مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ناوچەکە رووی لە دۆخێکی تەواو ئالۆزی پر لە مەترسیی هەمەجۆرە. جۆرێک لە دەوڵەت و شێوازی حوکمڕانیی دروستبوون باکیان بە وێرانبوونی وڵات و ژینگە و کۆمەڵگاکانیان نییە. ئامادەن چیان بە نەخواستراو ناونا و چیشیان بە ناحەز زانی، پەلامار بدەن و لەناوببەن. ئەمیان بەناوی دین و خوداوە قسەدەکات، ئەویتریان بەناوی گەڕانەوە بۆ رابردوویەکی ئیمپراتۆریی و سێهەمیشیان باکی بە لەناوبردنی میلەتە هاوسێ و هاوماڵەکانی خۆی نییە. هەموویان بە شێوازی جیاواز خەریکی زەلیل و ئیهانەکردنی یەکتریی و زەلیل و ئیهانەکردنی کۆمەڵگاکانی خۆشیانن.  ئەوەی لە ئێستادا زۆر بە خەستی کاردەکات فۆرمە جیاوازەکانی بەربەریەتی سیاسیی و پەرگیریی دینیی و توندوتیژیی ئایدیۆلۆژیی هەمەجۆرە. تەرجەمەکردنی تەماح و رق و سایکۆلۆژیای شەخسی ئەم یان ئەو حوکمڕان و ئەم یان ئەو گروپی پەڕگیرە، بۆ واقیعی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی دوژمنکارانە، لە ڕێگای جەنگ و پەلاماردان و کوشتن و وێرانکردنەوە. ئەوەی لەم ژینگە بیمارەدا بێنرخ و بێبەها دەکرێت «ژیانی گشتیی» و «پێکەوەیی» مرۆڤەکانە لەگەڵ یەکتریدا، ئەو سەرزەمینە هاوبەشەیە کە دەشێت کەسە جیاوازەکان بەیەکەوە کۆبکاتەوە و لەپاڵ یەکیشدا ژیانێکی هاوبەش، بە لانی کەمی ماف و رێز و بەهاوە، دروستبکەن. تێکدانی پاراستنی لانی هەرەکەمی ئاشتیی و ئاسایشی کۆمەڵایەتیی، هەوڵدانی چاندنی رق لەناو هەمووکەسێک و لەناو هەموو شوێنێکدا، بەشێکە لەو ژینگەیەی ئەم حوکمڕان و گروپە جیاوازانە دروستیدەکەن. لەم ژینگە بیمارەدایە هەم چەندان جەنگ و پێکدادانی خوێناوی لە ئارادان، هەم ئەگەر و بکەری جەنگایی ئایندەیی وێرانکەرانەی تریش.  هەمووان دەبینین گەڕانەوەیەکی بەرچاو بۆ جەنگی دینیی و ئایدیۆلۆژیی لەئارادایە، جەنگی مارەکراو لە خەون و تەماحی ئیمپراتۆریانە، جەنگ بۆ هەوڵدانی بەدەستهێنانی هەیمەنەکردنی سەرتاسەریی، تا ئاستی  بوون بە تاکە گەمەکەر، یان تاکە بلۆکی سیاسیی کاریگەر، لەناوچەکەدا. لەناو پەیوەندییە ناوەکیی و دەرەکییەکاندا، لە پەیوەندیی هێزەکاندا بەیەکترییەوە، بە پەیوەندیی دەوڵەت و بکەرە نادەوڵەتییەکانیش لەگەڵ یەکتریدا، فۆرمی جیاوازی توندوتیژیی و رقی سیاسیی و دینیی و ئەتنیی ئامادەیە و کاردەکات. باوەڕناکەم بە درێژایی مێژوو بەو رادەیەی ئەمرۆکە، ئەو هەموو رقە جیاوازانە لەو ناوچەیەدا بوونی هەبووبێت. ئەو هەموو هێز و بکەرە سیاسییانەش هەبووبن کە رق پەکهێنەری سەرەکیی بیرکردنەوەی سیاسیی و دینیی و نادینییەکانیان بێت. مرۆڤ پێویستی بەوە نییە خاوەنی هۆشێکی فەلسەفیی و ستراتیژیی گەورە بێت بۆ ئەوەی وردەکارییەکانی ناو ئەم دیمەنە تاریکە ببینێت. گەڕانەوەی بەربەریزمی سیاسیی بەشێکە لە رۆحى ئەو ساتەوەختە مێژووییەی لە ئێستادا لەناویدا دەژین. بەربەریەتێکی سیاسیی کە سیاسەتی زەلیلکردن و ئیهانەکردن ئاراستەی دەکات و سڵنەکردنەوە لە کوشتن زمانی قسەکردنی رۆژانەیەتی.  لە هەر شوێنێکیشدا جەنگ روویدابێت، یان ڕووبدات، ئەگەری گەیشتن بە جینۆساید و سڕینەوەی سیستماتیکی یەکتری ئەگەرێکی کراویە. هەموو جەنگەکانی ناوچەکە پڕن لە تاوانە گەورەکانی جەنگ. ئەو رقەی هێمام پێکرد، رقی سیاسیی و دینیی و ئایدیۆلۆژیی، بووە بە یاسای ناوەکیی بەرهەمهێنان و ئاراستەکردنی جەنگەکان. پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیای کوشتن و چەکی لەناوبردنی سەرتاسەریش، ئەم رقەی لە توانای ئەنجامدانی جینۆساید مارەکردوە. بە رادەیەک جینۆساید گۆڕاوە بۆ یەکێک لە دەرەنجامە هەرە سادەکانی جەنگەکانی ناوچەکە. ئەم دۆخە وایکردوە و وادەکات مەسەلەی سەرەکیی جەنگەکانی ئەم ساتە تەنها مەسەلەی ترساندن و ناچارکردنی ئەویتری جیاواز نەبێت بە قبووڵکردنی ئەم یان ئەو مەرجی تایبەت، بەڵکو هەوڵی لەناوبردن و سڕینەوەی یەکجارەکی مەسەلەی سەرەتا و کۆتایی جەنگەکان بێت.   هەموو ئەمانە لە ساتەوەختێکدا کە هیچ دەزگا و ناوندێکی جیهانی نییە و نەماوە توانای پاراستن و دابینکردنی لانی هەرەکەمی ئاشتیی و ئاسایشیی لە ئاستی جیهانیدا هەبێت. ڕێ لە پێکدادانی  دەوڵەت و حوکمڕانە ناکۆکەکان بگرێت. لە ئێستادا توانای کۆنترڵکردن و سنووردارکردنی ململانەکان لە هەموو کات لاوازترە. دۆخەکە بە ئادستێک گەیشتوە بەدەگمەن نەبێت کەسانێک نادۆزینەوە تەنانەت لە ئاستی خەوندا چاوەروانی بەرقەراربوونی شتێکبن بەناوی «ئاشتی جیهانیی»ەوە. ئەگەر فەیلەسوفی ئەڵمانی ئیمانۆیل کانت (١٧٢٤-١٨٠٤) لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەمدا ئەم خەونەی بینیبێت و چاوەڕوانی دروستبوونی جیهانێکی بێجەنگ و پێکدادان و ململانێی خوێناوی بووبێت، ئەوا لەمڕۆدا بینینی خەونێکی لەو بابەتە نەک ناچێتە بواری بیرکردنەوە و چاوەڕوانیکردنی فەلسەفییەوە، بەڵکو دەچێتە خانەی گەمژەیی سیاسیی و بێئاگایی لە هێزە تاریکەکانی ناو دونیای ئەمڕۆ. لەم ساتەدا تەنانەت کەسانێکی سادەش نادۆزینەوە باوەڕیان بەو خەونە رۆشنگەرانەی سەدەی هەژدەهەم هەبێت. سەرجەمی ئەو دەزگایانەش کە ئەرکیان دابینکردنی لانی هەرەکەمی ئاشتیی و ئاسایشی جیهانیی و کۆنترڵ و سنووردارکردنی ململانێ دەولەتیی و نادەوڵەتییەکانە، لە ئێستادا لە هەموو کات لاوازتر و بێکاریگەرترن. پەراوێزی دوای پەراوێزەکانن.  چەکی ئەتۆمی و رۆکێتی بالیستی ماوەدوور، ملیۆنان درۆنی هەمەجۆر، جەنگی کۆمپیوتەریی و دیگیتاڵیی، کوشتن لە ڕەگای مانگی دەستکردەوە، هەموویان بەشێکن لەو تەکنۆلۆژیای کوشتنەی لەم سێ دەیەی دواییدا گەشەیەکی گەورە و هەمەلایەنیان کردوە.  لەناو ژینگەیەکی پڕ مەترسی لەم جۆرەدا، گەڕان بەدوای ئاشتیدا، زەحمەتترین کارێکە مرۆڤ بیگرێتە سەرشانی خۆی.  ئەوە با واز لە ئەگەری دروستبوون و سەرهەڵدانی هێزی وەک داعش و هاوشێوە جیاوازەکانی بهێنین، یان هێزی وەک تاڵەبان کە لە ئێستادا حومکڕانن، یان چەندان هێزی تری داعش و تاڵەبان ئاسا کە لە ژێر خۆڵەمێشی جەنگەکاندا پەنهان و هاتنەدەرەوەیان تەنها مەسەلەی کاتە.    بە کورتییەکەی، تێرۆر و ترسناندن، تۆقاندنی بەرامبەر، پەلاماردانی ئەوانیتر، ئامادەگیی بۆ بەرپاکردنی جەنگ، جەنگێک بە جینۆساید کۆتاییبێت، ئیهانە و زەلیلکردنی تاکەکەسیی و دەتسەجەمعی، بەشێکن لە هەڵسوکەوتی سیاسیی ژمارەیەکی گەورە لە هێزە سیاسییەکانی ناوچەکە. هەم ئەوانەی حوکمڕانن و هەم ئەوانەیش کە بە حوکمرانی نەگەیشتون. لەم ناوچەیەدا کێ بتوانێت بەرامبەرەکەی لەناوببات، بە ویژدانێکی ئاسودەوە، لەناوی دەبات، یان لانیکەم هەوڵی لەناوبردنی دەدات. وێرانکردنی بەرامبەر بەشێکی ناوەکیی و سەرەکیی زۆربەی پرۆژە سیاسیی و دینییەکانی ناوچەکەیە. ناتانیاهۆ و هێزە دینییە توندرەوەکانی ئیسرائیل، ئایەتوڵاکانی ئەران و سوپای پاسداران، حەماس و حیزبوڵا و جیهادیستە خۆکوژەکانیان، ئەردۆغان و شەرع و حەشدی شەعبی، حوسییەکانی یەمەن، هتد... ئەمانە ئەو هێزانەن لەناوچەکەدا حوکمڕانن و لەناوچەکدا یاری بە ژیانی ملیۆنان مرۆڤ دەکەن.    ئەوەی لەم ژینگە نەخۆشەدا نائامادە و غائیبە لانی هەرەکەمی ئەو عەقڵانیەتە سیاسیی و ئەو ئەخلاقیاتی بەرپرسیارێتییە، کە نرخ بۆ ژیانی کەسان و کۆمەڵەکانی تر دادەنێت و هەوڵی ئیهانەکردن و زەلیلکردنی مرۆڤەکانی تر نادات.  سەرەڕای ئەم خواستی جەنگخوازیی و سیاسەتی زەلیلکردنە، حوکمڕانانی ئەم ناوچەیە لە جۆری ئەو حوکمڕانانەن کە باوەڕیان وایە دەبێت تا مردن حوکمڕان بن. ئیمانیان بە بەجێهێشتنی شوێن و پێگەکەی خۆیان بۆ هیچ کەسێکی تری سەر ئەم هەسارەیە نییە. کەسیان نەک نایەوێت لابچێت و جێگاکەی بۆ کەسانێکی دیکە چۆڵبکات، بەڵکو سەرجەمی ئەو یاسایانەش ژێرپێ دەنێن کە سنوورێک بۆ دەسەلاتی ئەبەدی کەسایەتە سیاسییەکان دادەنێنت.  ئەوەی لە ئێستادا باڵادەستە حاکمی ئەبەدیی و ڕقى ئەبەدیی و جەنگی ئەبەدییە. ناوچەکە پێویستیی بە بومەلەرزیەکی سیاسیی هەیە، بتوانێت شتێک لەم جەهەنەمە سیاسییە بگۆڕێت.      

