kN [20]  https://2u.pw/qB7k0JF [21]  https://2u.pw/93jKeTy [22]  https://2u.pw/X43YYme [23]  https://2u.pw/BWlmCHS [24]  https://2u.pw/sBwzYe3 [25]  https://2u.pw/X43YYme [26]  https://2u.pw/vbONTE5 [27]  https://2u.pw/IAe0Erf [28]  https://2u.pw/nzLtisn  

درەو: سبەینێ هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق دەستپێدەكات، كورد لە چوارچێوەی (71) كورسی پارێزگاكانی (كەركوك، نەینەوا، دیالە، سەڵاحەدین) كێبەركێ دەكات، بە (هاوپەیمانێتی، لیستی سەربەخۆ، بایكۆت) بەشدارە لە هەڵبژاردنەكان، چاوەڕوان دەكرێت لایەنە كوردییەكان نزیكەی (20) لە (71) كورسی  ئەو چوار پارێزگایە ببەنەوە. ئەمڕۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لیستی كاندیدەكانی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان پەسەند كرد كە بەتێكڕا (5 هەزارو 915) كاندید كێبركێ دەكەن بۆ بردنەوەی كورسی ئەنجومەنی پارێزگاكان، لەم ژمارەیە: •   (4 ھەزارو 258) كەس لە كاندیدەكان پیاون •   (ھەزارو 657) كەس لە كاندیدەكان ژنن ئەنجومەنی كۆمسیارانی سەربە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق رۆژی 2023/11/1ی دیاریكرد بۆ دەستپێكردنی هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە بڕیارە لە رۆژی 2023/12/18 بەڕێوە بچێت، كە بەپێی راگەیاندراوی كۆمیسیۆن, (50) هاوپەیمانێتی سیاسی لە عێراق, كێبڕكێ‌ لەسەر بەدەستهێنانی (275) ئەنجومەنە خۆجێیەكان دەكەن لە (15) پارێزگای عێراق بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان: •   ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: 16 ملیۆن و 158 هەزارو 788 دەنگدەر •   دەنگدەری گشتی: 15 ملیۆن و 108 هەزارو 135 دەنگدەر •   ناوەندی دەنگدانی گشتی: 7 هەزارو 166 •   وێستگەی دەنگدانی گشتی: 35 هەزارو 553 •   دەنگدەری تایبەت: ملیۆنێك و 2 هەزارو 393 دەنگدەر •   ناوەندی دەنگدانی تایبەت: 565 بنكە •   وێستگەی دەنگدانی تایبەت: 2 هەزارو 260 •   ژمارەی دەنگدەری ئاوارە: 48 هەزارو 260 •   ناوەندی دەنگدانی ئاوارە: 35 •   وێستگەی دەنگدانی ئاوارە: 120 كورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا لایەنە كوردیەكان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا, كێبڕكێی لەسەر (71) كورسی پارێزگاكانی (كەركوك و سەڵاحەدین و دیالەو نەینەوا) دەكەن. •   پاێزگای كەركوك (15) كورسی •   پارێزگای نەینەوا (26) كورسی •   پارێزگای سەڵاحەدین (15) كورسی •   پارێزگای دیالە (15) كورسی لایەنە كوردییەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بە چەند شێوازێك بەشدارن لەوانە: •   هاوپەیمانی (كەركوك هێزو ئیرادەمانە), هاوپەیمانێتی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی شیوعی كوردستانی. •   هاوپەیمانی (مەشخەڵی كەركوك), هاوپەیمانێتی نێوان یەكگرتوو ئیسلامی كوردستان و  كۆمەڵی دادگەری كوردستانە. •   پارتی دیموكراتی كوردستان و بزوتنەوەی ئیسلامی، حزبی ئیسلامی عێراقی و چەند لایەنێكی دیكە پێكەوە بەشدارن •   جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. •   حزبی سۆسیالیستی كوردستان, بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردنی پارێزگای كەركوك دەكات. •   بزوتنەوەی گۆڕان و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و بزووتنەوەی دیموكراتی كوردستان بایكۆتی هەڵبژاردنیان كردووە. كورد چەند كورسی دەباتەوە •    پارێزگای كەركوك لە پارێزگای كەركوك كە (15) كورسی بەدەكەوێت، چاوەڕوان دەكرێت لایەنە كوردییەكان (7-8) كورسی بەدەستبهێنن، كە بەسەر لیستەكانی (یەكێتی، پارتی، نەوەی نوێ) دابەشدەبێت. پێشبینی دەكرێت - یەكێتی: 5-6 كورسی بەدەستبهێنێت - پارتی: 1-2 كورسی بەدەستبهێنێت - نەوەی نوێ: 0-1 كورسی بەدەستبهێنێت. •   پارێزگای سەلاحەدین لە پارێزگای سەڵاحەدین كە (15) كورسی بۆ دیاریكراوە چاوەڕوان دەكرێت یەك كورسی بەدەستبهێنێت، ئەویش بۆ كاندیدەكەی یەكێتی دەبێت واتا یەكێتی كورسیەك بەدەستدەهێنێت لەو پارێزگایە. •   پارێزگای دیالە لە پارێزگای دیالە كە (15) كورسی بۆ دیاریكراوە، چاوەڕوان دەكرێت كورد (2-3) كورسی بەدەستبهێنێت، لەو ژمارەیە یەكێتی (2-3) كورسی و پارتی ئەگەری هەیە (1) كورسی بەدەستبهێنێت. •   پارێزگای نەینەوا لە پارێزگای نەینەوا كە (26) كورسی بۆ دیاریكراوە چاوەڕوان دەركێت لایەنە كوردییەكان (8-11) كورسی بەدەستبهێنێت، لەوانە (7-9) بۆ پارتی و (1-2) كورسی بۆ یەكێتی. واتا لەكۆی (71) كورسی لایەنە كوردییەكان دەتوانن نزیكەی (20 - 22) كورسی لەو چوار پارێزگایە ببەنەوە   دەنگی كورد لە پارێزگای كەركوك لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا رێژەی دەنگی پێكهاتەكانی كەركوك بەم شێوەیەیە: بەپێی دواین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگای كەركوك كە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو _ كە پارێزگاكە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن پێكهاتبوو لە سەر ئاستی هەرسێ بازنەكەی هەڵبژاردن (409 هەزار و 494) دەنگی ڕاستەقینە بەدەستهاتووە، بەجۆرێك؛ •    پێكهاتەی كورد زۆرینەی دەنگەكانی پارێزگاكەی بردووەتەوە بە (160 هەزار و 370) دەنگ. •    پێكهاتەی عەرەب بە پلەی دووەم دێت بە (120 هەزار و 672) دەنگ. •    پێكهاتەی تروكمان پلەی سێیەمی هەیە بە (45 هەزار و 773) دەنگی •    سەربەخۆكانیش (82 هەزار و 679) دەنگیان بەدەستهێناوە.        

  راپۆرتی: درەو 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ هەشت مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی ئابی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر لە (77 ترلیۆن و 454 ملیار) دینار بووە، کە (92.6%)ی داهاتی نەوت و(7.4%)ی داهاتی نانەوتی بووە. نزیکەی (ترلیۆنێک و 983 ملیار) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووە، بە پوختی زیاتر لە (75 ترلیۆن و 471 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە، واتە بە تێکڕا داهاتی مانگانە نزیک لە (9 ترلیۆن و 434 ملیار) دینار و رۆژانە زیاتر لە (314 ملیار و 465 ملیۆن) دینار بووە، كۆی خەرجیش بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 192 ملیار) دینار، 🔹 لە هەردوو مانگی تەموز و ئابدا داهاتی نانەوتی بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەراورد بە مانگەکانی پێشتر زیادی کردووە و لە مانگی تەموزدا گەیشتووە بە (2 ترلیۆن و 445 ملیار و 734 ملیۆن و 551 هەزار و 988) دینار و لە مانگی ئابدا گەیشتووە بە (947 ملیار و 194 ملیۆن و 906 هەزار و 115) دینار، ئەمە لە کاتێکدایە بەرزترین ئاستی داهاتی نانەوتی لە مانگەکانی پێشتردا لە مانگی حوزەیراندا تۆمار کراوەو تەنها (538 ملیار و 174 ملیۆن و 810 هەزار) دینار بووە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (13.2%) و پتر لە (10 ترلیۆن 279 ملیار و 634) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی (2023)دا رۆژی (22ی تشرینی یەکەمی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی مانگی ئابی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ ئابی ساڵی (2023) لە (22ی تشرینی یەکەمی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 454 ملیار و 775 ملیۆن و 344 هەزار و 113) دینار، بەجۆرێک بڕی (71 ترلیۆن و 497 ملیار و 920 ملیۆن و 354 هەزار و 643) دیناری بەڕێژەی (92.6%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە. بڕی (5 ترلیۆن و 956 ملیار و 854 ملیۆن و 989 هەزار و 470) دینار، بەڕێژەی (7.4%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە لە هەردوو مانگی تەموز و ئابدا داهاتی نانەوتی بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەراورد بە مانگەکانی پێشتر زیادی کردووە و لە مانگی تەموزدا گەیشتووە بە (2 ترلیۆن و 445 ملیار و 734 ملیۆن و 551 هەزار و 988) دینار و لە مانگی ئابدا گەیشتووە بە (947 ملیار و 194 ملیۆن و 906 هەزار و 115) دینار، ئەمە لە کاتێکدایە بەرزترین ئاستی داهاتی نانەوتی لە مانگەکانی پێشتردا لە مانگی حوزەیراندا تۆمار کراوەو تەنها (538 ملیار و 174 ملیۆن و 810 هەزار) دینار بووە. بڕی (ترلیۆنێک و 982 ملیار و 943 ملیۆن و 166 هەزار و 390) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیە) کورتی هێناوە و بە پوختی (75 ترلیۆن و 471 ملیار و 832 ملیۆن و 177 هەزار و 723) دینار، کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەش و بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 433 ملیار) دینار و رۆژانە پتر لە (314 ملیار و 465 ملیۆن) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز و ئابی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)).   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ، چوار، پێنج و شەش، حەوت و هەشتی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 192 ملیار و 197 ملیۆن و 634 هەزار و 682) دینار، بەجۆرێک بڕی (57 ترلیۆن و 269 ملیار و 783 ملیۆن و 694 هەزار و 54) دیناری بەڕێژەی (88%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (7 ترلیۆن و 922 ملیار و 413 ملیۆن و 940 هەزار و 628) دیناری بەڕێژەی (12%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایاری، حوزەیران، تەموز و ئابی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).   سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنانی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و ڕێگاوبان و  پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (7 ترلیۆن و 922 ملیار و 413 ملیۆن و 940 هەزار و 629) دیناری بەڕێژەی (12%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (395 ملیار و 589 ملیۆن و 272 هەزار و 829) دیناری بە ڕێژەی (5%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (764 ملیار و 441 ملیۆن و 571 هەزار و 371) دیناری بە ڕێژەی (9.6%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (ترلیۆنێک و 909 ملیار و 241 ملیۆن و 516 هەزار و 628) دیناری بە ڕێژەی (24.1%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (3 ترلیۆن و 935 ملیار و 599 ملیۆن و 239 هەزار و 167) دیناری بە ڕێژەی (49.7%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (917 ملیار و 542 ملیۆن و 340 هەزار و 634) دیناری بۆ بە ڕێژەی (11.6%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)).   چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (65 ترلیۆن و 192 ملیار و 197 ملیۆن و 634 هەزار و 682) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (75 ترلیۆن و 471 ملیار و 832 ملیۆن و 177 هەزار و 723) دینار. واتە بڕی (10 ترلیۆن و 279 ملیار و 634 ملیۆن و 543 هەزار و 41) دیناری بەڕێژەی (13.2%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار، نیسان، ئایار، حوزەیران، تەموز و ئابی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)).   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە هەشت مانگی یەکەمی 2023 لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 268 ملیار و 706 ملیۆن و 973 هەزار و 382) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (364 ملیار و 192 ملیۆن و 629 هەزار و 819) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (314 ملیۆن و 34 هەزار و 550) دیناری بە کەمتر لە (1%) خەرجییەکانی لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (36 ملیار و 860 ملیۆن و 165 هەزار و 573) دیناری خەرجکردووە، (100%)ی خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (5 ترلیۆن و 867 ملیار و 654 ملیۆن و 177 هەزار و 990) دیناری خەرجکردووە، بڕی (4 ترلیۆن و 447 ملیار و 26 ملیۆن و 315 هەزار و 211) دیناری بە ڕێژەی (76%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 420 ملیار و 627 ملیۆن و 862 هەزار و 779) دیناری بە ڕێژەی (24%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە هەشت مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)).     سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة ایار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة حزیران لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة تموز لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة اب لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة سەرجەم ڕاپۆرتەکان لەم لینکەی خوارەوە بەردەستن؛ https://bitly.ws/YMZ3  

درەو: راپۆرتی باكیر ئایدۆغان و محەمەد ئەلچا, كە پێگەی لە (Gulf International Forum) بڵاوكراوەتەوە, بە ناونیشانی (خەونی كۆتایهاتوی كوردستان, تێكۆشان و نائومێدی لەپشتی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد). 🔹لە (25) ئەیلولی (2017)دا, هەرێمی كوردستانی عێراق راپرسی سەربەخۆیی ئەنجامدا, ساتەوەختێكی مێژویی بوو, (93%) كوردەكان دەنگیان بەجیابونەوەدا, گومانی تیادانیە, بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن بەعس و كەمكردنەوەی بودجەو جیاكاری لە دوو دەیەی رابردوو, لەسایەی حكومەتی نوێدا لەبەغداد, هۆكاربوون بۆ بەهێزكردنی كەڵكەڵەی جوداخوازی. 🔹ئەو ماوەیەی پێش راپرسی, هەرێمی كوردستان خۆی لە پێگەیەكی ستراتیجی بەهێزدا دەبینیەوە, كۆنتڕۆڵی شاری كەركوكی دەوڵەمەند بە نەوتی كردبوو, نەوتی بە سەربەخۆ بە توركیا دەفرۆشت, خۆرئاوا بەردەوامبوو لە پشتیوانیكردنی لەڕووی سەربازییەوە, ویلایەتە یەكگرتووەكان و هاوپەیمانەكانی ستایشی هێزە كوردییەكانیان دەكرد, لە شكستپێهێنانی داعش. 🔹بەڵام دوای شەش ساڵ لە راپرسی, كوردەكان خۆیان بەدور دەبینن لە سەربەخۆیی, بەهۆی ململانێی سیاسی ناوخۆ و كۆمەڵێك قەیرانی ئابوری و ئەمنیی. 🔹حكومەتە یەك لە داوی یەكەكانی ناوەند لە بەغداد, بە پەسەندتریان زانیوە سزای كورد بدەن, لەبری گرتنەبەری هەنگاوەكانی پتەوكردنی ناسنامەی عێراقی هاوبەش. 🔹لە واقیعدا, بەغداد هەوڵی داوە بۆ سنورداركردنی دەسەڵاتی ئۆتۆنۆمی هەرێمی كوردستانی عێراق, لە هەولێكدا بۆ ئەوەی كوردستان هاوشێوەی پارێزگاكانی تری عێراق لێبكات. 🔹ساڵەكانی دوای (2017), دەوڵەتی عێراق بۆ وردوخاشكردنی هەر هیوایەك بۆ سەربەخۆیی كوردستان كەوتە جوڵە, دوای كەمتر لە مانگێك لەسەر دەنگدان بە سەربەخۆیی, سوپای عێراق بە تەواوی كۆنتڕۆڵی شاری كەركوكی كرد, لەگەڵ ناوچە كێشە لەسەرەكانی نێوان هەولێرو بەغداد. 🔹سیاسەتەكانی تاران و ئەنكەرە كە پێشەنگیان دا بە بەغداد, خەمی وڵاتانی خۆرئاواش بۆ یەكپارچەیی عێراق, هانی بەغدادی دا هەنگاوی توند بگرێتەبەر, بۆ بەهێزكردنی وەلائی هەرێمی كوردستان بۆ حكومەتی فیدڕاڵی. 🔹دادگای فیدڕاڵی عێراق بڕیاریدا, فرۆشتنی نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە بە شێوەیەكی سەربەخۆ نایاساییە, هاوكات پەرلەمانی عێراقیش كۆتوبەندی توندتری خستە سەر پشكی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان. 🔹ئەمە رێگەی خۆشكرد بۆ ئەوەی بەغداد وەك دوو قەوارەی جیاواز مامەڵە لەگەڵ هەولێرو سلێمانی بكات لە ئانیدەدا. 🔹فشارە نێودەوڵەتیەكانیش بەشداریكرد لە دابڕانی هەرێمی كوردستان, لەمانگی ئازاری (2023), دادگای ناوبژیوانی لە پاریس دژی توركیا حكومی دەركرد, ئەنكەرەی ناچاركرد بە پێدانی نزیكەی(1.5) ملیار دۆلار بە عێراق, لە سزای هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. 🔹توركیا هەناردەی نەوتی كوردستانی بۆ بەندەری جەیهان راگرت, ئەوەش كوردەكانی ناچاركرد رێككەوتن لەگەڵ بەغداد واژووبكەن, بۆ فرۆشتنی نەوت لەڕێی حكومەتی فیدڕاڵەوە. 🔹نامەكەی ئەم دواییەی مەسرور بارزانی, سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ جۆ بایدن, سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكان, كە تیایدا داوای هاوكاری لێدەكات لەچارەسەركردنی قەیرانە ئابوری و سیاسیەكانی كوردستان, نیشانیەكی روونە لەسەر نائومێدی. 🔹ناكۆكییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان, دوای ماوەیەكی كەم لە راپرسی توندتر بووەوە, كاتێك پارتی یەكێتی تۆمەتباركرد بە ناپاكی, بەهۆی كشانەوەی هێزەكانی سەر بە یەكێتی لە كەركوك لە(16) ئۆكتۆبەری (2017). 🔹پەیوەندی توندوڵی یەكێتی لەگەڵ شیعەكانی عێراق كە هاوپەیمانی ئێرانن, رێگرە لە پێكهێنانی بەرەیەكی هاوبەش, كە ئەولەویەت بدات بە بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان. 🔹ناكۆكییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی پێینایە قۆناغێكی مەترسیدارەوە, دوای ئەوەی دادگایەكی هەولێر حوكمی لە سێدارەدانی بۆ فەرماندەی هێزەكانی دژە تیرۆری یەكێتی و پێنج ئەندامی تر دەركرد, بە تۆمەتی تێوەگلانیان لە كوشتنی ئەفسەرێكی پێشوی یەكێتی لە هەولێر. 🔹هەوڵەكانی یەكخستنەوەی پێشمەرگەش ڕاگیرا, كە ئەو هەنگاوە لەلایەن ئەمریكاو هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانەوە پاڵپشتی دەكرا, سەرەڕای ئەوەی هەردوولا دەستیان كردووەتەوە بە گفتوگۆ لە ترسی بڕینی ئەو هاوكارییە مانگانەیەی كە بە (20) ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت و ویلایەتە یەكگرتووەكان مانگانە دەیدات بە پێشمەرگە, بەڵام گفتوگۆكانیان هیچ ئەنجامێكی نەبووە. 🔹دوای شەش ساڵ لە ئاهەنگی سەركەوتن بەسەر رێكخراوی داعش, هێشتا كوردەكان لەناو سەنتەری ململانێ ئیقلیمی و ناوخۆییەكاندان. 🔹توركیا بەشێوەیەكی ڕێكخراو گورزی ئاسمانی و هێرش بە فرۆكەی بێفرۆكەوان دەكاتە سەر پارتی كرێكارانی كوردستان, بارەگا سەربازییەكانیشی لەهەرێمی كوردستانە, ئێرانیش هەوڵی داوە تۆڵە لەویلایەتە یەكگرتووەكان بكاتەوە بە بۆردومانكردنی هەولێر لە دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی, سەرەڕای ئەوەی هێرشێكی موشەكی كردووەتە سەر ماڵی كەسایەتیەكی باڵادەستی نەوتی كوردستان, بە بیانوی ئەوەی بنكەیەكی ئیسرائیلی لە هەولێر كردووەتە ئامانج. 🔹ئاپۆرای ئەو كوردانەی دەنگیاندا لە بەرژوەندی سەربەخۆیی پێش شەش ساڵ لەمەوبەر, ئێستا خۆپیشاندان دەكەن دژی كەمكردنەوەی بودجەكەیان لەلایەن بەغدادو رەوانە نەكردنی موچەی فەرمانبەران, یان بۆ كەمی ئاو و خراپی ئیدارەدان و گەندەڵی لە هەرێمی كوردستان. 🔹هەڵبژاردنەكانی هەرێم بۆ زیاتر لە ساڵێكە دواخراوە, لەگەڵ ئەوەی ویلایەتی حكومەتی ئێستا كۆتایهاتووە, بەڵام سەركردەكانی تائێستا لەدەسەڵاتدان لەبری ئەوەی ببن بە حكومەتی كاربەڕێكەر. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا, بەهۆی فشارە داراییەكانەوە, هاوڵاتیان وا تەماشی دواخستنی هەڵبژاردن ناكەن وەك ئەوەی خەمی سەرەكییان بێت, سەرەڕای ئەوەی كەمینەیەكی كوردەكان گەشبینن بەوەی, هەڵبژاردنی داهاتوو ببێتەمایەی گۆڕانی گەورە. 🔹حزبە كوردیە دەسەڵاتدارەكان كۆمەڵگەی كوردییان بەشێوەیەكی گەورە بێئومێكرد, بەجۆرێك گەنجەكان بەرەو وڵاتانی خۆرئاوا هەڵدین بۆ گەڕان بەدوای دەرفەتێكی باشتردا. 🔹دەستگیركردنی ستەمكارانەی رۆژنامەنوسان و چالاكان, هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی هەرێمی كوردستانی, توشی نائومێدی كردووە. 🔹وادەردەكەوێت, كوردەكان كە لەئێستادا بەشێوەیەكی بەرچاو پشتیان بە بەغداد بەستوە, خەریكە ببنە پارێزگایەك وەك هەرپارێزگایەكی تر لە عێراق, بەجۆرێك نائومێد بوون كە خۆشییەكانی راپرسیان لەیاد نەماوە. 🔹ئەگەر یەكێتی و پارتی شكستبهێنن لە دۆزینەوەی چارسەرێكی واقیعی بۆ ئەو قەیرانە, رەنگە بەغداد كە گروپە هاوپەیمانەكانی ئێران هەژموونیان كردووە بەسەریدا, هەست بەوەبكات كە توانای هەیە دانوستان بكات لەبارەی دۆخی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان بۆ هەتا هەتایە.

