(درەو):  هەمواری بودجە تایبەت بە تێچووی نەوتی هەرێمی كوردستان پەسەندكرا، هەرێم دەبێت دەست بە هەناردەی نەوت بكاتەوە، رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی (سۆمۆ) بكات، داهاتی نەوتەكەش ناگەڕێتەوە بۆ حكومەتی هەرێم.  دواجارو پاش ماوەیەك مشتومڕو ناڕەزایەتی هەندێك لە پەرلەمانتارانی ناوەڕاست و باشوری عێراق، ئەنجومەنی نوێنەران هەمواری یەكەمی یاسای بودجەی گشتیی پەسەندكرد. لەبری (مەحمود مەشهەدانی) سەرۆكی پەرلەمان، موحسین مەندەلاوی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتیی دانیشتنەكەی كرد، نزیكەی (50) كەس لە ئەندامانی پەرلەمان دژی هەموارەكە وەستانەوە، بۆیە بەشداری دانیشتنەكەی پەرلەمانیان نەكرد. ئەوانەی بایكۆتیان كرد، ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی باشورو ناوەڕاست بوون كە داوای ئەوەیان دەكرد لە هەموارەكەدا بڕیار بدرێت لەسەر ئەوەی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم بە هاوبەشی لەگەل حكومەتی فیدراڵ بەڕێوەببرێن، ئەمەش بابەتێكە كە لەم هەموارەدا جێگای نابێتەوەو دەبێت لە یاسای نەوت و غازی عێراقدا یەكلابكرێتەوە كە لە 2007وە تائێستا ناكۆكی لەسەرەو دەرنەچوێندراوە، هەروەها ئەم پەرلەمانتارانە داوای پێداچوونەوە بە گریبەستە نەوتییەكانی هەرێم و هەندێك بابەتی تریان دەكرد تایبەت بە پارێزگاكانی دیكەی عێراق.   هەموارەكە تایبەت بوو بە مادەی١٢/دووەم/ج لە یاسای بودجە، بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەدەركرا لەو نرخەی كە یاسای بودجە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت بە گشتیی لە عێراق دیاریكردبوو، كە 6 دۆلارە بۆ تێچووی هەر بەرمیلێك.  هەموارەكە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی لە كوردستان بۆ هەر بەرمیلێك بە بڕی 16 دۆلار دیاریكردووە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا لیژنە یاخود كۆمپانیایەكی پسپۆڕی نێودەوڵەتیی بە رەزامەندیی هەردوو حكومەتی بەغدادو هەولێر، تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەر كێڵگەیەك بە جیا لە كوردستان دەردەهێنن و دواتر لەسەر بنەمای ئەم راپۆرتە نرخێكی جێگیر بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان دیاری دەكرێت.  لە 25ی ئازاری 2025وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راوەستا، لە مانگی ئۆكتۆبەری 2023وە دەسەڵاتدارانی توركیا ئامادەیی خۆیان نیشاندا بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، بەڵام بە رەزامەندیی حكومەتی فیدراڵی عێراق.  لەوكاتەوە تائێستا یەكێك لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان بەغدادو هەولێر بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بریتییە لە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان. حكومەتی هەرێم بەو شەش دۆلارە قایل نەبوو كە یاسای بودجە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت دیاریكردبوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا بەپێی یاساكە چیتر داهاتی نەوتی هەرێم لە حاڵی هەناردەكردنیدا ناگەڕێتەوە بۆ هەرێم و دەچێتە ژمارە حسابی وەزارەتی دارایی عێراقەوە، كۆمپانیا نەوتییەكانیش بەم نرخە قایل نەبوو.  ئێستا كە ئیتر نرخێكی نوێ بۆ تێچوو دیاریكراوەو حكومەتی هەرێم پێی قایلە، وەكو نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێ:" لێرە بەدواوە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە بەندەری جیهانەوە دەستپێدەکاتەوە، بەڵام لەڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی دەکرێت"، سەرباری ئەمەش نەوتەكە بە نرخی پێشتری كوردستان نافرۆشرێت كە زیاتر لە 10 دۆلار لە خوار نرخی بازاڕی جیهانییەوە بوو، ئێستا ئیتر بە نرخی فەرمی دەفرۆشرێت.  بەگوێرەی یاسای بودجەی گشتیی عێراق، لەدوای بەركاربوونی ئەم هەموارەوە، دەبێت حكومەتی هەرێم رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عیراق "سۆمۆ" بكات. لەبەرامبەریشدا، وەكو (سیپان شێروانی) ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی عێراق دەڵێ: پێویستە حکومەتی فیدراڵیش پابەند بێت بە خەرجکردنی هەموو شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان کە لە یاسای بودجەدا ئاماژەیان پێ دراوە. شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی كورد رایگەیاند، دوای پەسەندكردنی هەمواری بودجە، یاسا پەسەندكراوەكە دەگەڕیننەوە بۆ حكومەت بۆ ئەوەی بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە.  بڕیارە لە چەند ڕۆژی داهاتوودا، رێنماییەکانی جێبەجێکردنی هەمواری یاسای بودجەی گشتیی ئاڕاستەی لایەنە پەیوەندیدارەكان بكرێت.  دەقی هەمواری یاسای بودجەی عێراق سەبارەت بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان:  🔹وەزارەتی دارایی فیدراڵی بەڵێن دەدات حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە خەرجییە سەروەرییەکان بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە قەرەبوو بکاتەوە، بۆ ئەو بڕە نەوتەی لە هەرێم بەرهەم دێت، کە لەلایەن کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵییەوە وەردەگیرێت، بەپێی بڕگەکانی (ا)و (ب)ی ئەم بڕگەیە، بەمەرجێک تێچووی دادپەروەرانەی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بۆ هەر کێڵگەیەک بەجیا حیسابی بۆ بکرێت، لەلایەن لایەنێكی راوێژکاریی تەکنیکی نێودەوڵەتی تایبەتمەندەوە، کە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بە ڕێککەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە هەرێم دەستنیشانی دەکات، لەماوەی (٦٠) رۆژدا لە بەركاربوونی ئەم یاسایەوە، لە ئەگەری ناکۆکی، لەو ماوەیەی پێشوودا، ئەوا ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی ئەو دەستەی راوێژکارییە دیاری دەکات. 🔹ئەو لایەنە راوێژکارییەی لە بڕگەی پێشوودا ئاماژەی پێکراوە، تێچووی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی پێشکەش بە وەزارەتەکانی نەوت و وەزارەتی دارایی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەکات و بۆ مەبەستی ئەم یاسایە پشتی پێدەبەسترێت، حیسابکردنی قەرەبوو كە لە خاڵی (ا)ی ئەم بڕگەیەدا هاتووە، لەسەر بنەمای تێچووی پێشوو بۆ هەر بەرمیلێک کەڕەتی ژمارەی بەرمیلە وەرگیراوەكان دەبێت بەپێی بڕگەکانی (ئەلف) و (ب)، لەم بڕگەیە، وەزارەتی دارایی فیدراڵی ئەو بڕە پارانە دەدات بە حکومەتی هەرێم. 🔹دەستبەجێ دەست بە گەیاندنی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم بۆ کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ)، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەكرێت بەپێی خاڵەكانی (ا) و (ب)ی ئەم بڕگەیە، و قەرەبووی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی دەکرێتەوە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵی بەشێوەی سولفە، بە تێکڕای (١٦) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، کە دواتر چارەسەر دەكرێت، دوای تەواوبونی كاری راوێژكاریی تەكنیكی تایبەتمەند كە لەسەرەوە باسكراوە، لەسەر بنەمای (اپر رجعی) لەرێكەوتی دەستكردن بە رادەستكردنی نەوت بە گوێرەی ئەم هەموارە.   دەقی هەموارەكە وەكو خۆی:

درەو: بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوە ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوتی هەرێم، لە ساڵی 2024؛ # لە (8) کێڵگەی نەوتییەوە، نەوت بەرهەم هێنراوە. # تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (311 هەزار و 491) بەرمیل. # کۆی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکان (114 ملیۆن و 5 هەزار و 815) بەرمیل بووە. # داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (3 ملیار و 841 ملیۆن و 484 هەزار و 635) دۆلار. # تێکڕای بەرمیلێک نەوت بە نزیککراوەیی بریتی بووە لە (33 دۆلار و 69 سەنت)، لە کاتێکدا حکومەتی عێراق لە ڕێی سۆمۆوە تێکڕا بە (81 دۆلار و 70 سەنت) بەرمیلێک نەوتی فرۆشتووە # ئەگەر بەغدا نەوتی هەرێمی بفرۆشتبا کۆی داهاتەکەی لە بری (3 ملیار و 841 ملیۆن) دۆلار، (9 ملیار و 324 ملیۆن) دۆلار دەبوو تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی نەوتی هەرێم لە ماوەی ساڵی 2024دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی نەوتی هەرێم لە ماوەی ساڵی 2024دا لە 8 کێڵگەی بەرهەمهێنی نەوتەوە بریتی بووە لە (311 هەزار و 491) بەرمیل، کۆی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکان لەو ساڵەدا (114 ملیۆن و 5 هەزار و 815) بەرمیل بووە. لەم بڕە (33 ملیۆن و 74 هەزار و 566) بەرمیلی بۆ کۆمپانیا نەوتییەکان بووە، کە دەکاتە ڕێژەی (29٪)ی هەموو بەرهەم، ئەوەشی بۆ حکومەت ماوەتەوە (80 ملیۆن و 931 هەزار و 249) بەرمیل بووە بە ڕێژەی (71٪). هەر وەک لە خشتەکەی خوارەوەدا هاتووە، ئاستی بەرهەمی ڕۆژانەو کۆی بەرهەم و پشکی کۆمپانیا نەوتییەکان و حکومەتی هەرێمیش کێڵگە بە کێڵگە جیاکراوەتەوە. کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە ماوەی ساڵی 2024دا لەماوەی ئەمساڵدا داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (3 ملیار و 841 ملیۆن و 484 هەزار و 635) دۆلار، لەم بڕەش هەموو کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنی نەوت (ملیارێک و 121 ملیۆن و 893 هەزار و 406) دۆلار داهاتی نەوتیان بووە. هەرێمی کوردستانیش بڕی (2 ملیار و 719 ملیۆن و 591 هەزار و 229) دۆلاری بۆ ماوەتەوە لە داهاتی نەوت. تێکڕای بەرمیلێک نەوت بە نزیککراوەیی بریتی بووە لە (33 دۆلار و 69 سەنت)، لە کاتێکدا حکومەتی عێراق لە ڕێی سۆمۆوە تێکڕا بە (81 دۆلار و 70 سەنت) بەرمیلێک نەوتی فرۆشتووە. واتە بە جیاوازی (48) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت، کۆی جیاوازییەکە لە ساڵی (2024)دا بۆ ئەو بڕەی هەرێم بەرهەمی هێناوە دەکاتە (5 ملیار و 472 ملیۆن و 279 هەزار) دۆلار. بە مانایەکی دیکە ئەگەر بەغدا نەوتی هەرێمی بفرۆشتایە لە ساڵی (2024)دا ئەوا کۆی داهاتەکەی لە بری (3 ملیار و 841 ملیۆن) دۆلار، (9 ملیار و 324 ملیۆن) دۆلار دەبوو. ئەم خشتەیەی خوارەوە داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2024)دا ڕوون دەکاتەوە.   دەقی راپۆرتەكەی روونبیین  

