(درەو): دوای ئیمزاكردنی (رێككەوتن)، چەند رۆژی ئایندە حكومەتی عێراق (گرێبەست)ی پەرەپێدانی كێڵگەكانی نەوت لە كەركوك لەگەڵ كۆمپانیای (BP) ئیمزا دەكات، وەزیری نەوت دەڵێ"بەرهەمی رۆژانەی نەوت لە كەركوك بۆ 450 هەزار بەرمیل بەرزدەبێتەوە". حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق ئاشكرایكرد، لە چەند رۆژی ئایندەدا گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەكانی نەوت لە باكور، لەگەڵ كۆمپانیای بریتش پترلیۆم (BP)ی بەریتانی ئیمزا دەكرێت.  حەیان عەبدولغەنی كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كارەباری وزە ئاماژە بەوە دەكات، ئەو رێككەوتنەی كە دوێنێ لەگەڵ كۆمپانیای (BP) ئیمزاكراوە، رێككەوتن بووە لەسەر مەرجەكانی گرێبەست كە دەخرێتە ناو ئەو گرێبەستەی بڕیارە لە رۆژانی ئایندەدا ئیمزا بكرێت.  بەپێی قسەی وەزیر، ئیمزاكردنی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیا بەریتانییەكە بۆ پەرەپێدانی هەر چوار كێڵگەی )بای حەسەن- كەركوك بە هەردوو قوبەی (باباگوڕگوڕو ئاڤانا)- جمبور- خەباز) لە كەركوك، دەستكەوت دەبیت بۆ حكومەتی عێراق و پەرەپێدانی ئەو كێڵگانەی كۆمپانیای نەوتی باكور سودی گەورەی دەبێت، تێكڕای بەرهەمهێنانی نەوت لەو كێڵگانەداا بۆ 450 هەزار بەرمیل لە رۆژیكدا بەرزدەكاتەوە، لەگەڵ بەردەوامیدان بە پرۆسەی بەرهەمهێنان لەم ئاستەدا بەگوێرەی ماوەی گرێبەستەكە، ئەمە جگە لە گەرەنتیكردنی وەبەرهێنان و نۆژەنكردنەوەی دامەزراوەكانی غاز بۆ بەرهەمهێنانی لانی كەمی 400 مەقمەق غاز. 

یادگار سدیق گەڵاڵی دوێنێ پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لە نێوان وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا مارکۆ رۆبیۆ و سەرۆک وەزیرانی عێراق سودانی  هەبوو. لە دوو بەیاننامەی جیادا لا یەنی ئەمەریکی و عێراقی باسیان  ناوەڕۆکی پەیوەندییەکە کرد . نوسینگەی راگەیاندنی سەرۆک وەزیران بەیاننامەیەکی گشتی بوو بەڵام وەزارەتی دەروەی ئەمەریکا خاڵەکانی گفتوگۆکەی دیاری کردووە. لە ماوەکانی رابوردوودا باسی  فشاری ئەمەریکا دەکرا بۆ سەر عێراق سەبارەت بە دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی تورکیاوە.  عێراق رەدی کردەوە کە ئەمەریکا هیچ فشارێکی لێکردبێت ئەمەش چاوە روان کراو بوو، چاوەڕێمان نەدەکرد عێراق بڵێت لەژێر فشاردا بەپەلە لەسەر هەناردەکردنەوەی  نەوت رێکەوتین. لە هەفتەی رابوردودا لە چەند چاوپێکەوتنێکدا رامانگەیاند کە فشارە کە زیاتر ئامانج لێی ئێرانە،  بەمەبەستی توند کردنەوەی فشار و کاریگەرکردنی  گەمارۆکانی سەر ئێرانە، تاوەکو لەم ڕێگەیەوە رێگری بکرێت لەوەی نەوتی هەرێم  بە قاچاغ لە ڕێی ئێرانەوە هەناردە بکرێت و پێناچێت ئەمەریکا چیتر چاو پۆشی لێبکات. چونکە لە پاڵ ئامرازەکانی تردا هۆکارێک بوە بۆ دەستکەوتنی دراوی قورس بۆ ئێران  کە ئێران بەکاری دەهێنێت، لە وانەش هاوردەکردنی عێراق  بۆ  کارەبا و گاز لە ئێرانەوە کە ئەمانە کاریگەری گەمارۆکانی کەم کردووەتەوە. بەیاننامەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا فشارەکانی پشت ڕاستکردەوە بەوەی لە بەشێکی بەیاننامەکەدا  هاتووە کە "هەردوولا رێکەوتین کە دەبێت عێراق  سەربەخۆبێت لە بواری وزەدا".   مەبەست لێی هاوردەکردنی غاز و کارەبایە لە ئێرانەوە. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ڕێگەی دەستبەرداربوونی کاتی لە سزاکانی سەر کەرتی وزەی ئێران، ڕێگەی بە عێراق دەدا کارەبا و گاز لە ئێرانەوە هاوردە بکات. ئەم لێخۆشبوونانە بەهۆی پشتبەستنی زۆری عێراق بە دابینکردنی وزەی ئێرانەوە هات، چونکە لە ساڵی ٢٠١٧ەوە دابینکردنی غازی ئێران گەیشتووەتە زیاتر لە ٥٢ ملیار مەتر سێجا. واشنتن بەشێوەیەکی کاتی مۆڵەتی بە بەغدا بەخشیوە ، هەر 90 یان 120 ڕۆژ جارێک، بۆ ئەوەی ڕێگە بە عێراق بدات غاز و کارەبا لە ئێران بکڕێت. ئەم لێخۆشبوونانە پەیوەست بوون بە پێویستی عێراق بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە ئێران بە پەرەپێدانی کەرتی وزەی خۆی. بەمەرجێک پلانێکی درێژخایەن دابنرێت بۆ وازهێنان لە وزەی ئێران، وەک پەرەپێدانی گازی ناوخۆ و هاوردەکردنی کارەبا لە وڵاتانی کەنداو تورکیاوە. لە ئێستادا لە ژێر ڕۆشنایی بڕیارەکەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا بۆ قەدەغەکردنی هەناردەکردنی کارەبا و غازی ئێران بۆ عێراق، عێراق ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورە دەبێتەوە لە دەستەبەرکردنی پێداویستییەکانی وزە، بەو پێیەی سیستەمی کارەبای عێراق تا ڕادەیەکی زۆر پشت بە گاز و کارەبای هاوردەکراو لە ئێرانەوە دەبەستێت. عێراق دەتوانێت چەند ڕێوشوێنێکی بەپەلە بگرێتەبەر بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی بە گاز و کارەبای ئێران و دوورکەوتنەوە لە قەیرانی وزە لە مانگەکانی هاویندا، لەوانە: １-    باشترکردنی ئەدای وێستگەکانی کارەبای ئێستا ２-     هاندانی بەکارهێنانی وزەی خۆری لەلایەن  ماڵانەوە بە دابینکردنی ئاسانکاری بانکی و قەرز بە هاوڵاتیان،   ３-    - بەخێرای زیادکردنی بەرهەمهێنانی غاز لە ناوخۆ  زیادکردنی  وەبەرهێنانی غازی هاوەڵ.  چەندین رێکەوتن لەگەڵ چەندین کۆمپانیا کراوە بۆ ئەو بوارە. ４-    بەپەلە چالاککردنی هێڵی کارەبای کەنداو عێراق کە لەگەڵ ئەنجوومەنی هاریکاری کەنداو ڕێککەوتووە کە 500 مێگاوات کارەبای بۆ دابین بکات. ５-    کڕینی کارەبا لە تورکیا یان ئوردن   هەروەها راگەیاندنەکەدەڵێت " کردنەوەی هێڵی بۆری نەوتی عێراق-  تورکیا ( دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم و پابەندبوون بە گرێبەستە نەوتییەکانی کە لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکیەکان ئەنجامداراوە". واتا داوای دەستپێکردنەوەی هەناردە و داننان و پابەندبوون بەگرێبەستییە نەوتییەکانی هەرێم. ئیدارەی نوێی ئەمەریکا زۆر جدییە لە توندکردنی فشارەکانی سەر ئێران و پەل و پۆ کردنی لە ناوچەکەدا و جێ بەجێ کردنی بەڵێنەکەی بە دابەزینی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ سفر گەر بۆی بکرێت.  لەگەڵ ئەوەی دەیەوێت هەناردەی نەوتی ئێران بۆ سفر دابەزێنێت لە ڕیی گەمارۆکانەوە، کە ئەم هەنگاوە یارمەتی دەر دەبێت بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، لە هەمانکاتیشدا  ئامانجێتی نرخی سوتەمەنی دابەزێنێت بۆیە دەبینین چۆن ئیدارەی نوێی ترەمپ هەوڵەکانی چڕ کردووەتەوە بۆ وەستانی جەنگی ئۆکراین، ئەوکات بەوەستانی جەنگ گەمارۆکانی سەر روسیا هەڵدەگرێت و بە ئاسانی نەوت و گازی روسی دەگاتە بازارەکانی جیهان و هاوکاردەبێت بۆ دابەزینی نرخی نەوت. هەوروەها و فشارکردن لە سعودیەو و وڵاتانی کەنداو بۆ زیادکردنی بەرهەمیان. هەرچەندە لە خولی پێشوشدا ئیدارەی ترمپ فشاری کرد لەو وڵاتانە بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوت بەڵام کاریگەری نەبوو یاخود نەچونە ژێر باری ئەو فشارانە. فشاری ئیدارەی ترمپ بەو مانایە نایەت کە گەمارۆ بخاتە سەر عێراق یان گەمارۆ بخاتە سەر بەرهەم هێنانی نەوتی وڵاتەکە، بەڵکو ئێستا لەهەموو کات زیاتر  نەوتی عێراق پێویستە بۆ سەقامگیری بازاڕ و نرخی نەوت. هەر لەو روانگەیەشەوەیە بەشیکی فشارەکان بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمە، بەڵام دەستپێکردنەوەی هەناردەی هەرێم کاریگەریی نابێت لە سەر نرخی نەوت ، تا ئەوکاتەی عێراق پابەندبێت بە ریکەوتنەکەی لە گەڵ رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکەری نەوت (ئۆپیك) و ئۆپیک پلەس.  دەکرێت لە کورت مەودادا کاریگەرییەکی زۆر دیاریکراوی هەبێت بە چەند سەنتێک نەک زیاتر، چونکە ریژەی بەرهەمهێنانی عێراق زیاد ناکات لە لایەک وە لەلایەکی تریش هەمان ئەندازە لە ماوەی ساڵی رابوردوشدا لە هەرێم هەربەرهەم هاتووە، بەمانایەکی تر هیج زیاد نەبووە بۆ بەرهەمهێنانی جیهان، چونکە پابەندییەکەی ئۆپیک پلەس بۆ بەرهەم هێنانی نەوتە نەک هەناردەکردن. هەروەها خاڵیکی تری راگەیابدنەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا باسی کەمکردنەوەی نفوزی ئێران و رێگری لە گەرانەوەی داع*ش و تیرۆر و سوریا دەکات. بشێوەیەکی گشتی  هەموو تەوەری  پەیوەندییە تەبەفۆنییەکە فشارە لەسەر حکومەتی سودانی بۆ رێگری کردن لە نفوزی ئێران لە عێراق، کە سودانی خستووەتە بارودۆخێک وە حەسودی پێ نەبرێت، سودانییەک کە هیچ حیزبێکی سیاسیی گەورەی لەپشت نییە.  دەشزانێت هۆشدارییەکانی  ئەمەریکا جدییە و ترامپ چیتر قبوڵی بیانوو هێنانەوەی زیاتر ناکات.  