راپۆرت: درەو ساڵێك بەسەر دەستبەكاربوونی كابینەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق تێدەپەڕێت، لەماوەی ئەم ساڵەدا، هەرێمی كوردستان هەناردەی نەوتەكەی راوەستاوە، سەرباری تێپەڕینی یاسای بودجە، هێشتا پشكی خۆی لە بودجەكەدا نازانێت، ماددەی 140 هەر لە سەرەمەرگدایە، رێككەوتنی شەنگال جێبەجێ نەكراوە‌و بودجەی پێشمەرگەش لەگەڵ پشكی هەرێمدا لەناو گێژاودا ماوەتەوە، پارتی‌و یەكێتیی چۆن دوای هەڵبژاردن چونە ناو دانوستانە سیاسییەكان‌و بەشداری حكومەتیان كردەوە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. خواستی كورد لە كابینەی سودانیدا دیارترین ئەو دۆسیەیانەی كە كورد چاوی لەسەر بوو لە كابینەی سودانیدا چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە ئەمانەن: • ماددەی 140ی دەستور تایبەت بە "ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان" • (بەشە بودجەی هەرێم). • (دۆسیەی نەوت‌و گاز). • بەشداری شایستەی هەرێمی كوردستان لە دامەزراوە فیدراڵییەكان. • بابەتی ماف‌و شایستە دەستورییەكانی پێشمەرگە. • بابەتەكانی دیكەی وەك پرۆژە یاساكانی (دادگای فیدراڵی، ئەنجومەنی فیدراڵی‌و نەوت‌و گاز). كورد لە یەك ساڵەی كابینەی سودانیدا لەماوەی یەك ساڵی رابردوودا، كە محەمەد شیاع سودانی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرتووە، هەرێمی كوردستان‌و حكومەتەكەی روبەڕووی چەندین ئاڵنگاری بونەتەوە، لەوانە:  راوەستانی هەناردەی نەوت 25ی ئازاری ئەمساڵ هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راوەستا، ئەمە دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس لەسەر سكاڵایەكی حكومەتی عێراق دژی توركیا. بە راوەستانی هەناردەی نەوت، حكومەتی هەرێم رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتەكانی لەدەستدا. سەرباری ئەوەی توركیا بەمدواییە ئامادەیی نیشانداوە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، بەڵام هێشتا حكومەتی عێراق ئامادە نییە بچێتە ژێر باری هیچ مەرجێكی پێشوەختەی توركیا سەبارەت بە یەكلاكردنەوەی ئەو قەرەبووەی كە بەپێی بڕیاری دادگای پاریس دەبێت توركیا بە عێراقی بدات كە بڕەكەی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلارە، لەپاڵ ئەمەشدا، بەپێی یاسای بودجە، حكومەتی هەرێم پابەندكراوە بەوەی ئەگەر هەناردەی نەوت بۆ توركیا دەستی پێ نەكردەوە، نەوتەكەی بۆ بەكاربردنی ناوخۆیی رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق بكات‌و لەسەر ئەو بنەمایە ئێستا رۆژانە حكومەتی هەرێم (85 هەزار) بەرمیل نەوت بە حكومەتی فیدراڵ دەدات. سودانی كە دەستبەكاربوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیارێكی دژی حكومەتی هەرێم دەركردبوو (بڕیاری 15ی شوباتی 2022)، بەپێی بڕیارەكە یاسای نەوت‌و غازی هەرێم هەڵوەشێندرایەوە‌و هەرێم پابەندكرا بە رادەستكردنی نەوت‌و غازەكەی بە حكومەتی فیدراڵ. سودانی هەر لە سەرەتاوە نوێنەرانی كوردی ئاگادار كرد لەوەی لەتوانایدا نییە بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی هەرێم رابگرێت، چارەسەری بنەڕەتی بۆ ئەم كێشەیە ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا یەكلابكرێتەوە. سودانی لە كارنامەی حكومەتەكەیدا بەڵێنیدا لەماوەی (6) مانگ دوای دەستبەكاربوونی حكومەت، یاسای نەوت‌و غاز رەوانەی پەرلەمان بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، لە شوباتی ئەمساڵەوە نوێنەرانی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ چوونە ناو زنجیرەیەك دانوستان لەبارەی یاسای نەوت‌و غاز، بەڵام هێشتا نەگەیشتونەتە رێككەوتن، نوێنەرانی حكومەتی فیدراڵ زۆرینەی داواكارییەكانی حكومەتی هەرێم لە یاسای نەوت‌و غازدا رەتدەكەنەوە، لەوانە: وەزارەتی نەوتی عێراق دژی ئەوەیە حكومەتی هەرێم (نەوت بفرۆشێت، هێڵی بۆری نەوت‌و غازی تایبەت بەخۆی هەبێت، ئەنجومەنی نەوت‌و غازی هەبێت، یاسای نەوت‌و غازی هەرێم دوای هەڵوەشاندنەوەی لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە جارێكی تر زیندوو بكرێتەوە). بەم دۆخەوە، نەك شەش مانگ، ساڵێكیش بەسەر سوێندخواردنی حكومەتی سودانیدا تێدەپەڕێت‌و هێشتا چارەنوسی یاسای نەوت‌و غاز بە نادیاری ماوەتەوە كە یەكێكە لە بەڵێنە سەرەكییەكانی سودانی بۆ كورد لەم كابینەیەدا. سودانی خۆی لەناو لایەنەكانی چوارچێوەدا پێگەی بەهێز نییە، وەكو كاندیدی تەوافوقی دانراوە، یەكێك لە بەرپرسانی چوارچێوە وتویەتی" سودانی هەر هێندەی بەڕێوەبەرێكی گشتی دەسەڵاتی هەیە"، ئەو بەردەوام بەشداری لە كۆبونەوەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی دەكات، لەسەر بنەمای راسپاردەكانی ئەم كۆبونەوانە سیاسەتی حكومەتەكەی ئاڕاستە دەكات.  پشكی هەرێم لە بودجەی حكومەتی سودانیدا بۆ جاری یەكەم لە دوای روخانی سەددامەوە، لە سەردەمی كابینەی سودانیدا پەرلەمانی عێراق پرۆژە یاسایەكی بودجەی دەركردووە كە بۆ سێ ساڵ كاری پێدەكرێت (2023-2024-2025)، ئەم یاسایە لە رۆژی 25ی حوزەیرانی ئەمساڵەوە كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام هێشتا حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەسەر پشكی هەرێم لەناو بودجەكەدا نەگەیشتونەتە رێككەوتن. حكومەتی هەرێم لە یاسای بودجەدا قایل بووە بەوەی پرۆسەی فرۆشتنی نەوت‌و داهاتەكەی بەتەواوەتی رادەستی حكومەتی فیدراڵ بكات، بەڵام ئەو پارەی كە بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە یاساكەدا تەرخانكراوە، لەنێوان هەولێرو بەغداد كێشەی لەسەرە، سەرباری ئەمە هەردوو حكومەتەكە لەبارەی داهاتە نانەوتییەكان‌و بابەتی دیاریكردنی پشكی هەرێم لە خەرجی راستەقینەی عێراق ناكۆكن، بەهۆی ئەم دۆخەوە جارێكی تر بابەتی دواكەوتنی موچەی موچەخۆران لە هەرێم سەریهەڵداوە. لە پرۆسەی خوێندنەوەی یاسای بودجەوە ئیتر حكومەتی هەرێم‌و بەدیاریكراویش پارتی دیموكراتی كوردستان بەفەرمی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی تۆمەتبار كرد بەوەی لەرێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت‌و ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت لایانداوە، بەتایبەتیش دوای دەستكاریكردنی رێككەوتنی مەسرور بارزانی‌و محەمەد شیاع سودانی لەلایەن لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە یاسای بودجەدا.  ئێستا كە حكومەتی سودانی یەك ساڵی تەمەنی خۆی بەڕێدەكات، پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو بەشداری حكومەتەكە چاویان لەوەیە بەغداد بەشێوەی قەرز بڕی (700 ملیار) دیناری تر لە هەفتەی داهاتوودا بۆ حكومەتی هەرێم بنێرێت، بۆ ئەوەی بەم پارەیە حكومەت بتوانێت لە كۆتاییەكانی مانگی 10دا دەست بە دابەشكردنی موچەی مانگی (8)ی موچەخۆرانی هەرێم بكات.  زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی وەكو لایەنی گەورەو بەهێزی ئیئتیلافی پێكهێنەری حكومەت ئامادە نین كێشە داراییەكانی هەرێم لە بودجەدا چارەسەر بكەن، تا ئەوكاتەی كورد قایل دەبێت بە تێپەڕاندنی یاسای نەوت‌و غاز.  ماددەی 140 كاراكردنەوەی لیژنەی ماددەی 140ی دەستور كە لەساڵی 2014وە پەكی كەوتبوو، یەكێك لەو بڕگانە بوو كە لەسەر داوای كورد لە رێككەوتنی پێكهێنانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا جێگیركرا. كۆتاییەكانی تشرینی دووەمی 2022 خالید شوانی وەزیری دادی عێراق لە پشكی یەكێتیی ئاشكرایكرد" بە بڕیاری محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران، لیژنەیەكی باڵا بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستور پێكدەهێنرێت، لیژنەكە لەماوەی 10 رۆژدا كۆدەبێتەوە بۆ ئامادەكردنی بودجەی تایبەت بە قەرەبووكردنەوەی ئەوانەی ئەم ماددەی دەستور دەیانگرێتەوە، دواتر بودجەكە ئاڕاستەی ئەنجومەنی وەزیران دەكات بۆ ئەوەی لەناو بودجەی گشتیدا دابنرێت". بەپێی دەستوری عێراق دەبوو ماددەی 140 تاوەكو ساڵی 2007 جێبەجێ بكرایە، بەڵام تائێستا جێبەجێ نەكراوە، كرۆكی ماددەیە ئەوەیە بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ناوچە جێناكۆكەكان، پرۆسەیەك بە سێ قۆناغ بەڕێوەببرێت، قۆناغی یەكەم ئاسایكردنەوەی دۆخی ئەو ناوچانە، قۆناغی دووەم سەرژمێریكردن‌و قۆناغی سێیەم‌و كۆتایش ئەنجامدانی راپرسی. عەرەب‌و توركمانەكان زۆرینەیان باوەڕیان وایە ماددەی 140 وادەی بەسەرچووە‌و چیتر زیندوو ناكرێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی 2019 دادگای فیدراڵی پشتڕاستیكردوەتەوە كە ماددەی 140 هێشتا نەمردووە.  لەدوای پەسەندكردنی دەستوری عێراق لە ساڵی 2005، دۆسیەی سەرەكی كورد لە بەغداد پرسی جێبەجێكردنی ماددەی 140‌و گەڕانەوەی ناوچە جێناكۆكەكان بوو بۆ ناو چوارچێوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان، بەڵام ئەم ساڵانەی دوایی كە پرسی نەوت‌و بودجە بووە بەتەوەری سەرەكی، چیتر ماددەی 140 ئەو سەرەنجەی جارانی لەسەر نەماوە.  یاسای ئەنجومەنی فیدراڵ‌و دادگای فیدراڵی هەمواركردنی یاسای دادگای فیدراڵی‌و دەركردنی یاسای ئەنجومەنی فیدراڵ دوان لەو یاسایانەن كە حكومەتی محەمەد شیاع سودانی بەڵێنیداوە جێبەجێیان بكات‌و بەلای كوردەوە گرنگن.  دادگای فیدراڵی لە سەرەتای 2022ەوە ژمارەیەك بڕیاری قورسی لەدژی هەرێمی كوردستان دەركردووە، لە دیارترینیان هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم‌و هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، بەرپرسانی هەرێم لەوكاتەوە ناو بەناو دادگاكە بە نادەستوری ناودەبەن، بەڵام پابەندیشن بە بڕیارەكانییەوە. ئەنجومەنی فیدراڵیش كە بە ژوری دووەمی دەسەڵاتی یاسادانان دادەنرێت، تائێستا لە عێراقدا بوونی نییە، ئەمە لەكاتێكدایە دەبوو دوای پەسەندكردنی دەستور لە 2005دا دروستبكرایە، بەوپێیەی بوونی ئەنجومەنێكی لەم جۆرە لە دەوڵەتە فیدراڵییەكاندا كۆڵەكەی سەرەكی سیستەمەكەیە‌و چاودێرە بەسەر ئەو یاسایانەی كە لەلایەن پەرلەمانەوە دەردەكرێن.  سەرباری بەڵێنەكانی سودانی لەبارەی دەركردنی یاسای دادگای فیدراڵی‌و ئەنجومەنی فیدراڵ، هێشتا هیچ هەنگاوێكی ئەوتۆ لەمبارەیەوە بەدی ناكرێت، هەرچەندە 24ی ئەیلولی ئەمساڵ لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق رایگەیاند" سەرۆكایەتی كۆمار ئامادەكردنی رەشنوسی یاساكانی دادگای فیدراڵی‌و ئەنجومەنی فیدراڵی تەواوكردووە". پێشمەرگە‌و شەنگال پشكی پێشمەرگە لە بودجەی وەزارەتی بەرگری عێراق بەپێی ئەوەی لەیاسای بودجەدا هاتووە بە بڕی (19 ملیار) دینار بۆ هەر مانگێك دیاری كراوە، بەڵام ئەمیش بەهۆی ناكۆكییەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەبارەی بەشە بودجەوە، چارەنوسی بە نادیاری ماوەتەوە، هەرچەندە دانانی ئەم بڕە بودجەیە بۆ پێشمەرگە لەناو یاساكەدا وەكو جۆرێك لە دانپێدانان بە پێشمەرگە ئەژماردەكرێت وەكو هێزێكی بەرگری لە عێراقدا.  سەربارەت بە رێككەوتنی شەنگالیش كە سودانی لە بەرنامەی حكومەتەكەیدا بەڵێنی جێبەجێكردنی داوە، ئەم رێككەوتنە هێشتا جێبەجێ نەكراوە. هەرێم‌و بەغداد لە ئۆكتۆبەری 2020 رێككەوتنی شەنگالیان ئیمزا كردووە، بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت دۆخی ئەو قەزایە ئاسایی بكرێتەوە‌و بەشێوەی هاوبەش هەردوولا ئیدارەی ناوچەكە بدەن.  كورد لە گێژاوی ململانێی ناوخۆی شیعەدا؟  ئەمڕۆ كابینەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ساڵی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو دەكات، 27ی ئۆكتۆبەری 2022 ئەم حكومەتە متمانەی پەرلەمانی وەرگرت.  حكومەتی سودانی دوای ساڵێك دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی لە عێراق لەدایكبوو، هەڵبژاردنێك كە تێیدا سەدر زۆرینەی كوردسییەكانی بردەوە، بەڵام هاوشێوەی هەموو هەڵبژاردنەكانی عێراقی دوای روخانی رژێمی سەددام، ئەمجارەش براوەی یەكەمی هەڵبژاردن نەتوانی یان رێگەی پێنەدرا، كابینەی حكومەت دروستبكات.  هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق كە 10ی ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، پێنجەم هەڵبژاردن بوو لە مێژووی عێراقی دوای سەددامدا، ئەم هەڵبژاردنە جیاواز بوو لە هەڵبژاردنەكانی پێش خۆی، بەوەی دوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019 ئەنجامدرا، خۆپیشاندانێك كە بۆ یەكەمجار لە عێراقی نوێدا سەرۆك وەزیرانێكی (عادل عەبدولمەهدی) ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد‌و سیستەمی هەڵبژاردنیشی لە وڵاتدا گۆڕی، لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمجار سیستەمی "فرە بازنەیی" لە عێراق جێبەجێ كرا.   هەر لە سەرەتاوە، دەرنجامی هەڵبژاردنەكە ماڵی شیعەكانی دابەشكرد بەسەر دوو جەمسەری ناكۆكدا، سەدرییەكان وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن (73 كورسی پەرلەمان) لەلایەك‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ عەممار حەكیم+ عەبادی+ فالح فەیاز) لەلایەكی تر، كە ناڕازیبوون لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكە.  دوو هێزە دەسەڵاتدارەكەی هەرێمی كوردستان هەر لە سەرەتاوە دابەشبوون بەسەر ماڵە ناكۆكەكەی شیعەدا، پارتی كە 31 كورسی پەرلەمانی عێراقی بردەوە، هەر زوو چووە ناو رێككەوتن لەگەڵ سەدرییەكان، سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بانگەشەی بۆ "پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی"‌و هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی تەوافوقی دەكرد، كە لە عێراقی دوای سەددامدا بووە بە نەریت، یەكێتیش كە (18) كورسی بردەوە، خۆی بۆ پشتیوانی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە یەكلاكردەوە كە بە "بەرە ئێرانییەكە" ناسراون. سەدر كە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، پارتی‌و زۆرینەی سوننەكانی لەخۆی كۆكردبووەوە، یەكەم هەنگاوی خۆی بە ئاڕاستەی پێكهێنانی حكومەت بەبێ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی خستە بواری جێبەجێكردن‌و لەناو پەرلەماندا بەزۆرینە، محەمەد حەلبوسی بە سەرۆكی پەرلەمان لە پشكی سوننەكان هەڵبژاردەوە، هەنگاوی دووەمی رێككەوتنی سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی بریتی بوو لە هەڵبژاردنی پۆستی سەرۆك كۆمار كە پشكی كوردە، پارتی لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا، بۆ یەكەمجار ویستی پۆستی سەرۆك كۆمار لە یەكێتیی وەرگرێتەوە، (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستەكە كاندید كرد. بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، دەرگا لەبەردەم سەدردا دەكرایەوە كابینەیەكی نوێی حكومەت دروست بكات، چونكە بەگوێرەی دەستور، سەرۆك كۆماری نوێ كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمانی رادەسپارد بە پێكهێنانی حكومەت، بۆیە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لە دادگای فیدراڵییەوە دوو كاریان كرد بۆ رێگریكردن لە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار:  •    هەنگاوی یەكەم: لەسەر سكاڵای لایەنەكانی چوارچێوە، رۆژی 3ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی حوكمێكی دەركردو رایگەیاند، دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار نیسابەكەی بە (دوو لەسەر سێ) پێكدێت، واتا لە كۆی 329 ئەندامی پەرلەمان دەبێت (220) ئەندام ئامادە بن، ئەمە بە زیانی هاوپەیمانی سیقۆڵی سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی كۆتایی هات، بەتایبەتیش كە هاوپەیمانێتییەكە ئەم ژمارەی پێ كۆنەدەكرایەوە‌و بارزانی دەیویست بە زۆرینەی سادە سەرۆك كۆمار لە یەكێتیی وەربگرێتەوە، (دوو لەسەر سێ)كەی دادگای فیدراڵی دواتر ناوی لێنرا (دوو لەسەر سێی پەكخەر)، چونكە وایكرد هیچ هاوپەیمانێتییەك بەبێ ئەوەی تر نەتوانێت هەنگاوەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت تەواو بكات، واتا جارێكی تر دەرگای كردەوە بۆ ئەوەی حكومەتی تەوافوقی لە عێراق دروست بكرێت، نەك وەكو ئەوەی سەدر بانگەشەی بۆ دەكرد كە "حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی" بوو.   •    هەنگاوی دووەم: هەر لەسەر بنەمای سكاڵایەكی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، رۆژی 6ی شوباتی 2022، دادگای فیدراڵی رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت، بەهۆی ئەو تۆمەتانەی لەبارەی "گەندەڵی" ئاڕاستەی كرابوون، ئەمەش گورزێكی تر بوو بەر بارزانی كەوت، رۆژی 13ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی داو كاندیدبوونی هۆشیار زێباری بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتكردەوە، ئەمە هاوكات گورزێكیش بوو كە هاوپەیمانێتییەكەی سەدر.   ئەم دوو هەنگاوەی دادگای فیدراڵی بەتەواوەتی سەدری بێئومێد كرد، رۆژی 12ی حوزەیرانی 2022 لەسەر داوای موقتەدا سەدر، پەرلەمانتارانی كوتلەی سەدر كە ژمارەیان (73) پەرلەمانتار بوو، بەكۆمەڵ دەستیان لە ئەندامێتی پەرلەمان كێشایەوە‌و بەمە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پرۆسەی سیاسی كشایەوە.  رۆژی 23ی حوزەیرانی 2022، پەرلەمانی عێراق میراتییەكەی سەدری بەسەر لایەنە براوەكانی هەڵبژاردندا دابەشكرد كە (73) كورسی بوو، بەمە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بوون بە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان‌و ژمارەی كورسییەكانیان بۆ زیاتر لە (120) كورسی بەرزبووەوە.  تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ حكومه‌تی شیعه‌كاندا كۆتاییەكانی مانگی ئەیلولی 2022، دوای زنجیرەیەك گفتوگۆ، ئیئتیلافی "ئیدارەی دەوڵەت" لەدایكبوو، ئەم ئیئتیلافە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و هاوپەیمانەكانی (واتا یەكێتی‌و هاوپەیمانی عەزمی سوننەكان) لەگەڵ هاوپەیمانەكانی پێشووی سەدر (واتا بارزانی‌و حەلبوسی) لە خۆگرت.  پارتی كە لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر بە دەستی بەتاڵ هاتە دەرەوە، دواجار ناچار بوو بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت بچێتە هاوپەیمانێتی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، پارتییەكان لە سەرەتاوە گەشبین بوون بە رێككەوتنەكەیان لەگەڵ سەدر، لەمەشدا زیاتر چاویان لەسەر ئەوە بوو كە رەوتی سەدر وەكو پارتی حزبێكی مەركەزییە‌و راوبۆچوونی جیاوازی تێدا نییە، بۆیە رێككەوتنەكە دەبێت بە رێككەوتنی نێوان بارزانی‌و سەدرو ئەگەری پابەندبوون پێیەوە بەهێزترە، پارتی بۆ ئەمە هەموو رەهەندە سیاسییەكانی تری سەدری پشتگوێ خست، بەتایبەتیش لەوەدا كە سەدر خەونی بە مەرجەعبوونی هەیە‌و لە كاری سیاسیدا زۆر پشوو درێژ نییە. یەكێتیش كە لەسەرەتاوەی خۆی بۆ لایەنەكانی چوارچێوە واتا بەرەكەی نزیك لە ئێران یەكلاكردەوە، دوای كشانەوەی سەدر ئیتر دەرفەتی بۆ خۆش بوو، پێگەی خۆی لە عێراقی نوێدا بەهێزبكاتەوە. رۆژی 13ی ئۆكتۆبەری 2022، لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا، لەتیف رەشید وەكو سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردرا، پارتی تاكە دەستكەوتێك كە لە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگیی چنییەوە ئەوە بوو رێگری كرد بۆ جاری دووەم بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری هەڵبژێردرێتەوە، بەمە تۆڵەی مێژووی خۆی كردەوە، یەكێتیش كە بەفەرمی پشتیوانی كاندیدبوونی لەتیف رەشیدی نەدەكرد‌و پەرلەمانتارەكانیشی دەنگیان پێنەدا، دواجار بە هەڵبژاردنی لەتیف رەشید وەكو كاندیدی خۆی قایل كراو خاڵی پۆستی سەرۆك كۆماریش لە وەرگرتنی پۆستە وزارییەكاندا، لە یەكێتی بڕدرا. دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، رۆژی 27ی ئۆكتۆبەری 2022، ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت لە پەرلەمانەوە متمانەی بە كابینەی نوێی حكومەت بەخشی، لەم كابینەیەدا كورد (4) پۆستی وزارەتی بەركەوت، كە یەكێكیان پۆستی باڵایە‌و لەبری پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە پارتی: • فوئاد حسێن جێگری سەرۆك وەزیران‌و وەزیری دەرەوە (پارتی) • خالید شوانی وەزیری داد (یەكێتیی) • بەنگین رێكانی وەزیری ئاوەدانكردنەوە (پارتی) • نزار ئامێدی وەزیری ژینگە (یەكێتیی) سەرباری ئەمە، پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق ئەمجارەش هەر لای پارتی مایەوە‌و ئێستا (شاخەوان عەبدوڵا) لە پۆستەكەدایە.  لە كابینەی سودانیدا، كورد دوو پۆستی بریكاری وەزیری وەرگرتەوە، كە یەكێكیان لای پارتی‌و ئەوی تر لای یەكێتییە:  •    مەسعود حەیدەر بریكاری وەزیری دارایی •    عزەت سابیر بریكاری وەزارەتی نەوت سەرباری ئەوەی پێكەوە بەشدارن لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت‌و پۆستەكانی حكومەتیان لەنێوان خۆیاندا دابەش كردبوو، بەڵام پارتی‌و یەكێتیی دوو دوو نەیاری سیاسی یەكتر چوونە ناو گفتوگۆكانی یاسای بودجەوە، ئەمە وایكرد لایەنە عێراقییەكان بتوانن بۆچونەكانی خۆیان لەناو یاساكەدا بچەسێنن. پارتی‌و یەكێتیی پشكی هەموو كوردیان لە ناو كابینەی حكومەت بردووە، كورد لەم خولەی پەرلەمانی عێراقدا خاوەنی (63) پەرلەمانتارە، لەم ژمارەیە پارتی‌و یەكێتیی پێكەوە (49) كورسییان هەیە، ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە (9) كورسی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و (4) كورسی یەكگرتووی ئیسلامی‌و كورسییەكی كۆمەڵی دادگەریی.  