شیكاری: درەو 🔻 وەزارەتی دارایی عێراق بە سێ ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان؛ 🔹 تا مانگی ئازاری ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) نزیکەی (27 ترلیۆن و 249 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (24 ترلیۆن و 912 ملیار) دیناری بە رێژەی (91%) داهاتی نەوت و نزیکەی (2 ترلیۆن و 337 ملیار) دیناری بە رێژەی (9%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار) دینار بووە، کە (95%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (5%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 وەزارەتەکە بە زیاتر لە (3 ترلیۆن و 86 ملیار) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ بە بڕی نزیک لە (2 ترلیۆن و 355 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران و نزیک لە (2 ملیار و 856 ملیۆن) دینار بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە و زیاتر لە (728 ملیار و 647 ملیۆن) دینار بۆ حکومەتی هەرێم بە نێردراوە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (3%) خەرجی لە داهات زیاتر بووە و زۆرتر لە (890 ملیار و 668 ملیۆن) دینار و کورتهێنان ڕویداوە. 🔹 نزیکەی لە (2 ترلیۆن و 210 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (144 ملیار) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار پتر لە (11 ملیار و 414 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران زۆرتر لە (2 ترلیۆن و 54 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی (2025)دا وەزارەتی دارایی عێراق بە سێ ڕاپۆرتی مانگانەی یەک لەدوای یەک داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکان یەکەم؛ تەمویلی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)  بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە بۆ سێ مانگی یەکەمی (2025) بڵاوکراوەتەوە، لە سەرەتای ساڵەوە بۆ کۆتایی ئازاری (2025)، وەزارەتی دارایی عێراق لە چوارچێوەی خەرجییەکانیدا ئاماژەی بەوە کردووە، بە بڕی (3 ترلیۆن و 86 ملیار و 377 ملیۆن و 84 هەزار و 681) دینار تەمویلی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە، بەجۆرێک؛ 1.    بە بڕی (2 ترلیۆن و 354 ملیار و 873 ملیۆن و 405 هەزار و 530) دینار و بە ڕێژەی (76.3%)ی خەرجییەکانی وەزارەتەکە لە چوارچێوەی خەرجییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ موچەی فەرمانبەران نێردراوە. 2.    بڕی (2 ملیار و 855 ملیۆن و 937 هەزار) دینار بە ڕێژەی (0.1%)ی خەرجییەکان بۆ بواری هاریکای و یارمەتی و خەرجی دیکە (المنح والاعانات والفوائد والمصروفات الاخری) نێردراوە. 3.    بڕی (728 ملیار و 647 ملیۆن و 742 هەزار و 151) دینار بە ڕێژەی (23.6%)ی خەرجییەکان بۆ چاودێری کۆمەڵایەتی (الرعایة الاجتماعیة) نێردراوە. بۆ وردەکاری زیاتر لە بارەی تەمویلە داراییەکانی عێراق بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵەوە تا کۆتایی مانگی (3ی 2025) بەپێی مانگەکانی ساڵەکە، بڕوانە (خشتە و چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 بەپێی ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (27 ترلیۆن و 248 ملیار و 764 ملیۆن و 196 هەزار و 553) دینار، بەجۆرێک بڕی (24 ترلیۆن و 911 ملیار و 906 ملیۆن و 926 هەزار و 849) دیناری بەڕێژەی (91%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (2 ترلیۆن و 336 ملیار و 857 ملیۆن و 269 هەزار و 704) دیناری بەڕێژەی (9%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو و سێی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار و 432 ملیۆن و 252 هەزار و 518) دینار، بەجۆرێک بڕی (26 ترلیۆن و 662 ملیار و 428 ملیۆن و 661 هەزار و 44) دیناری بەڕێژەی (95%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 477 ملیار و 3 ملیۆن و 591 هەزار و 474) دیناری بەڕێژەی (5%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، ڕێگاوبان و چاکسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (ترلیۆنێک و 477 ملیار و 3 ملیۆن و 591 هەزار و 474) دیناری بەڕێژەی (5%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (40 ملیار و 146 ملیۆن و 330 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (3%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (291 ملیار و 253 ملیۆن و 393 هەزار و 928) دیناری بە ڕێژەی (20%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (255 ملیار و 863 ملیۆن و 552 هەزار و 731) دیناری بە ڕێژەی (17%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (740 ملیار و 618 ملیۆن و 966 هەزار و 180) دیناری بە ڕێژەی (50%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (149 ملیار و 121 ملیۆن و 347 هەزار و 693) دیناری بۆ بە ڕێژەی (10%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)). خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (28 ترلیۆن و 139 ملیار و 432 ملیۆن و 252 هەزار و 518) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (27 ترلیۆن و 248 ملیار و 764 ملیۆن و 196 هەزار و 553) دینار. واتە بڕی (890 ملیار و 668 ملیۆن و 55 هەزار و 965) دیناری بەڕێژەی (3%) لە داهاتی گشتی کورتهێنان ڕویداوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)). خشتەو چارتی ژمارە (5)   شەشەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2025 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 209 ملیار و 931 ملیۆن و 333 هەزار و 314) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (144 ملیار و 397 ملیۆن و 94 هەزار و 734) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (164 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (11 ملیار و 414 ملیۆن و 497 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (14 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (2 ترلیۆن و 54 ملیار و 119 ملیۆن و 741 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (ترلیۆنێک و 865 ملیار و 39 ملیۆن و 268 هەزار و 216) دیناری بە ڕێژەی (91%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (189 ملیار و 80 ملیۆن و 472 هەزار و 942) دیناری بە ڕێژەی (9%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (6)). خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2025 للموازنە الاتحادیة https://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx    