(درەو): وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق كرد، باسی هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستانی كردووە، داوای كردووە عێراق پابەند بێت بە گرێبەستی كۆمپانیا ئەمریكییەكانەوە. بۆ یەكەمجار لەدوای دەستبەكاربوونی ئیدارەی نوێی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەلایەن (مارکۆ رۆبیۆ) وەزیری دەرەوەی ئەمریکاوە پێگەیشت.  نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەواڵی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی راگەیاند، بەڵام هیچ وردەكارییەكی لەبارەی ناوەڕۆكی گفتوگۆكە ئاشكرا نەكرد.  تامی بروس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ئاشكرایكرد، رۆبیۆ لەگەڵ سودانی کۆمەڵێک بابەتی تاوتوێ کردووە، لەوانە: •    کاریگەری ئێران لە ناوچەکە  •    پێویستیی سەربەخۆیی عێراق لە بواری وزە •    وەبەرهێنانە بازرگانییەکانی ئەمریکا بەگوێرەی قسەی تامی بروس، هەردوولا رێککەوتوون لەسەر پێویستی سەربەخۆیی عێراق لەبواری وزەو دەستپێکردنەوەی کارپێکردنی هێڵی بۆری عێراق-تورکیا بەخێرایی (مەبەستی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە)، هەروەها پابەندبون بە مەرجەکانی گرێبەستی کۆمپانیا ئەمریکییەکان کە لە عێراق کاردەکەن بۆ راکێشانی وەبەرهێنانی زیاتر (لەمەشدا مەبەستی لە گرێبەستی كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستانە كە بەمدواییەو هاوكات لەگەڵ رێككەوتنی هەولێرو بەغداد لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت نیگەرانی خۆیان نیشاندا لەبارەی پابەندبوون بە گرێبەستەكانیان و پێدانی پارەی بەرهەمهێنان و مەرجە بازرگانییەكانی ترەوە).  

گفتوگۆی درەو "چین و كاریگەرییەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و هەرێمی كوردستاندا " بۆ (لیۆ جیۆن)، کۆنسوڵی گشتی چین لە هەرێمی کوردستان ئەمڕۆ لە ئۆفیسی (دامەزراوەی میدیایی درەو) گفتوگۆكرا لەسەر (سیاسەتی چین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و هەرێمی كوردستاندا) لە گفتوگۆكەدا كونسوڵی گشتی چین باسی دۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی دەرەوەی چین بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد بەتایبەت پرسی (گۆڕانكارییەكانی غەزەو لوبنان و سوریا) لەگەڵ پەیوەندیی نێوان چین و هەرێمی کوردستان و عێراق، بەتایبەت پەیوەندییە ئابورییەكانی نێوان چین و هەرێمی كوردستان چەند بابەتێك جێگای پرس و گفتوگۆی ئامادەبووان بوو: -    لە گفتوگۆكەدا پرسی روانینی چین بۆپرسی كورد كرا كە هەرێمی كوردستان لە كوێی ئەجیندای چین دایە،   -    بابەتی چینی ئەمڕۆ بازاڕەكانی هەرێمی كوردستانی داپۆشیوە، لەسەر چی بنەمایەك و كوالێتیەك بابەتە چینیەكان بەرهەمدەهێندرێن هاوردەدەكرێن. -    چین وەك وڵاتێكی گەورەو كاریگەری جیهان، خاوەن پێگەیەكی گەورەی ئابوری و سیاسیە، چی رۆڵێك دەگێڕێت لە گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتێ ناوەڕاستدا -    رۆڵی چین لە ئێستادا زیاتر لە بواری ئابوری و كلتوری و تەكنەلۆجیدا خۆی دەبینێت ، لە ئێستادا بەرەو رۆڵگێڕانی سیاسی هەنگاوی ناوە    

(درەو): كۆمپانیای نەوتی باكور رێككەوتنی پەرەپێدانی چوار كێڵگەی نەوتی لە كەركوك لەگەڵ كۆمپانیای (BP)ی بەریتانی ئیمزا كرد، رێككەوتنەكە (وەبەرهێنانی غازی هاوەڵ و چاككردنەوەو فراوانكردنی دامەزراوەكانی غاز)و (دروستكردنی وێستگەی كارەبا 400 مێگاوات) لە كەركوك لەخۆدەگرێت.  كۆمپانیای نەوتی باكور رێككەوتنی پەرەپێدانی (4) كێڵگەی نەوتی كەركوكی لەگەڵ كۆمپانیا بریتش پترلیۆم (BP)ی بەریتانی ئیمزا كرد. محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران و حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی فیدراڵ ئامادەی مەراسیمی ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە بوون. ئیمزاكردنەكە دوای رێككەوتن هات لەگەڵ كۆمپانیا (BP) سەبارەت بە پرسە هونەرییەكان و مەرجەكانی گریبەستكردن، لەناویاندا مۆدێلی ئابوری پرۆژەكە پشتبەست بە ئەو یاداشتانەی لێكتێگەیشتن كە لە لەندەن و لەمیانی سەردانی ئەمدواییەی سودانیدا بۆ بەریتانیا ئیمزتا كراون، كە بەوتەی راگەیەندراوی نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق "گەرەنتی باشترین مەرج و بەرژوەندییەكانی گرێبەستیان بۆ لایەنی عێراقی تێدا كراوە، دوای دانوستانی وردو دورو درێژ لەگەڵ وەزارەتی نەوت، لەپێناو باشترین وەبەرهێنان لە بواری وزەو فەراهەمكردنی نەوتی خاو بۆ پاڵاوگەكانی باكورو كەمكردنەوەی ئاشتی پشتبەستن بە نەوتی باشور،  رێككەوتنەكەش قۆناغی كۆتاییە بەر لە ئیمزاكردنی گرێبەست بەشێوەی كۆتایی".  نوسینگەی سەرۆك وەزیرانی عێراق باسلەوە دەكات، رێككەوتنەكە پەرەپێدانی چوار كێڵگە سەرەكییەكەی كەركوك (بای حەسەن- كەركوك بە هەردوو قوبەی (باباگوڕگوڕو ئاڤانا)- جمبور- خەباز) لەخۆدەگرێت، بەو جۆرەی گەرەنتی وەبەرهێنانی غازی هاوەڵ و چاككردنەوەو فراوانكردنی دامەزراوەكانی غاز لە كۆمپانیای غازی باكورو دروستكردنی وێستگەی كارەبا 400 مێگاوات بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی ئەم پرۆژە ستراتیژییە.  نوسینگەی سەرۆك وەزیران دەڵێ ئەم پرۆژەیە دەستی كار لە پسپۆڕییە جۆربەجۆرەكان دەڕەخسێنێت لەگەڵ بەكارخستنی كۆمپانیا ناوخۆییەكان و جێبەجێكردنی پرۆژە كۆمەڵایەتییەكان و پەرەپێدانی توانای كارامەیی سەرچاوە ئەندازیاریی و هونەرییەكان.  