  ئەنجامی: راپرسی درەو ئەزمونی هەرێمی کوردستان جێی گفتوگۆی قوڵی چەندان وڵات و دامەزراوە بووە. بەڵام کەمترین زانیاریی هەیە لەسەر کاریگەریی ئەم ئەزموونە لەسەر کوردانی وڵاتانی دراوسێ، لەناویشیاندا رۆژهەڵاتی کوردستان ئایا ئەم ئەزموونە لای کوردانی رۆژهەڵات چی دەگەیەنێت؟ ئایا وایکردووە لە دووبارەبوونەوەی ئەزمونێکی لەم شێوەیە بترسن یان هاندەر بووە خەبات بکەن بۆ دامەزراندنی هەرێمێک لە ئێراندا؟ ئەی کوردانی رۆژهەڵات لە چی شتێکی حکومەتی هەرێم ناڕازیین و بە چی شتێکی خەڵکی هەرێم و سەردانیکردنی کام شار دڵخۆشن یان بێزارن؟ ئەم پرسیارانە و چەندین پرسیاری تر لەلایەن ستافی بەشی راپرسیی دەزگای میدیایی درەو ئاراستەی کوردانی رۆژهەڵات کرا و ئەنجامی سەرنجڕاکێشی لێ کەوتۆتەوە کە لە خوارەوە دەیبینن. راپرسییەکە درەو لە سێ بەش و 17 پرسیاری سەرەکیی پێکهاتووە و لە لایەن دکتۆر نیاز نەجمەدین، پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە زانکۆی سلێمانی سەرپەرشتیکراوە و بەشێوازی ئۆنلاین نێردراوە. بەهۆی بەربەستی سیاسیی و ئەمنییەوە، راپرسییەکە نەیتوانی لە دەنگی زیاتر لە (300) سێ سەد کەس کۆبکاتەوە. سەرباری ئەمە، مایەی خۆشحاڵییە بۆ 'دەزگای میدیایی درەو' یەکەم دەزگای میدیاییە لەم بوارەدا هەنگاوێکی نابێت. لە خوارەوە پوختەی ئەنجامەکان رادەگەیەنین و تەواوی راپۆرتەکەش هاوپێچ کراوە. ئەنجامەکان بەشی یەکەم: سەردانیکردن １-    لەناو شارەکانی هەرێمدا، پێدەچێت سلێمانی زیاتر کوردانی رۆژهەڵات رووی تێبکەن. نزیکەی 52.7% پتر ئارەزووی سەردانی شاری سلێمانی دەکەن، نزیکەی 36.3%ش ئارەزووی سەردانی هەولێر دەکەن. دهۆک و پاشان هەڵەبجە بەدوایاندا دێن. ２-    لەگەڵ ئەمەشدا، گلەییەکانیان لە سەر سنورەکانەوە بۆ ناو شار و شێوازی حکومڕانیی، دەستپێدەکات. بەرزترین رێژە (نزیکەی 31.8%) نارازییبوونیان بەرامبەر مامەڵەی بازگەکانی هەرێم لە کاتی سەردانیکردنی خۆیان یان کەسوکاریان پیشان داوە، نزیکەی (33%) گوتویانە مامەڵەیان ئاساییە، تەنها نزیکەی 28% گوتویانە کە (مامەڵەیەکی باشە). ئەویتری گوتویەتی کە نازانێت. ３-    زیاتر لە نیوەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 51%) 'هەست بە ئارامی" دەکەن کاتێک سەردانی هەرێم دەکەن یان ئەگەر بیانەوێت سەردانی هەرێم بکەن. بەڵام هێشتا رێژەیەکی بەرز (40%) هەست بە ئارامیی ناکەن. ئەویتری بە (نازانم) وەڵامی داوەتەوە. ４-    سەبارەت بە مامەڵەی هاوڵاتیانی هەرێم کاتێک خەڵکی رۆژهەڵات دێن، بە تێکڕا نزیکەی 40% دەڵێن خراپە یان زۆر خراپە، رێژەی 32% دەڵێن (مامناوەندە)، کە واتای ئەوەی مامەڵەکە دەبێت باشتر بکرێت. ئەو رێژانەی دەمێنێتەوە یان بە باش یان بە زۆر باش وەسفی مامەڵەی خەڵکی هەرێمیان کردووە. ５-    لە دیدگای نزیکەی 21%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە، کە دەشێت گوزارشت لە رای خەڵکی رۆژهەڵات بکات، هەرێمی کوردستان گەشەی کردووە، بەڵام بەرزترین رێژە (25.8%) رایان وایە ئەم گەشەیە بەشێوەیەکی مامناوەندە، واتە زۆر نییە، ئەوەی دەمێنێتەوە رایان وایە یان 'تۆزێک' یان 'هیچ' گەشەی نەکردووە. بەشی دووەم/ حکومڕانیی لە هەرێمدا 6-    ئایا ئەزمونی حکومڕانیی لە هەرێمدا سەرکوتوو بوو؟ بەداخەوە، تەنها 8% رایان وایە کە سەرکەتوو بوو. رێژەی 35% دەڵێن 'بەراورد بە وڵاتانی چواردەور سەرکەتوو بووە'. بەڵام رێژە گەورەکە (54%) دەڵێن سەرکەوتوو نەبووە. ئەگەر ئەمە وابێت، دەتوانین بڵێین کە ئەزمونی هەرێم نەوەک بۆ خەڵکەکەی خۆی، بەڵکو زیانی بە خەباتی سیاسی کوردانی ناوچەکانی تریش گەیاندووە.   7-    بۆ دڵنیایی زیاتر، پرسیارێک تایبەت بوو بە گواستنەوەی ئەزموونی هەرێم بۆ کوردستانی ئێران. دیسانەوە بەداخەوە کە لە 70% نایانەوێت ئەم ئەزمونە بگوازنەوە بۆ کوردستانی ئێران، تەنها نزیکەی 23% گوتویانە کە پێیان خۆشە ئەزمونێکی سیاسی لەو چەشنەیان هەبێت. 8-    گلەیی و گازندەی کوردانی ئێران گەیشتۆتە ئەو رادەیەی کە نزیکەی 78% بڵێن زۆر نارازیین لە هەڵوێستی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مامەڵەی لەگەڵ دەوڵەتی ئێراندا. 9-    نزیکەی 55%ش گوتویانە 'مامەڵەی حکومەتی هەرێم لەگەڵ حزبەکانی رۆژهەڵات لە هەرێم تەندروست نییە و لە ژێر فشاردایە'، نزیکەی 25.2% رایان وایە مامەڵەیەکی خراپە، ئەویتری یان دەڵێن باشە (نزیکەی 14.4%) یان دەڵێن نازانن (5.4%). 10-    لە گۆشەیەکی ترەوە، ئایا کام حزب کاریگەریی لەسەر رۆژهەڵات هەیە: پارتیی، یەکێتیی، پارتی کرێکاران، یان حزبەکانی رۆهەڵات؟ نزیکەی 47%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە دەڵێن 'حزبەکانی رۆژهەڵات'. دوای ئەمان، پارتی دیموکراتی کوردستانە (بە نزیکەی 17.96%) و دواتر پارتی کرێکارانە (بە نزیکەی 14.37%)، ئینجا یەکێتیی نیشتمانیی دێت (بە نزیکەی 3.59%)، ئەویتری حزبی ترن. 11-    رەنگە حەز بکەیت بزانیت ئایا کوردانی رۆژهەڵات لە ژێر کاریگەریی میدیاکانی هەرێمی کوردستاندان؟ تەنها (38.3%) گوتویانە کاریگەریی زۆریان هەیە، شتێک کەمتر (37.13%) گوتویانە کاریگەرییەکی کەمی هەیە، ئەویتری دەڵێن یان نییەتی یان نازانن. 12-    لەگەڵ هەموو گلەیی و گازندەیەکیان، خۆشبەختانە نزیکەی 52.69% رایان وایە هەرێمی کوردستان پەناگەیەکە بۆ کوردانی رۆژهەڵات، ئەگەرچی نزیکەی 41%  پێچەوانەی ئەم بیروبۆچونەن. پێدەچێت یەکێک لە هۆکارەکان ئەوە بێت هەرێمی کوردستان دەرفەتی کاری بۆ رەخساندوون وەک لە بەشی سێیەمدا دەیبینین. 13-    وادەردەکەوێت مەیلی جیابوونەوە لە دەوڵەتی ئێرانیی لەناو کوردانی رۆژهەڵاتدا بەهێز بێت بەو پێیەی نزیکەی 52%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە رایان وایە جیابوونەوە هەنگاوێکی پەسەندە، تەنها 27.5% رایان وایە هەرێمێکیان هەبێت باشترە، نزیکەی 14.3%ٍ لایان باشترە لە چوارچێوەی ئێرانێکی دیموکراسییدا بژین باشترە، ئەویتری رای وایە دەستکاری دۆخی ئێستا نەکرێت و وەک خۆی بمێنێتەوە باشترە. بەشی سێیەم/ پرسیاری گشتیی 14-    سەبارەت بە کرانەوەی کولتوریی، لەوە ناچێت کوردانی رۆژهەڵات بە ئەزمونی هەرێم سەرسام بن. نزیکەی 72%ی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە رایان وایە رۆژهەڵاتی کوردستان لە رووی کەلتورییە لە هەرێمی کوردستان پێشکەوتووترە، تەنها 13.3% رایان وایە هەرێم لە پێشترە و نزیکەی 12% رای وایە لە یەک ئاستدان و ئەویتری 'نازانم'ی هەڵبژاردووە.   15-    سەبارەت بە رەخساندنی دەرفەتی کار و پشتیوانیی بژێویی رۆژهەڵات، بەشی گەورەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 59.5%) گوتویانە هەرێمی کوردستان بۆ کارکردنیان لەبارە و بەشدارە لە باشترکردنی گوزەرانیان، بەڵام 31% رای پێچەوانەی هەبووە و ئەویتری گوتویەتی "نازانم". 16-    هەرێم شوێنێکی سەرنجڕاکێشیش نییە تا تیایدا بژین. زۆرینەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 52.5%) گوتویانە نایانەوێت لە هەرێم بژین، تەنها 32% گوتویانە پێیان خۆشە لە هەرێم بژین، ئەویتری "بۆم گرنگ نییە"ی هەڵبژاردووە. 17-    دوا پرسیاریش هەواڵێکی ناخۆشە سەبارەی بە ئایندەی هەرێم. گەورەترین رێژەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە گوتویانە بە هۆکارێک هەرێمی کوردستان لەناودەچێت، ئیدی ململانێی ناوخۆ بێت، فشاری دەرەکیی بێت، یان هەردووکیان. زۆرینەی ئەوانەی وەڵامیان داوەتەوە (نزیکەی 37.97%( گوتویانە "داهاتووی هەرێم زۆر خراپە، هەم دەوڵەتانی ناوچەکە و هەم ململانێی ناوخۆ لەناوی دەبات"، بەڵام نزیکەی 20.25% گوتویانە "زۆر خراپە، ململانێی ناوخۆ لەناوی دەبات"، واتە خراپییەکە بەهۆی ململانێی ناوخۆوەیە. نزیکەی 10.13%ش گوتویانە "زۆر خراپە، دەوڵەتانی ناوچەکە لەناوی دەبەن"، واتە هۆکارەکە پتر دەرەکییە. تەنها 22.15% گەشبینن بەرامبەر ئایندەی هەرێمی کوردستان و ئەویتری گوتویەتی "نازانم".     پرۆفایلی بەشداربووان １-    زۆرترین گروپی تەمەن کە بەشداری لە راپرسییەکە کردووە تەمەنی 34-41 (بە رێژەی 34.3%)، تەمەنی 42-49 (بە رێژەی 26%(، پاشان تەمەنی 26-33  (بە رێژەی 20%(. ２-    بەپێی ئاستی خوێندەواریی و بڕوانامە، تەنها 3.8٪ هەڵگری بروانامەی سەرەتایی بوون، گەورەترین گروپی سامپڵەکە هەڵگری بڕوانامەی دبلۆم یان بەکالریۆس بوون ( بە رێژەی 43.7%). ３-    رێژەی 7.3%ی سامڵەکە لە رەگەزی مێ بوون و ئەویتری لە رەگەزی نێر بوون. ４-    سەبارەت بە پیشە، زۆرترین خاوەنپیشەی بەشداربوو بریتیی بوون لە کارمەندی کەرتی تایبەت و کاسب (بە رێژەی 33%)، ئەویتری کارمەندی دەوڵەتیی (بە رێژەی 24%)، بێکار بە رێژەی (9%) و خانەنشین بە رێژەی (6.6%). ５-     بەشداربووان دانیشتووی رۆژهەڵات، هەرێمی کوردستان و دەرەوەی وڵاتن. ６-    نزیکەی رێژەی 40%ی سامپڵەکەش سەردانی هەرێمی کوردستانیان کردووە. ７-     یەکێک لە هۆکارە بەهێزەکان کە وایکردووە سەردانی هەرێم بکەن 'ئازادیی کۆمەڵایەتییە". نزیکەی 45% پاڵپشتی ئەم بۆچونە بوون.      دەقی راپرسیەكە لێرەوە وەربگرە      

درەو: راپۆرتی: پێگەی ئەمواج میدیا لەدوای هەڵگیرسانی جەنگی غەزە, سیاسیە عێراقیەكان بەتوندی ئیدانەی ئیسرائیلیان كرد, لە بەرامبەردا پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان خۆیان لە روداوەكان بەدورگرتووەو بێدەنگیان لێكردووە, بەڵام هەردوو پارتە ئیسلامییەكە لەكوردستانی عێراق, بەتوندی دژایەتی هێرشی ئیسرائیلیان كرد بۆ سەر غەزە. لەگەڵ توندبونەوەی رەخنەكانی ژمارەیەك لایەنی كاریگەر لە بەغداد لەبارەی جەنگی غەزە, كوردستانی عێراق خۆی لە دۆخێكی سەغڵەتدا دەبینێتەوە. گروپە چەكدارە شیعیەكان, لە عێراق هۆشدارییان دا لەوەی هێزەكانی ئەمریكا دەكەنە ئامانج, ئەگەر واشنتۆن بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەستوەردان بكات لە غەزە, یاخود ئەگەر "ئیسرائیل گۆڕەپانی جەنگەكە فراوان بكات". هەر لەسەر ئەو بنەمایە, زنجیرەیەك هێرشیان كردە سەر هێزەكانی ئەمریكا, بە لەچاوگرتنی ئەوەی كوردستانی عێراق دوو بنكەی ئەمریكییەكانی میوانداری كردووە, ئەوەش لەكاتێكدایە, ململانێی هەولێر لەگەڵ لایەنە كاریگەرە شیعییەكان, رەنگە ئەوە ناكۆكییە ناوخۆییەكانی عێراق توندتربكاتەوە. (18)ی تشرینی یەكەم و بۆ جاری دووەم لە (20)تشرینی یەكەم, قەوارەیەك بەناوی "بەرهەڵستكارانی ئیسلامی لە عێراق" هەوڵی هێرشكردنە سەر بنكەی حەریری ئاسمانی داوە بە فرۆكە بێفرۆكەوان, كە دەكەوێتە دوری (70) كیلۆمەتر لەشاری هەولێر. هەردوو هێرشكە شكستیانهێناوەو هیچ زیانێكیان لێنەكەوتووەتەوە, هەمان ئەو گروپە نادیارە, لە (21) تشرینی یەكەم رایگەیاند, بە فرۆكەی بێفرۆكەوان بنكەی داگیركەری ئەمریكای لە نزیك فرۆكەخانەی هەولێری نێودەوڵەتی كردووەتە ئامانج, روون نیە ئاخۆ ئەو بنكەیەی مەبەستێتی, بنكەی حەریرە یان نا. •    بنكەی حەریر, كە بە ناوی "باشور"یش ناسراوە, میوانداری هێزەكانی ئەمریكا دەكات, دەكەوێتە دەشتێك لە لادێ‌, هێرشەكانی پێشووتر بۆ سەر بنكە, هاوڵاتیانی مەدەنی لەناوچەكە روبەڕوی مەترسی كردووەتەوە. •    هیچ زیانێك لەو بنكە سەربازییە گەورەیەی هاوپەیماننانی نزیك لە فرۆكەخانەی هەولێری نێودەوڵەتی رانەگەیەندراوە. •    ئەو بنكەیە دەكەوێتە بەرزایی ناوەندێكی شارستانی سەرەكی, لەڕابردوودا بە مووشەك كراوەتە ئامانج لەلایەن هەندێك گروپی نادیاری ترەوە. •    ئەو دوو روداوەی ئەم دواییە لە حەریر, بەشێكە لە زنجیرەیەك هێرشی زۆر بۆ سەر بنكەكانی ئەمریكا لە پاریزگای ئەنبار لە خۆرئاوای عێراق و سوریا, هەروەك بەم دواییە كەشتیەكەی سەربە هێزی دەریایی ئەمریكا لە دەریای سور فرۆكەیەكی بێفرۆكەوان و چەند موشەكێكیان تێكشاند, كە لەیەمەنەوە ئاڕاستەكرابوو, ڕەنگە ئامانجەی باشوری ئیسرائیل بوبێت. "عێراق و ئیسرائیل: كورتەیەك لە روداوە سەرەكییەكان" -عێراق جەنگ دژی ئیسرائیل رادەگەیەنێت 1948 وەك بەشێك لە هاوپەیمانی عەرەبی, عێراق جەنگی دژی ئیسرائیل راگەیاند, عێراق تاكە وڵاتی عەرەبیە كە واژوی لەسەر ئاگربەست نەكردووە لەگەڵ ئیسرائیل, ئەوەش بەو مانایەی ئەو دووڵاتە لەو كاتەوە تائێستا لە دۆخی جەنگدان. -ئیسرائیل هێرش دەكات سەر ئوزیراك 1981 ئیسرائیل هێرشی كردە سەر كورەی ئۆزیراكی ئەتۆمی عێراقی لەباشوری بەغدادی پایتەخت, كە بەشێكی كورەكەی تێكشاندو  (10)سەربازی عێراقی ئەندازیارێكی فەرەنسی تیاد كوژراو, بەناوی پرۆسەی ئۆپرا ناسرا. -ئاڕاستەكردنی موشەكی سكۆد بۆ ئیسرائیل لە ساڵی 1991 عێراق (42) موشەكی ئاڕاستەی ئیسرائیل كرد لە جەنگی كەنداو. -كوردستان نەوتی عێراق رەوانەی ئیسرائیل دەكات لە ساڵی 2014 كوردستانی عێراق یەكەم باری نەوتی كێشە لەسەری لەڕێی توركیاوە رەوانەی ئیسرائیل كرد. لەگەرمەی توندبونەوەی ئاڵۆزییەكان لە ناوچەكە, دەسەڵاتدارانی هەرێم خۆیان لەدۆخێكدا سەختدا دەبینن, ئێران و هاوپەیمانەكانی لە بەغداد بەردەوام هەولێریان بە میوانداریكردنی ئیسرائیل تۆمەتباركردووە, كە سەركردە سیاسیەكانی كورد ئەمە رەتدەكەنەوە. •    لەمانگی ئازاری (2022) سوپای پاسداران كۆمەڵێك موشەكی ئاڕاستەی هەولێر كرد, لەوەڵامی پرۆسەیەكی نهێنی ئیسرائیل لەناوخۆی ئێران, سوپای پاسداران بانگەشەی ئەوەیكرد "سەنتەرێكی ستراتیجی" ئیسرائیلی كردووەتە ئامانج. •    هەتا مانگی ئازاری (2023), پێش بڕیارەكەی توركیا بە راگرتنی نەوتی باكوری عێراق, بەهۆی ململانێیەكی یاسایی لەگەڵ بەغداد, بەشێكی زۆری نەوتی خاوی هەناردەكراو لە هەرێمی كوردستانەوە رەوانەی ئیسرائیل دەكرا,  لەمانگی شوباتی رابردودا, ئیسرائیل رۆژانە (183) هەزار بەرمیلی نەوتی رۆژانەی لە هەرێمی كوردستانەوە هاوردە دەكرد, كە نزیكەی نیوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی كوردستانی دەكرد. •    لە چارەكی یەكەمی ساڵی (2023), (40%)ی پێدوایستی نەوتی ئیسرائیل لە هەرێمی كوردستانەوە هاوردە دەكرا, بۆ روبەڕوبونەوەی ئەو كورتهێنانی كتوپڕە, ئیسرائیل پەنای بردووە بۆ ئەفریكاو بەرازیل. لەدوای هەڵگیرسانی جەنگی غەزە, سیاسیە عێراقیەكان بەتوندی ئیدانەی ئیسرائیلیان كرد, بەپێچەوانەی هاوتا عەرەبیەكانیان, حزبە كوردییە دەسەڵاتدارەكان لەهەولێرو سلێمانی تائاستێكی زۆر بێدەنگیان لێكرد, هیچ لێدوانێكیشیان لەبارەی هێرشەكەی بنكەی حەریر نەداوە. •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە بارەگاكەی لە سلێمانیە, هیچ بەیاننامەیەكی لەبارەی ململانێی حەماس و ئیسرائیل بڵاونەكردووەتەوە. •    لەكاتێكدا, پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان خۆیان بەدورگرت لە روداوەكان, هەردوو پارتە ئیسلامییەكە لەكوردستانی عێراق بەتوندی دژایەتی هێرشی ئیسرائیلیان كرد بۆ سەر غەزە. •    لە (18) تشرینی یەكەم, یەكگرتووی ئیسلامی لەسلێمانی خۆپیشاندانێكیان رێكخست, بۆ دەربڕینی پشتیوانی لە فەلەستینیەكان. •    لە (20)ی تشرینی یەكەم, كۆمەڵی دادگەری كوردستان, پلانیان دانا بۆ ڕێكسختنی خۆپیشاندانێك لەناو شاری هەولێر, كە پارتی دیموكراتی كوردستان باڵادەستە تیادا, هێزە ئەمنیەكان ناچاریان كردن خۆپیشاندانەكە ببەنە نا هۆڵێك, رەنگە ئەوە ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كە دەسەڵاتداران بیانەوێت هەموو چالاكییەك بۆ غەزە بخنە نزمترین ئاست. •    كوردەكانی عێراق تا ئاستێك دەكەونە ناو دەرەوەی ئەو چالاكییە پشتیوانیە فراوانە عەرەبیە لەگەڵ فەلەستینیەكان, بەپێچەوانەی پارتی ئیسلامییەكان كە پشتیوانی فەلەستین دەكەن. •    لەناو كوردەكان پشتوانیەكی جەماوەری گەورەنیە بۆ فەلەستنیەكان, رەنگە بەشێكی پەیوەندی بەو هاوكارییە بەردەوامەوە هەبێت كە ماوەی چەند دەیەیەكە لەگەڵ ئیسرائیل هەیەتی, بەپێیەی هاوبەشێكی دەگمەنە دژی هەژموونی عەرەبی و ئێرانیە لە ناوچەكە. ئایندە ئەگەر ململانێی غەزە بەردەوامبێت, رەنگە ئەوە سەركردەكانی كورد بخاتە دۆخێك, كە بە باشتری بزانن خۆیانی لێ بەدوربگرن. •    پێدەچێت ئەو بنكانەی هێزە ئەمریكیەكانیان میوانداری كردووە لە كوردستانی عێراق, ببنە ئامانجی گروپە چەكدارە عێراقییەكان, ئەوەش وادەكات هاوڵاتیانی مەدەنی روبەڕوی زیان ببنەوەو دەسەڵاتدارانی هەولێرش بخاتە ژێر فشاری وەڵامدانەوە. •    سەركردەكانی كورد روبەڕوی هیچ جۆری فشارێك نابنەوە لە بازنەكانی هەڵبژاردن, بۆ تێوەگلان لە ململانێی غەزە, بۆیە هەوڵی تەواوی خۆیان دەدەن بێدەنگیلێبكەن. •    ئەگەر لە ڕووی سیاسیەوە فشاریان لێبكرێت یاخود هێرشی گەورە بكرێتە سەر كوردستانی عێراق, پێدەچێت سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان پەنا بۆ گوتاری نەتەوەیی بەرێت, لەبارەی هەوڵەكانی لەباردنی هەرێمی كوردستان, لەگەڵ ئەوەشدا بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەگەڵ ئەو كێشە ئیقیلیمە بەشێوەیەكی راستەوخۆ مامەڵە ناكات.  