درەو: فەرمانبەرێك كاتێك خانەنشین دەبێت (6) موچەی مۆڵەتی كۆكراوەو (12) موچەی تەواوەتی وەردەگرێت، مەرجەكانی وەرگرتنی ئەو دوو موچەیە چیەو پەیوەندیان بەیەكەوە چیە؟ هەردووكیان پێكەوە ئەدرێت یان یەكێكیان بدرێت ئەوەی تریان نادرێت؟ (پاداشتی كۆتایی راژە) و(موچەی مۆڵەتی كۆكراوە ) دووەم/ موچەی مۆڵەتی كۆكراوە (6) موچەی بنەڕەتی موچەی مۆڵەتی كۆكراوە لە زمانی ناو فەرمانگەكاندا پێی دەوترێت (ئیكرامیە) ئەم موچەی مۆڵەتی كۆكراوەیە بە دوورو نزیك پەیوەندی بە مافەكانی خانەنشینیەوە نیە، بەپێی مادەی (45) لە یاسای خزمەتی مەدەنی كاتێك كە فەرمانبەرێك هەواڵەی خانەنشینی دەكرێت مافی خۆیەتی موچەی مۆڵەتی كۆكراوەی (180) رۆژی پێبدرێت كە دەكاتە (6) مانگ، ئەمە هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە كە فەرمانبەر مافی ئەوەی هەیە لەمانگێكدا (3) رۆژ مۆڵەت و لە ساڵێكدا (36) رۆژ مۆڵەت وەربگرێت، بەڵام فەرمانبەر ئەو مۆڵەتانەی وەرنەگرتووە، یاسادانەر، بواری داوە ئەو مۆڵەتانەی كەڵەكە بووە، تا (180) رۆژی مۆڵەت بە موچە خەرجی دەكات، لەسەرو (180) رۆژەكەشیەوە دەكرێت بە خزمەتی خانەنشینی و ئەچێتە سەر خزمەتی خانەنشینیی فەرمانبەرەكە. لەبەر ئەوەی كەسێك كە هەواڵەی خانەنشینی دەكرێت مافی خۆیەتی موچەی بنەڕەتی مۆڵەتی كۆكراوەی بۆ خەرجبكرێت، بۆ (180) رۆژ كە دەكاتە (6) مانگ، واتا مەرج نیە هەموو فەرمانبەرێك ئەمەی بۆ خەرجبكرێت ئەكرێت فەرمانبەرەكە لە ژیانی فەرمانبەریدا مۆڵەتی زۆر كردبێت یان ئیحتیمالە (50) رۆژ یان (100) رۆژ مۆڵەتی هەبێت، بەقەدەر ئەو رەسیدەی مۆڵەتەی هەیەتی بۆی خەرجدەكرێت بەمەرجێك نەچێتە سەرو (180) رۆژەوە، ئەم موچەی مۆڵەتی كۆكراوەیە مەرج نیە تەنیا لە خانەنشینیدا خەرجبكرێت بەڵكۆ فەرمانبەرێك كاتێك دەستلەكاركێشانەوە دەدات بە فەرمانگەكەی و فەرمانگەكەی رەزامەندی بۆ دەكات لەو حاڵەتەشدا بۆی هەیە ئەو مۆچەی مۆڵەتی كۆكراوەیە وەربگرێت با خانەنشینیش نەبووبێت، ئەمەش بە گوێرەی بڕگەی (2) لە مادەی (49) لە یاسای خزمەتی مەدەنی. یاسادانەر ئەمەی لەبەر چی كردووە؟، فەرمانبەر ژیانی وەستاوەتە سەر ئەوەی (30) رۆژ جارێك موچەی وەرگرتووەو ئێستا خانەنشین بووەو لەوانەیە (2-3) مانگی پێ بچێت تا مامەڵەی خانەنشینیەكەی دەگەڕێتەوە، یاسادانەر ئەو مافەی داوە بە فەرمانبەرەكە ئەو پارەیەی لەبەردەستدا بێت تا ئەوكاتەی كە مافی خانەنشینیەكەی بۆ جێگیر دەكرێت و موچەی خۆی وەردەگرێت. ئەگەر فەرمانبەرێك موچەی بنەڕەتیەكەی (509) هەار دینار بێت، موچەی (6) مانگی دەكاتە (3 ملیۆن و 54 هەزار) دیناری پێدەدرێت و لەبەردەستیدا دەبێت تا ئەوكاتەی موچەی خانەنشینیەكەی وەردەگرێت. دووەم: پاداشتی كۆتایی راژە (12) موچەی خانەنشینی ئەم (12) موچەیەی كە دەدرێت بە فەرمانبەر لەكاتی خانەشنین بوونیدا، بە گوێرەی یاسای ژمارە (9) ساڵی 2014 بڕیاری لێدراوە وە یەكەمجارە لە تەشریعی عێراقیدا مافی ئاوا بدرێت بە فەرمانبەر ئەمەش وەكو ئیمتیازێكە بۆ ئەو فەرمانبەرانەی (25) ساڵ خزمەتیان كردووە لە بواری وەزیفیدا (لە 25 ساڵ یەك رۆژ كەمتر بێت ئەو 12 موچەیە شمولی ناكات)، یاسادانەر بڕیاریداوە بۆ هەر فەرمانبەرێك (25) ساڵ و زیاتر خزمەتی هەبێت ئەوا موچەو دەرماڵەی (12) مانگ وەردەگرێت كە دوایەمین موچەو دەرماڵەی وەریگرتووە حیسابە، واتا ئەگەر فەرمانبەرێك كە هەواڵەی خانەنشینی دەكرێت موچەكەی (ملیۆنێك و 500 هەزار) دینار بوبێت لەم حاڵەتەدا، (12) موچەی (ملیۆن و 500) هەزار دینارەی پێدەدرێت كە دەكاتە (18 ملیۆن) دینار، لەرووی یاساییەوە پێی دەوترێت (پاداشتی كۆتایی راژە) ئەمەش پەیوەندی بە مۆچەی مۆڵەتی كۆكراوەوە نیە واتا (6) موچەكە، ئەویان سەربەخۆ وەردەگیرێت و ئەمیشیان سەربەخۆ وەردەگیرێت. لەمەیاندا (12 موچەكە) مەرجە فەرمانبەر (25) ساڵ خزمەتی هەبێت، لەمەیاندا موچەو دەرماڵەكە پێكەوە وەردەگرێت، بەڵام لە موچەی مۆڵەتی كۆكراوە (6 موچەكە) تەنیا موچەی بنەڕەستی (ئیسمی) وەردەگیرێت، ئەم دوانە پەیوەندیان بەیەكەوە نیەو كەسیان نابن بە بەدیلی ئەوەی تر، وەك كەسیان مەرج نین بۆ ئەوەی تر ، دوو یاسای جیاواز رێكی خستوون و پەیوەندییان بە دوو بابەتی جیاوازەوە هەیە.   * ئەم بابەتە لە چاوپێكەوتنێكی (درەو) لەگەڵ عەبدولقادر ساڵح شارەزایی یاسایی وەرگیراوە  

درەو: كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە واژۆی د. هەیمان تەحسین بەڕێوەبەری فەرمانگەی كاروباری حزب و رێكخراوە سیاسیەكان نوسراوێكی ئاراستەی "گۆڕانی كوردسات" كردووەو دەڵێت پەلەمەكەن لە ئەنجامدانی بەستنی كۆنفرانسی حزبتان، لەوبەروارەی دیاریتانكردووە كە رۆژی یەكشەممە 2/2/2025 ئەویش لەبەر ئەوەی داوایەك لەلایەن دەستەی گشتی گۆڕانەوە پێشكەشی كۆمسیۆن كراوە. بەپێی لێدوانی بەرپرسانی "گۆڕانی كوردسات" كە بۆ (درەو) قسەیان كرد دەڵێن: ئەو نوسراوەی كۆمسیۆن داوا دەكرێت پەلە نەكرێت لە ئەنجامدانی كۆنفرانس بەڵام بە مانای هەڵوەشانەوە نایات و لەداهاتوودا جارێكی تر بە واژۆی رێكخەری گشتی نوسراو ئاراستەی كۆمسیۆن دەكرێتەوە بۆ بەستنی كۆنفرانس. لەبەرامبەردا سەرچاوەیەك لە  "گۆڕانی گردی زەرگەتە" بە (درەو)ی راگەیاند: نوسراوەكە بە مانای هەڵوەشاندنەوەی ئەو كۆنفرانسەیە كە "گۆڕانی كوردسات" بە نیازبوو لە رۆژی یەكشەممە بیبەستێت، ئەویش لە ئەنجامی تانەی دەستەی گشتی بزووتنەوەی گۆڕان ل فەرمانگەی حزب و رێكخراوە سیاسیەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان. ئەو سەرچاوەیەكی "گۆڕانی گردی زەرگەتە" دەڵێت ئێمە رۆژی 22ی شوبات لە گردی زەرگەتە كۆنفرانسی بزووتنەوەی گۆڕان دەكەین و زۆرینەی ئەندامانی جڤاتی هەڵبژێردراو لەگەڵ ئێمەیە. لە ئێستادا بزووتنەوەی گۆڕان بەسەر گۆڕانی "گەڕەكی كوردسات"  بەسەرۆكایەتی دانا ئەحمەد مەجید و گۆڕانی "گردی زەرگەتە" بەسەرۆكایەتی چیا نەوشیروان مستەفادا دابەش بووە" لە نێو ئەو دابەشبوونەدا بەشێك لە ئەندامانی جڤاتی گشتی و جڤاتی نیشتمانی لەگەڵ گۆڕانی "گەڕەكی كوردسات"ن كوێستان محەمەد و كەمال موسلیم و بەشێك لە بەرپرسانی گۆڕان لە حكومەت لەگەڵ ئەم بەشەی گۆڕانن، ئەگەرچی ئەم بەشەی گۆڕان بڕیاری كشانەوەی داوە لە حكومەت بەڵام ئەندامانی بەردەوامن لە حكومەت، بەشێكیش لە ئەندامانی جڤاتی گشتی و نیشتمانی لەگەڵ "گۆڕانی گردی زەرگەتە"ن لەگەڵ سەرۆكی تیمی حكومەتی بزووتنەوەی گۆڕان دانا ئەحمەد مەجید و بەشێك لە بەرپرسانی گۆڕان لەناو حكومەتی هەرێم و حكومەتە خۆجێیەكان، ئەم بەشەی گۆڕان بڕیاری كشانەوەیان نەداوە لە حكومەت، بەشێك لە جڤات و ئەندامانی تیمی حكومەت لە لای گۆڕانی "گردی زەرگەتەن" لە وەزیرەكان (دانا عەبدولكەریم). بەشێكی تر لە ئەندامانی جڤات و تیمی گۆڕان لە حكومەت لە لەگەڵ گۆڕانی "گەڕەكی كوردساتن" وەك (كوێستان محەمەد و كەمال موسلیم)، ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییش لەگەڵ هیچ لایەكیاندا نیە.

(درەو):  سەرۆك وەزیرانی جەخت لەسەر پابەندبوونی حكومەتەكەی دەكات بەو هەموارەی یاسای بودجە، كە تایبەت بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان ئامادەكراوەو بەمدواییە لە پەرلەمان گرفتی بۆ دروستكرا.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق لەگەڵ سەرۆکی فراكسیۆنەكانی ئەنجومەنی نوێنەراندا كۆبووەوە، سەرۆكی ئەنجومەن و هەردوو جێگرەكەشی بەشداربوون لە كۆبوونەوەكەدا. بەگوێرەی راگەیەندراوی نوسینگەی راگەیاندنی سەرۆك وەزیران، لە كۆبونەوەكەدا باس لە هەمواری یاسای بودجە كراوە، كە لەلایەن حكومەتەوە رەوانەی پەرلەمان كراوە، سودانی پابەندبوونی بەو دەقە دووپاتکردووەتەوە کە باس لە پرسی تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوت دەکات لە هەرێمی كوردستان. هەمواری مادەی 12/دووەم/ ج لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی فیدڕاڵی، تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، تێیدا لەبری (6 دۆلار)، بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم بڕی (16 دۆلار) دیاریكراوە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا کۆمپانیایەکی پسپۆری نێودەوڵەتی؛ خەمڵاندنێکی راستەقینەو دادپەروەرانە دەکات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و لەسەر ئەم بنەمایە نرخێكی نوێ دەچەسپێندرێت.  یاسای بودجەی سێ ساڵەی (2023-2024-2025)ی عێراق بڕی (6 دۆلار)ی بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لەسەرتاسەری وڵات دیاریكردووە، ئەمە هەر لەسەرەتاوە ناڕەزایەتیی حكومەتی هەرێمی لێكەوتەوە، بەوپێیەی لە هەرێمی كوردستان بەتێكڕا خەرجی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت دەگاتە (24) دۆلارو تێچووی گواستنەوەش بە بڕی (7) دۆلار ئەژماركراوە، واتا بەتێكڕا تێچووی هەر بەرمیلێك نەوت لە كوردستان بڕی (31) دۆلارە. ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق رۆژی 5ی تشرینی دووەمی 2024 هەمواری یاسای بودجەی پەسەندكردو سەرەتای ئەمساڵ هەموارەكەی رەوانەی پەرلەمان كرد، پەرلەمان خوێندنەوەی یەكەم و دووەمی بۆ هەموارەكە كردووەو لە لیژنەی داراییش پەسەندكراوە، بڕیاری بوو رۆژی 21ی ئەم مانگە دەنگی لەسەر بدرێت، بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتیی هەندێك لایەنی عێراقییەوە گرفتی بۆ دروستكراو لە بەرنامەی كاری پەرلەمان لادرا.  لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی پاریس، یەكێك لە بەربەستە سەرەكییەكان لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەنێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵیی و حكومەتی هەرێمدا بابەتی تێچوونی نرخی نەوت بوو، بۆیە ئامانج لەم هەموارەی یاسای بودجە ئەوەیە هەناردەی نەوتی كوردستان سەرلەنوێ دەستپێبكاتەوە.   