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 لە ساڵی 1990ەوە جیهان بەهۆی جەنگەوە (ملیۆنێک و 220 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە لە دارستانەکانی لەدەستداوە، ئەمەش قەبارەی گەورەی لەناوچوونی ژینگە دەخاتە ڕوو. 🔹 جیهان بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤەوە 83%ی شیردەرەکانی کێوی و 50%ی ڕووەکەکانی لەدەستداوە، شەڕەکان ڕێژەی لەناوچوونی جۆرەکان خێراتر دەکەن. 🔹 شەڕەکان هەڕەشەیەکی گەورەن بۆ سەر ژینگەی جیهانی، دەردانی گازی گەرمخانەیی زیاد دەکەن و ئیکۆسیستەمەکان لەناو دەبەن، سوپا و ململانێکان بەرپرسیارن لە (5.5%)ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی. 🔹 سوپاکان بڕێکی زۆر لە سووتەمەنی بەردینی بەکاردەهێنن، کە دەردانی کاربۆنی زۆریان هەیە. ڕێژەی دەردانی کاربۆنی سەربازی لە جیهاندا لە پلەی چوارەمدایە. 🔹 سوپای جیهان 5.5%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی بەرپرسیارە، بەڵام زۆرێک لە حکومەتەکان داتای دەردانی گازی ژەهراوی لە چالاکییە سەربازییەکان ڕاپۆرت ناکەن، بۆیە ڕەنگە ئەو ڕێژەیە زۆر زیاتر بێت،  🔹 کاتێک چالاکیی شەڕکردن وەستا، مەترسی بە بیابانبوونی بەرفراوان و لەدەستدانی زەوی بەهۆی کەمیی ئاوەوە هەیە. کاریگەری جەنگ لەسەر ژینگەی هەرێمی کوردستان لە ئێستا و لە ڕابردوو، هەمیشە جەنگەکان بە شێوەیەکی کاریگەر هەڕەشەبوونە لەسەر ژینگەی ئەو ناوچانەی جەنگەکان تێیدا ڕوودەدات بە تایبەتی ژینگەی جیهان بە گشتی، بەو مانایەی گرفتەکە لەوەدایە ئەو وێرانکارییە ژینگەییانەی لە جەنگ دەکەونەوە تەنها زیانیان بۆ ئەو وڵاتانە نیە کە جەنگی تێدایە بڵکو کاریگەری لەسەر وڵاتانی دراوسێش دروست دەکەن. لە دوای هەر شۆڕش و بەرخودان و ڕاپەڕینێک ژینگەی هەرێمی کوردستان لەلایەن دەسەڵاتدارە یەک لەدوای یەکەکانی عێراقەوە ڕووبەڕووی وێران کردن و تێکدان بۆتەوە، نزیکترین نموونە، شاڵاوەکانی جینۆسایدکردن و قڕکردنی گەلی کوردە لە هەشت قۆناغەکەی پڕۆسەی بەناو ئەنفال لە ساڵی 1988، کە زۆرینەی ناوچەکانی هەرێمی کوردستانی گرتەوە. بۆ نمونە ئەو زیانە ژینگەییانەی لە پڕۆسەی بەناو ئەنفال کەوتەوە، وێرانکردنی زیاد لە (5 هەزار) گوند لە باشووری کوردستان، کە بەلایەنی کەمەوە ئەم گوندنشینانە سەرقاڵی کاری ئاژەڵداری و باخ و باخداری بوون، کە ئەمەش هۆکارێکە بۆ کەمبوونەوی ڕێژەی سەوزایی و لە دەستدانی دارستانەکان. -    ئەگەر هەر گوندەی تەنها یەک کانی و سەرچاوەی ئاوی هەبوبێت، ئەوا لەو تاوانکارییەدا هەموویان وێرانکران و لەناوبران. -    ئەگەر هەر خێزانێک باخێک یا چەند بنەدارێکی بەری یا سێبەریان هەبوبێت، ئەوا لەو تاوانکارییەدا لەناوبران، یا ووشک کران یا سوتێران یا بە شۆفڵ هەڵتەکێندران. کاریگەری ئەم وێرانکردنە تەنها بۆ مرۆڤ و دانیشتوانی گوندەکان نەبوو، بگرە لە دوای خۆی کاریگەری درووست کرد لەسەر تەنانەت ئاژەڵ و باڵندە کێوییەکانیش، کە بەهۆی ئەو کانی و سەرچاوە ئاوییانەوە ژیانیان بەردەوام بوو، لایەنی کەم ئەوانەشی ڕزگاریان بوو، بونە پارووی هێزە سەربازییەکانی ئەو ناوچانە و لەناوبران. یەکێکی تر لە کاریگەرییە خراپەکانی جەنگ لەسەر ژینگەی باشووری کوردستان تا ئێستا کاریگەری ماوە، بوونی پاشماوەی جەنگی و تەقەمەنییە، کە ئەوەی تەقێنرا بووە بووە هۆی پیسکردنی ژینگە، ئەوەی مایەوە تا ئێستا بۆتە هۆی شێواندنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، بەجۆرێک کەم ناوچەی هەرێمی کوردستان هەیە پاشماوەی تەقەمەنی لێ نەبێت. کاریگەری مین لەسەر ژینگەی هەرێم هەرێمی کوردستان یەكێک لەو ناوچانەیە کە بە هۆی شەڕ و ململانێکان، ژینگەکەی بەردەوام لە ژێر هەڕەشەدا بووە، لەماوەی پەنجا ساڵی رابردووەوە کە کوردستان پێیدا تێپەڕیوە، وەکو بۆردوومانکردن، مینڕێژکردن، سووتاندن و تەنانەت کیمیابارانی ناوچە جیاجیاکانی هەرێم، هەموو ئەوانە بوون کە بەشێکی زۆری ژینگەکەی رووبەڕووی شێواندن و پیسبوون بووەتەوە. "بەپێی ئامارەکان و ئەنجامی رووپێوییەکان، (776 هەزار) کیلۆمەتر دووجا لە ژینگەی هەرێمی کوردستان پیسبووە، هەم وەکو ژینگە هەم مەترسییەکی ترسناکە لەسەر تەندروستی مرۆڤ و ئاژەڵان، لەم ژمارەیەش نزیکەی (511 هەزار) کیلۆمەتر دووجا پاککراوەتەوە و (260 هەزار) کیلۆمەتر دووجا ماوەتەوە". "لەماوەی 30 ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە (3 هەزار) هاوڵاتی گیانیان لەدەستداوە و زیاتر لە (10 هەزار و 255) كەسی دیكەش بریندار و كەمئەندام بوون، هەر لە ساڵی 1992ـەوە كە كاری پاككردنەوە لە زەوییە مینڕێژكراوەكان دەستی پێكردووە، (39) كارمەندی سەر بە دەزگای مین و رێكخراوەكانی بواری مین گیانیان لەدەستداوە و (106) كەسیشیان كەمئەندام بوون. لە ئێستاشدا چەندین تیمی گیانفیدا لە کوردستان کار دەکەن بۆ بنبڕکردنی پاشماوە جەنگییەکان کە بەیەکێک لە گەورەترین مەترسییەکانی سەدە هەژمار دەکرێ لەسەر ژینگە و ژیانی هاوڵاتیان. ژینگەی عێراق و مەترسی مین لە ئەنجامی ململانێیە بەردەوامەکان، مین بەڕێژەیەکی بەرچاو لە عێراقدا بڵاوبووتەوە، بەتایبەت لە سەرەتای شەڕی ئێران و عێراق لە ساڵی 1980 ەوە، دواتر ڕژێمی عێراقی بە سەرۆکایەتی سەدام حوسێن پەلاماری کوێتی دا  لە ساڵی 1991، پاشان لەشکرکێشی ئەمریکا بۆ سەر عێراق لە ساڵی 2003، دواتر ململانێی تائیفییەکان، کە بووە هۆی سەرهەڵدانی (داعش)، و کۆنترۆڵکردنی یەک لەسەر سێی ناوچەکانی عێراق لە ساڵی 2014، تا کۆتایی ساڵی 2019، عێراق ڕاپۆرتی پیسبوونی ڕووبەری (ملیۆنێک و 200 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشەی بە مینی دژە مرۆیی ڕاگەیاند. بەپێی خەمڵاندنەکان لە ساڵی 2019، زیاتر لە 110 ملیۆن مین لەسەر زەوی دانراون، تا مانگی تشرینی یەکەمی 2020، 60 وڵات و ناوچە بە مینی دژە مرۆیی پیس کراون، لە کۆی 60 وڵاتەکە 33 وڵاتیان لایەنی ڕێککەوتنامەی قەدەغەکردنی مینن.  لابردنی هەموو مینەکان لە جیهاندا، 50 بۆ 100 ملیار دۆلاری تێدەچێت و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆربەی وڵاتانی زیانلێکەوتوو هەژارترینن، تێچووی پاککردنەوەی مین بارگرانییەکی زۆر دەبێت لەسەر ئابورییان. گرفتە بەرچاوەکانی جەنگ لەسەر ژینگە 1.    گرفتێکی بەرچاوی شەڕ و ئاڵۆزییەکان، گۆڕینی دیموگرافیای دانیشتوانە، کە زۆر جار ئەمەیان دەبێتە هۆی شێواندن و تێکدانی ژینگەی سرووشتی و بەکارهێنانی زەوییە کشتوکاڵییەکان و ناوچە دارستانەکان و بەکارهێنانیان وەکو شوێنی خۆحەشاردان و نیشتەجێ بوونی کاتی و دوور مەودا لەلایەن هاوڵاتیانی نیشتەجێی شارەکان. ئەم زیانانە دوای کۆتایی هاتنی ململانێ و شەڕەکانیش بۆ دەیان ساڵ بەردەوام دەبن. 2.    کاریگەرییە ژینگەیی و کۆمەڵایەتییەکانی شەڕ قووڵ و درێژخایەنن، بەشێکی زۆریان وەکو پیسبوونی ژینگە زۆر دوای وەستانی شەڕەکە بەردەوام دەبێت و دەبێتە هۆی زیانی گەورەی ژینگەیی بۆ ناوچەکە. 3.    ژینگە لە کاتی شەڕە چەکدارییەکان تووشی کاریگەریی وێرانکەر دەبێت، لە سەرو هەموو کاریگەرییە ژینگەییەکان پیسبوونە کە لە ئەنجامی شەڕەکانەوە دروست دەبێت، لێکەوتەی کارەساتبار بەدوای خۆیدا دەهێنێت. 4.    لە ساڵی 1990ەوە جیهان بەهۆی شەڕەوە (ملیۆنێک و 220 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە لە دارستانەکانی لەدەستداوە، ئەمەش قەبارەی گەورەی لەناوچوونی ژینگە دەخاتە ڕوو. 5.    لەدەستدانی جۆراوجۆری زیندوو؛ جیهان بەهۆی چالاکییەکانی مرۆڤەوە 83%ی شیردەرەکانی کێوی و 50%ی ڕووەکەکانی لەدەستداوە، شەڕەکان ڕێژەی لەناوچوونی جۆرەکان خێراتر دەکەن، ئەمەش مەترسییەکی جددی لەسەر هاوسەنگی ئیکۆلۆژی جیهانی دروست دەکات. 6.    کاریگەری شەڕ لەسەر لەناوبردنی ژینگە؛ شەڕەکان هەڕەشەیەکی گەورەن بۆ سەر ژینگەی جیهانی، دەردانی گازی گەرمخانەیی زیاد دەکەن و ئیکۆسیستەمەکان لەناو دەبەن، سوپا و ململانێکان بەرپرسیارن لە (5.5%)ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی. 7.    