راپۆرتی: درەو 🔵 لەگەڵ ئەوەی سێ پارێزگاکەی هەرێم (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) رێژەی (10%)ی روبەر، (18%)ی دانیشتوان، (32%)ی دەروازە سنورییەکانی (15) پارێزگاکەی عێراق پێکدەهێنێت، بەڵام بەپێی داتاکانی هەردوو وەزارەتەکانی دارایی (عێراق و هەرێم) لە نیوەی یەکەمی (2023)دا؛ 🔻 کۆی داهاتە نانەوتییەکانی (15) پارێزگاکەی عێراق (2 ترلیۆن و 563 ملیار) دینار بووە، بەڵام داهاتی نانەوتی لە (3) پارێزگاکەی هەرێم (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار بووە. واتە داهاتی نانەوتی هەرێم ڕێژەکەی (81%)ی داهاتی (15) پارێزگاکەی عێراق بووە. بۆ نمونە؛ 🔹 داهاتی "باجی داهات و سامان" لە (15) پارێزگاکەی عێراق (782 ملیار و 372 ملیۆن ) دینارە، لە کاتێکدا لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (290 ملیار و 721 ملیۆن) دینار کۆکراوەتەوە کە (37%)ی قەبارەی ئەو داهاتەیە لە (15) پارێزگای عێراق کۆکراوەتەوە. 🔹 داهاتی "باجی شمەک و رەسمی وەبەرهێنان"،  لە (15) پارێزگاکەی عێراق (422 ملیار و 515 ملیۆن) دینار بووە، لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (561 ملیار و 446 ملیۆن) دینار کۆکراوەتەوە، کە ڕێژەی (133%) قەبارەی داهاتی (15) پارێزگاکەی عێراقە. 🔹 داهاتی "رەسم"، لە (15) پارێزگاکەی عێراق (610 ملیار و 580 ملیۆن) دینار بووە، لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (261 ملیار و 551 ملیۆن) دینار کۆکراوەتەوە، کە ڕێژەی (43%) قەبارەی داهاتی (15) پارێزگاکەی عێراقە. یەکەم؛ بەراوردی داتا بنەڕەتییەکانی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان و داهاتە نانەوتییەکان بەشێوەیەکی گشتی بڕو قەبارەو جۆری سەرچاوەی داهاتی نانەوتی لە رووی ئابوورییەوە، بەستراوە بە چەند فاکتەرێکی وەک روبەری وڵات و ناوچەو یەکە کارگێڕییەکان، ژمارەی دانیشتوان، دەروازەی سنوری و قەبارەی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ...هتد، بۆیە لێرەدا تیشک دەخەینە سەر کۆمەڵێک داتاو ئامارەی فەرمی تایبەت بە عێراق و هەرێمی کوردستان، بەشێوەیەک؛ 1.    روبەری گشتی عێراق (438 هەزار و 314) کیلۆمەتر دووجایە، (15) پارێزگای لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراق و (3) پارێزگای (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) حکومەتی هەرێمی کوردستان بەڕێوەی دەبات. (15) پارێزگاکەی عێراق (397 هەزار و 671) کیلۆمەتر دووجای بە رێژەی (91%) و سێ پارێزگاکەی هەرێم (40 هەزار و 643) کیلۆمەتر دووجای بە رێژەی (9%) روبەری گشتی عێراق پێکدەهێنن. بەڵام (3) پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان روبەرەکەیان (10%)ی روبەری (15) پارێزگاکەی عێراقە. 2.    بەپێی داتاکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ژمارەی گشتی دانیشتوانی وڵاتەکە تا کۆتایی ساڵی (2022) بە (42 ملیۆن و 248 هەزار و 833) کەس دەخەمڵێنرێت. بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمیش دانیشتوانی هەرێم دەگاتە (6 ملیۆن و 556 هەزار و 752) کەس. بەم پێیە دانیشتوانی (15) پارێزگاکەی عێراق (35 ملیۆن و 692 هەزار و 81) کەس بە ڕێژەی (74%) و هەرێمیش (16%)ی دانیشتوانی گشتی عێراق پێکدەهێنن. بەجۆرێکی دیکە (3) پارێزگاکەی هەرێم بەڕێژەی زیاتر لە (18%)ی دانیشتوانی (15) پارێزگاکەی عێراق دانیشتووی هەیە. 3.    پاڵپشت بە داتاکانی دەستەی گشتی گومرگی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی عێراق بەتەنها خاوەنی (19) خاڵی سنوری و نێودەوڵەتی (وشکانی، ئاوی و ئاسمانی) فەرمییە. هەرێمی کوردستان خاوەنی (6) دەروازەی فەرمی (وشکانی و ئاسمانی) فەرمییە. واتە دەروازە سنورییەکانی سێ پارێزگاکەی هەرێم (32%)ی دەروازە سنورییەکانی (15) پارێزگاکەی عێراق پێکدەهێنێت. 4.      بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) لە چەند سەرچاوەیەکی جیاوازە داهاتی نانەوتی خۆی کۆکردووەتەوە، کۆی بڕەکەی لە (15) پارێزگاکەی عێراق بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 563 ملیار و 925 ملیۆن و 531 هەزار و 368) دینار. لە کاتێکدا وەزارەتی دارایی هەرێم ئەوەی ئاشکرا کردووە کە داهاتی نانەوتی لە (3) پارێزگاکەی هەرێم لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار. بەم پێیەش  ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم کۆیکردووەتە ڕێژەکەی دەگاتە نزیکەی (81%)ی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگادا کۆیکردووەتەوە. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر بەشێک لە نمونەی ئەو سەرچاوانەی داهات، ئەوانیش؛ •    یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکانی داهاتی نانەوتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان، بریتییە لە داهاتی "باجی داهات و سامان"، هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق بەو ژمارە گەورەیەی لە رووی (روبەر، ژمارەی دانیشتوان و خاڵی سنوری و یەکەی گومرگی و یەکەی کارگێڕی) بەراورد بە هەرێمی کوردستان، لە شەش مانگی یەکەمی (2023) تەنها بڕی (782 ملیار و 372 ملیۆن و 724 هەزار و 248) دیناری وەک داهاتی نانەوتی کۆکردووەتەوە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دیناری کۆکردووەتەوە کە (37%)ی قەبارەی ئەو داهاتەیە حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگای عێراق کۆی کردووەتەوە. •    داهاتی "باجی شمەک و وەبەرهێنان"، هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023)دا تەنها بڕی (422 ملیار و 515 ملیۆن و 551 هەزار و 896) دیناری وەک داهاتی نانەوتی لە رێگەی باجی شمەک و وەبەرهێنان کۆکردووەتەوە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دیناری کۆکردووەتەوە، کە هێندەی ڕێژەی (133%) قەبارەی ئەو داهاتەیە حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگای عێراق کۆی کردووەتەوە. •    داهاتی "رەسم"، هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023) تەنها بڕی (610 ملیار و 580 ملیۆن و 283 هەزار و 467) دیناری وەک داهاتی نانەوتی لە رێگەی داهاتی رەسمە جیاوازەکانەوە کۆکردووەتەوە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دیناری کۆکردووەتەوە کە ڕێژەکەی دەگاتە (43%) قەبارەی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگای عێراق کۆی کردووەتەوە. ئەگەر چی ئەم داتایانە، لە بەرزی ڕادەی کۆکردنەوەی داهات بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لایەنێکی ئەرێنی هەیە، هەندێکیش وای نیشان دەدات کە کۆنەکردنەوەی داهات لە (15) پارێزگاکانی عێراق بەشێکی پەیوەندیدارە بە پرسی گەندەڵی و خۆدزینەوە لە باج و رەسمەکان و چاوپۆشی کردنی حکومەتی عێراق لە کۆکردنەوەی داهات. بەڵام بەپێچەوانەوە بۆ خەڵک و دانیشتوانی هەرێمی کوردستان و موچەخۆران بارگرانی هێناوە، چونکە هەموو پرسەکە لەوەدا کۆنابێتەوە کە حکومەتی هەرێم چاوپۆشی نەکردووە لە کۆکردنەوەی داهات، بەڵکو حکومەتی هەرێم جگە لە هەوڵی زیاتر بۆ کۆکردنەوەی داهات دەستی بردووە بۆ زیادکردنی باج و روسومات و پێبژاردنەکان... هەوڵدان بۆ زیادکردنی سەرچاوەکانی داهاتی نانەوتی. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). دووەم؛ داهاتە نانەوتییەکانی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023)دا بەپێی ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا لە چەند سەرچاوەیەکی جیاوازەوە بڕی (2 ترلیۆن و 563 ملیار و 925 ملیۆن و 531 هەزار و 368) دیناری وەک داهاتی نانەوتی کۆ کردووەتەوە، بە جۆرێک؛ 1.     داهاتی "باجی داهات و سامان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (782 ملیار و 372 ملیۆن و 724 هەزار و 248) دینار. 2.    داهاتی "باجی شمەک و رەسمی وەبەهێنان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (422 ملیار و 515 ملیۆن و 551 هەزار و 896) دینار. 3.    داهاتی "رەسم" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (610 ملیار و 580 ملیۆن و 283 هەزار و 467) دینار. 4.    داهاتی "پشکی داهات لە قازانجی کەرتی گشتی" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (213 ملیار و 439 ملیۆن و 917 هەزار و 858) دینار. 5.    داهاتی "سەرمایەگوزاری" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (29 ملیار و 60 ملیۆن و 469 هەزار و 216) دینار. 6.    داهاتە جیاوازە نانەوتییەکانی دیکە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (505 ملیار و 956 ملیۆن و 584 هەزار و 683) دینار. بۆ وردەکاری مانگەکانی نیوەی یەکەمی (2023)(بڕوانە خشتەی ژمارە (2))     سێیەم؛ داهاتە نانەوتییەکانی هەرێم لە نیوەی یەکەمی (2023)دا بەپێی ڕاگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا لە چەند سەرچاوەیەکی جیاوازەوە بڕی (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دیناری وەک داهاتی نانەوتی کۆ کردووەتەوە، بە جۆرێک؛ 1.     داهاتی "باجی داهات و سامان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دینار. 2.    داهاتی "باجی شمەک و رەسمی وەبەهێنان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دینار. 3.    داهاتی "رەسم" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دینار. 4.    داهاتی "سەرمایەگوزاری" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (33 ملیار و 395 ملیۆن و 29 هەزار) دینار. 5.    داهاتی وەرگیراو لە حکومەت و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کە بڕەکەی بریتی بووە لە (171 ملیار و 418 ملیۆن و 464 هەزار) دینار. 6.    داهاتە جیاوازە نانەوتییەکانی دیکە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (756 ملیار و 64 ملیۆن و 555 هەزار) دینار. بۆ بەرچاورونی داهاتە نانەوتییەکانی هەرێم لە نیوەی یەکەمی (2023)(بڕوانە خشتەی ژمارە (3))   هاوپێچەکان داهاتی گشتی شەش مانگی یەکەمی (2023)ی وەزارەتی دارایی عێراق داهاتی نانەوتی شەش مانگی یەکەمی (2023)ی وەزارەتی دارایی هەرێم   سەرچاوەکان؛ 1.    ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، تایبەت بە داهاتە گشتییەکەکانی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2023 دا. 2.    ڕاگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان تایبەت بە داهاتە نەوتی و نانەوتییەکان لە نیوەی یەکەمی (2023)دا.  

راپۆرتی: درەو بڕیار وایە رۆژی (18ی کانونی یەکەمی 2023) لە (15) پارێزگای عێراق بە بەشداری زیاتر لە (6 هەزار) کاندیدی سەربەخۆ و حزبی و کاندیدی هاوپەیمانی سیاسی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوە بچێت. بۆ ئەم هەڵبژاردنە (66) کاندیدی سەربەخۆ و (39) هاوپەیمانی سیاسی و (29) پارتی سیاسی کێبڕکێ لەسەر (275) کورسی دەکەن، جگە لە (10) کورسی کۆتای پێکهاتەکان. بەڵام هێشتا هەڵبژاردنەکە لەبەردەم کۆمەڵێک ئاڵنگاری کارگێڕی، تەکنیکی، سیاسی و ئەمنیدایە... لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر رۆڵی ئەنجومەنی پارێزگاکان، ئەنجامدانی هەڵبژاردن، کێبڕکێی کاندیدەکان و رێوشوێن و ئاڵنگارییەکانی بەردەم هەڵبژاردنەکە... سەرەتا لە دانیشتی ژمارە شانزەی رۆژی (27/3/2023) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەئامادەیی (288) ئەندامی سەر بە لایەن و پارت و هێزە جیاواز و تەنانەت سەربەخۆ و نوێنەرانی جوڵانەوە ناڕازییەکانی عێراق، کە بەشێکیان پێیان وابوو هەمواری یاسای هەڵبژاردن خزمەت بە هێزە سیاسییە کلاسیک و تەقلیدییەکان دەکات. بەڵام هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (12)ی ساڵی (2018) بە زۆرینەی دەنگ پەسەندکرا. بەپێی هەمواری نوێی یاساکە، هەر پارێزگاکایەکی عێراق بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت، لە بری ئەوەی هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەک دابەشبکرێت، وەک ئەوەی لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) پەیڕەوی لێکرا، کە تێیدا (18) پارێزگاکەی عێراق دابەشی سەر (83) بازنەی هەڵبژاردن کرابوو. ئەم هەموارکردنە نوێیەی یاساکەش گەڕانەوە بوو بۆ ئەو یاساییەی کە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی (12/5/2018)ی پێ بەڕێوەچوو. لە (20ی حوزەیرانی 2023) ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق (18ی کانونی یەکەمی 2023)ی وەکو وادەی ئەنجامدانی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق دەستنیشانکرد، وەک پابەندبوون بەو بەرنامە وزارییەی حکومەتی عێراق پێشکەشی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی کردبوو، کە دوای تێپەڕینی (10) ساڵ بەسەر دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە کۆتایی مانگی نیسانی (2013) بەڕێوەچوبوو. ئەم خولەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە کۆی (18) پارێزگا تەنها (15) پارێزگاکەی عێراق دەگرێتەوەو لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) هەڵبژاردن بەڕێوە ناچێت. سەرباری ئەوەی دادگای باڵای ئیتحادی بڕیاری دا بە نادەستوری بوونی ماددەی (2) لە یاسای ژمارە (2)ی ساڵی (2019) یاسای هەمواری یەکەمی یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ژمارە (3)ی ساڵی (2009)، پەیوەست بە درێژکردنەوەی تەمەنی کاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، کە پێچەوانەی حوکمی مادەکانی (2/یەکەم/ب و ج) و (6)ی دەستوری کۆماری عێراقی ساڵی (2005)ە، بەپێی بڕیاری ژمارە (124/ئیتحادی/2023) لە (24/9/2023) ئەم فەرمانە دەرچووە. بەپێی زانیارییەکان (6 هەزار و 414) کەس داواکاری خۆ پاڵاوتنیان پێشکەشی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کردووە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، بۆ کێبڕکێ کردن لەسەر (275) کورسی لە (15) پارێزگاکەی عێراق، جگە لە (10) کورسی بۆ پێکهاتەکان بەجۆرێک؛ (4) کورسی بۆ مەسیحییەکان، (2) کورسی بۆ کوردانی فەیلی، (2) بۆ سابیئەی مەندائی، بۆ هەر یەکێک لە پێکهاتەکانی ئێزیدی و شەبەک (1) کورسی. تا ئێستا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق (3) جار "پرۆسەی ئەزمونی" ئەنجام داوە کە دواهەمینیان لە 10/10/2023 بووە، بەمەبەستی دڵنیابوون لە سەلامەتی و کارپێکردنی ئامێرەکانی دەنگدان، وەک ئامادەکارییەک بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، بە ئامانجی چۆنیەتی زاڵبوون بەسەر ئەو کێشانەدا کە لەوانەیە لە ڕۆژی دەنگداندا ڕوبدات و دڵنیابێت لە خێرایی و وردی ئامێرەکانی هەڵبژاردن. هەڵوێستەیەک دەربارەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لەئەنجامی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانی ئۆکتۆبەری ساڵی (2019) کە خواستی سەرەکیان چاکسازی و باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان بوو لە بەغدای پایتەخت و پارێزگارەکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، لە وەڵامی داواکاری خۆپیشاندەران بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاکان، پەرلەمانی عێراق بڕیاریدا بە هەڵپەساردنی کاری ئەنجومەنەکان نەک هەڵوەشاندنەوەیان، بەهۆی نادەستوریبوونی درێژکردنەوەی ماوەی کارکردنیان دوای کۆتایی هاتنی خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان. هەر لەو بارەیەوە دادگای باڵای فیدراڵی ڕایگەیاند، هەڵپەساردنی کارەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەپێی دەستورە و بە مانای هەڵوەشاندنەوەی بوونی ئەو ئەنجومەنانە نییە وەک دەستەیەکی خۆجێیی دەستوری، لەوبارەیەوە دادگا بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و تیایدا ڕاگرتنی بەردەوامی کارەکانی لەبەرچاوگرت لە بەیاننامەکەی دادگادا هاتووە: "بەردەوامی کاری ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، جا چ ئەنجومەنی نوێنەران بن یان دەستە خۆجێییەکان دوای کۆتایی هاتنی خولی هەڵبژاردنەکانیان، پێشێلکردنی مافی خەڵک دەکەن بۆ دەنگدان، هەڵبژاردن، کاندیدکردن و پێشێلکردنی ئیرادەی دەنگدەر". هەروەها لە ڕاگەیەنراوەکەدا ئاماژە بۆ ئەوەش کراوە "ئەوەی لە بڕگەی (سێیەم - 1)ی یاسای ژمارە (27)ی ساڵی (2019)ی هەمواری دووەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (12)ی ساڵی (2018)دا هاتووە بە مانای هەڵوەشاندنەوەی بوونی ئەنجومەنی پارێزگاکان وەک دەستەیەکی خۆجێیی دەستوری نایەت، بەڵکو وەستاندنی بەردەوامی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانەیە لە تێپەڕاندنی ماوەی دیاریکراوی خۆیان، ئەمەش گەڕانەوەی ئیرادەی خەڵک دەستەبەر دەکات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی". مێژووی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق یەکەمین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی لە عێراق لە ساڵی (2005) هاوتا لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، کە لە بارودۆخێکی ئەمنی سەختدا ئەنجامدرا، رێژەیەکی بەرزی بایکۆتی هێز و گروپە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی تێدا تۆمار کرا. لەکاتێکدا هەڵبژاردنی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی (2009) بەڕێوەچوو ڕێژەی بەشداری دەنگدەران لەو هەڵبژاردنەدا گەیشتە (51%) هەڵبژاردنەکەش تەنها لە (14) پارێزگاو بەبێ پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان و کەرکوک بەڕێوەچوو. سەبارەت بە هەڵبژاردنی سێیەم و کۆتاجار بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان، بە بەشداری (50%)ی دەنگدەران لە ساڵی (2013) بەڕیوەچوو، ئەم هەڵبژاردنەش تەنها لە (12) پارێزگای عێراق ئەنجامدرا، جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (کەرکوک، نەینەوا و ئەنبار)یش بە بیانوی گرژی سیاسی و ئاڵۆزی و ناسەقامگیری ئەمنی لەو کاتەدا هەڵبژاردنیان تێدا دواخرا. دوای تێپەڕبوونی (10) ساڵ لە بەڕێوەچوونی دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان لە عێراق، ئێستا بە ڕادەیەکی زۆر نەخشەی سیاسی و گۆڕانکاری گەورە بەسەر گۆڕەپانەکەدا هاتووە، هاوپەیمانی سیاسی نوێ دەرکەوتووەو هێزی سیاسی نوێ سەریان هەڵداوە، کە پێشتر بەشداری سیاسی و کاریگەری ئەوتۆیان نەبوو، چونکە بەدرێژای (10)ساڵی رابردوو عێراق بە قەیرانێکی ئەمنی گەورەدا تێپەڕی بەتایبەت سەرهەڵدانی داعش و دەستگرتنی بەسەر بەشێکی زۆری خاکی عێراقدا لە مانگی (حوزەیرانی 2014)ە بەدواوە، کاریگەری گەورەی بەسەر دیمەنە سیاسییە گشتییەکەی عێراقدا هێناوە. لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2013) هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی عێراق لە (7) پارێزگادا لە پێشەنگی ئەنجامی هەڵبژاردنەکاندا بوو، دواتر هاوپەیمانی هاوڵاتی بە سەرۆکایەتی عەمار حەکیم لە پلەی دووەم، پاشانیش هاوپەیمانی ئەحرار بە سەرۆکایەتی موقتەدا سەدر پلەی سێیەمی هێنابوو. بایەخی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجومەنی پارێزگاکان زۆر ئەرک ئەنجام دەدەن، لەوانە چاودێریکردنی کارەکانی پارێزگار و فەرمانگەو بەڕێوەبەرایەتیە حکومییەکان لە پارێزگاکەدا، بۆیە نەبوونی ئەوان دەبێتە هۆی نەبوونی رەگەزێکی جەوهەری لە چاودێریکردنی ئەدای پارێزگار و دۆخی ئیداری و تەکنیکی و دارایی … نەبوونی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ماوەی (2019 - 2023) بووە بە هۆی نەبوونی سەقامگیری ئیداری لە هەندێک بواردا لە پارێزگاکاندا، جگە لە گۆڕانکاری زۆری پارێزگارەکان لە هەندێک لەو پارێزگایانە لە ئەنجامی ئیقالەکردن و دەستلەکارکێشانەوە و بەخشین لە پلە و پۆستەکانیان، لەکاتێکدا لە کاتی بوونی ئەنجومەنی پارێزگاکان دۆخی ئیداری سەقامگیرتر بووە، پارێزگارەکان توانیویانە خولی کاری خۆیان تەواو بکەن کە (4) ساڵە، ئەمەش رۆڵ و گرنگی ئەنجومەنی پارێزگاکان بۆ دامەزراوەکان نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (1) ئەو گۆڕانکاریانە نیشان دەدات کە لە هەندێک پارێزگا دوای بڕیاری هەڵپەساردنی کاری ئەنجومەنی پارێزگاکان لە پۆستی پارێزگار ڕوویانداوە.   