درەو: بریكاری وەزیری نەوتی عێراق دەڵێت: لەم قۆناغەدا (185) هەزار بەرمیل نەوت لە هەرێمەوە هەناردەدەكرێت،  لە ئێستادا (300) هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێنێت و بەشەكی تری بۆ ناوخۆ بەكاردێت، راگرتنی هەناردەکردن کێشەی بۆ کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم دروستکردووە، پێویستی بە ماوەیەک هەیە بۆ گەڕاندنەوەی توانای بەرهەمهێنانی. درەو: باسم محەمەد خزەیر، بریكاری وەزیری نەوت بۆ کاروباری دەرهێنانی لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی هەواڵی عێراق: 🔹راگرتنی کارەکانی هەناردەکردن لە هەرێمی کوردستانەوە لە ماوەی رابردودا کێشەی بۆ کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم دروستکردووە. 🔹پێویستی بە ماوەیەک هەیە بۆ گەڕاندنەوەی توانای بەرهەمهێنانی، بە ئامانجی گەیشتن بە هەناردەکردنی  (400)هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا، کە نزمترین بڕی دیاریکراوە لە بودجەدا. 🔹ئەو بڕە لە ئێستادا بۆ هەناردەکردن لە هەرێم (300)هەزار بەرمیلە لە رۆژێکدا.  🔹بەشێکی بۆ بەکارهێنانی ناوخۆ تەرخانکراوە، (185)هەزار بەرمیلی دیکەش بۆ هەناردەکردن تەرخاندەکرێت. 🔹رێککەوتن كراوە لەسەر پێکهێنانی لیژنەی هاوبەش بۆ بەدواداچونی میکانیزمەکانی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. 🔹لەلایەن هەرێمەوە ئاگادارکراینەوە کە ئامادەیە بۆ دەستپێکردنی پرۆسەی هەناردەکردن. 🔹تیمە تەکنیکیەكانی کۆمپانیای نەوتی باکور و نوێنەرانی هەرێمی کوردستان کاردەکەن بۆ پشکنینی بۆرییەکانی هەناردەکردنی نەوت و دڵنیابون لە گونجاوی و ئامادەیی بۆ دەستپێکردنەوەی ناردنی نەوت لە رێیانەوە. 🔹وەزارەتی نەوت پەیوەندی بە لایەنی تورکیاوە کردووە بۆ پرسینی ئامادەیی ئەو بۆرییەی کە بۆ هەناردەکردن لە ڕێگەی بەندەری جەهانەوە دیارکریكراوە و چاوەڕوانی وەڵامین لە ماوەی(24)کاتژمێری داهاتودا. 🔹وه زاره تی نەوت په یوه سته بە به رده وامبونی پرۆسەی هەنارده کردن له ڕێی به نده ڕی جه یهانەوە وه ک به شێک له دیدی ستراتیژی په یوەندی عێراق و تورکیا. 🔹پەیوەندی بەردەوام هەیە لەگەڵ هەرێم و لایه نی تورکی، بۆ دڵنیابون له بەردەوامی هاوکاری و هه ناردەکردن.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) شتێک بەناوی ئایدیۆلۆژیاوە لای هێزە سیاسییەکانی هەرێم بوونی نییە. هێزە سیاسییەکانی هەرێم نە ناسیۆنالیستن تا ناسیۆنالیزم وەک ئایدیۆلۆژیا، یان وەک پرنسیپی باڵادەستی ناو بیرکردنەوەی سیاسیان، ئامادەبێت،  نە هەڵگری ئەم یان ئایدیۆلۆژیای سیاسیشن. هەم ناسیۆنالیزم و هەم هەر ئایدیۆلۆژیەکی تر لەناو بیرکردنەوە و روانین و پراکتیکی سیاسیی ئەو هێزانەدا، غائیبە. سیاسەت لە هەرێمدا بێ جیهانبینیی و بێ ئاایدیۆلۆژیا و بێ فیکر کاردەکات. ئەوەی هەیە و کاردەکات شێوازێکی تایبەتی سوڵتانیزمی سیاسییە و خواست و ویست و قازانج و ئاستی تێگەیشتن و بیرکردنەوە و بیرنەکردنەوەی سوڵتانەکە خۆی، یان نوخبە سوڵتانییەکە، کە زۆرجار نوخبەیەکی خێزانیی و بنەماڵەییە، بڕیارەکان و هەڵسوکەوتەکان دیاریدەکات. ئەوەی سیاسەت لە هەرێمدا ئاراستەدەکات سێ شتە. یەکەمیان، قازانجی بنەماڵە حوکمرانەکان. دووهەمیان، خواستی دەوڵەتانی دراوسێ. سێهەمیان سایکۆلۆژیای کەسی یەکەمی ناو سیستتمە دەسەڵاتدارییەکە کە لەسەر مۆدێلی خومەینی و سیستانی بە «مەرجەع» ناویبان دەبەن. هیچ یەکێکیش لەم سێ هۆکارە ناچنە ناو پێدراو و پێشمەرج و رەگەزەکانی هیچ ئایدیۆلۆژیایەک لە ئایدیۆلۆژیاکانەوە. تا سەردەمی ریفراندۆم بەرخۆریی و بەرخۆریزم، وەک خواست و ویست و توانای مەسرەفکردن و مەسرەفگەرایی، ئایدیۆلۆژیای باڵادەستبوو، بەڵام لە دوای ریفراندۆم و بچوکبوونەوەی توانا ئابوریی و سیاسییەکانی هەرێمەوە، ئەم ئایدیۆلۆژیایەش لاوازبووە و بەشێکی گەورەی ژیانی کۆمەڵگاکە تەواو پەیوەستە بە هاتن یان نەهاتنی موچەوە، لە بەغدا. ئەمەش وایکردوە بەرخۆریزم بگۆڕێت بۆ چاوەروانیکردنی هاتنی موچە و لەدەستدانی هەموو دڵنیایەکی مادیی. لەسەرێکی دیکەوە زۆرینەی دانیشتوانی هەرێم هەم سیاسەتیان تەڵاقداوە، هەم هەرجۆرە پەیوەندییەک بە هێزە حوکمڕانەکان و هەم بە ئیسلامییەکان و هەم بەو هێزانەشەوە کە خۆیان بە ئۆپۆزیسیۆن دەزانن. نەمانی متمانە و نەمانی باوەڕبە سیاسەت و بە هێزە سیاسییەکان، سایکۆلۆژیای دەستەجەمعی باڵادەستە لە هەرێمدا. مەسافەیەکی سیاسیی و ئەخلاقیی و رەمزیی گەورە لەنێوان بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکە و هێزە سیاسییەکاندا هەیە و دروستبووە. هێزە سیاسییە حوکمرانەکانیش ئیشکی زۆر و سیستماتیکیان بۆ لاوازکردن و پەراوێزخستن و بێدەنگکردنی کۆمەڵگای مەدەنی، ئەنجامداوە و ئەنجامئەدەن. راستە ئیسلامی سیاسیی و ئیسلامی سەلەفی، بە بەراورد بە سەرەتای ساڵانی نەوەد گەشەیانکردوە، ئەوەش راستە کە کایەی دین لە هەرێمەکەدا بووە بە کایەیەکی تەواو ئاوساو. کتێبە تازەکەی من  بەناونیشانی «بەهەشتی ئیجباری» ئاوسانی ئەم کایەیە بە وردی نیشانئەدات. بۆ نموونە، دین لە باشووردا خاوەنی وەزارەتێکە کە وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری دینییە. ئەم وەزارەتە وەزیر و جێگری وەزیر و چەندان بەڕێوەبەری گشتیی و هەزاران فەرمانبەری هەیە. ژمارەی ئەو کەسانەی لەم وەزارەتەدا کاردەکەن 12 هه‌زار و 218 كه‌سن، لەوانە بە فەرمی 8 هه‌زار و 7 كه‌سیان، فەرمانبەری خزمەتگوزار و بانگبێژ و پێشنوێژ و وتارخوێن و قورئان خوینن. جگە لەمە لە هەرێمدا 5 هه‌زار و 717 مزگەوت هەن کە لەناو 3 هه‌زار و 317 مزگەوتیاندا هەموو هەفتەیەک وتاری هەینی دەخوێندرێتەوە و پیاوانی دین، قسەی دینیی بۆ بەشێکی کۆمەڵگاکە، دەکەن. لەپاڵ ئەم ژمارە گەورەیەدا لە مزگەوت ١٨٩ تەکیە و خانەقای جۆربەجۆر هەن کە تەرخانن بۆ پەرەدان بە دین و دینداریی. ئینجا ١١٦ حوجرە و ٨٥ بنکەی لەبەرکردنی قورئانیش هەن کە منداڵان، کچان و کوڕان، تیایاندا کۆدەکرێنەوە بۆ وەرگرتنی وانەی دینیی و لەبەرکردنی قورئان. ئەمە جگە لە بوونی ١٧٢ مەرقەد و مەزاری دینیی کە کەسانی دیندار سەریان لێده‌دەن و زیارەتیان دەکەن. بە کورتییەکەی، لە هەرێمدا بەسەریەکەوە 6 هه‌زار و 279 مزگەوت و دەزگا و ناوەندی دینیی هەیە. ئەم ژمارەیە بە بەراوردکردن بە هەر بوارێکی تری ژیان لە هەرێمدا، هێجگار گەورەتر و قەبەترە.  هاوکات لە هەرێمدا تا ساڵی ٢٠١٨، بە فەرمی ٢٣ کەناڵی رادیۆی دینیی هەبوون و کاریانکردوە، کە رەنگە لە ئێستادا ئەو ژمارەیە زیاتر و گەورتریش بووبێت. ئەمە جگە لە بوونی زیاد لە ٣٠ کەناڵی تەلەفیزیۆنی دینیی. ئینجا ئەو ئیمپراتۆریەتە گەورەیەی میدیای دينييش کە چ بە دەنگ و بە وێنە و بە کاغەز و چ لە فۆرمی دیگیتالیدا هەیە و کاردەکات. ئەو ژێرخانە دینییەی لە هەرێمدا بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانەکەی هەیە، گەورەترە لەوەی لە کوەیت و ئەردەن و تونس و زۆربەی هەرەزۆری وڵاتانی دراوسێدا هەن. سەرەرای ئەو دۆخە دینییە ئاوساوە، هێشتا کۆمەڵگاکە توانایەکی بەرچاوی بەرگریکردنی لە خۆی و لەو ئازادییە سادانەی هەبووە و هەیە، کە بەشە نادینیی و عەلمانی و ڕۆشنەگەرەکەی کۆمەڵگاکە و بەشە دینییە نائایدیۆلۆژیەکەی ناو کۆمەڵگاکە. لە مێژووی خۆیاندا بەرهەمیان هێناوە. ئەم دۆخی ئاوسانە دینییە، لەسەرێکی دیکەوە، پەیوەندیی بە گۆڕان لە ستراتیژیەتی هێزە ئیسلامییەکانەوە هەیە. چەند ساڵێک لەمەوبەر لە نووسینێکدا باسم لەوەکرد ئیسلامییەکان بەو ڕاستییە گەیشتون کە ناتوانن دەسەڵاتی سیاسیی لە دوو خێزانە حوکمڕانەکەی هەرێم بسێننەوە، بۆیە بڕێکی بەرچاوی کارکردنیان لە ئاستی سیاسییەوە گواستۆتەوە بۆ ئاستی کۆمەڵگا و دەیانەوێت لە ڕێگای دروستکردنی دەسەڵاتێکی دینیی لە کۆمەڵگاکەدا پێگەیەک بۆ خۆیان دروستبکەن. ئەو ڤێستیڤاڵ و بۆنانەی بۆ باڵاپۆشکردن و حیجابلەسەرکردنی کچانی گەنج و ژنان ئەنجامیئەدەن، بەشێکە لەم وەرچەرخانە لە ستراتیژیەتی کارکردنیاندا. لەوەشدا هەموو توانا مادیی و میدیایی و مرۆییەکەی خۆیان خستۆتەکارەوە و وێنەیەکی تایبەت، زۆرجار وێنەیەکی ناڕاست، بۆ دەسەڵاتی دینیی و کۆمەڵایەتیی خۆیان دروستدەکەن. هەرچی ئیسلامی سیاسییە وەک ئیادیۆلۆژیا، ئەویش وەک زۆربەی ئایدیۆلۆژیاکانی تر، لەناویاندا ناسیۆنالیزم، لە دۆخی لاوازییەکی گەورە و هەمەلایەندان. هەرچی ئایدیۆلۆژیاکانی تری وەک لیبرالیزم و سۆسیالیزم و کۆمۆنیزم وئەوانیترە، لە سنوورێکی تەواو بەرتەسکدان و کاریگەرییان هێجگار لاواز و پەراوەزییە. بەم مانایە لە هەرێمدا هەرچییەک بوونی هەبێت و کاربکات شتێک بەناوی ئایدیۆلۆژیاوە بوونی نییە و کارناکات. ئەم نەبوونی ئیادیۆلۆژیایەش بەشێکە لە ستراتیژیەتی سەپاندنی هەیمەنەی دەسەڵاتێکی سوڵتانی بنەماڵەیی، کە ناخوازێت جگە لە ویست و خواست و قازانج و سایکۆلۆژیا سوڵتانییەکە هیچ شتێکی دیکە ئمادەبێت و کاربکات.  