بۆمب و تەقەمەنی زیانێکی زۆر بە خاک و ئاو دەگەیەنێت، ئەم پیسبوونە بۆ ماوەیەکی زۆر بەردەوام دەبێت. 8.    دارستانبڕین و بیابانبوون؛ لەکاتی شەڕ و ئاڵۆزییەکان بە مەبەست دارستانەکان دەسوتێنرێن بۆ ئەوەی ڕێگری لە نەیاران بکەن، وەک لە جەنگی ڤێتنامدا کە ملیۆنان دۆنم دارستانی لەناوبرد. 9.    ململانێکان گیانلەبەرە کێوییەکان کەم دەکەنەوە: بەهۆی شەڕ و ئاڵۆزییەکانەوە ڕەنگە تا (٩٠%)ی گیانلەبەرە کێوییەکانی گەورە لە ناوچە زیانلێکەوتووەکاندا لەنابچن. 10.    پیسبوونی ئاو و خاک؛ بە ئامانجگرتنی بەنداو و ڕووبارەکان لە ململانێکاندا (بۆ نموونە ڕووباری فورات لە سوریا) دەبێتە هۆی قەیرانی ئاو و پیسبوونی ژینگە. 11.    پاشماوەی جەنگ و تەقەمەنی پیسبوو، وەکو یۆرانیۆمی کەمبووەوە، دەبنە هۆی پیسبوونی درێژخایەنی خاک و ئاوی ژێر زەوی. 12.     پیسبوونی کیمیایی و تیشکدەر تەقەمەنی تیشکدەر و کیمیایی دەبێتە هۆی نەخۆشی درێژخایەن و شێرپەنجە و شێواوی. 13.    بەکارهێنانی چەکی سووتێنەر (فسفۆڕی سپی) لە لوبنان و غەززە زەوی کشتوکاڵی لەناو دەبات و شوێنەواری نەسڕاوە بەجێدەهێڵێت. 14.    دەردانی کاربۆن و گۆڕانی کەشوهەوا. بۆ نموونە شەڕی ئۆکرانیا لە ساڵی یەکەمیدا 120 ملیۆن تۆن هاوتای CO2 بەرهەم هێنا، کە زیاترە لە خودی کۆماری چیک. 15.    چالاکییەکانی ئاوەدانکردنەوە، وەک پیشەسازی چیمەنتۆ و لەناوبردنی ژێرخانی ئابووری بڕێکی زۆر کاربۆن زیاد دەکەن.  تێچووی ژینگە دوای جەنگ بۆ نمونە خەمڵاندنەکان بۆ تێچووی زیانەکانی ژینگە لە ئۆکرانیا تەنها تا مانگی نۆڤەمبەری ٢٠٢٣ دەگاتە (٥٦ ملیار) دۆلار. درووستکردنی دارستان و پاککردنەوەی خاک و ئاو پڕۆژەیەکی درێژخایەن و گرانبەهایە کە پێویستی بە دەیان ساڵە هەیە بۆ چاکبوونەوە. شەڕەکان نەک تەنها زیان بە مرۆڤەکان دەگەیەنن؛ هەروەها زیانێکی قووڵ و درێژخایەنی ژینگەیی دەگەیەنن: لە ناوبردنی دارستان و ئاژەڵەکانەوە، تا پیسکردنی ئاو و خاک، بەرزکردنەوەی دەردانی کاربۆن و شێواندنی کەشوهەوا، تێچووی ژینگەییمان لە زیانێکی زۆری تەندروستی و جوگرافی و ئابوورییەوە دەست پێدەکات و پێویستی بە دەیان ساڵ و سەرچاوەیەکی زۆر هەیە بۆ چاککردنەوە. جەنگەکان بەرپرسیارن لە 5.5%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی شەڕ و ململانێکان نەک هەر کاریگەریی وێرانکەریان لەسەر ژیانی خەڵک هەیە، بەڵکو کاریگەری نەرێنیشیان لەسەر ژینگە هەیە و بەشدارییەکی بەرچاویان هەیە لە گۆڕانی کەشوهەوادا. لە کاتی شەڕ و ململانێ چەکدارییەکاندا زۆرجار پاراستنی ژینگە لەبەرچاو ناگیرێت، لەو ململانێیانەی کە ڕۆژانە خەڵکی مەدەنی بێتاوان دەمرن، بە شێوەیەکی تێگەیشتوو گرنگی بە ڕزگارکردنی ژیان و پێشکەشکردنی هاوکاری مرۆیی دەدرێت، بەڵام نابێت کاریگەرییە کارەساتبارەکانی ململانێ سەربازییەکان لەسەر ئیکۆسیستەمەکان لەبیر بکەین. کەرتی سەربازی چۆن بەشداری لە گۆڕانی کەشوهەوادا دەکات؟  سوپاکان بڕێکی زۆر لە سووتەمەنی بەردینی بەکاردەهێنن، کە دەردانی کاربۆنی زۆریان هەیە. ڕێژەی دەردانی کاربۆنی سەربازی لە جیهاندا لە پلەی چوارەمدایە، دوای ئەمریکا، چین و هیندستان. ئەگەر سوپای ئەمریکا بەتەنها وەک نەتەوەیەکی جیا لە قەڵەم بدەین، ئەوا لەنێو گەورەترین پیسکەرەکانی هەسارەکەدا دەبێت. مەرج نییە هەندێک لە دەردانی گازی ژەهراوی سەربازی تەنها لە کاتی جەنگدا سنووردار بێت، بەڵکو لە کاتی شەڕدا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش زیاد دەکات، لە گەورەترین سەرچاوەکاندا سووتەمەنی بۆ تانک و کەشتییە دەریاییەکان گەورەترین هەڕەشەن بۆ سەر ژینگە.  سەرچاوەکانی تر بریتین لە بەرهەمهێنانی چەک و تەقەمەنی، یان جێگیرکردنی سەرباز، بێگومان ئەو وێرانکارییەی کە بەهۆی بۆردومانەکانەوە دروست دەبێت، وەک ئاگر و دوکەڵ، هەروەها زیادبوونی بەرچاو لە کەرەستەی ڕووخاندن و داروپەردوودا هەیە کە لە ئەنجامی داڕمانی بیناکان لە کاتی ململانێکاندا دروست دەبێت، بینا وێرانبووەکان پێکهێنەری بڕێکی زۆر پاشماوەی بیناسازی دەکەن کە ڕیسایکلکردنی ئەستەمە. جەنگ و لەناوچوونی ئاژەڵ و باڵندەکان شەڕەکان گیانلەبەرە کێوییەکان و جۆراوجۆری زیندوو لەناو دەبەن، زیانەکان بەهۆی ململانێکانەوە دەتوانن تا لەسەدا ٩٠ی ئاژەڵە گەورەکان لە ناوچەیەکدا بکوژن، لە زۆر شوێن جۆرە ڕەسەنەکانی مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە، جگە لەوەش شەڕەکان ئاو و خاک و هەوا پیس دەکەن و ژیان بۆ مرۆڤەکان ناپارێزراو دەکات. سوپای جیهان 5.5%ی دەردانی گازی گەرمخانەیی جیهانی بەرپرسیارە، بەڵام زۆرێک لە حکومەتەکان داتای دەردانی گازی ژەهراوی لە چالاکییە سەربازییەکان ڕاپۆرت ناکەن، بۆیە ڕەنگە ئەو ڕێژەیە زۆر زیاتر بێت، لەڕاستیدا ململانێ سەربازییەکان ساڵانە زیاتر دەردانی گازی گەرمخانەیی بەرهەم دەهێنن لە چاو پیشەسازییەکانی فڕۆکەوانی و کەشتیوانی بەیەکەوە، بەڵام بەڵگەنامەکردنی دەردانی گازی ژەهراوی سەربازی لە مێژە چاوپۆشی لێ کراوە. تەنها لەگەڵ دەستپێکردنی لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ ئۆکرانیا یەکەم هەوڵی گشتگیر بۆ بەڵگەنامەکردن و هەڵسەنگاندنی دەردانی گازی گەرمخانەیی لە کاتی شەڕەکانی سەردەمی جەنگدا ڕوویدا. بەپێی دوایین خەمڵاندنەکان، دەردانی گازی گەرمخانەیی لە ماوەی ساڵی یەکەمی دوای لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، یەکسان بووە بە 120 ملیۆن تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئەمەش زیاترە لەوەی کە تەواوی کۆماری چیک لە هەمان قۆناغدا بەرهەمی هێناوە و چوار ئەوەندەی وڵاتی سلۆڤاکیایە. لە غەززە کوشتن نەک تەنها شەڕی ئۆکرانیا، بەڵکو شەڕی بەردەوامی غەززە کاریگەریی وێرانکەری لەسەر ژینگە هەیە، مانگەکانی یەکەمی ململانێکان گازی گەرمخانەیی زیاتری بەرهەمهێنا لە چاو دەردانی کۆی گشتی 20 وڵاتی پیسکەری کەشوهەوا لە یەک ساڵدا.  بەپێی لێکۆڵینەوەکان، زۆرینەی ڕەها (زیاتر لە 99%)ی ئەم دەردانی گازە گەرمخانەییانە دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ هێرشە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل و لەشکرکێشی زەمینی بۆ سەر غەززە، لە ناوچەیەکدا کە بارودۆخی ژیان لە ئێستاوە کارەساتبارە بۆ دانیشتوانی ناوچەکە، هێرشکردنە سەر ئیکۆسیستەمەکان دۆخەکە چەندین هێندە خراپتر دەکات. هێشتا تەواوی زیانە ژینگەییەکانی غەززە تۆمار نەکراون، بەڵام شیکاری وێنەی مانگی دەستکرد دەریدەخات کە نیوەی دار و زەوییە کشتوکاڵییەکان لەناوچوون.  