سەرباری ئەوەی ئەنجومەنی پارێزگاکان نوێنەرایەتی پێویستییەکی دەستووری و کردەیی دەکەن، بەو پێیەی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 لامەرکەزی ئیداریی تەبەنی کردووە، بە ئاشکرا و بە دەقی ڕاشکاو بۆ بەرجەستەکردنی لامەرکەزی ئیداری، ئاماژەی بە دروستکردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی کردووە، وەک بنکەی نوێنەرایەتی خەڵکی پارێزگاکان و پیادەکردنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بۆ ئەو مەبەستە.   دەسەڵاتەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجومەنی پارێزگاکان مومارەسەی کاری یاسادانان و چاودێریکردن دەکەن، لە مادەی (2)ی یاسای پارێزگا رێکنەخراوەکان لە هەرێمێکدا ژمارە (21)ی ساڵی (2008)دا هاتووە کە ئەنجومەنی پارێزگاکان "دەسەڵاتی یاسادانان و چاودێریکردنی هەیە لە پارێزگاکەدا و مافی ئەوەی هەیە کە یاسای خۆجێی دەربکات بۆ ئەوەی بتوانێت کاروباری خۆی بەپێی بنەمای لامەرکەزی کارگێڕی بەڕێوەببات، بەمەرجێک ناکۆک نەبێت لەگەڵ دەستوور و یاسا فیدراڵیەکان کە دەکەونە چوارچێوەی دەسەڵاتە تایبەتەکانی دەسەڵاتە فیدراڵیەکانەوە" ئەو دەقەی سەرەوە دەسەڵاتی فراوانی بە ئەنجومەنی پارێزگاکان لە سنووری کارگێڕی پارێزگاکاندا داوە، بە تایبەت ڕۆڵی یاسادانان، نەک تەنها ڕۆڵی چاودێری. وەک  لە مادەکەی سەرەوەدا هاتووە کە هیچ ناکۆکییەک لەگەڵ پسپۆڕی و دەسەڵاتە فیدراڵیەکاندا نەبێت، بۆ نمونە مەبەست لەو ناکۆکییە ئەوەیە لە بواری پەیوەندییەکانی دەرەوە، ئەنجومەنی پارێزگاکان مافی ئەوەیان نییە ڕێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان ئەنجام بدەن، هەروەها مافی ئەوەیان نییە نێردەی دیپلۆماسی بنێرن و بە جیا لە دەوڵەت. هەروەها لە مادەی (7)ی یاسای پارێزگا رێکنەخراوەکان لە هەرێمدا ژمارە (21)ی ساڵی (2008)، دەسەڵات و ئەرکەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی خستووەتەڕوو، لەوانە هەڵبژاردن و دوورخستنەوەی سەرۆکی ئەنجومەن و جێگرەکەی و پارێزگار و جێگرەکانی، دەرکردنی یاسا و ڕێسا و ڕێنمایی خۆجێی بۆ ڕێکخستنی کاروباری کارگێڕی و دارایی، بە مەبەستی بەڕێوەبردنی کاروباری خۆی بەپێی بنەمای لامەرکەزی کارگێڕی بەمەرجێ دژ بە دەستورو یاسا ئیتحادییەکان نەبێت، هەروەها یاسا ئەرکی داڕشتنی سیاسەتی گشتی پارێزگا و دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە هەموو بوارەکاندا پێدەدات، بە هەماهەنگی هاوبەش لەگەڵ وەزارەتەکان و لایەنە پەیوەندیدارەکان، لە ئەگەری ناکۆکی، ئەولەویەت دەدرێت بە بڕیارەکەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئامادەکردنی بودجەی ئەنجومەن و پەسەندکردنی بودجەی پارێزگا، جگە لە چاودێریکردنی هەموو چالاکییەکانی وەزارەتەکانی دەوڵەت لە پارێزگادا بۆ دڵنیابوون لە ئەنجامدانی کارەکانیان بەشێوەیەکی دروست. کێبڕکێی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان (6 هەزار و 414) کاندید کێبڕکێ دەکەن، لەو ژمارەیەش تەنها (66) کاندید بەشێوەیەکی سەربەخۆ وەک کاندیدی تاک کاندید کراون، ئەوانی دیکەش لەناو حزب و هاوپەیمانی سیاسیدان. بۆ ئەم هەڵبژاردنە (39) هاوپەیمانی سیاسی و (29) پارتی سیاسی کێبڕکێ لەسەر (275) کورسی لە (15) پارێزگاری عێراق دەکەن، جگە لە (10) کورسی بۆ پێکهاتەکان بە جۆرێک؛ (4) کورسی بۆ مەسیحییەکان، (2) کورسی بۆ کوردە فەیلیەکان، (2) کورسی پێکهاتەی سابیئەی مەندائی، و (1) کورسی بۆ هەریەک لە ئێزیدی و شەبەکەکان. ئەو کورسیانەی کە کێبڕکێیان لەسەر دەکرێت لەلایەن هاوپەیمانی و حزب و کاندیدەکانەوە دابەشبوونە بەسەر پارێزگان، وەک لە چارتی ژمارە (1) رونکراوەتەوە.   زۆرترین ژمارەی کورسی بۆ پارێزگای بەغدا تەرخان کراوە بەرێژەی (22%) کۆی کورسییەکان کە ژمارەکەی (62) کورسیییە، لە دوای ئەویش پارێزگای نەینەوا دێت بە (33) کورسی و نزیکەی (12%)ی کورسییەکان، پاشان بەسرە بە (28) کورسی و بە نزیکەی (10%)ی کورسییەکان، دابەشکردنی ژمارەی کورسییەکان لە هەر پارێزگایەکدا لەسەر بنەمای ئەو میکانزمەیە کە هەر پارێزگاکەک ئەنجومەنەکەی لە (12) ئەندام پێکدێت، ئەگەر ژمارە دانیشتوانەکەی لە (ملیۆنێک) زیاتر بوو ئەوا بۆ هەر (200 هەزار) کەسێک لە سەروی ئەو ژمارەیەوە کورسییەکی بۆ زیاد دەرکرێت. ئەو هەڵبژاردنانەی کە لەلایەن کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراقەوە ئەنجام دراوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان لە سەرەتای دامەزراندنی لە ساڵی (2005)ەوە تا (10/10/2021) توانیوەیەتی سەرپەرشتی دەیان هەڵبژاردنی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بکات، تواناکانی کۆمسیۆن پەرەسەندنی زۆری بەخوە بینیوە بەتایبەت لە رووی بە ئەلیکترۆنی کردنی پرۆسەکەو گۆڕانکاری لە ژماردنی دەستییەوە بۆ ژماردنی ئەلیکترۆنی و ڕیزکردن و پەسەندکردنی کارتی ئەلیکترۆنی دەنگدەر لەبری کارتە سادەو کاغەزییەکان کە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی دامەزراندنی کۆمیسیۆندا بەکارهدەێنران، بەڵام هەمیشە مەترسی ئەنجامدانی ساختەکاری مۆتەکەی هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد بووەو تا ئێستا نەتوانراوە ئەو مەترسییە لای پارت و لایەنە سیاسییەکان بڕەوێتەوە. بەڵام دوای ئەو ئەزمونە درێژەی کەڵەکەبووە، کۆمسیۆن لە ژێر ئەم ئیدارەیەی ئێستای خۆیدا توانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021)دا سەرەڕای پێشکەشکردنی تانەو تەشەرەکان تا ڕادەیەک سەرکەوتووانە ئەنجام بدات. خشتەی ژمارە (2) پرۆسەی هەڵبژاردنەکان کە لەلایەن کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانەوە ئەنجام دراوە نیشان دەدات.   ئاڵنگارییەکانی بەردەم پرۆسەی هەڵبژاردن 1. ئاستی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا: بەشێوەیەکی گشتی ڕێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکانی عێراقدا هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، بە جۆرێک دوای ئەوەی لە یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە ساڵی (2005) ئەنجامدرا رێژەی بەشداری گەیشتە (79.36%)، لە هەڵبژاردنی خولی دواتری ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی (2010) دابەزی بۆ (62.4%)، دواتریش دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە بینی بۆ خوار ئاستی چاوەڕوانکراو، تا لە دواین هەڵبژاردندا ئاستەکە گەیشتە ڕێژەی بەشداریکردنی (43.54%) دەنگدەر، سەرەڕای ئەوەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت بوو لە خواست و داخوازی و وەڵامدانەوەی ناڕەزایەتییەکانی کۆمەڵگای عێراقییەوە سەرچاوەی گرتبوو، جگە لە گۆڕینی سیستەمی هەڵبژاردن بۆ سیستەمی تاک دەنگی نەگوازراوەو دەرفەتدان بە کاندیدی سەربەخۆ، دابەشکردنی پارێزگاکان بۆ چەندین بازنەی هەڵبژاردن، پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ هەڵبژاردن، ئەمەش گەورەترین ئاڵنگارییە کە ڕوبەڕووی هەڵبژاردنەکان دەبێتەوە. 2. تانەدان لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان: هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2021 دەرخەری ئەوە بوو، سەرەڕای بەکارهێنانی ئامێری پێشکەوتووی ئەلیکترۆنی و پشتڕاستکردنەوەی بەڵگەنامەکان و رێوشوێنی جدی لەلایەن کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانەوە، بوونی چاودێری چڕی نێودەوڵەتی لەسەر هەڵبژاردنەکان، بەڵام تانەدان لە هەڵبژاردنەکەو ئەنجامەکەی ئێجگار زۆر بوو. 3. بەشدارینەکردنی هێزە کاریگەرەکان: بەشدارینەکردنی رەوتی سەدر لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکاندا ئاڵنگاری بۆ جێبەجێکردنی رێوشوێنەکان و ئەنجامەکانی هەڵبژاردن دروست دەکات، بەتایبەت لەو ناوچانەی کە زۆرینەی لایەنگرانی ڕەوتی سەدری تێدایە، ئەمەش ڕەنگە کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەکان هەبێت. 4. ئەگەری گەڕانەوە بۆ ژماردنی دەستی: لە دوایین هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ئەوە پەسەند کرا کە پێویستە ژماردنی دەستی لەگەڵ ئەنجامی ژماردنی ئەلیکترۆنی لە (5%) کەمتر بێت، بۆیە لە حاڵەتی ژماردنەوەی دەنگەکان ئەگەری سەرهەڵدانی ناڕەزایی دروست ببێت. 5. پێشێلکاری هەڵبژاردن: هەندێک لە پارێزگاکانی عێراق بەتایبەت پارێزگاکانی (کەرکوک، دیالە)، ڕووبەڕووی تەحەدای گەورە دەبنەوە لە ڕووی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە، کە ڕەنگە لە کاتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن، لە ڕۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و تەنانەت پێش ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان پێشێلکاری زۆر دروست بکات، بە تایبەتی لە پارێزگای کەرکوک کە لە ساڵی (2005)ەوە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی تێدا ئەنجام نەدراوە. 6. ئاڵنگارییە لۆجستییەکان: کۆمسیۆن ڕوبەڕووی کۆمەڵێک ئاڵنگاری لۆجستی دەبێتەوە، گرنگترینیان ئاڵنگاری دابینکردنی کامێرای چاودێرییە کە لە یاساکەدا هاتووەو لەلایەن کۆمسیۆنەوە ئامادەکراوە لە قەزاو ناحیەکان، ئەمە لە کاتێدا  لەهەندێ ناوچە پێداویستییە سەرەتاییەکانیان تێدا نییە. لە لایەکی دیکەوە، ڕادەی پشتبەستن بە تۆمارەکانی کامێرا لە چاودێریکردنی پێشێلکارییەکان و ئەگەری هەژمارکردنیان وەک سکاڵای سوور لەبەردەم دادوەرانی کۆمسیۆندا. سەرچاوەکان -    مرکز المنصة للتنمیة المستدامة، انتخابات مجالس المحافظات في العراق، تشرین الاول 2023، علی الموقع؛ https://bitly.ws/XXiQ -    درەو میدیا، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق، 22/6/202، لینکی بابەت؛ https://bitly.ws/XXj9 -    درەو میدیا، بەشداری کورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک، 26/7/202، لینکی بابەت؛ https://bitly.ws/XZIC  

یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق بەرەبەیانی 7ی ئۆكتۆبەری 2023، بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی كە هاوپەیمانی "كۆماری ئیسلامی ئێرانە"و بەشێكە لە "بەرەی موقاوەمە"، هەڵمەتێكی سەربازیی بۆ سەر قوڵایی ئۆردوگاكانی ئیسرائیل ئەنجامدا لە ڕێگەی وشكانی‌و دەریاو ئاسمانی‌و، ناوی نا "تۆفانی ئەقسا"؛ لەدوای ئەوەیش ئیسرائیل جەنگێكی بێوادەی بۆ تۆڵەكردنەوە دەستپێكردووە كە جگە لە ئەمریكا، بریتانیاو زۆر لە وڵاتانی ئەوروپی هەموو پاڵپشتییەكی لێ دەكەن. لێكەوتەكانی ئەم گرژی‌و پێكدادانە خوێناوییە تەنیا لەسەر كەناری دەریای ناوەڕاستدا نەوەستاوەو جیهان‌و ناوچەكەی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووەو هاوكێشەیەكی نوێی لە زۆر وڵات دروستكردووە، كە یەكێك لەوانە عێراقە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات تیشك بخاتەسەر كاریگەرییەكانی ئەگەری پەرەسەندنی جەنگەكە لەسەر دۆخی عێراق‌و هەرێمی كوردستان. پێگەی حەماس لە هاوكێشەی بەرەی ئاشتەوایی‌و بەرەی موقاوەمە حەماس كە كورتكراوەی "حركە المقاومە الإسلامیە"یە، بزوتنەوەیەكی ئیسلامییە كە لە قۆزاخەی كۆمەڵی "ئیخوان موسلیمین"ی سوننە هاتووەتە دەرەوە لە 1987 لە فەڵەستین‌و، لەوێ وەك بزوتنەوەیەكی سیاسیی خاوەن باڵی چەكداری، دامەزراوە؛ لە هەمان كاتدا لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی‌و كۆمەك دەكرێت[1]. بەرژەوەندیی هاوبەشی حەماس‌و ئێران لەوەدایە بزوتنەوەكە دژی ڕێككەوتننامەكانی 1993ی نێوان ئیسرائیل‌و "بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەڵەستین"ە كە (یاسر عەرەفات) سەرۆكایەتیی دەكردو ئەمەیش وایكردووە لەگەڵ ئیسرائیل‌و وڵاتانی ڕۆژاوا ڕووبەڕوو ببێتەوەو لە گوتاری فەرمیی خۆیدا گفتی ئەوە دەدات "ئیسرائیل لەناو ببات‌و لە جێگەیدا دەوڵەتێكی ئیسلامی دروست بكات لەسەر ئەو خاكەی لە 1967، بوو بە بەشێك لە ئیسرائیل".[2] بەم دوایییانە كە وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەت ئیمارات‌و سعودیە هەنگاویان بەرەو ئیسرائیل ناوە، بەرەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل لە ناوچەكە لە جموجۆڵدا بوون؛ ئەمەیش بۆ ئێران كە لەژێر گەمارۆ و هەڕەشەی ئەمریكاو ئیسرائیلدایە، پێشهاتێكی نەرێنی‌و مەترسییەكی گەورەیەو ئێستا كە حەماس لە كەڤەری غەززە جەنگی بەرپا كردووە، عەرەبستانی سعودی كە جەمسەرێكی گەورەی سوننی‌و عەرەبی ناوچەكەیە، ناچار بووە پلانەكانی بۆ ئاشتەوایی لەگەڵ ئیسرائیل ڕابگرێت‌و زیاتر لەگەڵ ئێران هەماهەنگی بكات[3] كە ئەمەیش بەشێكە لە ئامانجەكانی ئێران لە پشتیوانیكردنی باڵە عەرەبی‌و سوننییە نەیارەكانی ئیسرائیل بۆ ئەوەی بەئاشتەوایی عەرەب‌و ئیسرائیل نەكەوێتە پەراوێزو لە ناوچەكە بەتەنیا نەمێنێتەوە. كاردانەوەی سیستانی‌و سەدر لەگەڵ پێشهاتەكانی غەززە لە پاش هێرشە تۆڵەئامێزەكانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززەو گەرمبوونی جەنگەكە، نوسینگەی مەرجەعی باڵای شیعە، ئایەتوڵڵا سیستانی، بەبێ ناوبردنی حەماس زیاتر باسی لە مەرگەسات‌و خەم‌و ژانی فەڵەستین‌و خەڵكی غەززە كردووە لە سایەی هێرشەكانی ئیسرائیل؛ هەروەها بانگەوازی كرد بۆ ڕاگرتنی ئیسرائیل[4]، بەبێ ئەوەی بچێتە هیچ وردەكارییەك یان هاندانی بەشداریی عێراقییەكان لەو جەنگە. ئەمەیش بەشێكە لە سروشتی پارێزگارانەی مەرجەعییەتی نەجەف لە ئاست جەنگ‌و سیاسەت، هەروەها بەجێهێنانی ئەركێكی ئایینی‌و ئەخلاقیی باوی مێژوویی نەجەفە لە ئاست مەسەلەی فەڵەستین، بەبێ چوونە ناو ئاڵۆزییەكانی هاوكێشەی دۆخی فەڵەستینی‌و عەرەبی‌و هەرێمایەتی. هەر لە نەجەفی مەڵبەندی مەرجەعییەت‌و پایتەختی ئاینیی شیعە، موقتەدا سەدر لایەنگران‌و شوێنكەوتەكانی خۆی ڕاسپارد بۆ "خۆپیشاندانێكی ملیۆنی" لە بەغدا بۆ "بەرزكردنەوەی دەنگی جیهاد"؛ داوای ئەوەیشی لێ كردن ئاڵای ئیسرائیل بسووتێنن‌و ئاڵای فەڵەستین بەرز بكەنەوە[5]. لەسەر بنەمایەی ئەمەیش سەدرییەكان خۆپیشاندانێكی گەورەیان لە بەغدای پایتەخت ساز كرد[6]، كە دەگوترێت لە ئێرانیش هاوشێوەی نەبووە! بەڵام ئەم هەنگاوەی سەدر جگە لە هێرش بۆ سەر ئەمریكاو ئیسرائیل‌و پشتیوانیی فەڵەستین بە گوتار، هیچ هەنگاوێكی كردەیی ئەوتۆی لەخۆ نەگرتبوو، كە مەترسی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی عێراق یان ڕەوشی ناوچەكە دروست بكات. جگە لەمەیش، زۆر دەگوترێت سەدر ئەم دەرفەتانە دەقۆزێتەوە بۆ دەركەوتنەوەو پیشاندانی هێزی جەماوەریی خۆی بەرامبەر ڕكابەرە شیعەكانی كە بەهۆی ئەوەی ئێستا لە دەسەڵاتدان، ناتوانن وەك ئەو بەئاشكرا لەسەر پشتیوانییە بێسنورەكانی بۆ ئیسرائیل، دژایەتیی ئەمریكا بكەن. ئاڵۆزییەكانی هەڵوێستی چوارچێوەی شیعە لەبارەی فەڵەستین چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، بنكەی سیاسی‌و پەرلەمانیی كابینەی ئێستای "محەمەد شیاع سودانی"یە. لە جەنگی حەماس‌و ئیسرائیل ئەم بەرە سیاسییە كەوتووەتە ناو ئاڵۆزییەكی توندەوە؛ لە لایەك باڵە چەكدارییەكانی، بەشێكن لە بەرە ئێرانییە بەرفراوانەكەی كە ئێستا پشتیوانی حەماسەو حاڵیان حاڵی حزبوڵڵاو كۆمەڵی "ئەنساروڵڵا"ی حوسییە، لە لاكەی تر بەرژەوەندی‌و ئایندەی كابینەی سودانی، كە هی ئەوانە، مەحكومە بە كاردانەوەو هەڵوێستی ئەمریكاوە كە لە هەندێك جومگەی عێراقدا شەریك‌و بەشدارە. ئایەتوڵڵا عەلی خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێران، كە مەرجەعی سیاسی‌و فیقهیی هەندێك لە گروپەكانی چوارچێوەی شیعیی عێراقییە، پێداگرە لەسەر ئەوەی ئەگەر هێرشەكانی ئیسرائیل بەردەوام بن، ئەوە "كەس ناتوانێت هێزەكانی موقاوەمە ڕاگرێت"[7]؛ ئەمەیش بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی بەشێك لە چوارچێوەی شیعیی عێراقی دەگرێتەوە. ئەم پەرۆشییەی ئێران‌و ئەو جموجۆڵانەیشی لەڕێگەی حزبوڵڵاوە دەیكات، بەشێكی بۆ ڕێگەگرتنە لە شكست‌و تێكشكانی حەماس كە هەواڵ‌و پێشینەیەكی خراپە بۆ هاوتا شیعییەكەی، كە حزبوڵڵای لوبنانەو، لەكۆتاییشدا شكستە بۆ كۆی بەرەكە كە سنوری چالاكییەكانی لە تارانەوە تا یەمەن تا دەریای ناوەڕاستە. بە گوێرەی ئەو زانیارییانەیشی بەردەستن، فەرماندەی هەندێك گروپی عێراقیی شوێنكەوتەی ئێران، چوون بۆ بنكەكانیان لە سوریاو لوبنان بۆ هەماهەنگی لەگەڵ گروپە شیعەكانی ترو ئامادەكاری بۆ سیناریۆی گۆڕانی جەنگەكە بۆ پێكدادانێكی هەرێمایەتی. تەنانەت زانیاریی ئەوەیش هەیە، گروپی حەشدی شەعبی چووبنە لوبنان‌و لەگەڵ حوسییەكان لە بنكەكانی حزبوڵڵا بن[8]. زانیاریی ئەوەیش هەیە، بە سەرپەرشتیی سوپای پاسداران كۆبوونەوەیەك لە بەغدا لەگەڵ گروپە شیعە وەلائییەكان كراوە كە مالیكی ئامادەی بووەو تێیدا داواكراوە لیستی خۆبەخشەكان ئامادە بكەن بۆ بەشداری لە جەنگی گریمانكراوی داهاتوو[9]. هەندێ زانیاریی تریش باس لەوە دەكەن، چەند چەكدارێكی گروپە عێراقییەكان لە پێكدادانە سنوردارەكانی نێوان حزبوڵڵاو سوپای ئیسرائیل، كە بەشێكن لە لێكەوتەكانی جەنگی غەززە، بەركەوتوون، كوژراو و برینداریان هەبووە[10]. هەندێك فەرماندەی عێراقییش ئەوەیان دركاندووە كە گروپە ئێرانییەكانی عێراق‌و سوریاو لوبنان ژوورێكی ئۆپەراسیۆنی هاوبەشیان لەگەڵ حەماس پێكهێناوە بۆ ئامادەكاریی جەنگ‌و پێشهاتەكان؛ ئەوەیشی سەرپەرشتیی ئەو ژوورە دەكات، ئەفسەرانی ئێرانین. ئەركی ژوورەكەیش ئامادەكارییە بۆ سیناریۆكانی داهاتوو لەگەڵ چۆنێتیی بەرەنگاربوونەوەی ئەگەری لەشكركێشیی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە[11]. هەموو ئەمانەیش لە كاتێكدایە وڵاتانی كەنداو و كۆشكی سپی‌و سەرۆكی ئەمریكا، جۆ بایدن، لە خەتن لەگەڵ حكومەتی سودانی بۆ ئەوەی هۆشداری بدەن عێراق خۆی لە تێوەگلان لە گرژییە خوێناوییەكانی غەززە بەدوور بگرێت[12]. زانیاریی ئەوەیش هەیە، بایدن لەسەر بنەمای زانیاریی پێشوەختە لەسەر هەندێك جموجۆڵ، هۆشداریی داوەتە سودانی، عێراق نەچێتە جەنگەكەوە[13]. نەخشەی باڵە ئێرانییەكانی ناو چوارچێوەی شیعی  بەپێی ئەو لێدوان‌و جموجۆڵانەی كە تا ئێستا هەن، نەخشەی ئەو گروپە شیعانەی ئامادەكاری دەكەن بۆ جەنگ‌و پەڕینەوەی كێشمەكێشە خوێناوییەكە لە فەڵەستینەوە، بەم جۆرەی خوارەوەیە: _ بزووتنەوەی عەسائیب بە سەرۆكایەتیی قەیس خەزعەلی، (7ی ئۆكتۆبەری 2023)، ڕایگەیاند كە "تەماشاكەر نین؛ ئامادەن".