(درەو): ئیدارەی خۆسەری كورد لە سوریا دەستیكردووە بە ناردنی نەوت بۆ ئیدارەی دیمەشق، ئەمەش كرانەوەیەكی نوێی كوردە بەڕووی دەسەڵاتەكەی ئەحمەد شەرعدا، بەڵام هێشتا وردەكاریی مەرجەكانی ئەم رێككەوتنە نوێیە ئاشكرا نەكراوە. ئەحمەد سلێمان وتەبێژی وەزارەتی نەوتی سوریا لە لێدوانكدا بۆ ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشكرایكرد" دەسەڵاتدارانی باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا بە سەرکردایەتی کورد دەستیانکردووە بە دابینکردنی نەوت بۆ حکومەتی ناوەندی لە دیمەشق، لەو کێڵگە ناوخۆییانەی کە بەڕێوەی دەبەن". وتەبێژی وەزارەتی نەوتی سوریا ئاماژەی بەوەكردووە، ئەو نەوتەی كە دەسەڵاتدارانی كورد رەوانەی دیمەشقی دەكەن، لە کێڵگەکانی پارێزگاکانی (حەسەکە)و (دێرەزۆر)ەوە بەرهەمدەهێنرێت، بەڵام هیچ وردەکارییەكی تری نەخستوەتەڕوو سەبارەت بە بڕی دابینکراو یان مەرجەکانی دیکەی ناردنی نەوتەكە.  زۆرینەی نەوتی بەرهەمهێنراوی سوریا لەو ناوچانەدایە كە لەژێر كۆنترۆڵی ئیدارەی خۆسەری دیموكراتیدایە لە باكورو رۆژهەڵاتی سوریا، كە كورد رێبەرایەتیی دەكات.  ئیدارەی خۆسەر چەند رۆژی رابردوو ئامادەیی خۆی نیشاندا بۆ تێڵەكردنی هێزی سەربازیی و ئیدارەی خۆی لەگەڵ دەسەڵاتی نوێی دیمەشقدا، پێدەچێت ناردنی نەوتەكەش لەچوارچێوەی ئەو كرانەوە نوێیەدا بێت كە دەوترێت ئەمریكییەكان چاودێری دەكەن. بۆ زانینی دۆخی بەرهەمهێنانی نەوت لە سوریا تەماشای ئەم گرافیكانەی خوارەوە بكەن:   

(درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق بە فەرمی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستانی بۆ توركیا راگەیاندو داوا دەكات هەرێم نەوتی كێڵگەكانی رادەستی سۆمۆ بكات.  وەزارەتی نەوتی عێراق لە راگەیەندراوێكدا ئاشكرایكرد، رێكارەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەرێگای بەندەری جەیهانەوە تەواو بووە، بەگوێرەی ئەو میكانیزمانەی كە لە یاسای بودجەو هەموارەكەیدا دیاریكراوە، لە چوارچێوەی ئەو سەقفەی وەبەرهێناندا كە رێكخراوی ئۆپێك بۆ عێراقی داناوە.  لە راگەیەندراوەكەیدا، وەزارەتی نەوتی فیدراڵ داوا لە دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان دەكات بڕی نەوتی وەبەرهێنراو لەو كێڵگانەی كە كار دەكەن رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوت "سۆمۆ" بكات بەمەبەستی دەستپێكردن بە هەناردەی نەوت لەرێگەی بۆریی عێراق- توركیا و بەندەری جەیهانەوە، بەگوێرەی ئەو گرێبەستی ئیمزاكراو لەگەڵ كۆمپانیاكان.  بەهۆی سكاڵای حكومەتی عێراقەوە، لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی پاریسەوە، توركیا ناچار بوو هەناردەی نەوتی كوردستان بە بۆریی رابگرێت، بەوهۆیەوە حكومەتی هەرێم نزیكەی 80%ی داهاتی مانگانەی خۆی لەدەستدا، لەماوەی نزیكەی دوو ساڵی رابردوودا كە هەناردەی نەوت راوەستا، حكومەتی هەرێم ناچاربوو لە یاسای بودجەی گشتیی عێراقدا مل بدات بۆ رادەستكردنی پرۆسەی فرۆش و داهاتی نەوتەكەی لەبەرامبەر وەرگرتنی پشكی خۆی لە بودجەی گشتیی، بۆیە لەحاڵی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتدا، چیتر داهاتەكەی ناگەڕێتەوە بۆ حكومەتی هەرێم و لەبەرامبەر ئەمەدا دەبێت حكومەتی فیدراڵ پشكی هەرێم بەتەواوەتی لە بودجە بنێریت. 

راپۆرتی: درەو 🔻 ڕێژەو گەشەی "داهاتی باج" لە عێراق 2004 – 2024؛ 🔹 لە ساڵی 2024 عێراق بەرزترین ئاستی "داهاتی باج"ی لە ماوەی زیاتر لە بیست ساڵی ڕابردوودا بەخۆیەوە بینیوە، بەجۆرێک بەربەستی (7.6 تریلیۆن) دیناری عێراقی تێپەڕاندووە. 🔹 ڕێژەی ئەم داهاتە لە کۆی داهاتی گشتی حکومەت بەرزترین نەبووە لە ڕووی مێژووییەوە، چونکە گەیشتووەتە تەنها (5.2%)ی کۆی داهاتی گشتی. لە کاتێکدا ساڵی 2017 داهاتی باج بەرزترین ڕێژەی لە چوارچێوەی داهاتی گشتیدا تۆمارکردووەو گەیشتووە بە ڕێژەی (8%). 🔹 "داهاتی باج" لە نێوان هەردوو ساڵی (2004) و (2024) لە نزیکەی (160 ملیار) دینارەوە بەرزبووەتەوە بۆ (7.68 ترلیۆن) دینار، واتە بە بڕی (7.52 ترلیۆن) و بەڕێژەی (4711%) گەشەی کردووە. 🔹 ئەو بڕەی لە ساڵی (2004) تۆمار کراوە نزیکەی ڕێژەی (0.5)ی داهاتی گشتی پێکهێنابوو، بەڵام داهاتی باج لە ساڵی (2024) ڕێژەی (5.2%)ی داهاتی گشتی پێکهێناوە. ڕێژەی گەشە و داهاتی گشتی "باج"... ڕێژەی داهاتی باج لە داهاتی گشتی عێراق لە ساڵی 2004 - 2024   لە ساڵی 2024 عێراق بەرزترین ئاستی داهاتی "باج"ی لە ماوەی زیاتر لە بیست ساڵی ڕابردوودا بەخۆیەوە بینیوە، بەجۆرێک بەربەستی (7.6 تریلیۆن) دیناری عێراقی تێپەڕاندووە، ئەمەش بەرزترین ئاستی داهاتی باجە لە ساڵی 2003ەوە تۆماری کردبێت، سەرەڕای ئەم دەستکەوتە، بەڵام ڕێژەی ئەم داهاتە لە کۆی داهاتی گشتی حکومەت بەرزترین نەبووە لە ڕووی مێژووییەوە، چونکە گەیشتووەتە تەنها (5.2%)ی کۆی داهاتی گشتی. لە کاتێکدا ساڵانی 2016 و 2017 داهاتی باج بەرزترین ڕێژەی لە چوارچێوەی داهاتی گشتیدا تۆمارکردووەو گەیشتووە بە ڕێژەی (7% و 8%). بەرزترین ئاست بۆ داهاتی باج لە عێراق لە ساڵی (2017) تۆمارکرابوو، ئەو کاتە گەیشتبووە بڕەکەی گەیشتبوو بە (6.3 ترلیۆن) دیناری عێراقی، بەڵام دواتر دابەزی بەخۆوە بینیوە بۆ (3.9 ترلیۆن) دینار لە ساڵی 2022، دواتر لە ساڵی 2023 و 2024 دووبارە بەرزبووەتەوە، بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتە چارتی ژمارە (1) ئەگەر زیاتر ورد ببینەوەو لە بەراوردی "داهاتی باج" بکەین لە نێوان هەردوو ساڵی (2004) و (2024)، ئەوا بۆمان دەردەکەوێت کە داهاتی گشتی باج لە نزیکەی (160 ملیار) دینارەوە بەرزبووەتەوە بۆ (7.68 ترلیۆن) دینار، واتە بە بڕی (7.52 ترلیۆن) و بەڕێژەی (4711%) گەشەی کردووە. بەڵام ئەو بڕەی لە ساڵی (2004) تۆمار کراوە نزیکەی ڕێژەی (0.5)ی داهاتی گشتی پێکهێنابوو، بەڵام داهاتی باج لە ساڵی (2024) ڕێژەی (5.2%)ی داهاتی گشتی پێکهێناوە، لەم بارەیەوە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) هەرچەندە ئەم زیادبوونەی داهاتی باج هەنگاوێکی ئەرێنییە بۆ هەمەچەشنکردنی ئابووری و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە نەوت، بەڵام هێشتا دوورە لە توانای ڕاستەقینەی ئابووری عێراق. بەدەستهێنانی گەشەی بەردەوام لە داهاتە نانەوتییەکان پێویستی بە چاکسازی قووڵتری باج و باشترکردنی کارایی کۆکردنەوەی باج و فراوانکردنی بنەمای باج هەیە بۆ ئەوەی ڕەنگدانەوەی چالاکییە ئابوورییە ڕاستەقینەکانی وڵاتەکە بێت. سەرچاوەکان -     البنک المرکزي العراقي، الارادات الضریبیة؛ https://www.cbiraq.org/SeriesChart.aspx?TseriesID=423 -    المهندس منار العبيدي، 19/2/2024؛ https://www.facebook.com/photo?fbid=1174266288043134&set=a.515990400537396 -    درەو میدیا، داهاتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2012 - 2023)، 31/8/2024؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=15576  

(درەو):  بەمەبەستی سفركردنەوەی هەناردەی نەوتی ئێران، ئیدارەی ترەمپ فشاری لە حكومەتی بەغداد كردووە رێگە بەدەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان بدات، ئەمە بەگوێرەی قسەی ئاژانسێكی هەواڵی نێودەوڵەتیی. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەزاری هەشت سەرچاوەی ئاگادارەوە رایگەیاند، ئیدارەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكی فشار لە بەغداد دەكات، بۆ ئەوەی رێگە بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بدات لە هەرێمی كوردستانەوە. بەپێی قسەی سەرچاوەكان، ئیدارەی ئەمریكا هەڕەشەی ئەوەی لە حكومەتی بەغداد كردووە ئەگەر رێگە بە دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان نەدات، ئەوا دەبێت لەپاڵ ئێراندا ئەویش رووبەڕووی سزاكان ببێتەوە.  ئاژانسەكە باسی لەوەكردووە، دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی كوردستان رەنگە یارمەتیدەر بێت بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەگەری دابەزینی هەناردەی نەوتی ئێران، كە واشنتۆن بەڵێنی داوە بۆ ئاستی سفر كەمیبكاتەوە، ئەمەش لەچوارچێوەی سیاسەتی "ئەوپەڕی فشاركردن"دا كە لەبەرامبەر تاراندا پەیڕەوی دەكات.   