شەڕی بەردەوام کاریگەرییەکی بەرچاوی دەبێت لەسەر ئیکۆسیستەمەکانی غەززە و جۆراوجۆری زیندوو. بانگەوازەکان لە زیادبووندان بۆ ئەوەی زیانەکانی غەززە وەک ئیکۆکوژی بناسێنرێت و لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت وەک تاوانێکی جەنگی ئەگەری. بەشدارێکی سەرەکی لە گەرمبوونی جیهان. ئاوەدانکردنەوە و سەردەمی دوای جەنگ کاتێک ململانێ سەربازییەکان کۆتایی هات، پێویستیان بە ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکان دەبێت. دروستکردن و نۆژەنکردنەوەی ژێرخانی گازی ژەهراوی بەرچاو لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، ئەمەش پیشەسازی چیمەنتۆ دەگرێتەوە کە بەرهەمهێنانی پێویستی بە دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی بەرچاو هەیە، هەروەها دەردانی بێکۆنتڕۆڵی تەقەمەنی بەکارنەهێنراو، ئەمەش دەبێتە هۆی پیسبوونی زیاتر. تەنها لە ئۆکرانیا ئاوەدانکردنەوەی ژێرخانی جەنگی تێکچوو بە واتای دەردانی نێوان 200 بۆ 400 ملیۆن تۆن دووەم ئۆکسیدی کاربۆن دێت. نەک تەنها بیناکان ئاوەدان دەکرێنەوە، بەڵکو ژینگەکە بەتایبەتی ساڵانێکی زۆری دەوێت تا نۆژەن بکرێتەوە، ئەمەش بەپێی جۆری دیاریکراو و ماوەی شەڕەکە دەبێت، کاتێک چالاکیی شەڕکردن وەستا، مەترسی بە بیابانبوونی بەرفراوان و لەدەستدانی زەوی بەهۆی کەمیی ئاوەوە هەیە. کاریگەری شەڕ لەسەر ژینگە زۆر گەورەیە. دەردانی گازی ژەهراوی لە شەڕدا کاریگەری نەرێنی بەرچاوی لەسەر گۆڕانی کەشوهەوا هەیە و هەڕەشە لە ئاسایشی کەشوهەوامان دەکات. بۆیە گرنگە وەک دەرئەنجامەکانی تری ململانێ سەربازییەکان، وەک قەیرانی مرۆیی یان زیانەکانی ئابووری، بە جددی وەریانبگرین.  چارەسەر چییە؟ ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان: سەرەڕای ڕێککەوتننامەکانی ساڵی ١٩٧٧ بۆ پاراستنی ژینگە لە شەڕی چەکداریدا، بەڵام هێشتا بە کردەوە پابەندکەر نین بۆ هەموو لایەنێک. سزای ژینگەیی: داوای سزا دەکرێت بەسەر ئەو لایەنانەی کە لەکاتی شەڕەکاندا زیانێکی بەرچاو بە ژینگە  

 سەرتیپ جەوهەر هێشتا دۆخی ژیان و حوكمڕانیی لەدیمەشق ئاسایی نەبۆتەوەو لێكەوتەو كاریگەری گۆڕانی سیستمی حوكمڕانیی بەروونی دیارەو ئەوانەی هاتووشن، هێشتا نەیانتوانیوە نەك سوریا بەڵكو بارودۆخی دیمەشق رێكبخەنەوە. دۆخی ئەمنی لەو ناوچانەی گروپی تەحریری شام (ئەحمەد شەرع) حوكمڕانیەتی بەتەواوی سەقامگیر نەبووە. لەو ناوچانەی پێكهاتەی عەلەوییەكانی لێیە واتە پارێزگاكانی تەرتوس و لازقیە و بەشێك لە حمس و حەما، هێشتا كوشتن و گرتن و رفاندن ماوە، لەبەرامبەردا چەند گروپ و كۆمەڵە چەكداری عەلەوییەكانیش كەپێناچێت ژمارەیان زۆر بێت لێرەو لەوێ‌ جموجۆڵیان هەیە.  لەناوخۆی دیمەشقیش سەرباری جۆرێك لەهێمنی باری ئەمنی، بەڵام ململانێیەكی بێدەنگ لەناوخۆی تەحریری شام هەیە. ترس هەیە ئەحمەد شەرع لەلایەن گروپ و باڵە جیاوازەكانی ئەو بەرەیە بكوژرێت، بۆیە بەپێی سەرچاوەیەك (هێشتا بەڕەسمیی پشتڕاستنەكراوەتەوە) ئەمریكاییەكان تیمێكی تایبەتی متمانەپێكراوی سەربازییان بۆ ئەحمەد شەرع دابینكردووە بۆ پارێزگاری لێكردن و دوورخستنەوەی هەر ئەگەرێكی نەخوازراو هەروەكچۆن لەدوای رووخانی رژێمی عیراق بۆ بەشێك لەبەرپرسانی باڵای عیراقیان دابینكردبوو. . تائێستا فەرمانگەكانی حكومەت لەدیمەشق بەتەواوی نەكەوتوونەتەوە كارو دەوڵەت نیمچە پەكیكەوتووە. فەرمانگە هەرە گرنگەكانی خزمەتگوزاریی و ژیانی خەڵك وەك فەرمانگەی تاپۆو پۆلیسی هاتوچۆو پاسپۆرت و..تد نەكەوتوونەتەوە كاركردن. ئەوەی هەیە سیمای چەكداریی و هەندێك كاروبار كە زیاتر لەمیدیاكان دەیبیستین، ئەگینا بەكردار هێشتا دەوڵەت نەكەوتۆتەوە كاركردن. لەرۆژهەڵاتی فورات ئەوەی پێی دەگوترێت فەرمانگەكانی دەوڵەت، بەتەواوی دەرگاكانیان داخراوە، بەڵام فەرمانگەو كارگێڕیی رێڤەبەری خۆسەر كاروبارەكانیان ئاساییەو خزمەتگوزاریی پێشكەش دەكەن. ماوەیەكیشە گفتوگۆو دانوستاندن لەنێوان دیمەشق و قامیشلۆ هەیە بۆ چارەسەركردنی پرسی خوێندن، بەڵام هێشتا هیچ رانەگەیەنراوە. هاوكات حكومەتی نوێی دیمەشق لەناوچەی دروزەكان نییەو كاروبارەكان لەلایەن دروزەكان خۆیانەوە دەكرێت. سەبارەت بەگوزەرانی خەڵك، گرانیەكی ئێجگار سەخت هەیە. ژیانی خەڵك زۆر زەحمەتتر بووە لەجاران. بازاڕەكانی سوریا پڕ بووە لەكاڵای بیانیی، بەڵام خەڵك پارەی لەگیرفان نییە. ئەوەی دەگوترا كە حكومەت لە 400% موچەی فەرمانبەرانی زیاتر كردووە تائێستا هیچ دیار نییە. ماوەی دوو مانگە موچە لەكاتی خۆی دەدرێت دەدرێت، بەڵام بەهۆی كەمی موچەو بێبەهایی لیرەی سوریا، فەرمانبەران سودی لێنابینن، ئەمە سەرباری ئەوەی ژمارەیەكی ئێجگار فەرمانبەر یان بۆخۆیان وازیانهێناوە یاخود بەتۆمەتی نزیكییان لەرژێمی پێشوو لەكارەكانیان دوورخراونەتەوە. بەپێی زانیاریی، بیانیەكانی ئیدارەی ئێستای حكومەتی سوریا كە ژمارەیان بە 3800 كەس دەخەمڵێنرێت و رەگەزنامەی سورییان پێدرا لەنەتەوەو رەگەزەكانی (ئیگۆریی، ئەلبانیی، چەچانیی، ئۆزبەكیی، توركستانیی، قەوقازیی) ئەمانە موچەیەكی زۆر جیاوازتر لەفەرمانبەرانی سوریا وەردەگرن. بەپێی ئەو زانیارییانە موچەكانیان مانگانە لەنێوان 3 بۆ 3500 دۆلار دەخەمڵێنرێت. هاوكات ئەو چەكدارانەی كە لەئیدلب بوون و لەگەڵ شەرع گەڕانەوە دیمەشق، ئەوانیش موچەكانیان لەنێوان 300 بۆ 600 دۆلارە، ئەمە لەكاتێكدا فەرمانبەرانی ئاسایی بەشێوەیەكی گشتیی موچەكانیان لەنێوان 20 بۆ 30 دۆلارێكە.  ئەوەی جێی سەرنجە، بەشێك لەخزمەتگوزارییەكان بەراورد بەچەند مانگی سەرەتای رووخانی بەعس باشتربوون، وەك ئاو و كارەبا، بەڵام بەهۆی گەڕانەوەی ژمارەیەكی ئێجگار زۆری خەڵك لەتوركیاو ئەوروپاو ئەوانەیشی لەناوخۆ بۆناوچەی دیكە ئاوارەببوون، نرخ و كرێی خانوبەرە لەدیمەشق زۆر گرانبووە، بەجۆرێك مێژووی دیمەشق بەخۆیەوەی نەبینیوە. بەپێی زانیارییەكان ماوەی دوو مانگێكە ژمارەیەكی زۆری ئەوانەی لەناوچە كوردستانیەكانی وەك عەفرین، سەرێكانیی، گرێ سپی لەلایەن توركیاوە نیشتەجێكرابوون بەلێشاو دەگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان لەدیمەشق و حەلەب و شارەكانی دیكەی سوریا، هاوكات دانیشتوانە رەسەنەكەی ئەو شارە كوردیانە كە بۆ شارە كوردییەكانی دیكەی وەك قامیشلۆو عاموداو حەسەكە ئاوارەببوون، دووبارە دەگەڕێنەوە شوێنی خۆیان. ئەمەش جێی دڵخۆشییە بۆ كورد لەرۆژئاوای كوردستان. ماوەی دوو مانگێكە حكومەتەكەی ئەحمەد شەرع لەڕێی چەند وەزارەتێكەوە ژمارەیەكی زۆر گرێبەستی لەبوارە جیاوازەكانی خزمەتگوزاریی و پێداویستیی هەنوكەیی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر كۆمپانیای بیانیی و ناوخۆیی ئیمزاكردووە.  بەپێی زانیاریی هیچ پرۆژەیەك یان گرێبەستێك لەهەر بوارێكدا بێت بەبێ‌ بەشداریپێكردن و پشكداركردنی بەرپرسان جێبەجێنابێت و سەرناگرێت. واتە بەرپرسانی نوێ‌ بەهەمان فەرهەنگ و تێگەیشتنی كۆن دەستیانكردووە بەگەندەڵیكردن و خۆدەوڵەمەندكردن و خۆگونجاندنن لەگەڵ بارودۆخی نوێ‌. دیوێكی دیكەی رووداوەكانی دیمەشق، پرسی جێبەجێكردنی شەریعەت و رووكارە ئیسلامییەكانە كە بارودۆخی دیمەشقی بەتەواوی گۆڕیوە. واتە پەچەو باڵاپۆشیی تەواوەتی ژنان و كچان بووە بەدیاردەو بەروونی لەجادەو شەقامەكان دەبینرێن. حوكمڕانانی نوێ‌، زنجیرەیەك رێكاری نوێیان راگەیاندووە بۆ نمونە سیماكانی كەنار دەریا لەشارەكانی لازقیەو تەرتوس هەڵگیراون و لەبەركردنی شۆرت و هەندێك جلوبەرگ بەتایبەت لەژنان قەدەغەكراوە. هێزێكی تایبەت بەناوی ئاسایشی گشتیی لە كوچەو شەقامەكانی دیمشق دەگەڕێن، لەهەندێك شوێن یەخەی هاوڵاتیان دەگرن و لێپێچینەوەیان لەگەڵ دەكەن، بەتایبەت پرسیار لەبەیەكەوە بوونی كوڕان و كچان دەكەن یاخود كاتێك جلوبەرگی مۆدەو سەردەمیانە لەبەردەكەن. سەرباری رووداوە جیاوازەكان لەدیمەشق و ناوچە جیاوازەكانی سوریا، بەڵام میدیای عەرەبی و رۆژئاوا لەم بارودۆخە بێدەنگن، هۆكارەكەی پشتیوانیی ئەمریكاو بەشێك لەوڵاتانی عەرەبیە لەحوكمڕانانی نوێی دیمەشق بۆیە میدیاكانیان نایانەوێ‌ تیشك بخەنە سەر واقعی نوێی سوریا.