[14] جگە لەوەیش قەیس خەزعەلی چالاكییەكی خۆی بڵاو كردەوە كە بە تەلەفۆن قسە لەگەڵ "ئیسماعیل هەنییە"ی سەركردەی حەماس‌و سەرۆكی ئیدارەی غەززە كردووە (10ی ئۆكتۆبەری 2023) و، "ئامادەكاریی تەواوی گروپەكانی موقاوەمەی دووپات كردووەتەوە بۆ هەر كارێك داوایان لێ بكرێت"؛ لە بەرامبەریشدا هەنییە "داوای نەفیر عامی كردووە"و سوپاسی هەڵوێستی عێراقی كردووە[15]. _ كەتیبەكانی “سید الشهدا‌ء”، لە زاری سەرۆكەكەیەوە (أبو الا‌ء الولائی) ڕایگەیاند، پشتیوانیی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل لە غەززە وا دەكات، بڵاوبوونەوەی هێزەكانی لە ناوچەكە بكاتە ئامانجێكی شەرعیی "بەرەی موقاوەمە"[16]؛ هەروەها لە یەكەم ڕۆژی هێرشەكەی حەماسیشەوە ئامادەییی خۆی بۆ بەشداری‌و بەدەمەوەچوون ڕاگەیاند[17]. _ كەتیبەكانی حزبوڵڵا لە بەیاننامەیەكدا وێڕای پیرۆزبایی هێرشەكان لە حەماس (7ی ئۆكتۆبەری 2023)، جەخت لەوە دەكاتەوە ئەو هێرشە ڕێگە خۆش دەكات بۆ "پەرچەكرداری مۆچیارانەی ستراتیژی دژی میحوەری سەهیۆنی_ ئەمریكی"[18]. _ ئەكرەم كەعبی، سەرۆكی بزوتنەوەی نوجەبا، هەڕەشەی ئەوەی كردووە (9ی ئۆكتۆبەری 2023) كە هەر دەستبارێكی ئەمریكی بۆ ئیسرائیل، وەڵامەكەی توندو سەربازی دەبێت؛ چەكی دەستی "گروپەكانی موقاوەمەیش" درۆن‌و موشەكە"[19]. _ هادی عامری، سەرۆكی ڕێكخراوی بەدرو كەسایەتیی دیاری چوارچێوەی شیعی، لە گردبوونەوەیەكی عەشایەریدا لە بەغدا (10ی ئۆكتۆبەری 2023) جەختی كردەوە "هەڵوێستمان ڕوونە؛ پێویستە ئەمریكییەكان بەڕوونی تێ بگەن: ئەگەر ئەوان دەستوەردان بكەن، ئێمەیش دەستوەردان دەكەین، ئەگەر ئەمریكا دەستوەردان لەم جەنگەدا بكات، ئەوا هەموو ئامانجەكانی ئەمریكا بە ڕێگەپێدراو دەزانین‌و درێغی ناكەین لە بەئامانجگرتنیان".[20] بە سەرنجدان لە باكگراوەندی گروپە پەرۆشەكانی بەشداری لە گرژییەكانی غەززە، ئەوە دەردەكەوێت دوو لەوانە كە بزوتنەوەی عەسائیب‌و ڕێكخراوی بەدرن، بەشێكن لە پایە سەرەكییەكانی كابینەی سودانی، هەروەها هەردووكیان لەڕێگەی هاوپەیمانیی فەتحەوە بەشدارن لە پەرلەمانی عێراق (31 كورسی)؛ كەتیبەكانی حزبوڵڵاش نوێنەرێكی هەیە لە پەرلەمان (حركە الحقوق). كەتیبەكانی "سید الشهدا‌و"ش لیوایەكی هەیە لە دەستەی حەشدی شەعبی (لیوای 14)و بارەگای لە سوریا هەیە؛ لە پەرلەمانیش "فالح خەزعەلی” نوێنەرایەتیی دەكات، بەڵام بزوتنەوەی "نوجەبا" بەشێك نییە لە هاوكێشەی حوكمڕانی لە عێراق‌و، پابەند نییە بە سنورو بەندوباوەكانی پرۆسەی سیاسیی بەغداوەو، لقێكی ڕاستەوخۆیە لە سوپای پاسدارانی ئێرانی.[21] لێكەوتەی پەرەسەندنی جەنگ لەسەر عێراق هەرچەندە پەرەسەندنی جەنگ لە غەززەوە بۆ لوبنان و سووریا و عێراق، یەكێكە لە ئەگەرە دوورەكان، بەڵام پێشهاتێكی گریمانكراوی ڕێتێچووە ئەگەر هێرش و لەشكركێشیی زەمینی، شاری غەززە بگرێتەوە؛ هەروەها پێشهاتێكی مەحاڵیش نییەو یەكێكە لەو سیناریۆیانەی لە هەموو لایەكەوە ئاماژەی بۆ دەكرێت و ئەمریكا زۆر هەوڵ دەدات بەری پێ بگرێت. لەم نێوەیشدا وەزیری دەرەوە، ئەنتۆنی بلینكن، لەماوەی 6 ڕۆژدا 10 وێستگەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسەر كردووەتەوە.[22] هەرچەندە لەسەر ئاستە ئابورییەكەی، عێراق پشكێك لە قازانجەكانی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی بەردەكەوێت كە لە پاش هێرشەكەی حەماس بەردەوام لە هەڵكشانەو، قسە هەیە تا 150$ بڕوات بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام ئەگەر گرژییەكان بگاتە گەرووی هورمز لە كەنداو كە تەنگەبەری نێوان ئێران‌و ئیماراتە، ئەوە هەناردەی نەوتی عێراق گورزی بەردەكەوێت، چونكە زۆربەی هەرە زۆری هەناردەكەی لەڕێگەی بەسرەو كەنداوەوەیە.[23] لە ئێستایشدا هەناردەی توركیای وەستاوە. لەسەر ئاستە سیاسییەكەیشی لە عێراق پشتیوانیی "بەرگریی فەڵەستینی" بەشێوەی ئاشكرا لەناو شیعەو لە هێزە سیاسییە سوننەكانیشەوە هەیە، بەڵام هێشتا بڕیارێكی فەرمیی یەكلاكەرەوە لەبارەی چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ ئەو پێشهاتە نییە. بەگوێرەی ئاماژەكانیش هەموولا چاوەڕێی هەڵوێستی یەكلاكەرەوەی ئێرانن كە قسەی بەسەر بەرەی باشوری لوبنان‌و حوسییەكانی یەمەن‌و جۆڵانی سوریاشەوە هەیە. ئەو زانیاریانەیشی دزەیان پێ كراوە، ئاماژە بەوە دەكەن گروپە عێراقییەكان پەیامێكیان لە سەرجەم جەمەسەرەكانی هێزەوە لە ئێران پێ گەیشتووە كە بەشداریی جەنگەكە كاتێك دەبێت لە غەززەوە بپەڕێتەوە، پێكدادانەكەیش تەنیا لەنێوان ئیسرائیل‌و حەماس نەبێت. ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بەشداریی ڕاستەوخۆی ئەمریكییەكان. بۆ ئەم پێشهاتەیش گروپە شیعە عێراقییەكان ئامادەكارییان كردووەو سەركردەیەكی چوارچێوەی شیعی وتوویەتی "گروپەكانی موقاوەمە چەند ئامانجێكی بیانی دەپێكن كە بەرژەوەندییان لەگەڵ ئیسرائیل‌و وڵاتە یەكگرتووەكان هەیە"[24]، بەبێ ئەوەی ئەوە ڕوون بكاتەوە كە ئەو لایەنانە كێن. شتێكی ڕوونیشە لەم ناوچەیە لە پاش وڵاتانی كەنداو، هەڕەشەكە بەرۆكی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە. هەڕەشەی پەیتا پەیتای شیعەكان لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، لە كاتێكدایە كە عێراق گیرۆدەی بەندوباوەكانی وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكایە لەسەر وەرگرتنەوەی دۆلاری نەوتە فرۆشراوەكەی‌و، بەم هۆیەیشەوە جیاوازییەكانی نرخی فەرمی‌و نرخی بازاڕی ڕەش بەردەوام لە هەڵكشانە. ئەمەیش یەكێكە لە مەترسییەكانی سەر هەڵاوسانی نرخ‌و دروستبوونی ناڕەزاییی جەماوەری‌و درزێكیشە ئەگەری ئەوەی هەیە ڕكابەرو نەیارانی چوارچێوەی شیعە بیقۆزنەوە، لەوانەیش سەدر؛ ئەمە جگە لەوەی ئێستا بووەتە قەیرانێكی ناوخۆییی ناو لایەنەكانی چوارچێوەی شیعە بەهۆی ڕێكنەكەوتن لەسەر گۆڕین یان هێشتنەوەی عەلی عەلاقی، پارێزگاری بانكی ناوەندیی، كە یەكێك لە كادرە پێشكەوتووەكانی حزبی دەعوە[25]. پێگەی هەرێمی كوردستان لە هاوكێشەكە گەورەترین مەترسی لەسەر هەرێم‌و هەموو ئەو وڵات‌و هێزانەی تۆمەتبار دەكرێن بە هەواداری بۆ بەرەی ئەمریكاو ئیسرائیل، باڵە ئێرانییەكانن لەچوارچێوەی "شەڕی بەوەكالەت". لەم نێوەیشدا پەرلەمانتاری ئێرانی، "حسێن جەلالی" وتوویەتی: ناكرێت ئێران ڕاستەوخۆ بەرەنگاری ئیسرائیل ببێتەوە، بەڵكە هێزەكانی موقاوەمە بەكار دەهێنێت‌و، ئەمەیش سیاسەتی ئێران بووە لە سەرەتای شۆڕشەوە (1979)".[26] هەرچەندە ئێستا كەمتر لە جاران هەرێمی كوردستان بە پشتیوانیی ئیسرائیل تۆمەتبار دەكرێت، بەڵام ئەگەر پەرچەكردارەكە سەر بكێشێت بۆ بەئامانجگرتنی بەرژەوەندی‌و خاڵە ئەمریكییەكان لە سیناریۆی دوورمەودای پەرەسەندنی جەنگدا، ئەوە لە هەرێم گەورەترین كونسوڵخانەی ئەمریكاو بنكەی سەربازیی هاوپەیمانانیش هەن‌و سیناریۆكانی موشەكهاوێشتن‌و هەناردنی درۆنیش بۆ ئاسمانی هەرێم، هاوشێوەی زستانی پار (2022)، ئەگەرێك‌و پێشهاتێكی ئامادەو ڕێتێچووە. چوارچێوەی شیعی لە كۆبوونەوەیەكدا بە سەرۆكایەتیی سودانی (14ی ئۆكتۆبەری 2023)، داوای درێژەپێدانی خۆپیشاندان‌و چالاكییە جەماوەری‌و نیشتمانییەكانی پشتیوانیی مەسەلەی فەڵەستینیان كردووە[27]، پەرلەمانی عێراقش لە دانیشتنێكی تایبەتدا ئیدانەی ئیسرائیلی كردووەو بە "قەوارەی زایۆنی" ناوی بردووە كە مانای دانپێدانەنانە[28]. بەڵام لە هەرێمی كوردستان جگە لە جەختكردنەوەی سەرۆكی هەرێم لەسەر مافی فەڵەستینییەكان لەسەر بەدەستهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان‌و بێتاقەتی لە گەمارۆدانی غەززە[29]، حكومەتی هەرێم وەك بەغدا، پێی نەكراوە ئیدانەی ئیسرائیل بكات‌و بۆ هەڵوێست لەو پرسەیش داوای هەماهەنگی‌و كۆبوونەوەی گشتیی هێزە عێراقییەكانی كردووە بۆ گەڵاڵەكردنی هەڵوێستێكی هاوبەش[30]. لەسەر ئاستی جەماوەرییش گردبوونەوەیەكی بەرتەسك لە نوێنەرایەتیی فەڵەستین دژی هێرشەكانی ئیسرائیل بە بەشداریی چەند كەسایەتییەك بەڕێوە چووە، میدیای فەرمیی عێراقیش هەوڵی داوە گەورەی بكات[31]؛ ئەمەیش بۆ ڕێككردنەوەی باڵانس لە ئاست چالاكییە فەرمی‌و جەماوەرییەكانی بەغداو باشوری عێراق كە مەرجەعییەت‌و سەدرو باڵە ئێرانییەكان‌و تەنانەت هێزە سوننەكانی نزیك لە توركیاش بەگەرمی پشتیوانی دەكەن‌و تێیدا بەشدارن[32]. هەرچەندە بەم دوایییانەو پاش جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی ئەمنیی عێراق‌و ئێران لەبارەی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ڕۆژهەڵات، هەڕەشەو گوڕەشە بۆ سەر هەرێم لە ئێران‌و باڵەكانییەوە كەمی كردووە، بەڵام لەسەر ئاستی نافەرمی لە دیوی ئێرانەوە بەمەترسی پیشاندانی هەرێم هەر وەك خۆیەتی‌و ئێرانییەكان پێیانوایە قەوارەی هەرێمی كوردستان بەشێكە لە یاریی زایۆنیزم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەڵقەیەكە لە بە "بەلقان"كردنی ناوچەكەو "كورد لە عێراق بژاردەیەكی باشن بۆ گۆڕینی سنورە جیۆسیاسییەكان".[33] ئەمەیش بەو واتایە دێت لە حاڵەتی پەرەسەندنی جەنگ‌و بەرفراوانبوونی بەرەكان، ئەگەر هەیە هەرێم بەئامانج بگیرێتەوە، بەتایبەت كە گروپە شیعەو چەكدارەكان ناتوانن یان نایانەوێت بەڕاستی‌و ڕاستەوخۆ بچنە ناو جەنگەكەو بۆ سپیكردنەوەی گوتاری خۆیان، هەرێمی كوردستان بكەنە پاساو. پوختەو پێشنیار جەنگی حەماس‌و ئیسرائیل كە 7ی ئۆكتۆبەر هەڵگیرسا، ئاسایشی هەرێمایەتیی خستووەتە بەر مەترسی‌و سیناریۆی جۆراوجۆر كە بەهۆی باڵە ئێرانییەكانەوە، عێراق لە چەقەكەیدایە. بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم مەترسییەو پێشهاتەكانیش وردی‌و دیقەتی زۆر پێویستە، چونكە هەم عێراق‌و هەم هەرێم لەسەر ئاستی فەرمی لەژێر گوشاری ئەمریكا لەلایەك‌و كارتێكەرە جۆراوجۆرەكانی ئێرانن لە لایەكی دیكەوە. ئەو دەوڵەتانەی دۆخیان دەربارەی پێشهاتەكان شڵۆقە لە ناوچەكە، تووڕەیی‌و ناڕەزایییەكان بە كۆمەڵگەی مەدەنی دەسپێرن‌و لەسەر ئاستی فەرمییش خۆپارێزیی زۆر دەكەن لە هەڵبژاردنی دەربڕین‌و دەلالەتی زاراوەو وشەكان بۆ ئەوەی دووچاری كێشە نەبنەوە. ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ (خانه‌ی هزریی كوردستان) نوسراوه‌ [1]  https://2u.pw/GJuapMz [2] https://2u.pw/V82j3M0 [3]  https://2u.pw/0X5nRGM [4]  https://2u.pw/5k8PhhU [5]  https://2u.pw/cEFttjV [6]  https://2u.pw/6gaU0BG [7]  https://2u.pw/kxtJPuh [8]  https://2u.pw/ThZFS7t [9]  https://2u.pw/dqPrQ9W [10]  https://2u.pw/DjVeddi [11]  https://2u.pw/g5M5Ln4 [12]  https://2u.pw/gbaKvHL [13]  https://2u.pw/Tkx6rV3 [14]  https://2u.pw/KZVkjy1 [15]  https://2u.pw/lSH7Jrt [16]  https://2u.pw/SPygI4h [17]  https://2u.pw/bxFnnXV [18]  https://2u.pw/Txmo76f [19]  https://2u.pw/1YwxvzH [20]  https://2u.pw/hVgaFiD [21]  https://2u.pw/tPmOS2S [22]  https://2u.pw/0Yfozxi [23]  https://2u.pw/m9OKpkA [24]  https://2u.pw/vPaRsx2 [25]  https://2u.pw/tkRKshK [26]  https://2u.pw/SYCuEX7 [27]  https://2u.pw/LO7IRro [28]  https://2u.pw/IUZtgyY [29]  https://2u.pw/RjuQh63 [30]  https://2u.pw/uO0xPwp [31]  https://alsabaah.iq/85595-.html [32]  https://2u.pw/NaB6qXT [33]  https://2u.pw/P3nOsPU

درەو: راپۆرتی: محەمەد گەزۆ ماستەر لە ئابوری دوای هێرشی كتو پڕی (كەتائبی قەسام) بۆسەر ئیسرائیل و كاردانەوە سەربازیەكانی ئەو وڵاتە، ڕۆژ بەڕۆژ دەرهاویشتە ئابوریەكانی  ئەو جەنگە لەسەر هەردوو لای بەشدار لە جەنگەكە زیاتر دەبن بەجۆرێك هەریەك لەو دوولایەنە گورزی ئابوری توند بەر سەرخان و ژێرخانی ئابوریان دەكەوێت بەتایبەت ئیسرائیل، بەجۆرێك دراوی ئیسرائیلی ( شیكل) لەسەرەتای هێرشەكەوە و لە ڕۆژی یەكەمی هێرشەكەدا 3%ی بەهاكەی  لە بەرانبەر دۆلاردا  لەدەستداو دابەزیووە بۆ نزمترین ئاست لەماوەی هەشت ساڵی رابردوودا، ئەمەش بە پێی وتەی پارێزگاری بانكی ناوەندی ئیسرائیلی  (كارنیت فلوج) كە بە كەناڵی بلۆمبیرگی ئەلمانی ڕاگەیاندووە. هاوكاتیش بۆرسەی تەلئەبیب بەڕێژەی 8% داكشاوە و دابەزینی تۆماركردووە، لەپاڵ ئەمەشدا كەرتی بانكی بەڕێژەی 8% زیانی بەركەوتووە، كاریگەریەكانی ئەم جەنگە بەسەر هەموو سێكتەرەكانی ئیسرائیلەوە دیارە بەجۆرێك ئەم جەنگە بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت 5 دۆلار بۆهەر بەرمیلێك، لەوبارەیەوە كۆمپانیای شیفرۆن ڕایگەیاندووە كە كێڵگەی غازی سروشتی تماری داخستووە كە سەرچاوەی گرنگی دابینكردن و هەناردەكردنی وزەی كارەبایە بۆ ئیسرائیل، لە ئەگەری بەردەوام بوونی ئەم جەنگە و  ئەم داخستنی كێڵگەی غازی تمار دەبێتە هۆی دابەزینی ئاستی هەناردەكردنی غاز بۆ هەریەك لە وڵاتانی مصر و ئوردون و بەوهۆیەوە دواجاریش دەبیتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی وزە لەسەر ئاستی جیهان. یەكیكی تر لەو سێكتەرانەی كە كاریگەری جەنگەكەی  بەركەوتووە كەرتی تەكنەلۆجیایە بەجۆرێك بەهۆی بانگهێشتكردنەوەی نزیكەی 300 هەزار لە هێزی سەربازی یەدەگی ئەو وڵاتە بۆ بەشداریكردن لەو جەنگە، بۆتە هۆی دروست بوونی بۆشایی لەو دامەزراوانەكەی كە ئەو سەربازانە وەك كارمەند كاری تێدا دەكەن بەتایبەت كە زۆرینەی ئەندامانی ئەو هێزە لەكەرتی پیشەسازی و تەكنەلۆجیادا كاردەكەن، لەناو ئەو كۆمپانیا جیهانیانەی  كە بەهۆی جەنگەكەوە زیانیان بەركەوتووە لە ئیسرائیل بریتین لە نوسینگەكانی  (مایكرۆسۆفت،  گوگڵ،  ئاپڵ،  ئۆراكل) ، یەكێكی تر لەو كۆمیانایانەی تر كە زیانی گەورەی بەركەوتووە (ئینتڵ)ە  كە كاری دروستكردنی ئینتگرێتی ئەلكترۆنیە و ئەم كۆمپانیایە لە دوری 30 خولەك لە سنوری كەرتی غەزەوە كارگەی دروستكردنی ئەو چیپەی بونیادناوەو تیایدا 25 ملیار دۆلاری خەرج كردووە و لە ئێستادا لەژێر هەڕەشەی بۆردومانی كەتیبەكانی حەماسدایە. كەرتی گەشتیاری و فرۆكەوانی دوای هێرشەكە سەر ئیسرائیل ئەوەی كە راستەوخۆ زیانی بەركەوت كەرتی فرۆكەوانی بوو بە تایبەت لە فرۆكەخانەی بن غورین لە تەلئەبیب، بەجۆریك زۆریك لە كۆمپانیا ئەمریكی و كەنەدی و ئەوروپیەكان هۆشداریاندا لەوەستانی گەشتەكانیان بەهۆی جەنگەوە ، بەجۆرێك هەزاران گەشتیار گەشتەكانیان هەڵوەشاندەوە، ئەمەش بوو بەهۆی ئەوەی كە  زیانی ئەو كەرتە بەهۆی هێرشەكانەوە نزیك بێتەوە لە چوار ملیار دۆلاری ئەمریكی، بەبەراورد بەوەی  لە ساڵی 2022 ژمارەی گەشتیاران بۆ ئیسرائیل نزیكەی سی ملیۆن گەشتیار بووە. تێكرای زیانە چاوەڕوانكراوەكانی ئەم جەنگە لە ئەگەری بەردەوام بوونی جەنگ خەرجی ئەم جەنگە لەسەر ئیسرائیل بە نزیكەی حەوت ملیار دۆلار دەكەوێت كە ئەمەش دەكاتە 1.5%ی تێكرای بەرهەمی ناوخۆی ئەو وڵاتە و وەك نمونەیەك بۆ روونكردنەوەی بابەتەكە بەجۆرێك خەرجی یەك موشەكێكی ئیسرائیلی بۆ تەقاندنەوەی موشەكێكی حەماس بریتیە لە ( 40 بۆ 50 ) هەزار دۆلاری ئەمریكی و لە پاڵ ئەمەشدا حەماس بۆ یەك موشەكی نزیكەی 600 دۆلار خەرجی دەدات، لە ئەگەری درێژە كێشانی ئەم جەنگە زیانە ئابوریەكان لەسەر تەواوی سێكتەرەكانی ئابوری ئیسرائیل زۆر گەورەتردەبێت بە بەراورد بە ساڵی 2014 كە بەهۆی جەنگی 50 رۆژەوە اسرائیل نیزیكەی یەك ملیار دۆلار زیانی بەركەوت. هەربۆیە لە واقدا بەدەر لەوەی ئیسرائیل دەیەوێت بەم جەنگەی بەشێك لەو هەیبەتە بەدەستبهێنێتەوە كە بەهۆی هێرشی حەماسەوە شكێنراو لەدەستیدا بەڵام لەبەردەوام بوونی جەنگەكە لە ڕووی ئابوریەوە زیانمەندی گەورە ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی دەبن ئەمەش وادەكات بیر لە ئاگربەست و كۆتایی هێنان لە جەنگەكە بكرێتەوە.    