  بڵند دلێر شاوەیس لە ڕێکەوتی ٢٠٢٤/٨/١ کۆنوسی ڕێکەوتن و لێکتێگەیشتنێکی سەرەتایی هاوبەش (مذكرة تفاهم) مۆرکرا لە نێوان عێراق و کۆمپانیای "BP"ی بەریتانی (شركة بريتش بتروليوم البريطانية)، ڕێکەوتنەکە لەلایەنی عێراقییەوە جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی فیدراڵ و وەزیری نەوت (حيان عبد الغني السواد) و لە لایەنی کۆمپانیای "BP"ی بەریتانی (موراي ئوشينكلوس) "Murray Auchincloss" سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیاکە واژۆیان کرد، بە ئامادەبوونی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی فیدراڵ (محمد شیاع السوداني). ناوەڕۆکی ڕێکەوتنەکە تایبەتبوو بە بەرەوپێشبردن و پەرەپێدانی هەرچوار کێڵگە نەوتییەکەی کۆمپانیای نەوتی باکور لە کەرکوک و سپاردنی بە کۆمپانیای "BP"ی بەریتانی کە بریتین لە (کێڵگەی کەرکوک بە هەردوو قوبەی بابا و ئاڤانا، کێڵگەی بای حەسەن، کێڵگەی جەمبور، کێڵگەی خەباز)، هەروەها لەگەڵ ئەوەی بتوانرێت ڕێکەوتن لەسەر کێڵگە و پانتایی پشکنینی دیکە ئەنجام بدرێت لە داهاتودا. دواتر لێکتێگەشتنەکە بەرەوپێشچوو، بوو بە بەشێک لە زنجیرە  ڕێکەوتننامەیەک کە لە ڕێکەوتی ٢٠٢٥/١/١٤ لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا واژۆ کران لە نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی بەریتانیا و بە ڕێکەوتننامەی هاوبەشی و هاوکاری مێژویی ناوزەد کرا "اتفاقية شراكة وتعاون تاريخية". ئەم ڕێکەوتنانە جگە لە سێکتەری نەوت و گاز چەندین بواری ئابوری، بازرگانی، سەربازی و ئاسایش و تەنانەت ژینگە و گۆڕانی کەش و هەوا ...هتد لەخۆ گرت، گرنگترین ئەو ڕێکەوتنانە کە لێکەوتەی دەبێت لەسەر هەرێمی کوردستان بریتین لە: یەکەم/ ڕێکەوتننامەی بازرگانی بە بڕی(١٢٫٣) ملیار پاوەندی ئستەرلینی، کە دەکاتە نزیکەی (١٥) ملیار دۆلار، لەم بوارانەدا : ١- پاکردنەوەی کێڵگەکانی مین بە بڕی(٣٣٠) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ٢- بونیادنانەوەی بنکەی ئاسمانی گەیارە (قاعدة القيارة الجوية) بە بڕی (٥٠٠) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ٣- (مشروع میاه الشامل) پرۆژەی ئاوی خواردنەوە و پرۆژەی ئاودێری زەوی کشتۆکاڵی لە باشور و ڕۆژئاوای عێراق بە بڕی (٥٫٣) ملیار پاوەندی ئستەرلینی. ٤- چاککردنی پرۆژەی ئاوی (بصرة) بە بڕی (٣٫٣) ملیار پاوەندی ئستەرلینی. ٥- بەستنی تۆڕی کارەبای نێوان عێراق و سعودیە ە بدی (١٫٢) ملیار پاوەندی ئستەرلینی. ٦- چاککردنی تۆڕی کارەبای نیشتمانی عێراق بە بڕی (٨٢) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ٧- دیزاین کردنی تۆڕی (5G) لە ڕێگای کۆمپانیای ڤۆدافۆن بە بڕی (٤١٠) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ٨- پرۆژەی هێڵی شەمەندەفەری عێراقی بە بڕی (٨٢) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ٩- چارەسەرکردنی کێشەکانی تۆڕی ئاو و ئاوەڕۆی شاری (حلە)بە بڕی (٢٦٠) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ١٠- چارەسەرکردنی کێشەکانی تۆڕی ئاو و ئاوەڕۆی شاری (بغداد)بە بڕی (٦٥٥) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ١١- دابینکردنی ئامێرەکانی ئاگر کوژێنەوە بە بڕی (٢٧٫٥) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ١٢- دابینکردنی ئامێری پەیوەندی بێتەل بڕی (٩٨) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. ١٣- دابینکردنی ئامێرەکانی پاراستنی ئاسایشی سنورەکان بە بڕی (٦٦٫٥) ملیۆن پاوەندی ئستەرلینی. گەر بە وردی بڕوانینە خاڵەکانی ئەم ڕێکەوتننامە بازرگانییە دەبینین مەبەست لێی بوژاندنەوەی ژێرخانی ئابوری ناوچەکانی باشور و  ناوەڕاست و ڕۆژئاوای عێراقە و تەنها هەرێمی کوردستان سودمەند نابێت لەم ڕێکەوتننامە بازرگانیە کە بە بڕی (١٢٫٣) ملیار پاوەندی ئستەرلینی، کە دەکاتە نزیکەی (١٥) ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. دووەم/ ڕێکەوتننامەی نێوان حکومەتی عێراق و کۆمپانیای "BP"ی بەریتانی، بە مەبەستی جێبەجێکردنی کۆنوسی لێکتێگەیشتنی بەرەوپێشبردن و پەرەپێدانی هەر چوار کێڵگە نەوتییەکەی کۆمپانیای نەوتی باکور لە کەرکوک لەلایەن کۆمپانیای "BP"ی بەریتانی، بۆ گەیشتن بە زۆرترین ڕێژەی بەرهەمهێنان لە نەوت و گاز. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم ڕێکەوتننامەیە دەرگای بەکراوەیی کردۆتەوە بۆ ڕێکەوتن لەسەر کێڵگەی نەوتی و پانتایی پشکنینی دیکە لە داهاتودا. جگە لەوەی بەریتانیا لە ئەنجامی ئەو ڕێکەوتننامە بازرگانیەی بە بڕی (١٢٫٣) ملیار پاوەندی ئستەرلینی لەگەڵ عێراق واژۆی کردووە سودمەند دەبێت، هاوکات لەگەڵ ڕێکەوتننامەی بەرەوپێشبردن و پەرەپێدانی هەرچوار کێڵگە نەوتییەکەی کۆمپانیای نەوتی باکور لە کەرکوک و سپاردنی بە کۆمپانیای "BP"ی بەریتانی سودمەندی یەکەم دەبێت لە نەوت و گازی ئەو چوار کێڵگە نەوتییە، ڕەنگە لە داهاتوشدا ئەم ڕێکەوتنە فراوانتر بکرێت تا هەموو ئەو کێڵگانەی دیکەی نزیک کەرکوک و ئەو زەویانەی پشکنینی تێدا دەکرێت بگرێتەوە... هەروەها عێراق توانی بەم ڕێکەوتنە هەرێمی کوردستان بخاتە دەرەوەی هاوکێشەکە و خاوەنداریەتی خۆی بچەسپێنێت لەپرسی نەوت و گازی کێڵگەکانی کەرکوکدا وەک دەسەڵاتی فەرمی، لەلایەکی ترەوە حکومەتی فیدراڵ سود لەم ڕێکەوتنانە وەردەگرێت بۆ بەدەست هێنانی پاڵپشتی وڵاتێکی زلهێزی وەک بەریتانیا بەمەبەستی سەپاندنی دەسەڵاتە فیدراڵیەکان لە کەرکوک و ناوچەکانی مادەی (١٤٠)، جگە لەوەی بە ڕێکەوتن لەگەڵ وڵاتێکی گەورەی وەک بەریتانیا ئەگەری دەست تێوەردانی ئیقلیمی لە کەرکوک و سامانە سروشتییەکەی کەمدەکاتەوە بە تایبەت دەست تێوەردانی (تورکیا). سێیەم/ ڕێکەوتننامە بۆ بەرگریکردنی هاوبەش لە نێوان هەردوو وڵات (اتفاقية للدفاع المشترك بين البلدين)، بۆ نمونە هاوکاری لە بواری ئاڵوگۆڕی زانیاری سەربازی لە نێوان عێراق و بەریتانیا، پێشکەشکردنی ڕاوێژ لەلایەن بەریتانیاوە بۆ بەهێزکردنی توانا سەربازییەکان و چاکسازی لە دامەزراوەکان، بەرەوپێشخستنی پیشەسازی بەرگری. بەمەش عێراق لەڕێگای ڕێکەوتننامەی بەرگریکردنی هاوبەش لە نێوان عێراق و بەریتانیا سودمەند دەبێت لە پاڵپشتی سەربازی و ئەمنی بەریتانیا و بەهێزکردنی دامەزراوە سەربازی و ئەمنیەکانی. ئەوەی مایەی نیگەرانی و هەڵوێستە لەسەرکردنە ڕێکەوتننامەکان بەتایبەتی ئەو ڕێکەوتننامەیەی بۆ بەرگریکردنی هاوبەش لە نێوان هەردوو وڵات (اتفاقية للدفاع المشترك بين البلدين) واژۆ کراوە خاڵەکانی ناڕوون و کراوەن!