د. ئەمەل عەلی حسێن،  دکتۆرا لە یاسای دەستوری    پێشەکی:         لەگرنگترین بناغەکانی دەوڵەتی یاسایی بریتیە لە ملکەچ بوونی هەموو دەسەڵاتەکان بۆ دەوڵەت لە هەموو هەڵسوکەوتەکانیدا لەژێر ڕۆشنایی پرەنسیپی پلە پلەیی ڕێسای یاسایی، لەبەرئەوەى دەستوور لە لوتکەی سیستەمی یاسایی دایە لە دەوڵەت بۆیە دەبێت ئەو یاسایانەی لە لایەن دەسەڵاتی یاسادانان، وە سیستەم و ڕێنمایی کە لە لایەن دەسەڵاتی جێبەجێکردن دەردەچێت گونجاو بێت لەگەڵ دەستوور لە ڕووی ڕواڵەتی و بابەتیدا، بەرزی و شکۆی ئەم دەستورەش نایەتەدی بەبێ بونی چاودێری لەسەر بە دەستوور بوونی یاساکان، وە ئەو لایەنەی کە ئەم ئەرکەی خراوەتە ئەستۆ بریتیە لە دادگای دەستووری کە لەعێراق بە ناوی دادگای باڵای ئیتحادی (المحكمة الاتحادية العليا)یە، دەستوری عێراقی بۆ ڕاپەڕاندنی ئەو ئەرکانەی کە لە دەستور بۆ ئەو دادگایەی دیاریکردووە دەسەڵاتی باڵای داوەتێ بۆ یەکلاکردنەوەیان چونکە بڕیارەکانی دادگا بات و ملزمن بۆ هەموو دەسەڵاتەکان و بواری هەموارکردنەوەیەیان نیە چونکە هیچ دادگایەکی تر لەسەرووی دەسەڵاتی دادگای باڵای ئیتحادی بوونی نیە. جێگەی ئاماژە پێکردنە کە گرنگی ئەو دادگایە زیاتر لەو دەوڵەتانە دەردەکەوێت کە سیستەمی حوکمیان فیدراڵیە بەهۆی هەبوونی ناکۆکی لە نێوان حکومەتی ئیتحادی و هەرێمەکان لەسەر دەسەڵات و داهات. هۆکاری کێشەکانی نێوان حکومەتی ئیتحادی و حکومەتی هەرێمی کوردستان: بە بۆچوونی من چەند هۆکارێکی سەرەکی هەن بۆ دروست بوونی کێشە لە نێوان حکومەتی ئیتحادی و حکومەتی هەرێمی کوردستان. یەکەم: هەرچەندە دەستوری عێراقی لە (مادەی ١)دا ئاماژەی بەوە داوە کە عێراق دەوڵەتێکی ئیتیحادی(فیدراڵی)یە، جەوهەری نیزامی فیدراڵیش بریتیە لە هەبوونی چەند هەرێمێک لە چوارچێوەی دەوڵەتە فیدرالیەکە، بەڵام هەتاوەکو ئێستاو دوای تێپەڕینی (٢٠) بیست ساڵ بەسەر دەرچوونی دەستور  هیچ هەنگاوێک نەنراوە بۆ دەرچوواندنی یاسایەک کە ڕێو شوێنەکانی  دروست بوونی هەرێمی تر دیاری بکات هەروەکو لە مادەی (١١٨)ی دەستووردا هاتووە، هەر بۆیە هەرێمی کوردستان وەکو تاکە هەرێمێک لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی دا بوونی هەیە و دانی پێدانراوە بەگوێرەی مادەی(١١٧/٢) لە دەستوری عێراقی. دووەم/ هێشتنەوەى دەسەڵاتی یاسادانان بە تەواو نەکراوی وەکو ئەوەى کە لە مادەی (٤٧)ی دەستوری عێراقی هاتووە کە دەسەڵاتی یاسادانان لە ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی ئیتحاد پێک دێت. بەڵام یاسای دروست بوونی ئەنجومەنی ئیتیحاد کە نوێنەری هەرێمەکان و  پارێزگایە نەلکاوەکان بە هەرێمەکان لە خۆ دەگرێت هەتا ئێستا لە ئەنجومەنی نوێنەران دەرنەچووە. هەبوونی ئەو ئەنجومەنە گرنگی خۆی هەیە لە چەسپاندنی پایەکانی فیدرالی و پاراستنی مافی هەرێمەکان و زامنکردنی مافە دەستوریەکانیان بەرامبەر زۆرینەی پەرلەمانی و کاریگەریەکانی لەسەر تێپەڕاندنی یاساکان لە ئەنجومەنی نوێنەران. سێیەم: دیارینەکردنی دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی ڕوون لە نێوان حکومەتی ئیتحادی و هەرێم، لە مادەی(١٠٩)ی دەستوری عێراقی دەسەڵاتەکانی ناوەندی بە شێوەیەکی حصری دیاریکردووە و لە مادەی(١١٤) دەسەڵاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی ئیتحادی و هەرێمەکانی دیاریکردووە و لەمادەی(١١٥)ی دەستوریشدا ئەوە هاتووە کە هەر دەسەڵاتێک حصری نەبوو بۆ حکومەتی ناوەندی لە دەسەڵاتی هەرێمەکان دایە. چوارەم: نەبوونی دەستوری هەرێمی کوردستان وەکو چوارچێوەیەکی یاسایی بۆ ڕێکخستنی دەسەڵات و ماف و پابەندییەکانی هەرێم هەروەکو لە مادەی(١٢٠)ی دەستوردا هاتووە بە جۆرێک کە لەگەڵ دەستوری عێراقیدا ناکۆک نەبێت. پێنجەم: نەبوونی یاسای نەوت و گاز، بەلەبەرچاو گرتنی ئەوەى کە زۆرینەی کێشەکانی نێوان هەرێم و ناوەند بریتیە لەکێشەکانی پەیوەندیدار بە دەسەڵاتی دەرهێنان و بەڕیوەبردن و داهاتی نەوت و گاز، وەلەبەرئەوەى دەستوری عێراقی لەم بوارەدا موفق نەبووەو بە ووردی ئەم بابەتە گرنگەی بە دەستوری نەکردووە بە جۆرێک کە مافی هەمووان پارێزراو بێت و بواری ڕای جیاواز نەهێلێت، بۆیە هەبوونی یاسای نەوت و گاز تا ڕادەیەکی بەرچاو چارەسەری ئەم کێشانە دەکات. شەشەم: تاوەکو ئێستا پایەکانی سیستەمی فیدرالی و شۆڕکردنەوەى دەسەڵات لە عێراق دا نەچەسپاوەو کاریگەری حکومڕانی دوور و درێژی ناوەندیی لە عێراق هەرماوە، سەبارەت بە هەرێمیش تاوەکو ئێستا وەکو دەسەڵاتێکی دیکتاتۆری و دژ بە مافەکانی کورد وێنای حکومەتی ئیتحادی دەکات لە ناوخۆدا، ئەمەش وای کردووە کە کێشەکان زیاتر قوڵبنەوەو کەڵەکە بن و  چارەسەرکردنیان قورس بێت. رێگا چارە: تاکە ڕێگا بۆ چارەسەر کردنی کێشەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی ئیتحادی بریتیە لە چارەسەری کێشەکان بە گوێرەی دەستوری عێراقی کە تاڕادەیەکی باش مافی هەمووانی تێدا پارێزراوە، هەرکاتێکیش کە دەستور پێشێلکرا و وەکو خۆی جێبەجێ نەکرا دەکرێت پەنا ببرێتە بەر (دادگای باڵای ئیتیحادی) کە ئەرکى پاراستنی مادەکانی دەستوری و شکۆی دەستورە. وەک تێبینی دەکرێت لەسەرەتادا دادگای ئیتیحادی زۆربەکەمی ئەو بابەتانەی دەخستە بەرنامەی دادبینی خۆی کە تایبەتبوون  بەکوردستان بەڵام لەم ساڵانەی دوایی و بە دیاریکراوی دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمی کوردستان ئەم دادگایە بڕیاری زۆری داوە کە پەیوەست بوون بە کوردستان  و کاریگەری زۆریان هەبووە لەسەر دام و دەزگا رەسمیەکان و ژیان و بژێوی هاوڵاتیان لە هەرێم. هەر لە بریاری دادگا بە نادەستوریبوونی یاسای ژما٢١رە(١٢)ی ساڵی ٢٠٢٢ پەرلەمانی کوردستان کە تایبەت بوو بە بەردەوام بوونی خولی پێنجەمی پەرلەمان. وە بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و گازی هەرێم ژمارە(٢٢)ی ساڵی ٢٠٠٧ لە ساڵی (٢٠٢٢)، هەروەها بڕیاری دادگا ژمارە(٢٢٤وموحدتها ٢٦٩/اتحادیە/٢٠٢٣) لە ساڵی ( ٢٠٢٤) کە تایبەت بوو بە پێدانی مووچە بەفەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان لە بەرامبە تەوتین کردنی موچەو ڕادەست کردنی داهاتی نانەوتی..... دوای نەناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بۆ ئەو هەشت مانگەی کە لەم ساڵدا ماوە بە نوسراوی فەرمی لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقی فیدرال سەرەڕای هەبوونی بڕیاری دادگای باڵای ئیتحادی ئاماژەپێکراو لەسەرەوە، بۆیە فەرمانبەران پەنایان بردەوە بەر دادگای فیدرالی و داوایان کرد کە فەرمان سالاری(أمر الولائی) دەربکات بۆخەرجکردنی موچەی موچەخۆران. لە رێکەوتی (١/٦/٢٠٢٥) لە بڵاوکراوەیەکی ڕەسمی دادگا داواکەیانی قبوڵ کردوو بڕیاری دا کە لە زووترین کاتدا فەرمانەکە دەربکات فەرمان سالاری دەردەچێت بۆ ڕاگرتنی یاسایەک یان قرارێک کە لەوانەیە پێچەوانەی دەستوور بێت تاوەکو بڕیار دان لە دەستوریبوونی یاخود بە هۆیەوە دادگا ڕێگە دەگرێت لە زیان گەیاندن بە لایەنێکی دەعواکە وە دەسەڵاتێکی فراوان دەداتە دادوەر  بۆ مەبەستی هێنانە کایەی جۆرێک لە تەوازن لە نێوان لایەنەکانی دەعواو لە پێناو پاراستنی مافێک بە شێوەیەکی خێرا، واتە ڕێکارێکی خۆپارێزی کاتیەو ملزمە بۆ هەموو دەسەڵاتەکان تا کاتی دادبینی لە دەعواکە و بڕیار لێدانی. دەرکردنی فەرمان سالاری ناچێتە چوارچێوەی پسپۆری ودەسەڵاتەکانی دادگای باڵای ئیتحادی کە لەمادەی (٩٣)ی دەستوری عێراقیدا دیاریکراوە، بەڵکو بە گوێرەی مادەی (١٥١) قانون المرافعات المدنی ژمارە (٨٣)ی ساڵی ١٩٦٩ی هەموارکراو ئەو دەسەڵاتە بە دادوەر دراوە، وە پێویستە یەکێک لە لایەنەکانی دەعواکە بەشێوەی نووسراو کە هۆکارو بەلگە یاساییەکانی هاوپێچ بێت داوای دەرکردنی فەرمان سالاری بکات و دادگاش لە چوارچێوەی دەسەلاتی تقدیری خۆی دەکرێت هەر لە هەمان ڕۆژ یان لە نزیکترین کاتدا فەرمان سالاریەکە دەربکات. بەڵام دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە (٢٠) بیست رۆژ بەسەر بڵاوکراوەکەی خودی دادگای ئیتحادی تاکو ئێستا فەرمان سالاری لەلایەن دادگاوە دەرنەچووە بەوەش هیچ بەهایەک بۆ فەرمان سالاری نەماوەتەوە کە عنصری استعجالی هەیە بگرە هیچ ئاسۆیەکی روونیش نیە بۆ دەرکردنی بە هۆکاری دەست لە کارکێشانەوەى بەشێک لە ئەندامانی سەرەکی و یەدەگی دادگا کە بێگومان ناتوانێت لە نەبوونی ئەوان کۆبونەوە بکات و بڕیار دەربکات. هەرچەندە دەرکردنی فەرمان سالاری پێویستی بە دادبینی و ئامادەبوونی لایەنەکانی دەعوا نیە و سەرۆکی دادگا بە واژووی خۆی دەری دەکات بەڵام پێویستی بە مداولە (گفتوگۆ)کردنی بابەتەکە هەیە لەلایەن ئەندامانی دادگای باڵای ئیتحادی بۆ ئەوەى ڕای خۆیان لەسەر ناوەڕۆکی بابەتەکە دەرببڕن.  