درەو: وەزارەتی دارایی عێراق لە رونكردنەوەیەكدا وەڵامی رێباز حەملان بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق دەداتەوە و دەڵێت: دواکەوتنی مووچە پەیوەندی بە وەزارەتی داراییەوە نییە، چونکە ئێمە دەمانەوێت ئەو بڕیارەی دادگەی فیدراڵی جێبەجێ بکەین کە زیاتر لە ساڵێکە دەریکردووە و هەرێمی کوردستانیش تاوەکو ئێستا هیچ داتایەکی تایبەت بە تەوتینی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانی لە سەرجەم بانکەکاندا رادەستی وەزارەتی دارایی نەکردووە. رونكردنەوەكەی وەزارەتی دارایی عێراق: وەزارەتی دارایی ڕونکردنەوە دەدات کە لێدوانەکەی بەڕێز ڕێباز حەملان بریکاری وەزارەتی دارایی لە وەڵامی ئەوەی لە پەیجی تایبەتی خۆی بڵاوکراوەتەوە سەبارەت بە دواکەوتنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان - وەزارەتی دارایی روونیدەكاتەوە، ئێمە پیشەییانە مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستاندا كردوه‌ و هه‌مان مامه‌ڵه‌یه‌ له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌ته‌كانی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵی و ئه‌و رێكارانه‌ی كاری پێده‌كرێت له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستانیش جێبه‌جێ ده‌كرێت. - دوبارەی دەکەینەوە و کە وەزارەتی دارایی هیچ پەیوەندییەکی بەو بابەتە نییە چونکە دەمانەوێت بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی كه‌ زیاتر لە ساڵێک لەمەوبەر ده‌رچوه‌، جێبەجێ بکەین، به‌ڵام تا ئێستا هەرێم هیچ داتایەکی نەداوەتە وەزارەت سەبارەت بە خۆجێیکردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە سەرجەم بانکەکان - هۆکاری دواکەوتنی موچه‌ی هەرێم بۆ جیاکردنەوەی ناوی ئەو فەرمانبەرانەیە کە ڕەوانەی خانەنشینی کراون بۆیە وەک چارەسەرێک بۆ ئەو کێشەیە و بەبێ دواکەوتن، زیاتر لە 10 ڕۆژ لەمەوبەر وەزارەتی دارایی فیدڕاڵی تیمێکی فەرمانبەرانی وەزارەت لە ژمێریاری، بودجە، ڕەوانە کردوه‌، بۆ کارکردن لەگەڵ هەرێم بەمەبەستی وردبینی لە لیستەکان و جیاکردنەوەی ئەو کەسانەی کە ڕەوانەی خانەنشینی کراون بەپێی یاسای خانەنشینی ژمارە 26ی ساڵی 2019 وەک هەموارکراو، حیسابکردنی بڕە پارەکە لە دوایین زیادکردنی 100 هەزار دینار بۆ خانەنشینان و حیسابکردنی پاداشتی کۆتایی خزمەت، هەروەها لێدەرکردنی خانەنشینە کۆنەکان لەوانەی کە یاساکە دەیانگرێتەوە؛ کە ژمارەیان زیاتر لە 29 هەزار فەرمانبەرە - داوا له‌ هه‌رێم ده‌كه‌ین كه‌ ئەو کەسانە ئاشکرا بکات کە زیاتر لە موچەیەک وەردەگرن و یاساکانی هەرێم دەیانگرێتەوە، کۆپییەکی ئەو یاسایانەشمان ڕاده‌ست بكات بۆ ئەوەی مانگانە لە لیستەکان دورنەخرێنەوە  - پرسی  (ته‌وتین) زۆر پێویستە بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی و پشت نەبەستن بە لیستە کاغەزییەکان بۆ ئەوەی دەستبەجێ موچەکە بگاتە ده‌ستی ئەو کەسانەی کە مافی خۆیانە، ئەوەش مافێکە کە به‌پێی دەستور بۆ هەمو فەرمانبەرێک مسۆگەر کراوە، هه‌ربۆیه‌ وەزارەتی دارایی فیدراڵی زیاتر لە جارێک ڕونیکردوه‌تەوە کە هۆکاری ئەم دواکەوتنە نییە، بەڵکو هەرێمە  

درەو: مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكرات، لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی "هاوار نیوز": 🔹سوریا گۆڕانكارییەكی مێژوویی بەخۆوە دەبینێت، بەڵام روبەڕوی ئاستەنگ و ئاڵنگاری بووەتەوە. 🔹داگیركەری توركی هەوڵەكانی سەقامگیری و بونیادنانی سوریای ئایندە پەكدەخات. 🔹ئێمە بەردەوام كاردەكەین لەپێناو راگرتنی ئاگربەستی هەمیشەیی و ئاڕاستەكردنی ناوچەكە هاوشێوەی تەواوی سوریا بەرەو سەقامگیری، بەڵام تائێستا هیچ دەستپێشخەری ئەرێنیمان پێنەگەیشتووە لەو لایەنانەی هێرشمان دەكەنە سەر. 🔹ئەو سەردانەی بۆ هەولێر ئەنجامماندا تایبەت بوو، بەدەر نەبوو لەكۆبونەوەكانی تر، پەیوەندییەكەی تەلەفونیشیمان لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەنجامدا، وەك دەزانن پەیوەندیەكی باشیشمان هەیە لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی یەكێتی و لەپەیوەندی بەردەوامداین لەگەڵی، یەكێتی كورد لەم كاتەدا لەهەموو كات زیاتر گرنگترە. 🔹هەڵوێستی هەرێمی كوردستان ئەرێنیە، ئەوان دەیانەوێت هاوكاری رۆژئاوا بكەن لە دانوستەكانمان، پشتیوانی و پاڵشپتی هەرێمی كوردستان بۆ رۆژئاوا لەم قۆناغەدا زۆر گرنگە. 🔹پێویستە لە رۆژانی داهاتوودا حزبە سیاسیە كوردیەكانی رۆژئاوا كۆببنەوە، لەسەردانەكەمان بۆ هەولێر یەكێك بوو لە تەوەرە سەرەكییەكانی باسەكانمان و هەولێریش پشتیوانی دەكات. 🔹بەشێك لەوەی لەگفتوگۆكانی سەردانەكەمان پێیگەیشتن، یەكخستنی هەڵوێست و بەرمانەی سیاسیە حزبە كوردیەكانی رۆژئاوای كوردستان و پێكهێنانی دەستەیەكی یەكگرتووە بەناوی كوردەوە، بۆ رۆیشتن بۆ دیمەشق و ئەنجامدانی دانوستان. 🔹هێزەكانی سوریای دیموكرات وەك رابردوو نیە، چوار ساڵە هێزەكانمان كاردەكات لەسەر پێشخستنی توانا سەربازییەكانی و پەنابردن بۆ جۆرەها تەكنیكی سەربازی، كە سەرجەمیان لەچوارچێوەی بەرگریكردنە، چونكە ئێمە هێزێكین بۆ بەرگریكردن لەخۆمان دروستبوین نەك بۆ هێرشكردن. 🔹پێویستە هەموان ئەوە بزانن هێرشكردن بۆ سەرناوچەكانمان گەشت و سەیران نیە، لەم قۆناغەدا ئەوەمان سەلەماندووە لەڕێی پاراستنی هێزەكانمان لە بۆردومانی ئاسمانی توركیا. 🔹لەسەر ئاستی تەكنیكیش، رێوشوێنمان هەیە و سەركەوتنی سەلماندووە، ئەو هێرشانەی پوچەڵكردووەتەوە كە دەكرێتە سەرناوچەكانمان، هێرشی زەمینی بێت وەك ئەوەی ناوچەی تشرین بەخۆیەوە دەبینێت، یان ئاسمانی، كە چەندین درۆنی توركیامان تێكشكاندووە، ئەوەی تائێستا پیشاندراوە تەنها بەشێك لە رێوشوێنەكانی پاراستنی ناوچەكانمانە، كە سەرجەمیان بەرهەمی خۆمان و ناوی خۆماڵیان لێنراوە. 🔹هێزەكانمان رێگەنادات داگیركەران و بەكرێگیراوەكانی لە دەریاچەی فورات بپەڕنەوە. 🔹كاتێك پرۆسەی (ردع العدوان) دەستی پێكرد، دەستەی تەحریری شام پەیوەندییان پێوەكردم، وتیان ئامانجیان رژێمی سوریایەو ناوچەكانی هێزەكانی سوریای دیموكرات ناكەنە ئامانج، ئەمڕۆش بەهاوكاری نێوەندگیران، هەماهەنگی هەیە لەنێوانمان لەڕووی سەربازییەوە لە رقەو دەیرلزورو تەنانەت لە شاری حەڵەبیش. 🔹دیدارێكی دورودرێژمان لەگەڵ ئەحمەد شەرع، فەرماندەی دەستەی تەحریری شام ئەنجامدا، خاڵی هاوبەش هەیە لەنێوانمان و رێككەوتنمان كردووە لەسەری، سەبارەت بە ئایندەو سروشتی هێزەكانی سوریای دیموكرات لەچوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە سوپای سوریای ئایندەداو، یەكێتی خاكی سوریاو پێویستی چالاككردنی گفتوگۆو چارەسەری سیاسی.

وینثرۆپ رۆجەرز, تایبەت بە (درەو): ئیدارەی کورد لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سەرەتای مانگی کانوونی دووەم، ڕووبەڕووی دیمەنێکی سیاسی نوێ دەبێتەوە. لەناو ئەو نادڵنیاییە زۆرەدا، پرسیاری زۆر بەپەلە سەبارەت بە داهاتووی هەیە. لەوانە ڕەچاوکردنی بارودۆخی ناوخۆیی، نیشتمانی، ناوچەیی و جیۆپۆلەتیکی. دۆزینەوەی وەڵامەکان شتێکی ئاسان نیە. -     چی بکرێت سەبارەت بە دابەشبوونی ناوخۆیی کوردەکانی سوریا؟ -     پێگەی كوردەكان لە سوریای نوێدا چۆن دەبێت؟ -     هەنگاوەکانی تورکیا و زلهێزەکانی تری ناوچەکە چی دەبێت؟ -      ئایا ئیدارەی نوێی ئەمریکا بەردەوام دەبێت یان سیاسەتەکانی ئێستای لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا دەگۆڕێت؟ -    ئەمریكا لە نێوان پشتیوانی كوردەكانی سوریا وتەماحە سیاسیەكانیدا كامیان هەڵدەبژێرێت؟ کاروباری ناوخۆی کورد وەک لە زۆرێک لە بەشەکانی تری کوردستان، سیاسەتی کوردی لە سوریا دابەشبووە بەسەر چەند کوتلەیەکدا. هەرچەندە خواستی پێکهێنانی بەرەیەکی یەکگرتوو بە شێوەیەکی بەرفراوان دانپێدانراوە. کە ئەوەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ دەستەبەرکردنی حوکمڕانییەکی یەکگرتوو و دیموکراسی و پێگەیەکی بەهێز لە دانوستان لەگەڵ زلهێزە نوێیەکانی دیمەشقدا دەخاتە ڕوو، هەروەها چارەسەری داواکارییەکانی ئەکتەرە ناوچەیی و جیۆپۆلەتیکییەکان دەکات. سەرەڕای ئەوەش، سەلمێنراوە بەهۆی ناکۆکییەکانیان یەکڕیزی زەحمەتە لە نێوان پارتی یەکێتی دیموکراتی (پەیەدە)، کە پابەندە بەو بەرنامە سیاسییەی کە عەبدوڵڵا ئۆجالان دایمەزراندووە، لەگەڵ ئەنجومەنی نیشتمانی کورد لە سوریا (ئەنەکەسە) کە لەلایەن پارتی دیموکراتی کوردستانەوە پشتیوانی دەکرێت. لەم ساڵانەی دواییدا ئەمریکا و فەرەنسا و ئەوانی تر چەندین جار هەوڵی ئاشتکردنەوەی هەردوولایان داوە، بەڵام سەرکەوتوو نەبوون. بەڵام پێدەچێت ئەو چەقبەستووییە بشکێنرێت. ڕۆژی 16ی کانونی دووەم، مەزلوم عەبدی، فەرماندەی هێزەکانی پاراستنی سوریا و مەسعوود بارزانی، سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان لەنزیک هەولێر کۆبوونەوە بۆ گفتوگۆکردن بە ئامانجی بنیاتنانی یەکڕیزی کورد. ئەو کۆبوونەوە گرنگە بە نێوەندگیری ئەمریکا بووە، کە دەوترێت عەبدییان گواستووەتەوە بۆ هەرێمی کوردستان. هەردوولا دانیان بەوەدا نا کە گفتوگۆکان ئەرێنی بوون. ئەم هەواڵە بووە هۆی ئاهەنگگێڕان لە قامیشلۆ و ناوچەکانی دیکەی باکوری ڕۆژهەڵاتی سوریا و لە دڵەوە لەلایەن کوردانی جیهانەوە پێشوازی لێکرا. لە کاتێکدا ئەم پێشهاتە چاوەڕواننەکراوە هەنگاوێکی ئەرێنییە، بەڵام تەنها بەشێکە لە پرۆسەکە. ڕێککەوتنەکانی پێشوو بۆ بەڕێوەبردنی ناوچەکان لەنێوان فراکسیۆنە کوردەکانی سوریا جێبەجێ نەکران. پرسیاری ئەوەی ئایا ئەم دەستپێشخەرییە نوێیە دەتوانێت بەرهەمدار بێت و بەرەیەکی یەکگرتووی کوردی لە مامەڵەکردن لەگەڵ دیمەشق و حکومەتە دەرەکییەکان دابمەزرێنێت؟ وەڵامەکەی هەم بەندە بە فاکتەرە ناوخۆییەکان و هەم بە هەڵوێستی زۆر گرووپی دیکە. سوریای نوێ پرسیارێکی دیکەی بەپەلە ئەوەیە کە چۆن ئەو پێکهاتە سیاسی و ئەمنییە تاڕادەیەک باش دامەزراوانەی کە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا دروستبوون، لەگەڵ ئەوانەی لە دیمەشق تازە دروست دەبن، کارلێک دەکەن. سیستمێکی بەهێزی فیدراڵی دیموکراسی لە دڵی بەرنامەی ئایدیۆلۆژی و سیاسەتی ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سوریادایە، کە بە پێچەوانەی ئەو ناوەندگەرایی و دەسەڵاتخوازی نەتەوەییەوە بوو کە ڕژێمی ئەسەد پشتگیری لێدەکرد. هەروەها دەستەی تەحریر شام و گروپە یاخیبووەکانی دیکەی سوریا کە ئێستا بەرپرسی حکومەتن لە دیمەشق، دژایەتی مۆدێلی بەعسیان دەکرد، بەڵام هاوبەشی تێڕوانینی ئیدارەی خۆسەری باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا نین لەم خاڵەدا، پێناچێت پێکهاتەیەکی فیدراڵی قبوڵ بکەن کە ئەو جۆرە ئۆتۆنۆمییە بە کورد ببەخشێت کە لە تەنیشتیەوە لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا دەبینرێت. ڕەنگە بەرەیەکی یەکگرتووی کوردی ئەوەندە بەهێز بێت کە بتوانێت دانوستان لەسەر ڕێکخستنێکی لەو شێوەیە بکات، بەڵام بەزەحمەت گەرەنتی دەکرێت. بێ گوێدانە ئەوە، زۆر گرنگە کە کوردەکانی سوریا و کەمینە ئایینی و نەتەوەییەکانی دیکە پارێزگاری یاسایییان هەبێت کە بە شێوەیەکی متمانەپێکراو جێبەجێ بکرێت. ئەمەش هەم چارەسەری ئەو پێشێلکارییە مێژووییانە دەکات کە بەرامبەریان ئەنجامدراون و هەم یارمەتیدەر دەبێت بۆ دامەزراندنی ئەو بناغە هاوسەنگانەی کە سوریا پێویستی پێیەتی بۆ ئەوەی گەشە بکات. ئایا کوردەکانی سوریا هاوبەشێکی هاوکار لە حکومەتی نوێی دیمەشقدا دەدۆزنەوە یان نا، پرسیارێکی کراوەیە. پاشخان و مەبەستی کوتلە پێشەنگەکانی - بە تایبەت سوپای نیشتمانی سوریا کە لەلایەن تورکیاوە پاڵپشتی دەکرێت - لەڕادەبەدەر گوماناوییە. وریایی پێویستە، هەروەها پراگماتیزمیش. تورکیا ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕێت زلهێزە ناوچەییەکان کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر ئایندەی کورد لە سوریا دەبێت. گرنگترینیان تورکیایە کە بەردەوام دژی دامەزراندنی قەوارەیەکی کوردی بووە لەسەر سنووری باشووری خۆی. لە ساڵانی ٢٠١٦ و ٢٠١٨ و ٢٠١٩ دەستێوەردانی سەربازی گەورەی لە دژی هێزەکانی سوریای دیموکرات ئەنجامداوە و زۆرجاریش هێرشی ئاسمانی بۆ سەر ئامانجە سەربازی و مەدەنییەکان ئەنجام دەدات. جگە لەوەش، میلیشیا بە وەکالەتەکانی ئەنقەرە، سوپای نیشتیمانی سوریا، لە شوێنەکانی وەک عەفرین، چەندین دڕندەییان بەرامبەر بە هاووڵاتیانی مەدەنی کورد ئەنجامداوە. لە چەند هەفتەی ڕابردوودا، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا و هاوپەیمانە سیاسییەکانی ستراتیژێکی نوێیان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) گرتەبەر و ڕێگەیاندا بە کۆبوونەوەی نێوان ئۆجەلان، کە تا ئێستاش لە گرتووخانەیەکی تورکیادا زیندانە، لەگەڵ سیاسەتمەدارانی کورد. گەشبینییەک لەم هەوڵە هەیە، کە دەتوانێت ڕێڕەوی کورد لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگۆڕێت. کە هەر ئەوەش رێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەی کۆبوونەوەی بارزانی و عەبدی بەڕێوەبچێت. بەڵام بەهەمانشێوە ڕونە کە ئامانجە سەرەکییەکانی سیاسەتی ئەنقەرە سەبارەت بە کورد بە گشتی و باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا بە تایبەتی گۆڕانکارییەکی جەوهەرییان بەسەردا نەهاتووە. هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا بەردەوامن و لێدوان و ئەدەبیاتی قسەکردنیشیان هەروا دوژمنکارانەن. تورکیا چۆن دۆخەکە بەڕێوە دەبات، ڕەنگە کاریگەرترین پرسیار بێت کە لێرەدا دەخرێتەڕوو. تا ڕادەیەکی کەمتر، ئێران و ڕووسیاش لە داهاتووی باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریادا ڕۆڵیان هەیە. هەردووکیان یاریزانی سەرەکی بوون لە سەردەمی ئەسەد و لە ئەنجامی کەوتنی ئەسەد کاریگەرییان کەمبووەتەوە. سەرەڕای ئەوەش بەردەوامن لە پاراستنی بەرژەوەندییە ناوچەییەکانیان و بۆ ئەوەش هەلپەرستانە مامەڵە دەکەن. کە ئەمەش بە دڵنیاییەوە شایەنی ئەوەیە لەبەرچاوبگیرێت. گەڕانەوەی ترەمپ لە کۆتاییدا دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا لە کاتی گەڕانەوەی بۆ کۆشکی سپی چۆن مامەڵە لەگەڵ سوریا دەکات؟ بە پێچەوانەی زۆربەی سەرۆکە تازە هەڵبژێردراوەکانی ئەمریکا، ترەمپ پێشینەیەکی لەوبارەیەوە ھەیە، ھەرچەندە پێشینەیەک نییە کە بۆ کورد دڵخۆشکەر بێت. لە ساڵی ٢٠١٩ بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو ڕایگەیاند کە بەنیازە هێزەکانی ئەمریکا لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا بکشێنێتەوە، ئەمەش گڵۆپی سەوزی بۆ ئەردۆغان هەڵکرد بۆ دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی بەهاری ئاشتی. هەرچەندە دواتر قایلکرا بە هێشتنەوەی ئامادەیی سەربازی ئەمریکا بەڵام ئەوە ئاشکرایە کە ترەمپ بە گومانە لە گرنگی و بەهای ئەو ئامادەبوونە سەربازییەی ئەمریکا لە ناوچەکە. هەرچەندە تیمی ئاسایشی نیشتمانییەکەی لە کەسانێک پێکهاتووە کە زیاتر پشتگیری ڕۆڵێکی بەهێزی ئەمریکا دەکەن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەوانەش وەزیری دەرەوەی پێشنیارکراو مارکۆ ڕوبیو و ڕاوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی مایکل والتز. زۆر کەس ئەمە بە نیشانەیەکی ئەرێنی دەزانن کە ئیدارەی نوێ ئامادەیی ئەمریکا لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا دەپارێزێت. بەڵام دوو هۆشداری گرنک هەیە لەگەڵ ئەم دەرفەتە گرنگەدا.  یەکەم: بەزەحمەت گەرەنتی ئەوە دەکرێت کە یاریدەدەرانی ترەمپ بتوانن ڕێنمایی ڕەفتارەکانی بکەن. ئەوان بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی لەوێدان نەک بە پێچەوانەوە. جگە لەوەش تەنها ئەوان نین کە ترەمپ گوێیان لێدەگرێت و سەرۆک خوی ئەوەی هەیە کە کەسەکانی خوار خۆی بشکێنێت ئەگەر ناڕەزایی لە شتێک دەرببڕن. ڕوبیۆ ڕکابەرێکی سیاسی پێشووە کە ترەمپ بە "مارکۆی بچووک" بێڕێزی پێدەکرد. هەربۆیە وەزیری نوێی دەرەوەی ئەمریکا ڕێگایەکی سەختی لەپێشە. دووەم: زۆرجار چاودێران هەڵە دەکەن کە پشتیوانی بەرپرسانی ئەمریکا بۆ کورد، لە چوارچێوەی ئەولەویەتەکانی جیۆستراتیژی واشنتۆندا، تێکەڵ دەکەن لەگەڵ پشتیوانی لە تەماحە سیاسییەکانیان لەو وڵاتانەی کە کوردی تێدا دەژی. هەردوو ڕوبیۆ و والتز قسەی باشیان هەیە لەسەر کورد، بەڵام بەڕوونی سەرنجیان لەسەر ئێران و دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)ە. شایانی بیرهێنانەوەیە کە یەکەم ئیدارەی ترەمپ بوو کە دژایەتی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی ٢٠١٧ی هەرێمی کوردستانی کرد. ئاماژەکان بۆ چۆنیەتی وەڵامدانەوەی ئەمریکا بۆ دۆخی نوێی سوریا لەوانەیە لەو ڕوداوەدا بدۆزرێتەوە. تێدەگەین، گەشبینییەکی زۆر بە داهاتووی سوریا لە دوای داڕمانی ڕژێمی ئەسەد هەیە، بەڵام نادڵنیایی گەورەش هەیە. ڕەچاوکردنی بارودۆخی ناوخۆیی، نیشتمانی، ناوچەیی و جیۆپۆلەتیکی لە یارییەکەدان. کوردەکانی سوریا دەبێ بەم ئاوە لێڵ و ناڕونەدا تێپەڕن. هەربۆیە بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکان ئەم چەند مانگەی داهاتوو گرنگە.    

  درەو: لیستی موچەی مانگی یەكی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە (1 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار، بە لیستی موچەو پاداشتی ئەوانەی خانەنشین دەبن. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند: باسی موچەی مانگی 12ی 2024 نەماوە ئەوەی لە ئێستادا تەركیزی لەسەرە موچەی مانگی یەكە چونكە دەكرێتە بنەما بۆ موچەی مانگەكانی تر لە 2025دا. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد: بۆ لیستی موچەی مانگی یەكی 2025ی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان خەرجی موچە زیاد بووە و گەیشتووەتە زیاتر لە (1 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار چونكە زیاتر لە (30) هەزار فەرمانبەر خانەنشین دەبن و چاوەڕوان دەكرێت (12) موچەی كۆتاییان پێبدرێت كە ئەمە پارەیەكی زۆرە، بۆیە خەرجی موچە گەیشتووەتە زیاتر لە (ترلیۆنێك و 100 ملیار) دینار، چاوەڕوان دەكرێت ئەمڕۆ كارەكانی وەفدی تەكنیكی نێوان هەردوولا تەواو بێت و رۆژی هەینی لە بەغداد وەفدی هەرێم و بەغداد كۆدەبنەوە، بۆ چارەسەری كێشەی موچە.   لەماوەی (11) ساڵی رابردوودا لەگەڵ ەوەی دامەزراندن نیە، بەڵام بەردەوام خەرجی موە زیادیكردوە: خەرجی موچە چەند زیادیكردووە: -    ساڵی 2014 :بڕی (850) ملیار دینار -    ساڵی 2019 : بڕی (892) ملیار دینار -    ساڵی 2020 : بڕی (895) ملیار دینار -    ساڵی 2022: بڕی (913 )ملیار دینار -    ساڵی 2023: بڕی (930) ملیار دینار -    ساڵی 2024: بڕی (1 ترلیۆن) دینار   واتا لە ساڵی 2014 تا 2024 خەرجی موچە لە (850) ملیار دینارەوە بۆ (1 ترلیۆن) دینار زیادی كردووە بڕی زیادكردنەكە (150) ملیار دینارە واتا بەرێژەی (15%) خەرجی موچە زیادی كردووە، سەرەڕای جێبەجێكردنی یاسای چاكسای و ساڵانەش (5 -6) هەزار كەس خانەنشین دەبن.  

      مەعرووف مەجید، سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە (هەر کەسێک ئەو کارە ئەنجام بدات، سزا دەدرێ بە بڕی،( ٢٥٠،٠٠٠) تا (١,٠٠٠,٠٠٠) یەک ملیۆن دینار.‌) لە ئێستادا لە بەشێک لە ناوچەکانی هەرێمی کوردستان دیاردەیەکی نامۆ بە کۆمەڵگەی کوردەواری و بنەماکانی ئاینی پیرۆزی ئیسلام و یاسای ڕێکخستنی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی و بێ لانەکان ئەنجام دەدرێت. لە کاتێکدا چەندین فەرموودەی پیرۆز لە ئاینی ئیسلامدا هەن کە موسوڵمانان هاندەدات بەزەییان بە ئاژەڵ و باڵندەکاندا بێتەوە و چەندین چیرۆک و بەسەرهاتیش لەو بارەیەوە باس کراوە، کەواتە ئەمە بۆ کۆمەڵگەیەکی زۆرینە موسوڵمان کارێکی نەشیاو و قێزەونە.  