د. یوسف محەمەد سادق دوێنێ ١٩- ٢- ٢٠٢٥ دادگای باڵای فیدڕاڵی دوا بڕیاری خۆی دا سەبارەت بە هەر دو داوای (١٤١ و ١٤٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٣) کە تایبەت بون بە تانەدان لە دەستوری بونی هەر دو بڕیاری ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی هەڵوەشاوە (ئە. س. ش) ژمارە (٨٢٤ و ٩٤٩) کە ئێمە لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردو لەو دادگایە تۆمارمان کرد بو و، لە ١٤ دانیشتنی دادبینیی ئەم دۆسییانەدا، کارمان لەسەری کرد. دادگای باڵای فیدڕاڵی لە بڕیارەکەی ئەمڕۆیدا رایگەیاند کە بە هۆی دەرچونی یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی هەڵوەشاوە و گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٢٥، ئیتر داواکان سودیان نەماوە (أصبحت غير ذي محل) و بەو هۆیەشەوە رەتی کردنەوە. ئێوارەی رۆژی ٢٤- ١١- ٢٠٢٢، پاش رۆژێک لە سەرکەوتنی داوای خانەنشینانی هەرێم لە دادگای باڵای فیدڕاڵی، کە ئەوە یەکەم بڕیاری لەو شێوەیە بو سەبارەت بە مافەکانی چین و توێژەکانی هەرێم لە لایەن ئەو دادگایەوە، دەربکرێت، لە کاتی گەڕانەوەم بەرەو سلێمانی لەڕیی فڕۆکەخانەی بەغداوە، چاوم کەوت بە ژمارەیەک لە پەرلەمانتارانی کورد لە فراکسیۆنە جیاوازەکانی ئەنجومەنی نوێنەران. هەمویان دڵخۆش بون بەو سەرکەوتنە و پیرۆزباییان لێدەکردین، لە نێویاندا خاتو دیلان غەفور، پەرلەمانتاری کوردی پارێزگای کەرکوک بو کە پاش پیرۆزبایی پرسیاری ئەوەی کرد کە سەبارەت بە مادەی (١٤٠)ی دەستور لە دادگای فیدڕاڵی ئەتوانرێ چی بکرێت؟ لە وەڵامی دا ئاماژەم بەوەدا  کە ئەو دادگایە تا ئێستا دو بڕیاری لەسەر مادەی (١٤٠) و بەردەوامیی کارایی مادەکە دەرکردوە. پاش کەمێک بیرکردنەوە پرسیارم لێکرد کە ئایا داگیرکردنی زەوی و زارەکانی دانیشتوانی رەسەنی ناوچەکە بە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) کراوە؟ لە وەڵام دا وتی بەڵێ بەشێکی زۆری زەوییەکان بەو بڕیارانە دەستیان بەسەردا گیراون. وتم کەواتە با کار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارانە بکەین. پێشتر کەمێک ئاشنایەتیم لەسەر ئەو بابەتە هەبو و، لە لیژنەی هەموار کردنی دەستور لە خولی پێشوی ئەنجومەنی نوێنەران پێشنیارم کرد کە هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارانە، وەک بڕگەیەک، بۆ مادەی (١٤٠)ی دەستور زیاد بکرێت و نوێنەرانی تری کورد و تورکمان لەمەدا پشتیوانم بون. بۆیە چیرۆکی دەست کردن بەو دۆسییەیە لە دادگای فیدڕاڵی لێرەوە دەستی پێکرد. هەر لەو رۆژانەوە دەستمان کرد بە کۆکردنەوەی بەڵگەنامەکان و  پشکنینی چۆنیەتیی کارکردن لەسەریان. تەنانەت پاش هەفتەیەک لە کاتی گەشتێکم بۆ ئەوروپا بۆ ئامادەبون لە کۆنفڕانسێک، لەناو فڕۆکەکە دەستم کرد بە دیاری کردنی سەرجەم بنەماکانی کار کردنی دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) و پرسی موڵکدارێتی و هەمو ئەو بڕیارانەی لەو بارەوەیە دەری کردون. بۆم دەرکەوت کە کارەکەمان زۆر سەختە و چەندین ئاڵنگاریی لەپێشە کە پێویستە بەڵگەیان بۆ ئامادە بکەین، لەوانە بەرکار بون یان جێبەجێ بونی بڕیارەکان، سەلماندنی نادەستوری بونیان، سەلماندنی ئامانجی گۆڕینی دیموگرافی لە دەرکردنی بڕیارەکان، چۆنییەتی جیاکردنەوەی داواکە لەگەڵ دەسەڵاتەکانی لیژنەی مادەی (١٤٠)ی دەستور و دەستەی داواکانی موڵکداری، و.. تاد. سەرەنجامی لێکۆڵینەوە لە کۆی ئەو بابەتانە، بڕیارمان دا بە هەر دو بڕیاری (ئە. س. ش) ژمارە (٨٢٤) لە (١٦- ٨- ١٩٧٦) و ژمارە (٩٤٩)ی ساڵی ١٩٧٧دەست پێبکەین کە پەیوەندیدارن بە ناوچەکانی داقوق و دوبز و سەرگەڕان. دواتریش بۆ تێگەیشتن و قوڵ بونەوەی زیاتر لە پرسەکە، دو کۆبونوەمان لەگەڵ چەند کەسایەتییەکی شارەزای هەر دو ناوچەکە کرد کە خۆشیان خاوەنی راستەقینەی بەشێک لە زەوییەکانی ئەو ناوچەیە بون و هەندێکیان بەدرێژایی هەمو دانیشتنەکانی دادگا بەشدارییەکی کارایان لە دادبینییەکانی دادگاکەدا هەبو. پاش لێکۆڵینەوەیەکی زۆر، یەکەم ڕەشنوسی داواکەم لە ١٤- ٢- ٢٠٢٣ ئامادە کرد. بە سوپاسەوە پارێزەری راوێژکار بەڕێز زەردەشت خالد محەمەدیش ئەرکی پارێزەرایەتیی دۆسییەکەی لە ئەستۆ گرت و، پاش چەند جار پیاچونەوەی داواکە بە راوێژ لەگەڵ یاساناسی ئەزیز ئارێز ئازاد، دواجار پاکنوسی هەر دو داواکەم لە ١٧- ٦- ٢٠٢٣ ئامادە کرد و لە ١٩- ٦- ٢٠٢٣ داواکانمان لە دادگای باڵای فیدڕاڵی بە هەر دو ژمارەی (١٤١ و ١٤٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٣) تۆمار کرد. دواتریش دادگا لە (١٦- ٨- ٢٠٢٣) دانیشتنەکانی دادبینیی لەسەر هەر دو داواکە دەستپێکرد و، یازدە دانیشتنی دادبینیی لە هەر دو دۆسییەکە ئەنجام دا و، دواجار لە دانیشتنی (١٦- ٩- ٢٠٢٤) بڕیاری کۆتایی هاتنی دادبینیی دا و، ڕۆژی (١٣- ١١- ٢٠٢٤)ی دیاری کرد بۆ دەرکردنی بڕیار لە هەر دو داواکەدا. بەڵام لەو رۆژەدا دوبارە دەرگای دادبینیی کردەوە و، دەستەی داواکانی موڵکداریی وەک لایەنی سێیەم هێنایە ناو دۆسیەی داواکانەوە و، دو دانیشتنی دادبینیی دیکەی لە داواکاندا ئەنجام دا. هەر لە کاتی بەڕێوەچونی دانیشتنی دادبینیی ئەو دو داوایەی ئێمە، حکومەتی ئیتیحادی پڕۆژە یاسایەکی ناردە ئەنجومەنی نوێنەران بە ناوی (پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە))([1]). بەردەوامیی دانیشتنەکانی دادبینی لە دۆسیەی داواکانی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی فشارێکی جدیی دروست کرد بو بۆ تێپەڕاندنی ئەو پڕۆژە یاسایە، بە پێچەوانەی چارەنوسی پڕۆژە یاسایەکی هاوشێوەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران کە هەر بۆ هەمان مەبەست بو بەڵام نەتوانرا دەرچوێندرێت، بەڵام ئەو پڕۆژە یاسایەی کە ئەم جارە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کرا بو، کۆمەڵێک کێشە و کەمورتیی جەوهەریی تێدا بو کە وەک (مین) لە پڕۆژەکەدا چێنرا بون و لە حاڵەتی پەسەند کردنی بەو شێوەیە، لە ناوەڕۆکەکەی خاڵی دەبوە و، گەڕاندنەوەی زەوییەکانی بۆ خاوەنەکانیان زۆر ئەستەم ئەکرد. بۆ نمونە لەم پڕۆژە یاسایەدا بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەڵنەدەوەشێنرانەوە و، هەر کەسێک بیویستایە زەوییەکەی وەربگرێتەوە دەبو بیسەلمێنێت کە هەڵاوێردەکانی مادەی (٢)ی پڕۆژەکە بەسەریدا ناچەسپێت. بەم شێوەیەش بۆ هەمو موڵکێک پێویست بو مامەڵەی یاسایی و دادوەری بکرێت، چونکە بنچینەی داگیر کردنی موڵکەکان کە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بو، هەڵنەدەوەشێنرانەوە. ئێمە ئەمانزانی پەسەند کردنی ئەو پڕۆژەیە و بەو شێوەیە رێک دەبوە هاوشێوەی بەندی یازدەیەم لە مادەی (٧)ی یاسای دەستەی داواکانی موڵکداری ژمارە (١٣)ی ساڵی ٢٠١٠ کە گەڕاندنەوەی هەر موڵکێکی بەستۆتەوە بە داوا نەکردنی لە لایەن ئەو وەزارەتەی کە بە ناوییەوە کراوە و، بەو شێوەیەش ئەو بەندە ناوەڕۆکی یاساکەی پوچەڵ کردۆتەوە، چونکە هەمو وەزارەتە پەیوەندیدارەکان گشتاندنیان کردوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکانیان کە دەستبەرداری هیچ موڵکێک نەبن جا ئەگەر پێویستیان بێ یان نا! هەر بۆیەش لە دوای دەرچونی ئەو یاسایەوە ئیتر هێندەی بەدواداچونم کردبێت هیچ موڵکێک لە ناوچە جێناکۆکەکان لەڕێی ئەو دەستەیەوە بۆ خاوەنەکەی نەگەڕاوەتەوە. هەر بۆیەش سەرباری درێژەدان بە ئامادە کردنی تیانوسی وەڵامدانەوەی پرسیارەکانی دادگا و لایەنەکانی سێیەم لە پڕۆسەی دادبینیی داواکان، پاش راوێژ لەگەڵ شارەزایان، وەک دامەزراوەی (MASS) لە ١١- ٥- ٢٠٢٤  پەڕاوێکمان ئاڕاستەی هەر دو جێگرانی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و گشت فراکسیۆنە کوردستانییەکان و سەرۆکی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران کرد بۆ چارەسەری ئەو کەموکورتی و (مین)انەی لە پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەبون و، زیاد کردنی ئەو بڕیارانەی لەبیر کرا بون بەتایبەت لە ناوچەکانی خانەقین و مەندەلی. بە سوپاسەوە سەرۆکی لیژنەی یاسایی و ئەندامانی کورد لە لیژنەی