لێرەدا گرنگە ئەوەش بڵێین کە بارودۆخ و گۆڕانکایە سیاسیەکان و هێزە سیاسیەکانیش کاریگەریان دەبێت لەسەر  دادگای باڵای ئیتحادیی و بڕیارەکانی وەک هەر دامەزراوەیەکی تری عێراق. بۆیە هەموو ئەگەرەکان تاکو ئێستا کراوەن.      

درەو: بەپێی ڕاپۆرتی تایبەتی رێكخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو لە حەوت ڕۆژی رابردووی شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل، (646) كەس كوژراون، لەو ژمارەیە(560) كەسیان لە هێزە ئەمنی و سەربارزییەكانی ئێرانن و (86) كەسیان هاوڵاتی مەدەنین، كە (35) ژن و (21) منداڵ لەناو هاوڵاتییەكاندان.     دەقی راپۆرتی حەوتەمی رێكخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو بەپێی ئەو زانیارییانەی لە سەرچاوە بڕواپێکراو و خۆجێییەکان لە تەواوی ئێران کۆ کراونەتەوە و بەدواداچوونیان بۆ کراوە، ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو پشتڕاستی دەکاتەوە کە لە ماوەی حەوت ڕۆژی یەکەم لە دەستپێکی شەڕی ڕاستەوخۆ لە نێوان کۆماری ئیسلامیی ئێران و وڵاتی ئیسرائیل، لانی کەم ٦٤٦ کەس کوژراون. لەم ژمارەیە، ٨٦ هاووڵاتیی سڤیل و ٥٦٠ کەس لە هێزە سەربازی، ئەمنی، ناوەندە پەیوەندیدارەکان بە سوپای پاسداران و یا کادری پسپۆڕی پەیوەندیدار بە ڕێکخراوە سەربازییەکانی ئێران بوون. هەنگاو هەروەها کوژرانی لانی کەم ٣٥ ژن و ٢١ منداڵ لە نێوان قوربانیانی سڤیلی ئەو شەڕە بەڵگەمەند کردووە. زیاتر لە ۸٥٪ی کوژراوانی سڤیل لە پارێزگای تاران تۆمار کراوە. کوژرانی ٨٦ کەس لە خەڵکی سڤیل لە حەوت ڕۆژی سەرەتای شەڕدا بەپێی ئاماری تۆمارکراو لە ناوەندی ئامار و بەڵگەکانی ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، لە ماوەی حەوت ڕۆژی ڕابردوودا لانی کەم ٨٦ کەس لە خەڵکی سڤیل لە ئەنجامی هێرشەکانی ئیسرائیلدا کوژراون کە ناسنامەی ٨٣ کەسیان هەتا کاتی داڕشتنی ئەم ڕاپۆرتە بۆ هەنگاو ئاشکرا کراوە. لەنێوان ئەو کەسانەدا ٣٥ ژن و ٢١ منداڵ قوربانی بوون. هەروەها جێگای ئاماژەیە یەکێک لەم قوربانیانە خەڵکی وڵاتی ئەفغانستان بووە. بە پێی لێکۆڵینەوەکانی هەنگاو لانی کەم ٢٦ کەس لە هاووڵاتییانی سڤیل کە کوژراون لە بنەماڵەی ئەندامانی باڵا و کادرەکانی سوپای پاسداران بوون. قوربانیانی سڤیل بەم شێوەن: پارێزگای تاران: ٧٣ حاڵەت پارێزگای ئیسفەهان: ٥ حاڵەت پارێزگای هەمەدان: ٤ حاڵەت پارێزگای کرماشان: ٢ حاڵەت پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: ٢ حاڵەت کوژرانی لانی کەم ٢١ منداڵ هەنگاو پشتڕاستی دەکاتەوە کە لە ئەنجامی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر پارێزگای تاران و ئیسفەهان لانی کەم ٢١ منداڵ گیانیان لەدەست داوە. لە نێوان ئەو منداڵانەدا، ۱١ منداڵ کچ و ١٠ منداڵ کوڕ بوون. دوو کەس لەو منداڵانە ۲ مانگان و ۷ مانگان بوون و گەورەترینیان ۱۷ ساڵی تەمەن بووە. ١٧ منداڵ لە پارێزگای تاران و ٤ منداڵ لە پارێزگای ئیسفەهان کوژراون. ناسنامەی منداڵانی کوژراو: ١. ڕایان قاسمیان _ ٢ مانگ ٢. زەهرا زاکریان ئەمیری _ ٧ مانگ ٣. ئەمیر عەلی ئەمینی _ ١٢ ساڵ ٤. پەرهام عەباسی _ ١٥ ساڵ ٥. فاتمە زاکریان ئەمیری _ ٥ ساڵ ٦. باران ئەشرەفی _ کەمتر لە ١٥ ساڵ ٧. مەهیا نیکزاد _٧ ساڵ ٨. سۆهەیل کەتوولی _ ١١ ساڵ ٩. ئیما زەینەلی _ ٧ ساڵ ١٠. هیدا زەینەلی _ ٤ ساڵ ١١. مۆتەهرە نیازمەند _ ٦ ساڵ ١٢. عەلی نیازمەند _ ١٠ ساڵ ١٣. فاتمە نیازمەند _ ١٢ ساڵ ١٤. محەممەدڕەزا سەدیقی سابر _ ١٧ ساڵ ١٥. مەتین سەفاییان _ ١٦ ساڵ ١٦. زەهرا بەرزێگەر _ ٣ ساڵ ١٧. تارا حاجی‌میری _ ٨ ساڵ ١٨. مۆجتەبا شەریفی _ ٧ ساڵ ١٩. فاتمە شەریفی _ ١١ ساڵ ٢٠. سەیدعەلی ساداتی _ ٦ ساڵ ٢١. ڕەیحانە سادات سادەتی _ ١٢ ساڵ کوژرانی ٣٥ ژن، بریتی لە دوو ئەندامی سوپای پاسداران تا کاتی داڕشتنی ئەم ڕاپۆرتە، ناسنامەی ٣٥ ژنی کوژراو بۆ هەنگاو ئاشکرا کراوە کە هەموویان لە پارێزگاکانی تاران و ئیسفەهان کوژراون. لەم نێوانەدا فاتمە باقری و ئێلهام فەرەحمەند لە ئەندامانی سوپای پاسداران بوون و ٣٣ کەسی دیکە سڤیل بوون. کوژرانی ٥٦٠ هێزی سەربازی لە تەواوی ئێران لە یەکەمین کاتژمێرەکانی بەرەبەیانی ڕۆژی هەینی، ۲۳ی جۆزەردانی ۲۷۲۵، هاوکات لەگەڵ دەستپێکی هێرشی ڕاستەوخۆی ئاسمانی و مووشەکی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران، ئاماری کوژراوانی سەربازی بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە. زانیاری و بەڵگەکانی بەردەستی هەنگاو نیشان دەدەن کە تا کۆتایی ڕۆژی حەوتەمی شەڕ، لانی کەم ٥٦٠ کەس لە ئەندامانی ئەرتەش، سوپای پاسداران، هێزی ئینتزامی، بەسیج، زانایانی بواری ناوکی و بژاردەی فەننی یان فەرمانبەرانی ناوەندە پەیوەندیدارەکان بە ڕێکخراوە ئەمنییەکان کوژراون. هەنگاو تا ئێستا توانیویەتی ناسنامەی ٢١١ کەس بە تەواوی ئاشکرا بکات. زیاترین ئاماری کوژراوانی نیزامی لە پارێزگاکانی تاران، ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات کرماشان و قۆم و ئیسفەهان تۆمار کراوە. جیاکردنەوەی کوژراوانی نیزامی بەپێی پارێزگاکان: پارێزگای تاران: ٢٣٥ کەس پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: ٦٣ حاڵەت پارێزگای کرماشان: ٥٠ حاڵەت پارێزگای قۆم: ٤٠ حاڵەت پارێزگای لوڕستان: ۳٥ حاڵەت پارێزگای ئیسفەهان: ٤٠ حاڵەت پارێزگای ئورمیە: ۲۰ حاڵەت پارێزگای ئەلبۆرز: ٢٠ حاڵەت پارێزگای زەنجان: ١٥ حاڵەت پارێزگای هەمەدان: ١٢ حاڵەت پارێزگای خووزستان: ٩ حاڵەت پارێزگای سنە: ۵ حاڵەت پارێزگای مەرکەزی: ١٠ حاڵەت پارێزگای فارس: ٦ حاڵەت لە پارێزگای تاران کە ناوەندی سەرەکی هێرشەکانی ئەرتەشی ئیسرائیل بووە، لانی کەم ٢٣٥ کەس لە هێزە سەربازییەکان کوژراون. لەنێوان ئەو کەسانەدا ناسنامەی ٦١ کەس بریتی لە ۱۰ فەرماندەی باڵای سوپای پاسداران، ۱١ زانای بواری ناوکی و ۲ بژاردەی حکومەتی پەیوەندیدار بە سوپای پاسداران لە لایەن هەنگاو ئاشکرا کراوە. ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو وێڕای ئیدانەکردنی خەساردیتنی خەڵکی سڤیل و چڕبوونەوەی گرژییەکانی نێوان ئێران و ئیسرائیل، داوا لە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و ناوەندە مافی مرۆڤییەکان دەکات کە لە نێوان گۆڕانکارییە بەپەلەکانی ئەو شەڕەدا، گرینگی بە بارودۆخی جێی نیگەرانیی مافی مرۆڤ لە ئێران بدەن و دەستبەجێ بۆ پاراستنی لە خەڵکی سڤیل بەتایبەت ژنان و منداڵان کردەوەیان هەبێت.