لە کوردستان یاسایەکی تایبەت بەو بابەتە بونی هەیە بەناوی، یاسای ژمارە (۱٤)ساڵی (۲۰۲۲)یاسای ڕێکخستنی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی و بێ لانەکان، کە لە (۲٤)مادە پێکهاتووە، بە واژۆی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە وەقایعی کوردستان لە ٥/۲/۲۰۲۳ بڵاو بۆتەوە. وەک لە کۆتایی یاساکەدا ئاماژەی پێکراوە، هۆیه‌كانی ده‌رچوواندن لە پێناو پاراستنی ئاژەڵان و ڕێکخستنی شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵیاندا، و بۆ ڕێکخستنی ئەو بوارانەی لە یاسا بەرکارەکانی هەرێمدا ڕێک نەخراون، و بۆ چەسپاندنی کلتوری ئاژەڵدۆستی، ئەم یاسایە دەرچوێندرا. ماددەی (۷):ی یاساکە بە چەند خاڵێک باس لە ئازاردانی ئاژەڵ و باڵندەکان دەکات کە ئێمە ئەم چەند دانەیەمان مەبەست بوو دیاریمان کردووە. یەکەم: -١- ئەم کردارانە دەرهەق بە ئاژەڵە ماڵی و بێلانەکان قەدەغەیە: أ- ئەنجامدانی هەر ڕەفتارێکی بە ئەنقەست کە ببێتە هۆی ئه‌شكەنجە دانی ئاژەڵ یان زیان پێگەياندنی. د- سازدانی شەڕ لە نێوان ئاژەڵێک و ئاژەڵێکی دیکە یان پەلەوەر و پەلەوەرێکی دیکە، بە شێوەیەک ببێتە مایەی زیان پێگەياندن یان کوشتنی یەکێکیان. و- بڵاوکردنەوەی وێنە و گرتەی ڤیدیۆیی تایبەت بە کردارەکانی هاتوو لەم بڕگەیەدا لە دەزگاکانی ڕاگەیاندن و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان. ۲- أ- هەر کەسێک یەکێک لەو کردارانەی هاتوو لە بڕگەی (یەکەم)ی ئەم ماددەیە، دەرهەق بە ئاژەڵی ماڵی یان ئاژەڵی بێلانە ئەنجامبدات، بە پێبژاردنێک کە لە (٢٥٠،٠٠٠) دووسەد و پەنجا هەزار دینار، کەمتر نەبێت و لە (١,٠٠٠,٠٠٠) یەک ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، سزا دەدرێت. لە مادده‌ی (۱۷)ی ئەم یاسایەدا مافی سکاڵا تۆمارکردنی داوە بە چەند لایەنێکی تایبەتمەند کە دەتوانن سکاڵا لەسەر ئەو کەس و دەزگا ڕاگەیاندنانە تۆمار بکەن کە ئەو سەرپێچییانە ئەنجام دەدەن. کۆمەڵە و ڕێکخراوە تایبەتمەندەکانی پاراستنی ئاژەڵان و چالاکوانانی بواری ئاژەڵدۆستی و ژینگەپارێزى دەتوانن دەربارەی هەر سەرپێچییەک لە حوکمەکانی ئەم یاسایە، سکاڵا تۆمار بکەن. بە مافی خۆمان دەزانین، لە ئێستا بە دواوە، وەکو ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە، هەر کەس و دەزگایەکی ڕاگەیاندن، بەو کارانە هەستن و ئەو دیاردە نەشیاوە بڵاو بکەنەوە سکاڵایان لەسەر تۆمار دەکەین، و دەبێ لەبەرامبەر ئەو کارەیان سزابدرێن... داواش لە حکومەتی هەرێمی کوردستان و لایەنە پەیوەنیدارەکان و پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان دەکەین،  سکاڵا لەسەر ئەو کەس و کەناڵ و دەزگا ڕاگەیاندنانە تۆمار بکەن کە بەم کارە هەڵدەستن، کە بە داخەوە لە ئێستا و لە ڕابردووشدا بە ئاشکرا بەشەڕدانی ئاژەڵ و باڵندەکان لە بەشێک لە شار و شارۆچکەکان گۆڕەپانی تایبەتیان هەیە و بانگەشەی بۆ دەکرێ و دواتر نمایش دەکرێ لە کەناڵەکانی ڕاگەیاندن، پێویسته ئەو شوێنانە دابخرێن و ڕێگەیان پێنەدرێت.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە ساڵانی رابردودا، لە زۆرێک لە پارێزگا و ناوچە جیاوازەکانی عێراق و کوردستاندا نارەزاییەکی بەرفروان و فرەجۆر بەرامبەر پلانی هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسێتی ساڵی ١٩٥٩، هاتەکایەوە. چەندان رێکخراو و هێزی مەدەنی، هەزارەها چالاکەوانی بواری پاراستنی مافی ژنان، چەندان ڕێکخراوی جیهانی، لەناویاندا رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان و پەرلەمانی ئەوروپا و رێکخراوی «چاودێریکەری مافەکانی مرۆڤ»، هیومان رایتس ۆچ، بەگژ پلانی هەموارکردنەوەکەدا چوونەوە و رەخنەی قورس و وێرانکەریان لێگرت. هەموو ئەم لایەنانە هەوڵی هەموارەکردنەوەکەیان وەک پاشکشەیەکی بەرچاو وهەوڵدان بۆ  ژێرپێنانی مافەکانی ژنان و مافی کچانی منداڵ نرخاند، لەراستیدا وەک عەیب و عارێکی یاسایی و ئەخلاقی گەورە مامەڵەیان کردوە. لەسەر ئەو بنەماوانەش زیاد لە جارێک   رێ لە تێپەڕاندنی پلانی هەموارکردنەوەکە لەناو پەرلەمانی عێراقدا، گیرا. بەپێی هەندێک راپرسیش، لەناویاندا ڕاپرسیەکی ئەلکترۆنی کە ساڵی پار لەگەڵ 61 هەزار و 648  هاووڵاتی عێراقیدا ئەنجامدراوە، 73.2٪ بەشداربووانی راپرسییەکە بەتوندیی دژی هەموارکردنەوەی یاساکە بوون، لەبەرامبەردا تەنها 23.8٪ بە توندیی پاڵپشتیی هەموارکردنەوەی یاساکەیان کردوە. بەگوێرەی هەمان راپرسی 81.6٪ی بەشداربووان دەیانەوێت یاسای باری کەسێتیی مەدەنی و ناتائیفی بێت، لەبەرامبەردا تەنها 18.4٪ بەشداربووان یاسایەکی ئاینیی و تایفەگەرییانەیان دەوێت. کەچی سەرەرای ئەو ڕاستییە سادانەی سەرەوە، هەفتەی رابردوو پەرلەمانی عێراق، لەناو کەش و هەوای سازشکردنێکی سیاسیی ناشیریندا، یاساکەیان هەموارکرد و سەرجەمی نارەزایبوونەکانیان فڕێدایە ناو تەنکەی خۆڵی پەرلەمانەکەیانەوە. تێپەڕاندنی ئەم یاسایە یەکێک لە رووداوە هەرە ناشیرینەکانی دونیای دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینە. هێماش بۆ یەکێک لەو غەدرە گەورانەش دەکات کە نوخبە سیاسییە گەندەڵ و نوخبەی دینییە هەلپەرستەکە، لە ولاتەکەدا لە کۆمەڵگاکەی دەکەن. ئەوەی روویدا پیادەکردنی چەند گۆڕانکاریەکی ترسناکە لە یاسای باری کەسێتیدا لە پەیوەندیاندا بە مافەکانی ژنان و منداڵانەوە لەو وڵاتەدا. لەپێش هەمووانەوە ئەنجامدانی هاوسەرگیریی نەک لەسەر بنەمایەکی یاسایی مەدەنیی، بەڵکو لەسەر بنەمای کۆمەڵێک ئەحکامی مەزهەبی، جا چ لای شیعە یان لای سونەکان بێت. خۆ ئەگەر ژن و پیاوەکەش مەزهەبیان جیاوازبوو مەزهەبی پیاوەکە بەسەر ژنەکەدا دەسەپێندرێت. هاوکات یاساکە ڕێ بەوە دەدات کچی تەمەن ٩ ساڵان هاوسەرگیربکات. لە دۆخی جیابوونەوەشدا پیاوان لەو پەیوەستبوونانە ئازاددەکات کە لە بەرامبەر هاوسەر و منداڵەکانیاندام پێویستە هەیانبێت.  یاسا تازەکە بەشێوەیەکی گشتی مافەکانی ژنان لەزیاد لە بوارێکدا پێشێلدەکات. ئەمەش هەم لە دابەزاندنی تەمەنی پێکهێنانی ژیانی هاوسەرییەوە بۆ تەمەنێکی هێجگار منداڵ، هەم لە بێبەشکردنی ژنان لە زۆرێک لە مافەکانیان لە دۆخی جیابوونەوەیاندا. بەبۆچونی من لانی کەم چوار کێشەی سەرەکیی لە ئەنجامدانی ئەم هەموارکردنەیەوە دەکەوێتەوە. یەکەمیان، تۆخکردنەوەیەکی ترسناک و هەمەلایەنەی شوناسی تائیفیی و مەزهەبی کە بە تائیفکردنی زیاتر و زیاتری ژیانی کۆمەڵایەتیی و مەدەنی کۆمەڵگای عێراقی لێدەکەوێتەوە. شیعەکان پێیانوایە زیاد لە هەزار ساڵە سیاسەتی بێبەشکردن و چەوساندنەوە لە دژی شیعە هەیە، بۆیە بە مافی خۆیانی دەزانن بگەڕێنەوە بۆ فیقی جەعفەری، سونەش بگەرێتەوە بۆ هەر فیقێک کە دەیەوێت. بەبێ گوێدانە ئەو راستییە سادەیە کە ئەم بە مەزهەبیکردنەی یاسای بواری کەسایەتی، ئەو چەند رایەڵە لاوازەش وێران دەکات کە عێراق دەکاتە وڵاتی هەموو دانیشتیوانەکەی. کۆتاییش بە بیرۆکەی هاوڵاتیبوون لەم وڵاتەدا دەهێنێت و ئەو درزە گەورەتر و قووڵتر دەکاتەوە کە رێ لەوەدەگرێت دانیشتیوانی ئەو وڵاتە ببن بە نەتەوە یان میلەتێک بەلانی هەرەکەمی یەکگرتن و هەبوونی هاوبەشەوە. لانیکەم هاوبەش لە ئاستی یاساییدا لە بوارێکی گرنگی وەک بواری دروستکردنی خێزاندا، وەک یەکەیەکی سەرەکی دروستکردنی کۆمەلگایەکی هاوبەش .   دووهەمیان، لاوازکردنی دەوڵەت و دەزگاکانی لەبەردەم دەسەڵاتی دینیی گروپ و بکەرە دینییەکاندا، ئەمەش لە ڕێگای دروستکردنی دەسەڵاتێکی تەریب بە دەسەڵاتی دەوڵەت و بە دەزگا دەوڵەتییەکان. ئەمە لە وڵاتێکدا کە چەندان فۆرمی ترسناک لە دەسەلاتی تەریب بە دەسەڵاتی دەوڵەت لەو وڵاتەدا هەیە و کاردەکات. لەم رووەوە وەکچۆن «حەشدی شەعبی» دروستکردنی دەسەڵاتێکی سەربازیی تەریبە بە دەسەڵاتی سەربازیی دەوڵەت و سوپا لە عێراقدا، ئاواش ئەم هەموارکردنەوەیە سەندەنەوەی دەسەڵاتە لە دەوڵەت و دەزگاکانی، بە تایبەتی لە دەزگاکانی دادوەریی و بەخشینی بە کۆمەڵێک بکەری دینی کە وەک مەرجەع و موفتی و وەقف دەناسرێن. هەموارکردنەوەکە پەراوێزخستنی تەواوی دادگا و بەهێزکردنی دەسەڵاتی دینیی و مەزهەبی بکەرە دینییەکانی لێدەکەوێتەوە، لەوانەش بەهێزبوونی دەسەڵاتی وەقفی شیعە و وەقفی سونە و مزگەوت و حوسەینییەکان و ئەو مەلا و کەسایەتییە دینیانەش کە وەک مەرجەعی دینیی خۆیان دەناسێن. ئەم یاسا تازەیە ڕێگا بە پیاوانی ئاینی شیعە و سوننە دەدات بڕیار لەسەر کاروباری هاوسەرگیری و جیابوونەوە و میرات بدەن، کە پێویستە بریارەکانی ئەو بوارانە بڕیاری دادگابێت، نەک ئەم یان ئەو بکەری دینیی. ئاوسانی دەسەڵاتی دینیی لاوازبوون و پەراوێزخستنی دەسەڵاتی یاسایی و مەدەنیی، دەرنجامی ئەم هەموارکردنەوەیە. سێهەم، بەهێزکردن و سەپاندنی پیاوسالاریی لە فۆرمە هەرە دەسەڵاتگەر و بێمافکەرەکەیدا. یاسا تازەکە بە پیاوان دەسەڵاتێکی گەورە دەبەخشێت و بە ژنان و منداڵان بێمافییەکی گەورە. بۆ نموونە لە دۆخی ئەنجامدانی هاوسەرگیری دوو کەسی سەربە دوو مەزهەبی جیاوازدا، مەزەهەبی پیاوەکە پیادەدەکرێت و مەزهەبی ژنەکە پشتگوێدەخرێت. هەروەها لە ئازادکردنی پیاواندا لەو پابەستەبوونە ماڵیی و داراییەی لە هاوسەرگیریدا بەرامبەر بە ژنان دەکەوێتە سەریان. لە کۆمەڵگایەکدا ئیشکردنی ژنان لە ئاستێکی تەواو نزم و پڕ لە هەڵاوێردنی جێندەریانەدایە، لابردنی ئەو بەرپرسیاریە ماڵییە لەسەر پیاوان، بێبەشکردنی ژنانە لەو لانی هەرەکەمە لە بژێو کە مرۆڤ پێویستی پێیەتی. ئەمەش هەم تاوانێکی یاساییە، هەم تاوانێکی ئەخلاقیی و ئینسانییە. ئەمە جگە لە گەیاندنی دۆخی پیاوسالاری بەئاستێکی تەواو نابەرپرسیارتر لەوەی لە ئێستادا هەیە و کاردەکات.  چوارهەم، گرێدانی پیاوبوون بە حەز و خواستی سێکسرکردن لەگەڵ کچانی زۆر منداڵدا، کە یەکسانە بە گرێدانی چەمکی پیاوبوون بە تاوانی پیدۆفیلییەوە. تاریکترین بەشی یاسا هەموارکراوەکە دابەزاندنی تەمەنی بەشودانی کچانە لە تەمەنی ٩ ساڵیدا. ئەمەش بە هەموو مانایەک ئەنجامدانی تاوانێکی هێجگار گەورەیە بەرامبەر بە منداڵیی و منداڵبوون. بەیاسایکردنی ئەنجامدانی تاوانی سێکسکردنە لەگەڵ منداڵێکدا، کە پێویستە، بە هەموو رێگایەک، لەناویاندا رێگای یاسایی، لەو حەز و خواستە سێکسییە نائینسانییە توندوتیژە، بپارێزرێت. سێکسکردن  لەگەڵ کچێکی ٩ ساڵیدا یەکێکە لە تاوانە گەورەکانی دونیای ئەمرۆ.   گرێدانی ژیانی سێکسی نێرینە، «پیاو» بە سێکسکردن لەگەڵ منداڵێکی ٩ ساڵاندا، گرێدانی پیاوەتیی و پیاوبوونە بە تاوانێکی  گەورەوە. بەمەش خودی یاساکە ناشیرینکردنێکی کەم وێنەی چەمکەکانی «پیاو» و «پیاوبوون»ە و دابەزاندنیانە بۆ ئاستی گرێدانیان بە خواستێکی وەحشییانەی تەواوەوە. یاسا کۆنەکە تەمەنی هاوسەرگیریی بە ١٨ ساڵ دیاریکردوە. هەموارە تازەکە ئەم تەمەنە بۆ ٩ ساڵی دادەبەزێنێت. ئەمەش تەنها یەک ناوی هەیە بەیاساییکردن و بەدینیکردنی لاقەکردنی منداڵان. ئەوە چ یاسا و چ دینێکە سێکسکردن لەگەڵ کچێکی ٩ ساڵاندا وەک کردەیەکی شەرعی مامەڵەدەکات. بە کورتییەکەی، ئەم هەموارکردنە یاساییە هەم گیانی مەزهەبی لە عێراقدا تۆختر و تۆختر دەکاتەوە، هەم بە کردەوە دەوڵەت دەگۆرێت بۆ دەوڵەتێکی مەزهەبیی، هەم ژنان و منداڵانی وڵاتەکە دەخاتە ژێر دەستی عەقڵیەتێکی کۆنەپارێز و دواکەوتوی سەر بە هەزاران ساڵ لەمەوبەر. هاوکات ئەم هەموارکردنە رێ لە دروستبوون و بڵاوبوونەوەی چەمکی هاوڵاتیبوونی یەکسان دەگرێت، عێراق وەک دەوڵەت زیاتر لەوە دووردەخاتەوە  خاوەنی میلەتێکی یەکگرتووبێت. ئینجا پیاوسالاریی لە فۆرمە هەرە دەسەڵاتگەر و بێمافکەر و ئابرووبەرەکەیدا بەهێز و بەهێزتردەکات، تا ئەو شوێنەی جەمکی پیاوبوون بە لاقەکردنی کچانی تەمەن ٩ ساڵەوە گرێئەدات. ئەم فۆرمەش لە پیاوبوون رێگا لەبەردەم بە یاساییکردنی لاقەکردنی منداڵاندا دەکاتەوە.  