  راپۆرت: درەو شەش ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەردا، بەڵام هێشتا بابەتی گەرمی ململانێی نێوان پارتی‌و یەكێتییەو ساڵانە بە هێرشكردنە سەر یەكتر، یادی دەكەنەوە، رۆژی 14ی ئۆكتۆبەر بافڵ تاڵەبانی خۆی دەكات بە كۆبوونەوە باڵاكەی یەكێتی و پارتی لە دوكاندا و دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین" دوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بافڵ تاڵەبانی نوسراوێكی بە واژۆی (38) ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی بڵاو كردەوە بۆ رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق، لەم رووداوانەدا یەكێتی‌و پارتی هێندەی یەك خاكی ناوچەی جێنفوزیان لە دەستداوە، لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی (11,800) كم2 خاك لەدەستدراوەو لە ناوچەی جێنفوزی پارتی (15,400) كم2 خاك لەدەستدراوە.     ریفراندۆمی بەر لە ئۆكتۆبەر رۆژی 6/7/2017 لیژنەی باڵای ریفراندۆم كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا رۆژ 25/9/2017 ریفراندۆم بەڕێوەبچێت بۆ بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی‌و جیابونەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق، پەرلەمانی كوردستان كە ئەوكات ماوەی دوو ساڵ بوو پەكخرابوو، دەستی بەكاركردەوەو لە دانیشتنێكدا بڕیاری ریفراندۆمی پەسەندكرد. جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی، لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تر هەمویان بەشداربون لە لیژنەی باڵای ریفراندۆم. سەرباری ناڕەزایەتی‌و كێشمەكێشی زۆر لەسەر ئاستی ناوخۆیی‌و فشارەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریكاو توركیاو ئێران، لەو وادەیەی كە دیاریكرابوو، ریفراندۆم بەڕێوەچوو. 21 رۆژ دوای بەڕێوەچونی ریفراندۆم، حكومەتی عێراق كە تازە لە كۆتایی شەڕی دژ بە "داعش" نزیكدەبوەوە، بەشێوەیەكی كرداری ئاڕاستەی شەڕی گۆڕی بەرەو ئەو ناوچانەی كە لەدوای ساڵی 2003و كەوتنی سەددامەوە كەوتبونە ژێر كۆنترۆڵی كورد. كۆكردنەوەی هێز.. سەرەتای روداوەكان حكومەتی عێراق كە خۆی لە بنەڕەتەوە بە بیانوو بوو لە دەسەڵاتی كورد بەسەر ناوچە جێناكۆكەكان، لەدوای بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بەهانەی شەڕی لەدژی كورد دەستكەوت، ئەوەشی زیاتر پاڵی بە سوپای عێراقەوە نا هێرش بكات، بەڕێوەچونی ریفراندۆم بوو لەو ناوچانە. سوپای عێراق هەڵمەتی سەربازی بۆسەر "داعش" لە قەزای حەویجەی سەربە پارێزگای كەركوك دواخست بۆ دوای شەڕی موسڵ، ئەمە پەیامێكی روون بوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەر لە ریفراندۆم كە سوپای عێراق جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ كەركوك، بەڵام ئاستی هەڕەشەكە بە هەند وەرنەگیرا. سوپای عێراق بەبیانوی شەڕی حەویجەوە هێزێكی زۆری لە سنوری كەركوك كۆكردەوە، بەر لە شەڕی حەویجە، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق سەردانی كەركوكی كرد، دەسەڵاتدارانی عێراق وایان نیشان دەدات كە بەهاوبەشی لەگەڵ هێزی پێشمەگە هێرش دەكەنەسەر "داعش" لە حەویجە، بەمشێوەیە سوپای عێراق هێزی خۆی لە سنورەكە جێگیركرد وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كەركوك. بەوشێوەیەی بڕیاری لێدرابوو، سوپای عێراق هێرشی كردەسەر "داعش" لە حەویجەو سنورەكەی كۆنترۆڵكرد، هێزی پێشمەرگە بەهیچ جۆرێك بەشداری لە ئۆپەراسیۆنەكەدا نەكرد، دوای حەویجە، سوپای عێراق بەتەواوەتی دەستی كرایەوە بۆ روبەڕووبونەوەی پێشمەرگە. حكومەتی عێراق كە سەرەتا داوای دەكرد پێشمەرگە تەنیا ئەو ناوچانە رادەست بكاتەوە كە لە شەڕی دژ بە رێكخراوی "داعش" لە ساڵی 2014وە دەستی بەسەردا گرتوون، بەڵام ئێستا كە شەڕ كۆتایهاتووە، دەیەوێت دەسەڵاتی كورد بگەڕێنێتەوە بۆ سنوری هەرێمی كوردستان بەر لە روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا. قایمكردنی سەنگەرەكان سوپای عێراق لە نزیك هێزەكانی پێشمەرگە دەستیكرد بە لێدانی سەنگەر، هێزەكانی فیرقەی نۆی تانك‌و پۆلیسی فیدراڵی‌و فیرقەی ئاڵتونی‌و حەشدی شەعبی لەناوچەكەدا كۆبونەوەو ژمارەیەكی زۆر چەك‌و تەقەمەنی قورسیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەرەوە دەستیان بە جموجوڵ كرد. هەڕەشەی هێرشی سوپای عێراق‌و حەشدی شەعبی بۆسەر پێشمەرگە لە سنوری كەركوك گەیشتە خاڵی سفر، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان هەستیان بە مەترسیی دۆخەكە كردبوو، دەرگای گفتوگۆیان لەگەڵ سەركردەكانی حەشدی شەعبی كردەوە بەمەبەستی رێگریكردن لە رودانی شەڕ، سەركردەكانی حەشد دەستپێشخەرییان بۆ گفتوگۆ قبوڵكرد، شەڕ لەبەردەرگای پێشمەرگەدا بوو، سەركردەكانی حەشد دووجار مۆڵەتیان بە فەرماندەكانی پێشمەرگەداو هێرشیان دەست پێ نەكرد، جاری یەكەم ماوەی (48) كاتژمێرو جاری دووەم ماوەی (24) كاتژمێر، بەڵام گفتوگۆكان هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو. رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر، پەرەسەندنێكی خێرا رویدا، كاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ (حاجی ئیقبال پور)و (ئەبو عەممار) كە دەوترێت دوو فەرماندەی سەربازی ئێرانین، سەردانی بارەگای میحوەری (4)ی كەركوكی هێزی پێشمەرگەیان كرد، دوای كۆبونەوەكە، وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەرەكە ئاشكرایكرد، ئیقبال پورو ئەبو عیماد پێیان وتوون: بەخۆشی بێت یان ناخۆشی دەبێت پێشمەرگە ئەم شوێنانە رادەستی هێزە عێراقییەكان بكات: •    سەربازگە كۆنەكانی كەركوك •    بیرە نەوتەكان •    جادە حەولییەكەی كەركوك تاوەكو گوندی كەڵوڕ لەنێوان ناحییەی پردێ‌و شاری كەركوك، كە شەقامی سەرەكی كەركوك- هەولێر كۆنترۆڵ دەكات پێشمەرگە بەم پێشنیازانە قایل نەبوو، ئیقباڵ پورو ئەبو عیماد كە دڵنیابوون، پێشمەرگە ئامادە نییە ئەو ناوچانە رادەستبكات، بە وەستا رەسوڵی فەرماندەی میحوەری (4)یان رایگەیاند: •    لەم ساتەوە چاوەڕوانی ئەوە بكەن هێرشی دەستپێدەكات •    تاكە هۆكارێك كە هێرشەكەمان رابگرێت، ئەوەیە چاوەڕوانی كۆبونەوەی دوكان دەكەین، ئەگەر سەركردایەتی سیاسی كورد بڕیاریدا لەچوارچێوەی دەستوردا كێشەكانی لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، هێرش ناكرێت كۆبونەوەكەی دوكان رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر لە قەزای دوكان كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پارتی بەڕێوەچوو، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی كۆبونەوەكەی دەكرد، لە لایەنی یەكێتی، كۆسرەت رەسوڵ‌و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو مەلا بەختیار بەشداربوون، پاشان بافڵ تاڵەبانی دەچێتە ناو كۆبونەوەكەوەو دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین"، ئەمە وا دەكات بارزانی زۆر گوێ بۆ قسەكانی بافڵ تاڵەبانی شل نەكات. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی دوكان هیچ شتێكی تێدا نەبوو كە وەڵامدەرەوە بێت بۆ راگرتنی هەڕەشەكەی (ئیقبال پورو ئەبو عیماد)، بەدیاریكراویش راگەیاندنی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان ئامادەیە لەچوارچێوەی دەستوری عێراقدا كێشەكانی لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكات. رێككەوتنی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق لە رۆژانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر، كاتێك ململانێ ناوخۆییەكانی یەكێتی توندبونەوە لەبارەی هۆكارەكانی لەدەستدانی كەركوك‌و لەلایەكی تر پارتی هێرشی راگەیاندنی توندی دەكردەسەر هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی‌و تۆمەتباری دەكردن بە "خیانەت"، بافڵ تاڵەبانی دەقی رێككەوتنێكی نێوان یەكێتی‌و حكومەتی عێراقی بڵاوكردەوە، كە بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەردا لەلایەن (38) كەس لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتییەوە ئیمزای لەسەر كراوە. دەقی رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق بۆ رێگرتن لە روودانی شەڕ لەنێوان سوپای عێراق‌و پێشمەرگە لە سنوری كەركوك، بەم شێوەیە بوو: "بەهۆی ئەو بارودۆخە هەستیار و نالەبارەی هاتووەتە ئاراوە لە ناوچە جێناكۆكەكان (ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم) بەگشتی و شاری كەركوك بە تایبەتی، وە بۆ ئەوەی ناكۆكیەكانی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان نەگاتە ئاستی روودانی شەڕێكی نەخوازراو لە نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگەی كوردستان، كە زیانی گەورە بە هەرێم و عێراق دەگەیەنێت بۆ ئەم بابەتە كۆمیتەی سەركردایەتی بڕیاریدا: 1-    سەركردایەتی سەربازی هاوبەش لەسنوری كەركوك پێكبهێنرێت، نوێنەری هێزەكانی ئەمریكاو پێشمەرگەو سوپای عێراقی تێدا بێت. ئەركی سەرەكی بریتییە لە دابینكردنی ئاسایش‌و ئارامی لەو ناوچانەو بارەگاكەشی لە سەربازگەی "كەی وەن"ی شاری كەركوك دەبێت. 2-       هیچ هێزێكی سەربازی نەهێنرێتە ناو شاری كەركوك. 3-       كێشەو ناكۆكییەكانی تر لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەڕێگەی دیالۆگ لەچوارچێوەی دەستوردا چارەسەر بكرێت. 4-        نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا هاوكار‌و پشتیوان بن بۆ جێبەجێكردنی ئەو خاڵانەی سەرەوە. رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر، مەسعود حەیدەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی رێككەوتنیان كردووە بۆ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان بۆ ناوچە دابڕاوەكان. بەپێی قسەی مەسعود حەیدەر، ئەو رێككەوتنەی نێوان بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری، بەسەرپەرەشتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و نێوەندگیری قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران كراوە. ئەو پەرلەمانتارە كوردە، ئەوكات ئاماژەی بەوەكردووە، خاڵەكانی ئەو رێككەوتنە لە بیرۆكەیەكی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتووە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ دوو ئیدارە یان دوو هەرێم، بۆ ئەوەی بەوتەی ئەو، كورد بیر لە مافی چارەی خۆنوسین نەكاتەوە لە ئایندەی نزیكدا. ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە بەپێی ئەوەی مەسعود حەیدەر لەوكاتەدا بڵاویكردەوە، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    گەڕانەوەی هێزەكانی عێراق بۆ ناوچە دابڕاوەكان‌و كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەبێ شەڕ. •    تەسلیمكردنی 17 یەكەی ئیداری (قەزاو ناحیەو ناوەندی كركوك) بەدەسەڵاتی ئیتحادی كە لەدوای ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەی ئەدات. ئەگەر ئەوانە تەسلیم نەكرێت، ئەوا عێراق داوای 11 یەكەی ئیداری تریش دەكات كە پاش 2003 هەرێم ئیدارەی ئەدات. كۆی گشتی دەبێتە 28 یەكەی ئیداری. •    ناوەندی كەركوك ئیدارەی هاوبەش دەبێت، 15 گەڕەكی كوردی لەلایەن كوردەوە ئیدارە ئەدرێت‌و 25 گەڕەكی تری پێكهاتەكانی تر خۆیان ئیدارەی ئەدەن‌و ئەم حاڵەتە بۆ شەش مانگ بەردەوام دەبێت. •    جێگا ستراتیژییەكانی كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادی بەڕێوەدەبرێت، سەربازگەی كەیوان‌و فڕۆكەخانەو بیرە نەوتەكانی كەركوك. •    كردنەوەی فڕۆكەخانەی سلێمانی بەڕووی گەشتی نێودەوڵەتیدا. •    پێدانی موچەی فەرمانبەرانی سنووری سلێمانی‌و كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادییەوە. •    پێدانی موچەی پێشمەرگەی سنوری سلێمانی بەپێی لیستی ئامادەكراو لەلایەن بافڵ تاڵەبانی. •    دروستكردنی هەرێمی هەڵەبجە- سلێمانی- كەركوك. •    تەشكیلكردنی حكومەتێك بۆ ئەم هەرێمە نوێیە. بارزانی لە هەڵوێستی وڵاتان تێنەگەیشت! پێش ئەوەی بافڵ تاڵەبانی هەواڵی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراقی پێبدات، بارزانی چەندین هەواڵی تری سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی لەبارەی ریفراندۆمەوە بیست، بەڵام گوێی بەهیچ یەكێك لەو هەڵوێستانە نەدا. ئەمریكاو بەریتانیاو فەرەنساو یەكێتی ئەوروپاو توركیاو ئێران بەفەرمی دژایەتی خۆیان بۆ ریفراندۆم راگەیاند، روسیا هەڵوێستی روون نەبوو، ئیسرائیل تاكە وڵات بوو بەفەرمی پشتیوانی ریفراندۆمی كرد، بارزانی پشتی لە هۆشداریدانی ئەو وڵاتانە كرد لەبارەی سازدانی ریفراندۆم، بۆیە لە 16ی ئۆكتۆبەردا، جیهان بێدەنگ بوون لە هێرشی سوپای عێراق بۆسەر كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی تر. 16ی ئۆكتۆبەر چی رویدا؟ كاتێك هەوڵە سیاسییەكان بۆ چارەسەر نەگەیشتە ئەنجام‌و كۆبونەوەی دوكان هیچ وەڵامێكی قایلكەری نەدایەوە كە هێرشی سوپای عێراق رابگرێت، شەوی 15 لەسەر 16ی ئۆكتۆبەر كاتژمێر (9:30) خولەك، هێزە عێراقییەكان دەستیان بە جموجوڵ كرد بە ئاڕاستەی سەنگەرەكانی پێشمەرگە لە سنوری كەركوك. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە كۆی كردونەتەوە، بڕیاربووە سوپای عێراق كاتژمێر (1)ی شەو هێرش بكات، بەڵام كاتێك بینیویەتی هێزەكانی پێشمەرگە پاشەكشێ دەكەن، هەرزوو هێرشەكەی دەستپێكردووە. كشانەوەی هێزی پێشمەرگە بۆ خەڵك چاوەڕوان نەكراو بوو، چونكە ئەوكات وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەری باشوری هێزی پێشمەرگەی كەركوك كە سەربە یەكێتییە لێدوانێكی داو وتی:" تەمەننا ئەكەین بێن ئەوەندەیان پێ دەڵێن با بێن.. حەشدی شەعبی دوژمنمانن"، هاوكات دكتۆر كەمال كەركوكی فەرماندەی میحوەری رۆژئاوای كەركوكی هێزی پێشمەرگە كە سەربە پارتییە رایگەیاند:" ئەگەر بێن دەرسێكیان پێدەدەین قەت لەبیریان نەچێتەوە". دوای ئەم قسانە، هێزەكانی (70) كە سەربە یەكێتی بوون، پاشەكشێیان كرد، هێزەكانی (80)ش كە سەربە پارتی بوون، بە هەمان شێوە كشانەوە، دیمەنی كشانەوەی پێشمەرگە هەرزوو میدیاكانی جیهانی داگیركرد، خەڵێكی زۆری كورد كەركوكیان بەرەو شارەكانی هەرێمی كوردستان جێهێشت، لە شارەكانی هەرێم خەڵك بە خەمبارییەوە پێشوازییان لە هەواڵی شكانی هێزی پێشمەرگە كرد، كۆچكردووە (نەجمەدین كەریم) پارێزگاری كەركوك كە سەربە یەكێتی بوو، شارەكەی جێهێشت‌و رووی لە هەولێر كرد. بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی دابەشبوون بەسەر دوو بۆچوندا، بەرەیەك كشانەوەی پێشمەرگەی وەكو "خیانەت" ناودەبرد، بەرەكەی تر دەیانوت" كشانەوەكە تەكتیكییەو هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق نابەرامبەرەو كورد لەو شەڕەدا زیانی گەورەی بەردەكەوت ئەگەر پاشەكشێ نەكات"، لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا، هەندێك لەسەركردەكانی تری یەكێتی باسیان لەوەدەكرد، پێشمەرگە بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق كشاوەتەوە، ئاراس شێخ جەنگی رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر لەناو شاری كەركوك دەركەوت‌و داوای لە خەڵك كرد بگەڕێنەوە، لەرۆژانی دواتردا زیاتر ناوی ئاراس شێخ جەنگی لە میدیاكانی كوردستانەوە درەوشایەوە، پارتییەكان وەكو "خیانەتكار" ناویان دەبرد، هەندێك لە یەكێتییەكانیش بەرگرییان لێدەكرد. ئاراس شێخ جەنگی ئەوكات رایگەیاند، ئەوان بەو هەنگاوەیان كەركوكیان لە كارەسات رزگاركردووە، چونكە گرتنی كەركوك لەلایەن هێزە عێراقییەكان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیدا بووەو توركیاو ئێران‌و تەنانەت ئەمریكاش پشتیوانی ئەوەیان كردووە دۆخی كەركوك بگەڕێندرێتەوە بۆ پێش ساڵی 2003. رۆژی 12/12/2017 ئاراس شێخ جەنگی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" ئامادەم بچمە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەموو راستی رووداوەكان وەكو خۆی لەبەردەم ئەندام پەرلەمان‌و راگەیەندكاران بۆ هەموو هاوڵاتیان روون بكەمەوە، بەڵام پارتی بەهۆی ئەوەی نایەوێت خەڵك راستییەكان بزانن، رێگری دروستدەكەن". رۆڵی نەوت لە 16ی ئۆكتۆبەردا كۆنترۆڵكردنی هەردوو كێلگەی نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پارتییەوە لەدوای هاتنی "داعش" بۆ ناوچەكەو كشانەوەی هێزەكانی عێراق، دەمێك بوو یەكێتی نیگەران كردبوو، پارتی لەو دوو كێڵگەیەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كەركوكەوە پەیوەندی بەو كێڵگە نەوتانەوە هەبووە. بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو كێڵگەیەی كەركوكدا گرتووە، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. كورد نیوەی خاكەكەی لەدەستدا! ئەوە لە كەركوك‌و بەشێك لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم رویدا، تەنها روداوێكی ئاسایی‌و كۆنترۆڵكردنی چەند ناوچەیەك نەبوو لەلایەن حەشدی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكانەوە، بەڵكو لەدەستدانی بەشێكی زۆری خاكی كوردستان بوو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ، كە لەماوەی سێ ساڵی پێشتردا بەخوێنی (هەزارو 700) پێشمەرگەو برینداربوونی زیاتر لە (12 هەزار) پێشمەرگەی تر لە شەڕی دژ بە "داعش"دا بەدی هاتبوو. ئەوەی لەماوەی (5 كاتژمێر)دا لە كەركوك‌و بەشێك لەناوچە كوردستانییەكانی تری دەرەوەی هەرێم روویدا، لەدەستدانی زیاتر لە (12 هەزار) كیلۆمەتر دووجا خاك بوو، بەو پێیەی پارێزگای كەركوك بەتەواوی لەگەڵ قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحەدین‌و ناحیەكانی جەلەولاو قەرەتەپەو جەبارە لە پارێزگای دیالە بەتەواوەتی كەوتنە دەست حەشددی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكان. سەرباری ئەوەی هەردووكیان یەكتری بە "خیانەتكردن" تۆمەتبار دەكەن، بەڵام بە تەماشاكردنی نەخشەی ئەو زەوییانەی كە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە رادەستی سوپای عێراق كراون، دەردەكەوێت هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم بەرپرسیارن لەو شكستە مێژوییە. یەكێتی و پارتی كەمیان زیاتریان لەدەستداوە؟ لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە لە سنوری ناوچەی دەسەڵاتی یەكێتی (11 هەزارو 800) كیلۆمەتر دووجا خاكی هەرێمی كوردستان كەوتوەتە ژێر دەسەڵاتی هێزە عێراقییەكانەوە، لە سنوری دەسەڵاتی پارتیش  (15 هەزارو 400) كیلۆمەتر خاك رادەستكراوە، سەرباری ئەوەی پارتی یەكێتی تۆمەتبار دەكات بە "خیانەتكردن"، بەڵام ئەو روبەرەی كە خۆی لەو رۆژانەدا چۆڵیكردووە بۆ هێزە عێراقییەكان، لە روبەرەكەی یەكێتی زیاترە. روبەڕی گشتی خاكی ناوچە جێناكۆكەكان (44 هەزارو 330) كیلۆمەتر دووجایە، ئەم روبەرە رێژەی 51.4%ی كۆی گشتی خاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. لەو روداوانەدا، یەكێتی نیشتمانی دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    كەركوك •    داقوق •    خورماتوو •    دوبز •    خانەقین •    جەلەولا •    قەرەتەپە •    پردێ لەو روداوانەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    رۆژئاوای كەركوك •    مەخمور •    گوێر •    شەنگال •    سنونێ •    زوممار •    رەبیعە •    بەعشیقە

راپۆرتی: درەو 🔻 لە ماوەی (5 ساڵ و شەش مانگدا)دا تورکیا (6 هەزارو 58) هێرشی ئاسمانی بۆ سەر هەرێم و رۆژئاوای کوردستان ئەنجام داوە، لە ساڵی (2018)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکانی بە ڕێژەی (299%) زیادیان کردووە، بە جۆرێک؛ 🔹 لە ساڵی (2018)دا (512) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2019)دا (672) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2020)دا (832) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 333) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2022)دا (2 هەزار و 44) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا(665) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. یەکەم؛ هێرشی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان (درۆن)ی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان و باکوری سوریا "رۆژئاوای کوردستان" لە (2018)ەوە تا نیوەی یەکەمی (2023) وەک لە نەخشەو چارتی ژمارە (1)دا رونکراوەتەوە، تادێت ئامارو ژمارەی هێرشە ئاسمانی و درۆنییەکانی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان و باکوری سوریا "رۆژئاوای کوردستان" روو لە هەڵکشان دەکەن، بەپێی ئامارەکانی بەردەست لە سەرەتای ساڵی (2018)ەوە تا نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) ژمارەی هێرشە ئاسمانییەکان گەیشتووە بە (6 هەزارو 58) هێرشی درۆنی، لە ساڵی (2018)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکانی تورکیا لە (512) هێرشەوە بۆ (2 هەزار و 44) هێرش بە ڕێژەی (299%) زیادیان کردووە. بەشی زۆری هێرشەکانیش هەرێمی کوردستانی گرتووەتەوە، ئەو هێرشانەشی لە باکوری سوریا ئەنجام دراون ناوچە کوردنشینەکانی ئەو وڵاتەی گرتووەتەوە، بەم دواییانەش هێرشەکان بەوەوە ناوەستاون کە تەنها سەر سنورەکان بگرێتەوە، بەڵکو درێژ بووەتەوە بۆ نێو قوڵایی خاکی عێراق و سوریا؛ ئامارەکانی بە جۆرێکن کە؛ -    لە ساڵی (2018)دا (512) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. -    لە ساڵی (2019)دا (672) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە، واتە بەراورد بە ساڵی (2018) (160) هێرش بە ڕێژەی (31%) هێرشەکان زیادی کردووە. -    لە ساڵی (2020)دا (832) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. بەم پێیە بەراورد بە ساڵی (2019) (160) هێرش بە ڕێژەی (24%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 333) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵی (2020) (501) هێرش بە ڕێژەی (60%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2022)دا (2 هەزار و 44) هێرشی ئاسمانی ئەنجامدراوە، کەواتە بەراورد بە ساڵی (2021) (711) هێرش بە ڕێژەی (53%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا(665) هێرشی ئاسمانی ئەنجامدراوە.   دووەم؛ هێرشی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان (درۆن)ی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێم کوردستان لە (2020 - 2022) وەک لە نەخشەو چارتی ژمارە (2)دا رونکراوەتەوە، لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا (2020 - 2022)، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا لە نێو خاکی هەرێمی کوردستان گەیشتووە بە (3  هەزارو 561) هێرشی ئاسمانی لە ڕێگەی درۆنەوە، لە ساڵی (2020)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکان بە ڕێژەی (124%) زیادیان کردووە،  جۆرێک؛ -    لە ساڵی (2020)دا (755) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. -    لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 115) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵێک پێشتر (360) هێرش بە ڕێژەی (48%) زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2022)دا (هەزار و 691) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵی (2021) (576) هێرش بە ڕێژەی (52%) و بەراورد بە ساڵی (2020) (936) هێرش بە ڕێژەی (124%) هێرشەکان زیادیان کردووە.       سەرچاوەکان 1.    AMINA ISMAIL and LENA MASRI, As Turkey intensifies war on Kurdish militants in Iraq, civilians are suffering (A REUTERS SPECIAL REPORT), (Oct. 10, 2023), at; https://bitly.ws/XiSD 2.    Giorgio Cafiero, The PKK factor in Iraq-Turkey relations (Amwaj Media), (Oct. 4, 2023) , at; https://bitly.ws/XiSI  