یاسایی و سەرجەم فراکسیۆنە کوردستانییەکان و فراکسیۆنی بەرەی تورکمانی و جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەوڵێکی گەورەیان دا بۆ چارەسەری کەموکورتییەکانی پڕۆژە یاساکە و جێکردنەوەی زۆربەی پێشنیارەکانی ئێمە و کەسانی تریش لە راپۆرتی کۆتایی لیژنەی یاسایی. بەڵام بەداخەوە هەندێک لە وەزیرەکان کە وەزیری کوردیشیان تێدا بو و بەشێک لە کوتلە عەرەبییەکان هەوڵی بەردەوامیان دا بۆ ئەوەی پڕۆژە یاساکە بگەڕێننەوە سەر پڕۆژە حکومییەکە. دواتر دەنگدان لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایە بەسترایەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای پشوە فەرمییەکان) و (پڕۆژە یاسای لێبوردنی گشتی). پاش تێپەڕاندنی یاسای پشوە فەرمییەکان ئەو دو پڕۆژەیەی تر بەسترانەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی)، دواجاریش بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر بڕگەکانی هەر سێ پڕۆژە یاساکە درا و پەسەند کران و، رۆژی ١٨- ٢- ٢٠٢٥، لە رۆژنامەی فەرمیی وەقایعی عێراقی بڵاوکرانەوە([2]). دوای بڵاوکردنەوەی یاساکە بۆمان دەرکەوت سەرباری هەمو هەوڵەکانمان، تەنها ناونیشینانی یاساکە گۆڕدراوە و، دەقی هەمو مادەکان هەر وەک پڕۆژە حکومییەکە دەنگی لەسەر دراوە. بەداخەوە نەک هەر فشاری داواکانی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی نەکرایە دەرفەتێک بۆ چارەسەری کەموکورتییەکانی یاساکە پێش تێپەڕاندنی، بەڵکو تەنانەت بەستنەوەی بە دو یاسای تریش کە لە لایەن دو پێکهاتەکەی دیکەی عێراقەوە گرنگ بون، ئەوەش نەکراوەتە فاکتەرێک بۆ چارەسەری ئەو گرفتانە. واتە لە ئەنجامی ئەم (سەفقە)یە سوننە و شیعە هەر یەکە و یاسایەکیان بە دڵی خۆیان دەرکرد و یاساکەی کوردیشیان بەدڵی خۆیان دەرکرد! دواجار دەرکردنی یاساکە بویە هۆی کۆتایی هێنان بە هەر دو داواکەش لە دادگای باڵای فیدڕاڵی. لە ماوەی پڕۆسەی دادبینیی ئەم دۆسییەیەدا روبەڕوی کۆمەڵێکی زۆر لە لەمپەر و کێشە بوینەوە کە هەمومان وەک یەک تیم هەوڵماندا بەسەر ئاڵنگارییەکانی بەردەممان سەرکەوتو بین. یەکێک لە گرنگترینی ئەو ئاڵنگارییانە جگە لە وەڵامدانەوەی نوێنەری ئەنجومەنی نوێنەران ئەوە بو کە کاتێک دادگا وەزارەتی کشتوکاڵی وەک لایەنی سێهەم داخڵ کرد، نوێنەری ئەم وەزارەتە و دواتریش بەڕێوەبەری کشتوکاڵی کەرکوک چەند جارێک پڕۆسەی دادبینییان درێژ کردەوە و، هەندێک جاریش وەک (خصم) دەردەکەوتن نەک لایەنی سێیەم. کێشەیەکی گەورەی دیکە کە لە کاتێکی هەستیاری دانیشتنەکانی دادگا بەرۆکی گرتین، واز هێنانی دادوەرێکی کوردی دادگاکە بەڕێز (د. عەبدولرەحمان زێباری) بو لە (١٢- ٣- ٢٠٢٤) کە ئەوە کەلێنێکی گەورەی بۆ دروست کردین، چونکە بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدڕاڵی بە زۆرینەی ئەندامانی ئەدرێن و، وازهێنانی ئەو دادوەرە کوردە نەک هەر دەنگێکی بۆ ئەم دۆسییەیە کەم کردەوە، بەڵکو بە هۆی نەبونی دادوەری یەدەگی کورد لە دادگاکە، ئەو دادوەرە یەدەگەی زۆربەی کات لە شوێنی ئەو ئامادە ئەبو سەر بە پێکهاتەی سوننە بو و، ئەمەش دۆخەکەی بۆ ئێمە ئێجگار لاسەنگ کرد و، ناچار بوین کە لە مانگی نیسانی ساڵی رابردو داوای دواخستنی دانیشتنی دادبینیی دادگا بکەین. هەر بۆیەش لە (٢٥- ٤- ٢٠٢٤) سەردانی بەڕێز د. لەتیف رەشید سەرۆککۆماری عێراقم کرد بۆ باس کردنی ئەو کێشەیە و چارەسەر کردنی. پاش ماوەیەک سەرۆککۆمار مەرسومی بۆ بەڕێز (دادوەر جاسم جەزا جافر) دەرکرد وەک دادوەری یەدەگ لە دادگاکە و، لە (٢٠- ٥- ٢٠٢٤) سوێندی یاسایی خوارد و، دڵنیام لەگەڵ بەڕێز دادوەر دیار محەمەد عەلی محەمەد رۆڵی گەورەیان گێڕاوە لە پڕۆسەی دادبینیی داواکان. بۆ زاڵ بون بەسەر سەرجەم ئەو لەمپەرانەی ئەهاتنە رێمان، لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردو  سەدان لاپەڕەمان وەک تیانوسی داواکان و تیانوسی وەڵامدانەوە و، بەڵگەنامەی جۆراوجۆر و بەهێزمان خستە بەردەم دادگاکە لە بوارەکانی سەلماندنی ئامانجی گۆڕینی دیموگرافی لە دەرکردنی بڕیارە تانە لێدراوەکان و لە ئەنجامیش نادەستوری بونیان، پرسی داگیرکردنی زەوی و موڵک لە شەریعەتی ئیسلامی و مەزهەبە جیاوازەکان، نایاسایی و ناڕەوا و نادەستوری و ناچیز بونی ئەو قەرەبوەی کە لە بڕیارەکان دا هاتوە سەرباری وەرنەگرتنی لە لایەن داواکارانەوە، پرسی داگیرکردنی موڵک و گۆڕینی دیموگرافی و پاکتاوی رەگەزی لە یاسای نێودەوڵەتی، جاڕنامەی گەردونیی مافەکانی مرۆڤ، رێکەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان دا، هەنگاوە حکومی و پەرلەمانییەکانی پێشو سەبارەت بە جێبەجێ کردنی مادەی (١٤٠)ی دەستور و چەندین بابەتی تر. لێرەدا جێی خۆیەتی ئاماژە بە رۆڵی ئێجگار کاریگەری مورافەعەکانی بەڕێز شێخ نەجات تاڵەبانی بکەین کە بە زمانە عەرەبییە پاراوەکەی و بە شارەزاییە قوڵەکەی لە دەربڕینی ئازارەکانی خۆی و هاوشێوەکانی، کۆڵەکەیەکی سەرەکیی سەرکەوتنی مورافەعەکانی داواکان بو، لەپاڵ کاری پارێزەرایەتیی بەڕێز پارێزەری راوێژکار (زەردەشت خالد محەمەد) کە بەشێوەیەکی خۆبەخشانە و لەخۆبوردوانە لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردو ئەرکی پارێزەرایەتیی دۆسییەکەی لە ئەستۆ گرت. بە هەمان شێوە رۆڵی گەورەی پەرلەمانتار خاتو دیلان غەفور لە هەمو قۆناعەکاندا و، هەوڵ و ماندو بونی بەڕێزان شێخ عیزەدین غازی، محەمەد حەمەدئەمین سادق، مامۆستا غەفور ساڵح، خوالێخۆشبو مەهدی هادی، دەشتی خزر جەمیل، محەمەد ئیسماعیل و موحسین عبدالقادر کە لە هەمو دانیشتنەکان ئامادە بون و هەمومان وەک یەک تیم بە گیانێکی نیشتیمانی و دور لەهەر لایەندارییەکی حیزبی کارمان بۆ سەرخستنی ئەم دو داوایە کرد. لە تەنیشت هەمو ئەمانەوە سوپاسی بێ پایانی برای ئازیزم یاساناس ئارێز ئازاد ئەکەم کە لە هەمو قۆناغەکانی خۆئامادە کردن و پێشکەش کردنی داواکان و تیانوسەکانی تر لە ڕوی راوێژ و داڕشتنی یاساییەوە هاوکارییەکی ئێجگار گەورەی کردین. سەرباری ئەوەی بە هۆی دەرچونی یاسای ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٢٥، ئەو دو داوایەی زیاتر لە دو ساڵە کاری لەسەر ئەکەین پەکی کەوت، بەڵام ئەمڕۆ ئێمە ئاسودەین کە هەوڵێکی جدیمان دا بۆ سارێژ کردنی برینی جینۆسایدی گەلەکەمان لە لایەن رژێمی پێشو کە بە داگیر کردنی خاکەکەی و راگواستن و تەرحیل کردنی دەستی پێکرد و، دواتر بە کیمیاباران و ئەنفال کۆتایی هات. ئێمە ئەمانزانی ئەرکەکەمان لە سەرخستنی داواکاندا زۆر قورسە چونکە کاری ئێمە هەڵوەشانەوەی رەوتێکی مێژویی بو کە پەنجا ساڵە دەقی گرتوە. هەروەها ئەمانزانی کە  تێپەڕاندنی ئەو یاسایە کێشە بۆ داواکانمان دروست ئەکات، بەڵام خوازیار بوین داواکانی ئێمە ببێتە ئامڕازی چاک تێپەڕاندنی ئەو یاسایە و، لە هەمو قۆناغەکانیش هەوڵمان دا کار بۆ چاک کردنی پڕۆژە یاساکە بکەین، تەنانەت ئەو کاتەشی لە ئەنجومەنی وەزیران بو. سوپاس بۆ خوا بە هەوڵی هەمو ئەو ئازیزانەی لەم کارەدا پێکەوە بوین، داواکانی ئێمە بە هۆی نەبونی بەڵگەی سەلماندنی پێشێلی دەستوری رەت نەکرانەوە([3])، یان بە هۆی نەبونی تایبەتمەندیی دادگای باڵای فیدڕاڵی، یان بە هۆی جێبەجێ بونی بڕیارە تانەلێدراوەکان، بەڵکو بە هۆی دەرکردنی یاسایەکەوە داواکان رەت کرانەوە کە ئەمانخواست زۆر بە باشی دەربچێت. بەڵام زۆر بەداخەوە ئەم جارەش پەرتەوازەیی کورد و ئەوانەی بە ناوی کوردەوە لە بەغدا پۆستی باڵایان بەدەستەوەیە و، بەهۆی نەشارەزاییەوە، جارێکی تر هەلێکی زێڕین لەدەست کورد چو بۆ گەڕاندنەوەی هەمو زەوییە داگیرکراوەکانی... [1] . بڕوانە بابەتێک سەبارەت بەو پڕۆژە یاسایە لەم لینکەوە: https://www.facebook.com/share/p/1A7hHwNDgB/?mibextid=wwXIfr [2] . بڕوانە دەقی یاساکان لەم لینکەوە: https://moj.gov.iq/upload/pdf/4814_compressed_701.pdf [3] . هەر دوێنێ داوای ژمارە (٣٠٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٤) سەبارەت بە نادەستوری بونی بڕیارێکی دیکەی (ئە. س. ش)، لە لایەن دادگای باڵای فیدڕاڵییەوە رەت کرایەوە بە هۆی نەبونی سەرپێچیی دەستورییەوە.