لە 11 ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە نەهاتووە لە 11 ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لەبەردەست حكومەتدا نەبووە درەو: لە (11) ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نەنێردراوە كە (10 ترلیۆن و 26 ملیار) دینار بووە، لە (11) ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 داهات و پارە لە بەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا نەبووە كە (16 ترلیۆن و 966 ملیار) دینار بووە بە پارەی بەغداد و داهاتی نەوت و ناوخۆ، بەبێ داهاتی نەوتیش (14 ترلیۆن و613 ملیار) دینار داهاتی ساڵی 2024ی عێراق بووە،  داهاتی هەرێمی كوردستان بە درێژایی (11) ساڵی رابردوو (2014 – 2024) هیچ ساڵێك هێندەی ساڵی 2024 پارە لەبەغدادەوە نەهاتووە، هیچ ساڵێكیش وەك ساڵی 2024 داهات و پارە لەبەردەستی حكومەتی هەرێم نەبووە، (بۆ هەمو ژمارەو داتاكانی ناو ئەم راپۆرتە پشت بە سەرچاوەكانی وەزارەتی دارایی هەرێم بەشتراوە): یەكەم/ پارەی هاتوو لە بەغدادەوە بەپێی راەیەندراوی رەسمی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بڕی (10 ترلیۆن و 753 ملیار و 879 ملیۆن) دینار بۆ موچەی موچەخۆران نێدراوە بەڵام (726 ملیارو 995 ملیۆن) دیناری خانەنشینی و باجی موچەی لێبڕدراوە كە دەكاتە (10 ترلیۆن و 26 ملیارو 883 ملیۆن ) دینار بە سافی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە دەست وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان كە بۆ موچە تەرخانكراوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ماوەی (10) ساڵی رابردوودا لە (2014 – 2024) هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نەنێردراوە: ساڵی 2014: 2 ترلیۆن و 280 ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2015: 2 ترلیۆن و 476 ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2016: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2017: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2018: 3 ترلیۆن و 175  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2019: 5 ترلیۆن و 439  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2020: 1 ترلیۆن و 359  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2021: 1 ترلیۆن و 200  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2022: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2023: 4 ترلیۆن و 298  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2024: 10 ترلیۆن و 26  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە واتا بە كۆی ئەو (11) ساڵە لە (2014 – 2023) بڕی ( 29 ترلیۆن و 53 ملیار) دینار لە بەغدادەوە هاتووە لەو بڕە ( 10 ترلیۆن و 26 ملیار) دیناری تەنیا لە 2024 دا بۆ هەرێم هاتووە -     لە 2014 – 2023  بڕی (19 ترلیۆن و 27 ملیار) دینار لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە، -    تەنیا لە 2024 دا بڕی (10 ترلیۆن و 26 ملیار دینار ) بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە دووەم:  داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بە چوار رێگە داهاتی هاتووەتە بەردەست، (بۆ ژمارەكان پشت بە ئامارە رەسمییەكان بەستراوە) حكومەتی هەرێم بە چەندین رێگای جیاواز داهاتی كۆكردووەتەوەو هاتووەتە بەردەستی: یەكەم: پارەی بەغداد بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە هەرێم بۆ موچە: (10 ترلیۆن و 26 ملیار ) دینار بووە. بەڵام بەپێی راپۆرتی بڵاوكراوەی وەزارەتی دارایی عێراق (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 2024 دا بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بە (كاش و چەك و مقاسە)ەوە واتا مانگانە (362 ملیار) دینار بەڵام لەو ژمارەیە (652) ملیار دیناری چەك و مەقاسە بووە سێیەم: پارەی هاوکاری هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان بڕی (20 ملیار) دینار دەدەنە هەرێمی كوردستان پێشتر دەدرایە موچەی لیوا هاوبەشەكان ئێستا وەك مینحە پێیان دەدرێت، كۆی ئەو پارەیەی هاوپەیمانان خەرجیان كردووە (240 ملیار) دینارە. چوارەم: داهاتی نەوت لە 25ی ئازاری 2023ەوە نەوتی هەرێمێكی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لە ئێستادا كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم نەوت بەرهەمدەهێنن و دەیفرۆشن بە پاڵاوگەكان و بەشێكیشی بۆ دەرەوە، بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان وتی (بەرمیلێک نەوت بە تێكڕا بە (31.3) دۆلار دەفرۆشرێت (55%)ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو (45%)ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەرمیلی بە (31.3) دۆلار، كۆی داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار (ئەگەر 1 دۆلار بەرامبەر هەزار و 320 دینار بێت)، لەو پارەیە (55%)ی بۆ حكومەت بووە (ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە بە بڕی (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. كۆی داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2024)دا -    پارەی بەغداد: 10 ترلیۆن و 26 ملیار دینار -    داهاتی ناوخۆ: 4 ترلیۆن و 347 ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: 240 ملیار دینار -    داهاتی نەوت بۆ حكومەت: 2 ترلیۆن و 353 ملیار دینار كۆی گشتی داهاتی هەرێم لە 2024 دا دەکاتە  16 ترلیۆن و 966 ملیار دینار خۆ ئەگەر بەتەواوی داهاتی نەوتیشی لێدەربكرێت واتا بەبێ داهاتی نەوت كۆی داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان (14 ترلیۆن و 613 ملیار) دینار كۆی ئەو پارەیەی بۆ موچەی (11) مانگ لە 2024دا خەرجكراوە دەكاتە: (10 ترلیۆن و 26 ملیار) پارەی بەغداد لەگەڵ (960) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ كە دەكاتە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار، لەكاتێكدا كۆی داهاتەكانی هاتووەتە بەردەستی حكومەتی هەرێم ( 16 ترلیۆن و 966 ملیار) دینار بووە. واتا 16،966،000،000،000 – 10،986،000،000،000 = 5 ترلیۆن و 980 ملیار دینار  زیاتر لە پارەی خەرجكراوی موچە بووە، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی (11) مانگی دابەشكردووە.   خەرجی موچە چەند زیادیكردووە: -    ساڵی 2014 :بڕی (850) ملیار دینار -    ساڵی 2019 : بڕی (892) ملیار دینار -    ساڵی 2020 : بڕی (895) ملیار دینار -    ساڵی 2022: بڕی (913 )ملیار دینار -    ساڵی 2023: بڕی (930) ملیار دینار -    ساڵی 2024: بڕی (1 ترلیۆن) دینار   واتا لە ساڵی 2014 تا 2024 خەرجی موچە لە (850) ملیار دینارەوە بۆ (1 ترلیۆن) دینار زیادی كردووە بڕی زیادكردنەكە (150) ملیار دینارە واتا بەرێژەی (15%) خەرجی موچە زیادی كردووە، سەرەڕای جێبەجێكردنی یاسای چاكسای و ساڵانەش (5 -6) هەزار كەس خانەنشین دەبن.   راپۆرتی پەیوەندیدار: پارە كەمە یان خراپ ئیدارە دەدرێت؟ دۆخی دارایی هەرێم لە سەردەمی "هەناردەکردنی نەوت"دا ژمارەی موچەخۆران و خەرجی موچە لە 2023 ڕونکردنەوەیەک لەوەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستانەوە رونكردنەوەی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر موچەی هەرێم وەزارەتی دارایی هەرێم وەڵامی وەزارەتی دارایی عێراق دەداتەوە    

درەو: مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنی شەمس: 🔹سەرەڕای هەموو ئەو پیلانانەی دژی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەنجامدرا، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سەركەوتنی گەورەمان بەدەستهێنا. 🔹هەندێك لە هێزەكانی بەغدادو ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆ بەشداربوون لەو پیلانە، ئامانجیان ئەوەیە پارتی بشكێنن و دووچاری شكست و دابەشكردنی بكەن. 🔹لەسەرەتاوە وتومانە ڤیتۆمان لەسەر كەس نیەو شایستەی هەڵبژاردن دەكرێتە پێوەر، بۆ پێكهێنانی كابینی نوێی حكومەت. 🔹لەدواین دیداری وەفدی پارتی لەگەڵ یەكێتی هەنگاوی گەورەیان بڕیوە، ئومێد دەكەین بەمزوانە بگەنە رێككەوتن و حكومەت پێكبهێنن. 🔹 جێگەی قبوڵكردن نیە پێكهێنانی حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستان بگاتە هەڵبژاردنی عێراق لە مانگی 10 وەك هەندێك وا دەڵێن پێویستە و چاوەڕێ دەبین لەماوەی دوو مانگی تر حكومەت پێكبێت. 🔹بەداخەوە لە بەغداد یەك لایەن بڕیار نادات، كۆمەڵێك لایەنن، هەندێك لەو لایەنانە نیەتیان خراپە بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان و، تەنانەت بەرامبەر عێراقیش. 🔹ئەو لایەنانە رێگرن لە چارەسەركردنی كێشەكان كە نەیانتوانیوە شەقامێك لە ناوەڕاست و باشوری عێراق دروست بكەن. 🔹سودانی ئاستەنگی زۆری لەبەردەمدایە، لەگەڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم رێككەوتووە لەسەر زۆرێك لە پرسەكان، بەڵام رێگەنادەن رێككەوتنەكان جێبەجێبكات. 🔹زۆرجار بیرمان لە كشانەوە كردووەتەوە لە پرۆسەی سیاسی، ئێمە عەوداڵی پۆست نین و بابەتەكە پۆست نیە، بەڵكو پرسی مافی نەتەوەیی و شكۆی گەلەكەمان و هاوبەشی راستەقینەیە. 🔹رێككەوتنمان لەسەر سێ‌ بنەما كردووە، سازان و هاوسەنگی و هاوبەشی، عێراق دەبێت لەسەر ئەم سێ‌ بنەمایە ئیدارە بدرێت، بەبێ‌ ئەمانە كێشەكان چارەسەرناكرێت. 🔹ئەگەر بگەینە قەناعەتی تەواو نائومێدی بەوەی ئەو سێ بنەمایە كۆتایی هاتووە، هیچ پێویست ناكات لە حكومەتێكدا بەشداربین كە هیچ راو دەسەڵاتێكمان نەبێت تیایدا. 🔹لە كەناڵی فەرمییەوە هەڕەشە لە عێراق كراوە لەلایەن ئیسرائیل و ئەمریكاوە، بەوەی ئەگەر گروپە چەكدارەكان لە هێرشكردن بۆ سەر ئیسرائیل نەوەستن، عێراق روبەڕوی هێرش دەبێتەوە. 🔹من هیچ گومانێكم نیە لەوەی لەئایندەدا نەتەوەیی كورد مافی خۆی بەدەستدەهێنێت، بەڵام ئەوە لەسەر مەسەلەی كات وەستاوە، بەڵام من دژی ئەوەم كورد پەنا بەرێت بۆ توندوتیژی و چەك لە هیچ بارودۆخێكدا. 🔹 ئەگەر پارتی كرێكاران دەیەوێت بمێنێتەوەو رۆڵی هەبێت لە ئایندەدا پێویستە واز لەشەڕكردن بهێنێت، چونكە شەڕ بەردەوام ناكۆكییەكان دەوروژێنێت، ئەگەر یەكێك ناچاربێت بەرگری لەخۆی بكات ئەوە شتێكی ترە. 🔹 من ئامۆژگاری مەزڵوم عەبدیم كرد كە نائومێد نەبێت و پەنا بۆ دیالۆگ بەرێت، ئامۆژگاریم كرد بە ئاراستەی یەكخستنی گوتاری كورد و یەك هەڵوێستی هەنگاو بنێت 🔹پەیوەندییەكی باشمان هەیە لەگەڵ توركیا، ئومێد دەكەین بتوانین ئەو پەیوەندییە لە بەرژەوەندی سەقامگیری ناوچە بەكاربهێنین، دەكرێت رۆڵ لە كێشەكانی سوریاش ببینین. 🔹دەسەڵاتدارانی توركیا زمانیان گۆڕاوە، لە رابردودا بە ناوی كوردستان توڕە دەبوون، بەڵام ئێستا باس لە برایەتی كوردو تورك دەكەن.