راپۆرت: درەو چارەنوسی سێ موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە 2023 بە نادیاری دەمێنێتەوە، حكومەتی هەرێم لەمساڵدا توانای خەرجكردنی (9) موچەی دەبێت بە بڕی (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار لەكۆی (11 ترلیۆن‌و 328 ملیار) دیناری كۆی ساڵەكە، بەوپێیە لە 2023دا چارەنوسی (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دیناری موچەی سێ مانگی موچەخۆران بە نادیاری دەمێنێتەوە، كە دەكاتە (25%)ی تێكڕای خەرجی موچەی موچەخۆران. موچە لە 2023دا حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (944 ملیار) دینارە بۆ خەرجی موچەی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆر، تائێستا كە لەمانگی (10)داین، موچەی (7) مانگ خەرجكراوە. كۆی گشتی موچەی ئەو حەوت مانگەی كە ئەمساڵ حكومەت خەرجیكردووە بڕەكەی (6 ترلیۆن‌و 608 ملیار) دینارە، لەكاتێكدا دەبوو  تائێستا موچەی (9) مانگی خەرج بكردایە كە بەتێكڕا دەیكردە (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی هاتنی دوو (700 ملیار) دیناری ترە لە بەغدادەوە بۆ موچەی مانگەكانی (8-9)، ئەمە لەگەڵ بڕی (320 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆو (25 ملیار) دیناری یارمەتی هاوپەیمانان، لەم دۆخەدا موچەی مانگەكانی (10-11-12) بەنادیاری ماوەتەوە. واتا حكومەتی هەرێم بۆ ئەمساڵ 2023 تەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران پێویستی بە (11 ترلیۆن و 328 ملیار) دینارە، خۆ ئەگەر دوو موچەی تر بدات لە مانگەكانی (8-9)دا، پێویستی بە بڕی (یەك ترلیۆن‌و 888 ملیار) دیناری تر دەبێت، واتا ئەمساڵ بەكۆی گشتی دەتوانێت موچەی (9) مانگی موچەخۆران بدات، كە بەتێكڕا خەرجی موچە بۆ ئەم (9) مانگە بڕەكەی دەكاتە (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار، بەڵام چارەنوسی سێ موچەی موچەخۆران بە نادیاری دەمێنێتەوە كە بەتێكڕا بڕەكەی دەگاتە (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دینار، واتا رێژەی (25%)ی تێكڕای خەرجی موچە لەساڵێكدا. موچە لە هەرێم بە ژمارە: •    مانگانە: (944) ملیار دینار •    ساڵانە: (11 ترلیۆن و 328 ملیار) دینار •    كۆی موچەی حەوت مانگ: (6 ترلیۆن‌و 608 ملیار) دینار •    كۆی موچەی (9) مانگی ئەمساڵ: (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار •    كۆی خەرجی موچەی سێ مانگی خەرجنەكراو: (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دینار •    سێ موچەی خەرجنەكراو لە ساڵێكدا رێژەی (25%)ی كۆی موچەی ئەمساڵێكدا پێكدەهێنێت ژماردنی موچە بەپێی رۆژ ئەگەر موچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵ خەرج نەكرێت، بەتایبەتیش كە حكومەتی هەرێم هیچ زەمانەتێكی لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە بۆ موچەی ئەم مانگانە وەرنەگرتووە، ئەوا موچەخۆرانی هەرێم لە ماوەی یەك ساڵدا (365) رۆژ، موچەی سێ مانگیان بۆ خەرج ناكرێت (90) رۆژ، بەوپێیەش بە تێكڕا لە ساڵی 2023 موچەخۆرانی هەرێم بە (40) رۆژ جارێك موچەیەكیان پێدەدرێت، واتا بە شێوەیەكی گشتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2023دا (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دیناری موچەی موچەخۆران قەرزدار دەبێت‌و بۆیان خەرج ناكات، كە دەكاتە (25%)ی كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە ساڵێكدا، واتا لە كۆی (11 ترلیۆن‌و 328 ملیار) دینار، لەمساڵدا بڕی (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار بۆ موچە خەرجدەكات كە دەكاتە رێژەی (75%)ی كۆی خەرجی موچە لە ساڵێكدا. ژمارەی موچەخۆر لە هەرێم ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن‌و 255 هەزار) كەسە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی كوردستان (6 ملیۆن) كەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوان سەرچاوەی سەرەكی داهاتیان لەو موچەوە دێت كە لە كەرتی گشتی (حكومەت) وەریدەگرن. بەپێی داتاكانی دەستەی ئامار، ژمارەی خێزان لە هەرێمی كوردستان (1 ملیۆن‌و 201 هەزار) خێزانە، بەم پێیە بە نزیكەیی هەموو خێزانێك موچەخۆرێكی بەردەكەوێت. حكومەت چەند قەرزاری موچەخۆرانە ؟ سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران كە كەتووەتە لای حكومەت، بریتین لە دوو جۆر: ‌أ.    پاشەكەوتی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) موچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە، (23) مانگیش چارەكە موچەو (11) مانگ بەشێك لە موچەكانیان پاشەكەوت كراوە. بەهای پاشەكەوتی موچە لەو ماوەیە بریتییە لە (8 ملیارو 966 ملیۆن‌و 156 هەزارو 514) دۆلار، كە بەرامبەرە بە (10 ترلیۆن‌و 597 ملیارو 997 ملیۆن) دینار. ‌ب.    لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%)و (21%) بۆ خەرجكرا. رۆژی 28ی حوزەیرانی 2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی كوردستان ڕایگەیاند:" كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لە مانگی 3ی 2020دا بریتی بووە لە (28 ملیارو 476 ملیۆن‌و 675 هەزار) دۆلار، بەڵام لە مانگی 3ی 2021دا گەیشتووە بە: (31 ملیارو 637 ملیۆن دۆلار". دواتریش لە ڕونكردنەوەیەكدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ زیادكردنی ئەو (3) ملیار دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەكانی فەرمانبەران بۆ مانگەكانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان. كەواتە كۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆران لە كابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتییە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (10) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار •    كۆی ئەو موچانەی لە كابینەی نۆیەمدا لە موچەخۆران بڕاوە دەكاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار. كەواتە كۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، كە بەهۆی لێبڕین‌و پاشەكەوتی موچە لە لایەك‌و ڕاگرتنی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە لەلایەكی دیكە، بریتییە لە؛ (18 ترلیۆن‌و 787 ملیارو 997 ملیۆن) دینار پاشەكەوت (لە كابیەی هەشتەم‌و نۆیەم)و (5 ترلیۆن‌و 327 ملیارو 115 ملیۆن) دیناری راگرتنی بەرزەموچە (لە كابینەی هەشتەم‌و نۆیەم) = (24 ترلیۆن‌و 115 ملیارو 112 ملیۆن) دینار.  

راپۆرت: درەو سبەینێ دادگای فیدراڵی لەبارەی سكاڵاكەی یەكێتیی كۆدەبێتەوە، ئەگەر سكاڵاكە پەسەند بكات، بۆ هەڵبژاردنی 25ی شوباتی پەرلەمانی كوردستان، كورسی "كۆتا"ی توركمانەكان هەڵدەوەشێتەوە‌و ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان لە (111) كورسییەوە كەمدەبێتەوە بۆ (105) كورسی، ئەمە توركمانەكان نیگەران كردووە‌و دواكەوتنی هەڵبژاردنیش هێشتا ئەگەرێكی كراوەیە. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  داوای رەتكردنەوەی سكاڵاكەی یەكێتیی دەكەن ! ئایدن مەعروف وەزیری هەرێم  بۆ كاروباری پێكهاتەكان لە پشكی توركمانەكان بە نوێنەرایەتی سێ پارتی توركمانی (پارتی ئیرادەی میللی توركمانی- پارتی توركمان ئیلی- بەرەی توركمانی عێراقی) كۆنگرەی رۆژنامەوانی كرد، دژایەتی توركمانەكان بۆ ئەو سكاڵایە راگەیاند كە یەكێتیی نیشتمانی لە دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بە یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە.  ئایدن مەعروف داوایكرد، دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی رەتبكاتەوەو رەچاوی رەوشی پێكهاتەكان بكات، هۆكاری ساڵاكەی بۆ ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكان گەڕاندەوە (مەبەستی لە پارتی‌و یەكێتییە)، وتی:" ئێمە تەرەف نین لەنێوان ئەو لایەنە سیاسییانە‌و نامانەوێت ببین بە تەرەف". رۆژی 11ی ئەم مانگە تەوەرێكی كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت كرابوو بە دۆخی پێكهاتەكان، تێیدا ئایدن مەعروف راپۆرتێكی لەبارەی رەوشی پێكهاتەكان خوێندەوە.  پێشترین مونا قەهوەچی سكرتێری خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە پێكهاتەی توركمان بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و دژایەتی بۆ هەوڵەكەی یەكێتیی راگەیاند.  زیادبوونی جموجوڵی پێكهاتەكان ئاماژەیە بۆ نزیكبونەوەی وادەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بە سكاڵاكەی یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن.  سبەینێ دادگا دانیشتنی دادبینی هەیە سبەینێ لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەو سكاڵایانە بەڕێوەدەچێت، كە لەبارەی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەرە، سكاڵاكارەكان یەكێكیان (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتییە لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان‌ (ئێستا ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییە)و ئەوی تریان (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی (رافیدەین) لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییە. دادگای فیدراڵی هەردوو سكاڵاكەی یەكخستووە، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم تۆماركراون.  داوای چی دەكەن ؟ زیاد جەبارو ئامانج نەجیب شەمعون لە سكاڵاكەیاندا داوا لە دادگای فیدراڵی دەكەن حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورییە، واتا تانەیان لە ماددە هەمواركراوەكانی یاسای هەڵبژاردن داوەو داوا دەكەن دادگا هەموارەكان هەڵبوەشێنێتەوە‌و یاساكە بباتەوە سەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی.  كرۆكی ئەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن كە سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە ئەمانەن:  ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا.  ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات.  ماددەی بیست‌و دوو:  1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن.  2-    لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  3-    یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  دادگا چۆن بڕیار دەدات ؟ بەر لەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە، بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، پەرلەمان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە‌، ئەمە لەكاتێكدا بوو هەردوو لایەنە سەرەكییەكە لەسەر ئەوە رێككەوتبوون لە هەمواری یاسای هەڵیبژاردندا، هەڵبژاردن بكەن بە "فرە بازنە"‌و هەرێمی كوردستان دابەشبكەن بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردندا (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام یەكێتیی داوای دەكرد لە كۆی 11 كورسی كۆتایی پێكهاتەكان (4) كورسی بدرێت بە سنوری پارێزگای سلێمانی‌و پارتی ئەمەی رەتدەكردەوە، بەوهۆیەوە هەمواری هەڵبژاردن لە پەرلەمانی كوردستان پەكیكەوت.  ئەمە وایكرد لایەنەكان هیچ دەرفەتێكیان لەبەردەمدا نەمێنێت جگە لەوەی بگەڕێنەوە بۆسەر یاسا كۆنەكەو بەو یاسایە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەببەن، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی (یەك بازنەیی) بەڕێوەدەچێت‌و كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە‌و هیچ كورسییەكی بەر پارێزگای سلێمانی ناكەوێت.  یەكێتیی كە رێگربوو لەوەی لە پەرلەمانی كوردستانەوە بەوشێوەیە یاسای هەڵبژاردن هەمواربكرێتەوە كە پارتی دەیویست، دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، پەنای بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق برد.  ئێستا سكاڵاكەی یەكێتیی دژی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە دادگای فیدراڵی لەبەردەم چەند بژاردەیەكدایە:  • بژاردەی یەكەم: دادگا سكاڵاكە پەسەند بكات‌و هەمواری ئەو ماددانەی كە یەكێتیی سكاڵای لەدژ كردوون، هەڵبوەشێتەوە، لەم حاڵەتەدا یاسای هەڵبژاردن دەگەڕێتەوە بۆسەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی‌و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەو یاسایە بەڕێوەدەچێت.  • بژاردەی دووەم: دادگا حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵاكەی یەكێتییەوە بەشێوەیە بدات، بۆ داهاتوو ئەو ماددانەی كە نادەستورین، لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەموار بكرێنەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت یاساكە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو وەكو خۆی بەركارە، بەڵام پەرلەمانی داهاتوو پابەندە بەوەی ماددە نادەستورییەكان هەموار بكاتەوە.  ئەگەر دادگای سكاڵاكەی پەسەندكرد ؟ ئەگەر دادگای سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەند بكات‌و هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە، ئەوا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان پەنا بۆ یاسای (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق) ببرێت، كە یاسای یەكەم هەڵبژاردنە لە هەرێمی كوردستان‌و (سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی) لە رۆژی 4ی نیسانی 1992 پەسەندی كردووە.  بەپێی یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، بەتایبەتی لەو ماددانەی كە یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر كردوون، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەمشێوەیە بەڕێوەدەچێت:  ماددەی یەكەم: ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (100) كورسی پێكدێت. لەگەڵ (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی مەسیحی.   ماددەی نۆیەم: كوردستانی عێراق دەكرێت بە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن، بەمەرجێ لە (4) ناوچە كەمتر نەبێت.  ماددەی پانزە: بۆ هەر ناوچەیەكی هەڵبژاردن خشە بەناوی هەڵبژێرەكان (دەنگدەر)‌و بەپێی ناوچەكانی هەڵبژاردن‌و بەپێی پیتەكانی ئەبجەدی ئامادە دەكرێت، كە پیشەو ناونیشان‌و مێژوو و شوێنی لەدایكبوونیان تێدا تۆمار دەكرێ‌و بە گەلێك دانە دەنێردرێن بۆ لیژنەی ناوچە، ئەگەر ئەمە لەتوانادا نەبوو  بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا رێگایەكی دیكەی لەبارتر دیاری دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئەوەی پێویستە.  ماددەی بیست و دوو: 1-    هەر حزبێك یان توێژێك یان كەمایەتییەكی نەتەوەیی وەك (توركمان، عەرەب، ئاشوری... هتد) بۆی هەیە لیستی تایبەتی بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستانی عێراق پێشكەش بكات.  2-    لیستی پاڵیوراوەكان لەماوەی (10) رۆژ لە مێژووی راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لەماددەی بیست‌و یەكەمدا هاتوون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    سەرجەمی دەنگەكانی هەڵبژاردن بەسەر ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەندا دابەش دەكرێ بۆ دەرهێنانی تێكڕای هەڵبژاردنەكە (المعدل الانتخابی). 2-    ئەو دەنگانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێنا دابەش دەكرێ بەسەر تێكڕای دەنگی هەڵبژاردنەكە، بۆ دەستنیشانكردنی ژمارەی ئەو كورسییانەی كە لیستی پەیوەندیدار بەدەستی هێناوە، لەگەڵ رەچاوكردنی ئەوەی لەم بڕگەی خوارەوەدا هاتووە.  3-    هەر لیستێك رێژەی 7%ی دەنگەكانی بەدەست نەهێنابێ نوێنەرایەتی لە ئەنجومەندا ناكات‌و دەنگەكانی بەسەر لیستە سەركەوتووەكاندا دابەشدەكرێتەوە بەرێژەی سەركەوتنەكەی.  4-    ئەو كورسییە چۆڵانەی كە لە ئەنجامی وەدەستهێنانی پاشماوەیەك كە ئەگاتە تێكڕایی دەنگی هەڵبژاردن دەخرێتە سەر ئەو لیستانە بەپێی زۆرترین ئەو دەنگانەی كە هێناویانە. هەڵبژاردن دوادەكەوێت ؟  ئەگەر دادگای فیدراڵی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە بڕیارە (25)ی شوباتی داهاتوو بەڕێوەدەچێت، پەنا بۆ یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی ببات، ئەوا وەكو ئەوەی یەكێتیی داوای دەكات هەڵبژاردنەكە بەشێوەی (فرە بازنە) بەڕێوەدەچێت‌و كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەشێوەی ئێستا نامێنێت، چونكە زیادكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بۆ (11) كورسی لەچوارچێوەی هەمواری یاسای هەڵبژاردندا بوو، بە گەڕانەوە بۆسەر كۆپی یەكەمی یاساكە دەردەكەوێت تەنیا (5) كورسی وەكو "كۆتا" بۆ پێكهاتەكان دانراوە كە ئەویش تەرخانكراوە بۆ پێكهاتەی مەسیحییەكان‌و توركمانەكان هیچ كوردسییەكیان پێنەدراوە، ئەمە هۆكاری نیگەرانی پێكهاتەی توركمانە.  ئەگەر دادگای فیدراڵی بڕیارەكەی لە بەرژەوەندی سكاڵاكەی یەكێتیی بدات، پێشبینی دەكرێت جارێكی تر كێشەی بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 25ی شوبات دروست ببێت‌و هەڵبژاردنەكە بۆ جاری سێیەم بۆ كاتێكی تر دوابخرێت، بەتایبەتیش كە پارتی دژی ئەم رێوشوێنەیە‌و سەرباری ئەمەش كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەبێت ئامادەكاری نوێ بكات بەپێی یاسا كۆنەكە، كە ئەمەش كاتی دەوێت. سەرباری ئەمانە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە پشتی پەردەوە هەوڵێك هەیە لەلایەن ئێرانییەكانەوە هەیە بۆ دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان‌و نوێنەرانی ئێران چەند رۆژی رابردوو لە چەند كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ هەندێك لایەنی سیاسی ئەم بابەتەیان بەڕوونی خستوەتەڕوو.     هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم مەرسومی بۆ دەركردبوو، بەڵام لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن، ئەمە وایكرد پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا بۆ ماوەی ساڵێك تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە.  رۆژی 26ی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی مەرسومی دووەمی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دەركرد‌و رۆژی 18ی تشرینی دووەمی 2023ی دیاریكرد، بەهۆی رێكنەكەوتنی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ئەم مەرسومەش پەكی كەوت.  سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دوای هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم هیچ بژاردەیەكی لەبەردەمدا نەما، بەتایبەتیش كە پەرلەمان نەیتوانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە، ئیتر نێچیرڤان بارزانی مەرسومی سێیەمی دەركرد‌و رۆژی 25ی شوباتی 2023ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دیاریكرد، سەرپەرەشتیكردنی پرۆسەی هەڵبژاردنیشی دایە دەست كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق.   ئەگەر هەڵبژاردن لە 25ی شوباتی 2023 دوابكەوێت، دەبێت بە سێیەم جار هەڵبژاردن دوابخرێت، ئەمەش لەكاتێكدایە بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە تشرینی دووەمی 2022وە وادەی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هاتووەو حكومەتی هەرێم بووە بە حكومەتێكی كاربەڕێكەرو شەرعیەتی هەڵبژاردنی لەدەستداوە.  هەرێمی كوردستان لەكاتێكدا روبەڕووی مەترسی لەدەستدانی شەرعیەتی دامەزراوەكانی بووەتەوە كە لەژێر فشاری توندی حكومەتی فیدراڵیدایە‌و هێشتا پشكی خۆی لە یاسای بودجەی گشتی پێنەدراوە‌و پێویستی بە چەندین گەڕ دانوستان هەیە، ئەمە لەپاڵ دانوستان لەبارەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە چارەنوسی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم بەسەر كەرتی نەوت‌و غازدا یەكلادەكاتەوە.