(درەو):  وەزیری دارایی عێراق لەگەڵ لیستی موچەی مانگی شوباتدا، داوا لە هەرێمی كوردستان دەكات داهاتی نەوت رادەستبكات، نەوت بە بۆریی هێشتا دەستی پێنەكردوەتەوە، وادیارە مەبەستی لە داهاتی تانكەرەكانە. وەزارەتی دارایی عێراق رۆژی 17ی ئەم مانگە، هاوپێچ لەگەڵ لیستی موچەی مانگی شوباتدا، داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات تۆماری تایبەت بە (تەوتین)ی موچەی فەرمانبەرانی ئاڕاستە بكات بەگوێرەی ئەو میكانیزمانەی كە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵیی دیاریكردووە.  بەپێی ئەو نوسراوە كە پەرلەمانتار (سۆران عومەر) بڵاویكردوەتەوە، هاوكات تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق پشتبەست بە نوسراوێكی رۆژی 2ی ئەم مانگەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران، داوا لە حكومەتی هەرێم دەكات داهاتە نانەوتییەكانی مانگی شوبات حەواڵە ژمارە حسابی وەزارەتی دارایی عێراق بكەن، بەڵام رازی نییە وەكو مانگی رابردوو هەرێم (51 ملیار) دینار بنێرێت.   لە كۆتا خاڵی نوسراوەكەیدا، وەزیری دارایی عێراق داوا لە حكومەتی هەرێم دەكات داهاتی نەوت بگەڕێننەوە بۆ ژمارە حسابی وەزارەتەكەی لە بانكی ناوەندیی بە ژمارە (300900). دیار نییە تەیف سامی لەم نوسراوەدا مەبەستی كام داهاتەی نەوتە، داهاتی هەناردەی نەوتی كوردستان بە تانكەر یاخود داهاتی هەناردە لەرێگەی بۆرییەوە، كە هێشتا دەستی پێنەكردووەتەوە بڕیارە لە چەند رۆژی ئایندەدا دەستپێبكاتەوە، لەحاڵی دەستپێكردنەوەی هەناردەی بۆریشدا، بەگوێرەی یاسای بودجە راستەوخۆ داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەگەرێتەوەو پێویستی بە نوسراو نییە.  لە 25ی ئازاری 2023ەوە هەناردەی نەوتی كوردستان بەبۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راوەستا، ئەمەش بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس و لەسەر سكاڵای عێراق دژ بە توركیا بەهۆی بەكارهێنانی بۆری نەوتی (عێراق- توركیا) بۆ هەناردەكردنی نەوتی كوردستان بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی بەغداد.  لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتەوە بە بۆریی، سەرلەنوێ لە هەرێمی كوردستان هەناردە لەرێگەی تانكەرەوە دەستی پێكردەوە، لەئێستادا نزیكەی (320 هەزار) بەرمیلی رۆژانە بە تانكەر هەناردەی وڵاتانی دراوسێ دەكریت، بەشێكی داهاتی ئەم نەوتە بۆ كۆمپانیا بیانییەكانی بواری وەبەرهێنانەو پشكی داهاتی نەوتەكە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی تائێستا لەلایەن وەزارەتەوە هیچ زانیارییەكی لەبارەوە ئاشكرانەكراوە، ئەوەی وەزیری دارایی هەرێم ساڵی رابردوو رایگەیاندووە، ئەو نەوتەی بە تانكەر دەفرۆشرێت هەر بەرمیلێكی بە نرخی (31.3) دۆلار دەفرۆشرێت و رێژەی 55%ی داهاتەكەی بۆ حكومەت و 45%ی بۆ كۆمپانیاكان دەڕوات. ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەرمیلی بە (31.3) دۆلار، كۆی داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار (ئەگەر 1 دۆلار بەرامبەر هەزار و 320 دینار بێت)، لەو پارەیە (55%)ی بۆ حكومەت بووە (ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە بە بڕی (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. دەقی نوسراوەكەی تەیف سامی:  

(درەو): حكومەتی هەرێم تاوتوێی گفتوگۆكانی خۆی كرد لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق تایبەت بە میكانیزمی جێبەجێكردنی هەمواری یاسای بودجە تایبەت بە تێچووی نرخی نەوت، داوا دەكات بەزوویی هەناردەی نەوتی كوردستان بە بۆریی بۆ توركیا دەستپێبكاتەوە. ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی هەبوو، یەكێك لە تەوەرەكان گفتوگۆكردن بوو لەبارەی پرسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت.  راگەیەندراوی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران دەڵێ:" ئەنجامی کۆبوونەوەی هاوبەشی دوێنێی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی نەوتی فیدراڵ خرایەڕوو، کە لە هەولێر سازکراو تایبەت بوو بە ڕێکارو میکانیزمەکانی جێبەجێکردنی یاسای ژمارە 5 ی ساڵی 2025 تایبەت بە هەمواری یەکەمی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵ دەربارەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ئەم بڕگەیە لەلایەن کەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەکان بە وەکالەت خرایەڕوو". لەسەر ئەم تەوەرە، راگەیەندراوی حكومەت ئاماژەی بەوەكردووە" وێڕای دووپاتکردنەوەی هەڵوێستی خۆی بۆ پێشوازیی و پشتیوانی لە جێبەجێکردنی یاسای هەمواری یەکەمی ماددەی 12 لە یاسای بودجەی عێراقی فیدڕاڵ، ئەنجومەنی وەزیران جەختی لەوەشکردەوە کە هەرێم داوا دەکات هەرچی زووە، هەناردەکردنەوەی نەوت دەستپێبکاتەوەو ئەمەش، لە بەرژەوەندی هەموو لایەنەکانە، چونکە بەهۆی وەستانی هەناردەی نەوت لە مانگی ئاداری ساڵی 2023 ەوە، چەندین ملیار دۆلار زیان بە داهاتی گشتی عێراق گەیشتووە. لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆدا، ئەنجومەنی وەزیران، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی ڕاسپارد، هەرچی زووە لەسەر ڕێکارو میکانیزمەکانی دەستپێکردنەوەی نەوتی هەرێم لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ لە هاریکاریی و هاوئاهەنگیی بەردەوام بن، بەتایبەتیش کە ئێستا یاساکە کەوتووەتە بواری جێبەجێکردن و ڕێگریی یاسایی لەبەردەم پرۆسەکە نەماوەو یاساکە نەخشەڕێگەی بابەتەکەی بە ڕوونی دەستنیشان کردووە. لە 25ی ئازاری 2023وە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بۆری بۆ توركیا راوەستا، ئەمەش لەبەرەنجامی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی پاریس. بەگوێرەی قسەی حەیان عەبدولغەنی وەزارەتی نەوتی عێراق بێت، دەبێت لە چەند رۆژی ئایندەدا هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا دەستپێبكاتەوە، بەگوێرەی یاسای بودجە دەبێت هەرێمی كوردستان رۆژانە (300 هەزار) بەرمیل رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات.  یاسای بودجەی عێراق، حكومەتی هەرێمی پابەندكردووە بە رادەستكردنی پرۆسەی فرۆشتنی نەوت و داهاتەكەی، واتا لەمەودوا چیتر داهاتی نەوت ناگەڕێتەوە بۆ حكومەتی هەرێم، بەڵام لەبەرامبەردا دەبێت حكومەتی فیدراڵی پابەند بێت بە خەرجكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی فیدراڵ. رۆژی 2ی ئەم مانگە پەرلەمانی عێراق هەمواری یاسای بودجەی تایبەت بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان پەسەند كرد.  هەموارەكە تایبەت بوو بە مادەی١٢/دووەم/ج لە یاسای بودجە، بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەدەركرا لەو نرخەی كە یاسای بودجە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت بە گشتیی لە عێراق دیاریكردبوو، كە 6 دۆلارە بۆ تێچووی هەر بەرمیلێك.  هەموارەكە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی لە كوردستان بۆ هەر بەرمیلێك بە بڕی 16 دۆلار دیاریكردووە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا لیژنە یاخود كۆمپانیایەكی پسپۆڕی نێودەوڵەتیی بە رەزامەندیی هەردوو حكومەتی بەغدادو هەولێر، تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەر كێڵگەیەك بە جیا لە كوردستان دەردەهێنن و دواتر لەسەر بنەمای ئەم راپۆرتە نرخێكی جێگیر بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان دیاری دەكرێت.  دەقی هەمواری یاسای بودجەی عێراق سەبارەت بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان:  🔹وەزارەتی دارایی فیدراڵی بەڵێن دەدات حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە خەرجییە سەروەرییەکان بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە قەرەبوو بکاتەوە، بۆ ئەو بڕە نەوتەی لە هەرێم بەرهەم دێت، کە لەلایەن کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵییەوە وەردەگیرێت، بەپێی بڕگەکانی (ا)و (ب)ی ئەم بڕگەیە، بەمەرجێک تێچووی دادپەروەرانەی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بۆ هەر کێڵگەیەک بەجیا حیسابی بۆ بکرێت، لەلایەن لایەنێكی راوێژکاریی تەکنیکی نێودەوڵەتی تایبەتمەندەوە، کە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بە ڕێککەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە هەرێم دەستنیشانی دەکات، لەماوەی (٦٠) رۆژدا لە بەركاربوونی ئەم یاسایەوە، لە ئەگەری ناکۆکی، لەو ماوەیەی پێشوودا، ئەوا ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی ئەو دەستەی راوێژکارییە دیاری دەکات. 🔹ئەو لایەنە راوێژکارییەی لە بڕگەی پێشوودا ئاماژەی پێکراوە، تێچووی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی پێشکەش بە وەزارەتەکانی نەوت و وەزارەتی دارایی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەکات و بۆ مەبەستی ئەم یاسایە پشتی پێدەبەسترێت، حیسابکردنی قەرەبوو كە لە خاڵی (ا)ی ئەم بڕگەیەدا هاتووە، لەسەر بنەمای تێچووی پێشوو بۆ هەر بەرمیلێک کەڕەتی ژمارەی بەرمیلە وەرگیراوەكان دەبێت بەپێی بڕگەکانی (ئەلف) و (ب)، لەم بڕگەیە، وەزارەتی دارایی فیدراڵی ئەو بڕە پارانە دەدات بە حکومەتی هەرێم. 🔹دەستبەجێ دەست بە گەیاندنی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم بۆ کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ)، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەكرێت بەپێی خاڵەكانی (ا) و (ب)ی ئەم بڕگەیە، و قەرەبووی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی دەکرێتەوە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵی بەشێوەی سولفە، بە تێکڕای (١٦) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، کە دواتر چارەسەر دەكرێت، دوای تەواوبونی كاری راوێژكاریی تەكنیكی تایبەتمەند كە لەسەرەوە باسكراوە، لەسەر بنەمای (اپر رجعی) لەرێكەوتی دەستكردن بە رادەستكردنی نەوت بە گوێرەی ئەم هەموارە.