 درەو 🔹  تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024دا بە بەراورد بە ساڵی 2023 (90 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە. 🔹  (چین و هند) ئەو دوو وڵاتەن زیاتر لە نیوەی ئەو کەشتییە نەوتییانەیان کڕیوە کە عێراق هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی کردووە. 🔹  تێکڕای بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی عێراق لە ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.19 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. 🔹  لە سەرەتای ساڵی 2024ەوە، بەغدا بە بڕی (220 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمکردنەوەی خۆبەخشانەی زیادەی لە بەرهەمهێناندا لەگەڵ 7 وڵاتی هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس جێبەجێکردووە. ڕاپۆرتی یەکەی توێژینەوەی وزە داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە (کە بارەگاکەی لە واشنتۆن)ە، دەریدەخەن کە تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی خاو و بەهەمە نەوتییەکان دەریایی عێراق لە ساڵی 2024 بۆ (3.64 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی (2023)دا (3.55 ملیۆن) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا. بەرزبوونەوەی ئاستی هەناردەکردن لە کاتێکدایە کە عێراق بە تەواوی پابەند نەبووە بە کەمکردنەوەی خۆبەخشانە لە بەرهەمهێنانی نەوت، بە هاوکاری وڵاتانی هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس، لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2024، بەڵام عێراق لە مانگی تەمموزی ڕابردوودا بەڵێنیدا قەرەبووی ئەو زیادە بەرهەمە بکاتەوە تا مانگی شوباتی 2025. تێکڕای بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی عێراق لە ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.19 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (4.28 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا بووە. جێگای سەرنجە هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس بڕیاریدا سیاسەتی کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان بە بڕی (2 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا درێژ بکاتەوە، کە لە تشرینی دووەمی 2022ەوە جێبەجێ دەکرێت، تا کۆتایی ساڵی 2026. تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 لەسەر بنەمای ساڵانە، تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 (بارکردنی نەوتی خاو و لێگیراوەکانی نەوت لە دەریاوە) لە ماوەی چارەکی یەکەم و دووەم و سێیەمدا زیادیکردووە، لەکاتێکدا لە چارەکی کۆتاییدا کەمیکردووە، بەم شێوەیە: چارەکی یەکەم: (3 ملیۆن و 650 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چارەکی دووەم: (3 ملیۆن و 680 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چارەکی سێیەم: (3 ملیۆن 690 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چارەکی چوارەم: (3 ملیۆن 540 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. وەک لە ئامارەکانی سەرەوەدا دەرکەوتووە، تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 دا لە ماوەی چارەکی سێیەمدا بەرزترین ڕێژەی هەناردەی چارەکی تۆمارکردووە، کە (3.96 ملیۆن) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە هەمان چارەکی ساڵی 2023دا (3.6 ملیۆن) بەرمیل بووە، کە بە ڕێژەی (90 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە. لە کاتێکدا هەناردەی عێراق لە چارەکی کۆتاییدا دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، بۆ ئەوەی کەمترین ئاستی لە ساڵی 2024دا هەبێت، بە تێکڕا (3.54 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە بەرامبەردا (3.72 ملیۆن) بەرمیل، کە بە ڕێژەی (180 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمیکردووە. دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنان لە چارەکی کۆتاییدا هاوکات بووە لەگەڵ جێبەجێکردنی پلانەکەی بۆ قەرەبووکردنەوەی دابینکردنی زیادە، کە دابەشکراوە بەسەر 3 قۆناغدا: کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان بە بڕی 70 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە مانگی تەمموزەوە تا ئەیلولی 2024، پاشان 80 هەزار بەرمیل لە مانگی تشرینی یەکەم، و 90 هەزار لە تشرینی دووەمی 2024 تا  شوباتی 2025. عێراق کەمکردنەوەی خۆبەخشانە بە بڕی (211 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا جێبەجێ دەکات، کە لە مانگی ئایاری 2023 دەستپێدەکات، لەگەڵ 8 وڵاتی هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس کە کۆی گشتی بڕی (ملیۆنێک و 650 هەزار) بەرمیل نەوتە لە ڕۆژێکدا، بڕیارە تا کۆتایی مانگی کانوونی دووەمی 2026 درێژبکرێتەوە. هەروەها لە سەرەتای ساڵی 2024ەوە، بەغدا بە بڕی (220 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمکردنەوەی خۆبەخشانەی زیادەی لەگەڵ 7 وڵاتی هاوپەیمانی جێبەجێکردووە، کە کۆی گشتی (2.2 ملیۆن) بەرمیل  نەوتە لە ڕۆژێکدا، و بڕیاردرا درێژبکرێتەوە تا کۆتایی مانگی ئازاری 2025. بەڵام بەپێی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 بەرزترین ڕێژەی مانگانەی خۆی لە مانگی تەمموزدا تۆمارکردووە کە (3.86 ملیۆن) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە. لەکاتێکدا هەناردەکردن لە ماوەی مانگی تشرینی یەکەمدا (3.48 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا و کەمترین ڕێژەی مانگانە بووە لە مانگی ئایاری 2023 (3.42 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا. ئەم چارتەی خوارەوە کە لەلایەن یەکەی توێژینەوەی وزەوە ئامادەکراوە، هەناردەکردنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکانی عێراق لە نێوان ساڵانی 2022 بۆ 2024 لە دەریاوە نیشان دەدات: چارت هەناردەکردنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکانی عێراق لە نێوان ساڵانی 2022 بۆ 2024   گەورەترین وڵاتانی هاوردەکاری نەوتی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٤ داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە دەریدەخەن کە چین و هیندستان لە ساڵی 2024دا هاوردەی (59.6%)ی هەناردەی نەوتی عێراقیان پێکهێناوە و لیستی 5 وڵاتی سەرەکی هاوردەکار بەم شێوەیەبووە: •    چین: (ملیۆنێک و 19 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. •    هیندستان: ڕۆژانە (979 هەزار) بەرمیل. •    کۆریای باشوور: (328 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. •    ئیمارات: ڕۆژانە (287 هەزار) بەرمیل. •    ئەمریکا: (242 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چین لە پلەی یەکەمی لیستی هاوردەکارانی نەوتی عێراق لە ساڵی ڕابردوودا بوو، تێکڕای نەوتی عێراق بۆ یەک ملیۆن و (19 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (1.09 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بوو. لە پلەی دووەمدا هیندستان دێت، لە ماوەی ساڵی 2024دا بە تێکڕای ڕۆژانە (979 هەزار) بەرمیل نەوتی عێراق لە ڕێگەی دەریاوە گواستراوەتەوە، لەکاتێکدا لە ساڵی ڕابردوودا ڕۆژانە (945 هەزار) بەرمیل نەوتی عێراق گواستراوەتەوە بۆ هندستان. کۆریای باشوور لە پلەی سێیەمدایە، هاوردەکردنی نەوتی عێراق بۆ (328 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (289 هەزار) بەرمیل بووە. هەروەها هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئیمارات لە ساڵی 2024 زیادی کردووە و بە تێکڕا (287 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا تۆمارکراوە، لە کاتێکدا لە ساڵی ڕابردوودا (177 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بووە، ئەمەش ڕیزبەندییەکەی لە لیستەکەدا بەرەو پێشەوە بردووە و لە پلەی چوارەمدایە. زیادبوونی هاوردەکردنی نەوتی عێراق لەلایەن ئیماراتەوە دەگەڕێتەوە بۆ کارپێکردنی سەرەتایی فراوانکردنی پاڵاوگەی ڕوەیس، ئەمەش وایکردوە کە لەبری نەوتی خاوی موربان، نەوتی خاو و نەوتی سووتەمەنی لە بەغداوە هاوردە بکات بۆ ئەوەی لە پاڵاوگەکەدا پاڵاوتە بکرێت. لەبەرامبەردا هاوردەکردنی نەوتی عێراقی لەلایەن ئەمریکاوە دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و لە پلەی پێنجەمدایە، بە تێکڕا (242 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (251 هەزار) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا. چارت   سەرچاوە -    وحدة أبحاث الطاقة - أحمد عمار، ارتفاع صادرات النفط العراقي في 2024.. ودولتان تستحوذان على 60%، 21/1/2025؛ https://attaqa.net/2025/01/21/%d8%a7%d8%b1%d8%aa%d9%81%d8%a7%d8%b9-%d8%b5%d8%a7%d8%af%d8%b1%d8%a7%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d9%86%d9%81%d8%b7-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b1%d8%a7%d9%82%d9%8a-%d9%81%d9%8a-2024-%d9%88%d8%af%d9%88%d9%84%d8%aa/  

(پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە)) د. یوسف محەمەد سادق پوختە: -    لە دوای روخانی رژێمی پێشوی عێراق، پرسی هەڵوەشاندنەوەی سیاسەت و یاسا و بڕیارەکانی ئەو رژێمە لەبواری گۆڕینی دیموگرافی، یەکێک بوە لەو بابەتانەی کە لە ماوەی جیاوازدا کاری لەسەر کراوە، بەڵام دەرەنجامێکی ئەوتۆی لێنەکەوتۆتەوە. -    لەچوارچێوەی گرنگی دان بەم کێشە گەورەیە وەک پرسێکی نیشتیمانی و، بەتایبەت لە پرسی گەڕاندنەوەی موڵکایەتیی هەزاران دۆنم زەوی بۆ هاوڵاتییانی کوردی دانیشتوی ڕەسەنی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان، لەچوارچێوەی تیمێکدا زیاتر لە ١٨ مانگە ئەم دۆسییەیەمان بردۆتە دادگای باڵای فیدڕاڵی و کاری لەسەر ئەکەین. -    پاش ئەو هەنگاوە و تا رادەیەکی زۆریش لەژێر فشاری وروژاندنی ئەو دۆسیەیە لە دادگای فیدراڵی، پڕۆژە یاسایەک سەبارەت بەم بوارە لە حکومەتی ئیتیحادییەوە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کرا کە کۆمەڵێک (مین)ی لەخۆ گرت بو بۆ لەباربردنی گەڕاندنەوەی تەواوی موڵکەکان بۆ خاوەنەکەنیان. هەر بۆیەش هاوکاریی نوێنەرانی کوردی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانمان کرد بۆ ئەوی کێشەکانی پڕۆژە یاساکە چارەسەر بکرێن. -    پاش ململانیەکی زۆر و بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر پڕۆژەکە دراو و بو بە یاسا، بەڵام هێشتا دڵنیایی تەواو سەبارەت بە ناوەرۆکەکەی نییە. -    ئەگەر ئەم یاسایە لەسەر بنەمای پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا بە هەمو پێوەرێک مێژوییە و، ئەتوانین بڵێین کە بەشێکی برینی جینۆساید و ئەنفال سارێژ ئەکات، چونکە سەرەتای جینۆسایدی گەلی کورد لە (تەرحیل) و (تەعریب)ەوە دەستی پێکرد. لە هەمان کاتدا بەشێکی دادپەروەریی راگوزەر بەدی دێنێت و، دەرفەتی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە ناوچە جێناکۆکەکان زیاتر ئەکات. خۆ ئەگەر یاساکە بەو شێوەی لە حکومەتەوە هاتوە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەبێتە برینێکی قوڵی تری بەردەوامیی سیاسەتەکانی رژێمی پێشو و، چارەسەر نەکرنی کێشەکان لە ناوچە جێناکۆکەکان. -    ئێستا ئیتر دوای پەسەند کردنی ئەم یاسایە، ئەرکی بەرپرسەکانی کوردە لە دەوڵەتی ئیتیحادی کە وەک یەک تیم رێوشوێنەکانی جێبەجێ کردنی یاساکە دەستنیشان بکەن و جێبەجێی بکەن، بەتایبەت کە وەزارەتی دادی عێراق لای کوردە. پێشینەی مێژویی: رژێمی پێشوی عێراق لە چوارچێوەی سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی و  راگواستنی هاوڵاتییانی کوردی دانیشتوی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر و، تەعریبی ئەو ناوچانە، لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەکانی رابردوەوە دەستی کرد بە دەرکردنی چەندین یاسا لە شێوەی بڕیاری ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی هەڵوەشاوە (ئە. س. ش) بۆ داگیرکردنی زەوی و زاری هاوڵاتییانی کورد و تورکمان و، دابەش کردنی بەسەر  عەرەبی هاوردە کە لە ناوچە جیاجیاکانی دیکەی عێراقەوە هێنرانە سنوری پارێزگای کەرکوک و سەرجەم شارە کوردنشینە جێناکۆکەکانی تر. دەستوری عێراقی بەرکار لە مادەی (٢٣) دا موڵکی تایبەتی بە پارێزراو (مصون) ناساندوە و رێی لە داگیرکردنی گرتوە تەنها بۆ بەرژەوەندیی گشتی نەبێ و لە بەرامبەر قەرەبوی دادپەروەرانە و بەپێی یاسا. هەروەها لێسەندنەی موڵکایەتی بە ئامانجی گۆڕینی دیموگرافیی قەدەغە کردوە. دەوڵەتی عێراق لە مادەی (٥٨)ی یاسای ئیدارەدانی دەوڵەت و، لە مادەی (١٤٠)ی دەستور دا، دانی بەوەدا ناوە کە پێویستە دامەزراوە و دەسەڵاتەکانی عێراق کار بکەن بۆ هەڵگرتنی ئەو ستەمەی رژێمی پێشوی عێراق بۆ گۆڕینی دیموگرافی لە کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر پەیڕەوی کردوە. بەڵام حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق دوای روخانی رژێمی پێشو، خۆیان دزیوەتەوە لە جێبەجێ کردنی ئەو بەرپرسیارێتییەی دەستور لەم بوارەدا بۆی دیاری کردون. هەڵبەت دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و، ئەوانەی پۆست و بەرپرسیارێتییان هەبوە لە ماوەی رابردو لە بەغدا، ئەوانیش کەمتەرخەم بون لە فشارکردنی کاریگەر بۆ جێبەجێ کردنی ئەو مادە دەستورییانە. هەنگاوی یاسایی و دادوەری: وەک یەکەم هەنگاوی یاسایی بۆ چارەسەری ئەم ستەمە مێژوییە، حکومەتی ئیتیحادی لە ساڵی ٢٠١٤ دا پڕۆژە یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی (ئە. س. ش)ی پەسەند کرد و رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەرانی کرد بۆ تەشریع کردنی. ئەم پڕۆژەیە لە خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران تا خوێندنەوەی دوەم رۆشت، بەڵام دواتر تەشریع کردنی وەستا (بڕوانە دەقی پڕۆژەکە لە هاوپێچی ژمارە ١). ئەو پڕۆژە یاسایە پڕۆژەیەکی گشتگیر و رون و زۆر باش بو و، ئەگەر پڕۆسەی تەشریع کردنی تەواو ببوایە، ئەوا تا رادەیەکی زۆر کێشەکانی چارەسەر ئەکرد. بەڵام وا دیارە بە هۆی ململانێ سیاسیی و ئیتنییەکانی ناو ئەنجومەنی نوێنەران نەبو بە یاسا. هەر بۆیەش لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢٢ەوە دەستمان کرد بە لێکۆڵینەوە لەم دۆسییەیە و، دواجاریش لە کارێکی پێکەوەیی نیشتیمانی و بەدور لە هەر لایەندارییەکی حیزبی، لەگەڵ پەرلەمانتاری کوردی کەرکوک خاتو دیلان غەفور و پارێزەری راوێژکار م. زەردەشت خالد محەمەد و چەند کەسایەتییەکی ناوچەکانی داقوق و سەرگەڕان، بەتایبەت بەڕێزان شێخ نەجات تاڵەبانی، شێخ عیزەدین غازی، محەمەد حەمەدئەمین سادق، مامۆستا غەفور و دەشتی خزر جەمیل، لە ڕۆژی (١٩- ٦- ٢٠٢٣) دو داوامان لە دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بەم دۆسیەیە تۆمار کرد و، لەو کاتەوە بە رەچاو کردنی هەستیاریی ئەم دۆسییە گەورەیە، بە هێمنی و دور لە هەڵای راگەیاندن و سۆشیال میدیا و زۆر بە وردی، لە میانی سیانزە دانیشتنی دادبینی لە دۆسییەکەدا، پێکەوە بە گیانی یەک تیم، سوپاس بۆ خوا بەسەر هەمو ئاڵنگارییەکان دا سەرکەوتو بوین (چیرۆکی ئەم دو داوایە هەڵدەگرین بۆ دەرفەتێکی تر). هەر لە کاتی بەڕێوەچونی دانیشتنی دادبینیی ئەو دو داوایەی ئێمە، حکومەتی ئیتیحادی پڕۆژە یاسایەکی ناردە ئەنجومەنی نوێنەران بە ناوی (پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە))  کە جیاواز بو لە پڕۆژە یاساکەی ساڵی ٢٠١٤. ئەنجومەنی نوێنەران لە (٢٧- ٤- ٢٠٢٤) خوێندنەوەی یەکەمی بۆ ئەم پڕۆژەیە کرد و، لە (٩- ٥- ٢٠٢٤)یش خوێندنەوەی دوەمی بۆ کرد . سەرباری ئەوەی بەردەوامیی دانیشتنەکانی دادبینی لە دۆسیەی داواکانی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی فشارێکی جدیی دروست کرد بو بۆ تێپەڕاندنی ئەو پڕۆژە یاسایە بە پێچەوانەی چارەنوسی پڕۆژە یاساکەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام ئەو پڕۆژە یاسایەی کە ئەم جارە ئاڕاستەی پەرلەمان کرا بو، کۆمەڵێک کێشە و کەمورتیی جەوهەریی تێدا بو کە وەک (مین) لە پڕۆژەکەدا چێنرا بون و لە حاڵەتی پەسەند کردنی بەو شێوەیە، لە ناوەڕۆکەکەی خاڵی دەبوە و، گەڕاندنەوەی زەوییەکانی بۆ خاوەنەکانیان زۆر ئەستەم ئەکرد. بۆ نمونە لەم پڕۆژە یاسایەدا بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەڵنەدەوەشێنرانەوە و، هەر کەسێک بیویستایە زەوییەکەی وەربگرێتەوە دەبو بیسەلمێنێت کە هەڵاوێردەکانی مادەی (٢)ی پڕۆژەکە بەسەریدا ناچەسپێت. بەم شێوەیەش بۆ هەمو موڵکێک پێویست بو مامەڵەی یاسایی و دادوەری بکرێت، چونکە بنچینەی داگیر کردنی موڵکەکان کە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بو، هەڵنەدەوەشێنرانەوە. پەسەند کردنی ئەو پڕۆژەیە و بەو شێوەیە رێک دەبوە هاوشێوەی بەندی یازدەیەم لە مادەی (٧)ی یاسای دەستەی داواکانی موڵکایەتی ژمارە (١٣)ی ساڵی ٢٠١٠ کە گەڕاندنەوەی هەر موڵکێکی بەستۆتەوە بە داوا نەکردنی لە لایەن ئەو وەزارەتەی کە بە ناوییەوە کراوە و، بەو شێوەیەش ئەو بەندە ناوەڕۆکی یاساکەی پوچەڵ کردۆتەوە، چونکە هەمو وەزارەتە پەیوەندیدارەکان گشتاندنیان کردوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکانیان کە دەستبەرداری هیچ موڵکێک نەبن جا ئەگەر پێویستیان بێ یان نا! هەر بۆیەش لە دوای دەرچونی ئەو یاسایەوە ئیتر هێندەی بەدواداچونم کردبێت هیچ موڵکێک لە ناوچە جێناکۆکەکان لەڕێی ئەو دەستەیەوە بۆ خاوەنەکەی نەگەڕاوەتەوە. پاش راوێژ لەگەڵ شارەزایان، وەک دامەزراوەی (MASS) لە ١١- ٥- ٢٠٢٤  پەڕاوێکمان ئاڕاستەی هەر دو جێگرانی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و گشت فراکسیۆنە کوردستانییەکان و سەرۆکی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران کرد بۆ چارەسەری ئەو کەموکورتی و (مین)انەی لە پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەبون و، زیاد کردنی ئەو بڕیارانەی لەبیر کرا بون بەتایبەت لە ناوچەکانی خانەقین و مەندەلی (بڕوانە دەقی پەڕاوەکە لە هاوپێچی ٣). خۆشبەختانە و بە سوپاسەوە سەرۆکی لیژنەی یاسایی و ئەندامانی کورد لە لیژنەی یاسایی و سەرجەم فراکسیۆنە کوردستانییەکان و فراکسیۆنی بەرەی تورکمانی و جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەوڵێکی گەورەیان دا بۆ چارەسەری کەموکورتییەکانی پڕۆژە یاساکە و چێکردنەوەی زۆربەی پێشنیارەکانی ئێمە و کەسانی تریش لە راپۆرتی کۆتایی لیژنەی یاسایی (بڕوانە هاوپێچی ژمارە ٤). هەڵبەت هەندێک لە وەزیرەکان و بەشێک لە کوتلە عەرەبییەکان زۆر هەوڵیان دا کە پڕۆژە یاساکە بگەڕێننەوە سەر پڕۆژە حکومییەکە، بەڵام پێداگریی لیژنەی یاسایی و جێگری سەرۆکی پەرلەمان و پەرلەمانتارانی کورد بە گشتی رێگر بو لەبەردەم ئەمە تا ئاستی دروست بونی شەڕ لەناو ئەنجومەنی نوێنەران. دواتر دەنگدان لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایە بەسترایەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای پشوە فەرمییەکان) و (پڕۆژە یاسای لێبوردنی گشتی). پاش تێپەڕاندنی یاسای پشوە فەرمییەکان ئەو دو پڕۆژەیەی تر بەسترانەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی)، دواجاریش بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر بڕگەکانی هەر سێ پڕۆژە یاساکە درا و پەسەند کران. هێشتا زانیاریی پشتڕاست کراوە نییە لەوەی کە داخۆ لە کاتی دەنگدان لەسەر مادەکانی پڕۆژە یاساکە، پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی خراوەتە دەنگدانەوە یان دەقە حکومییەکە، چونکە تا ئێستا دەقی یاساکە بەو شێوەیەی کە دەنگی لەسەردراوە بڵاو نەبوەتەوە. هەروەها چەند جارێک دەنگدان لەسەر پڕۆژەکە دواخرا و بە چەند دانیشتنێک دەنگدان لەسەر مادەکان و کۆی پڕۆژە یاساکە ئەنجام درا. تەنانەت لە یەکێک لە دانیشتنەکان (دانیشتنی ٢٩- ١٠- ٢٠٢٤) تەنها دەنگ لەسەر گۆڕینی ناونیشانی یاساکە درا و دوای ئەوە دانیشتنەکە تێکدرا و دواخرا، دواتر لە دانیشتنی ٢- ١٢- ٢٠٢٤ دەنگ لەسەر مادەکانی پڕۆژە یاساکە درا و، لە دانیشتنی ٢١- ١- ٢٠٢٥ دەنگدان لەسەر هۆکارەکانی دەرچواندن و کۆی پڕۆژە یاساکە بە یەک پاکێج لەگەڵ هەر دو پڕۆژە یاسا کێشەدارەکەی تر ئەنجام درا . ئەوەی وای کرد کە چارەنوسی ئەم یاسایە هاوشێوەی پڕۆژە یاساکەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران نەبێ، دو فاکتەری سەرەکی بون کە یەکەمیان ئەو دو داوایە بو لە دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بە دو بڕیاری (ئە. س. ش) کە قۆناغی باشی بڕیوە و بەرەو کۆتایی ئەڕوات، ئەوەش فشارێکی زۆری دروست کرد کە هەر لە بنچینەوە پڕۆژە یاساکە بنێردرێت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. هەرچەندە ئەویسترا لەڕێی ئەو (مین)انەی کە لە پڕۆژە یاسا حکومییەکەدا هەیە لە لایەکەوە دۆسییەکەی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی پەک بخرێ، لە لایەکی تریشەوە داگیر کردنی زەوییەکان و بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بەردەوام بێت! تەنانەت لە بری پشتگیری و هاوکاری کردن،  هەوڵی ساردکردنەوەی هەندێکیشمان ئەدرا لە درێژەدان بە دۆسییەکەی دادگای باڵای فیدڕاڵی! فاکتەری دوەم بەستنەوەی پڕۆژە یاساکە بو بە دو پڕۆژە یاسای تر کە لە لایەن دو پێکهاتە سەرکییەکەی تری عێراقەوە گرنگن. هەرچەندە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی کە داواکاریی لایەنی شیعە بو، یاسایەکی خراپ و دواکەوتوە و، پشێوییەکی گەورە بۆ دادگاکان و سەقامگیریی خێزان دروست ئەکات، بەڵام پرسی خاک بۆ ئێمە زۆر گرنگترە و، بۆ چارەسەری ئەو یاسا خراپەی باری کەسی ئەکرێ پەنا ببرێت بۆ تۆمار کردنی داوای دەستوری لە دادگای باڵای فیدراڵی و، لە هەمان کاتیش دا پێویستە لە پەرلەمانی کوردستان، یاسایەکی باری کەسیی تایبەت بە هەرێم تەشریع بکرێت کە بە شێوەیەکی سەردەمییانە سەقامگیریی خێزان و مافەکانی سەرجەم ئەندامانی خێزان دەستەبەر بکات. دەرنجام: هیوادارین کە لە کاتی دەنگدانی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر مادەکانی یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی (ئە. س. ش) پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی پەسەند کرابن، بەتایبەت کە لە دەنگدان لەسەر کۆی پڕۆژە یاساکە بە (یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئە. س. ش) خوێندرایەوە. هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارانە بەو شێوەیە، بە هەمو پێوەرێک مێژوییە و، ئەبێتە هۆی گەڕاندنەوەی ماف بۆ خاوەن ماف و لەم رێیەشەوە بەشێکی دادپەروەریی راگوزەر بەدی دێت کە ئەمە دەرفەتی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە ناوچە جێناکۆکەکان زیاتر ئەکات. لە هەمان کاتیشدا سەرەتای کۆتایی هێنانە بە سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی و جینۆسایدی گەلی کورد کە پەنجا ساڵە درێژەی هەیە و بەچارەسەر نەکراوی هێڵراوەتەوە. ئەگەر ئەم یاسایە بەو شێوەیەی کە پێویستە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەتوانین بڵێین کە بەشێکی برینی جینۆساید و ئەنفال سارێژ ئەکات، چونکە نابێ بیرمان بچێت کە سەرەتای جینۆسایدی گەلی کورد لە (تەرحیل) و (تەعریب)ەوە دەستی پێکرد. خۆ ئەگەر یاساکە بەو شێوەی لە حکومەتەوە هاتوە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەبێتە برینێکی قوڵی تری بەردەوامیی سیاسەتەکانی رژێمی پێشو و، چارەسەر نەکرنی کێشەکان لە ناوچە جێناکۆکەکان. ئێستا ئیتر دوای پەسەند کردنی ئەم یاسایە، ئەرکی بەرپرسەکانی کوردە لە دەوڵەتی ئیتیحادی کە بەدوای بەزوویی جێبەجێ کردنی یاساکەوە بن. بڕوانن چۆن سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەر رۆژێک دوای پەسەند کردنی یاسای لێبوردنی گشتی و تەنانەت پێش بەرکار بونی چوە لای سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەری بۆ باس کردنی رێوشوێنەکانی جەبەجێ کردنی ئەو یاسایە . هەر بۆیەش ئەرکی بەرپرسانی کوردە لە بەغدا کە کەمتەرخەمی نەکەن و، وەک یەک تیم رێوشوێنەکانی جێبەجێ کردنی یاساکە دەستنیشان بکەن و جێبەجێی بکەن، بەتایبەت کە وەزارەتی دادی عێراق لای کوردە. هەڵبەت هێشتا ململانێ دادوەرییەکەش هەر بەردەوام ئەبێ، بەتایبەت کە ژمارەیەک لە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران ئەیانەوێت تانە لە دانیشتنی (٢١- ١- ٢٠٢٥)ی ئەنجومەنی نوێنەران بدەن . بۆ بینینی هاوپێچەكانی ئەم بابەتە، كلیك لەسەر (PDF) بكە پەراوێزەکان: [1] . بڕوانە دەقی پڕۆژەکە لە سایتی ئەنجومەنی نوێنەران لەم لینکە: https://iq.parliament.iq/law/frm_file/aWQ6MjI4MXxmaWxlbmFtZTpvX2hfYmFja18yMDI0LnBkZg== یان بڕوانە هاوپێچی ژمارە (٢)   [2] . بڕوانە دەقی گفتوگۆی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر پڕۆژە یاساکە لەم لینکە: https://youtu.be/rqyhi78p56U?si=uUJ8nHA99ku3bX_j   [3] . بڕوانە کۆی دانیشتنی ٢١- ١- ٢٠٢٥ی ئەنجومەنی نوێنەران، کە شەش خولەکی خایاندوە، لەم لینکە: https://www.youtube.com/watch?v=fx-zRyKxQUY   [4] . بڕوانە لینکی هەواڵەکە: https://iq.parliament.iq/blog/رئيس-مجلس-النواب-يبحث-مع-رئيس-مجلس-القض/   [5] . بڕوانە: https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid0CEifRg4VJDv8GooKrApidjbhAb4b4o7KvKwmsCdaaK6saU8QU5574n7WbwordrpWl&id=100086751675647&mibextid=wwXIfr