درەو: پێش دەستلەكاركێشانەوە ئەندامانی دادگای فیدراڵی بەوەرەقە رای خۆیان لەسەر موچەی موچەخۆران و دەركردنی ئەمری وەلائی داوەتە سەرۆكی دادگای فیدراڵی و ئەو دەتوانێت ئێستا بڕیار بدات. سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند بۆ دەركردنی بڕیاری (فەرمان سالاری ) پێویستی بە دادبینی نیە،  پێشتر سەرۆكی دادگای فیدراڵی داوای بۆچونی ئەندامانی دادگای فیدراڵی كردووە، هەموو ئەندامانی دادگای فیدراڵی (پێش دەستلەكاركێشانەوە) بۆچونی خۆیان بە وەرەقە پێشكەشی سەرۆكی دادگای فیدراڵی كردووەو بەپێی زانیارییەكان زۆرینە لەگەڵ ئەوەن موچەی موچەخۆران بدرێت و (فەرمان سالاری) دەربكرێت، هەرچەندە ئەوان دەستیان لەكاركێشاوەتەوە بەڵام هێشتا دەستلەكاركێشانەوەكەیان قبوڵ نەكراوەو ئەوان تا ئێستاش دادوەرن. بەپێی زانیارییە بەراییەكان هاوشێوەی پەرلەمانی عێراق، سەرۆكی دادگای فیدراڵی ویستویەتی سەبەتەی بڕیاردان دروست بكات و پرسی بڕیاردان لەسەر رێككەوتنی (خور عەبدوڵا) ببەستێتەوە بە پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێمەوە، بۆیە ناڕەزایەتیی دروستبووەو دەستلەكاركێشانەوەی بە كۆمەڵ روویداوە. دژی دادوەر (جاسم عمێری) سەرۆكی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، (6) ئەندامی دادگاكە لەكۆی (9)ی ئەندام دەستیان لەكاركێشایەوە، جگە لە دادوەرە هەمیشەییەكان، (3) دادوەری یەدەگیش دەستیان لەكاركێشاوەتەوە. لەناو دادوەرە دەستلەكاركێشاوەكاندا هەردوو دادوەرەكەی سەربە یەكێتی تێدایە ( حاكم دیار محەمەد) دادوەری هەمیشەیی و (حاكم جاسم جەزا) دادوەری یەدەگی دادگای فیدراڵی.  سەرچاوەیەكی ئاگادار لە بەغدادەوە بە (درەو)ی راگەیاند، هۆكاری سەرەكی دەستلەكاركێشانەوەكان پەیوەندی بە ململانێ سیاسیەكانەوە هەیەو چاوەڕوانی گۆڕانكاری و سڕكردنی دادگای فیدراڵی و دواخستنی هەڵبژاردنی و پێكهێنانی تەواوری هەیە.   

راپۆرتی: درەو  🔹 گەرووی هورمز کەنداوی عەرەبی بە کەنداوی عومانەوە دەبەستێتەوە، پاشان زەریای هیندی.  🔹 (19%)ی پێویستی نەوتی جیهانی و (11.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی لێوە تێدەپەڕێت. 🔹 گەرووەکە بە ڕێڕەوی سەرەکی نەوت و گاز لە ناوچەکەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان دادەنرێت. ڕۆژانە نزیکەی (20 ملیۆن) بەرمیل نەوت لەو گەرووەوە دەگوازرێتەوە، ئەمەش وایکردووە کە ببێتە یەکێک لە گرنگترین خاڵەکانی بازرگانی لە جیهاندا. 🔹 ڕۆژانە 20 تا 30 كەشتی نەوت هەڵگر پێیدا تێپەڕ دەبێت، بە جۆرێك هەر 6 خولەك بارهەڵگرێك لە لوتكەی تێپەڕبوندایە.  🔹 هەر پەککەوتنێک لە هاتوچۆی کەشتیوانی لە ڕێگەی گەرووی هوورمزەوە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر نرخی نەوتی جیهانی دەبێت. هەڕەشەکانی ئێران بۆ داخستنی گەرووی هورمز ئەمە یەکەم جار نییە ئێران هەڕەشەی داخستنی گەروی هورمز دەکات بۆ نمونە ئەکبەر هاشمی ڕەفسنجانی، سەرۆکی پەرلەمان و نوێنەری ڕێبەری ئێران لە شوورای باڵای بەرگری، ساڵی 1983 لە نوێژی هەینی تاراندا لەبارەی داخستنی گەرووی هورمزەوە گوتی: "ئێمە بە کەشتییەکانمان گەرووی هورمز داناخەین. ئێمە دیوارێکی ئاگرین درووستدەکەین بە تۆپەکانی 130 کە خۆتان دەزانن چەنێکمان هەیە. ئێمە کاتێک ڕۆژی دوو جار ئاگر لە گەرووی هورمزدا درووست بکەین، ئەگەر ئێمە تۆپە 175 ملیمەترییەکان کە مەودایان 48 کیلۆمەترە، دانێین و بە گولـلەکانی بۆردومانی ناوڕاستی گەرووەکە بکەین، کێ دەتوانێت بە گەرووەکەدا تێپەڕێت؟ ئێمە دەتوانین گەرووی هورمز بە کڵاشینکۆفیش داخەین...". گەروی هورمز شادەماری گواستنەوەی نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بۆ بازاڕەكانی جیهان، بۆیە داخستنی ئەو ڕێگە گرنگە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی نەوت لە بازاڕەكانی جیهانداو بەرزبوونەوەی زۆری نرخەكەی. زۆربەی نەوتی هەناردەكراوی سعودیە و ئێران و ئیماڕات و كوەیت و عێراق لە ڕێگەی گەروی هورمزەوە هەناردەی بازاڕەكانی جیهان دەكرێت، هەروەها گەروی هورمز ڕێگەی سەرەكی گواستنەوەی گازی سروشتی قەتەڕە كە گەورەترین هەناردەكەری گازی سروشتی جیهانە. لە ناوەڕاستی ساڵی (2018)دا حەسەن ڕۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران لە بەرامبەر هەڕەشەی ئەمریکا بۆ سنووردارکردنی ڕێژەی کڕینی نەوتی ئێران لە بازاڕە جیهانییەکاندا، کاردانەوەیەی نیشانداو لە میانەی کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ ئێرانییەکانی دانیشووی وڵاتی سویسرا لە شاری بێرن گوتی "ئەمریکییەکان بانگەشەی ئەوەیان کردووە کە دەیانەوێت بە تەواوی ڕێگە لە هەناردەی نەوتی ئێران بگرن، ئەوان مانای ئەم دەربڕێنە نازانن، چونکە لە ڕاستیدا بێمانایە نەوتی ئێران هەناردە نەکرێت و لە هەمان کاتدا نەوتی ناوچەکە هەناردە بکرێت. ئەگەر ئێوە توانیتان، ئەو کارە بکەن بۆئەوەی دەرئەنجامەکەشی ببینن." ڕۆژی (14/6/2025) دوای هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران ئاژانسی هەواڵی تەسنیمی ئێران لە زاری جەنەراڵ ئیسماعیل کەوسەری، فەرماندەی سوپای پاسداران  رایگەیاند: وڵاتەكەی تاوتوێی داخستنی گەروی هورمز دەكات و دواتر باشترین بڕیار كەلە بەرژەوەندی تاران بێت لەبارەیەوە دەدات.  ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە، كۆماری ئیسلامی ئێران هەمو رێگایەك بۆ سزادانی ئیسرائیل دەگرێتەبەر، بۆ ئەو مەبەستەش هەمو ئەگەرێك لەبەردەمیاندا كراوەیە و سزای تەلئەبیبی پێدەدەن، یەكێكیش لە رێگەكان هێرشە سەربازییەكانە بۆسەر ئەم وڵاتە. پێگەی بازرگانی گەرووی هورمز لە ڕێڕەوە ئاوییەکاندا گەرووی هورمز لە نێو حەوت دیارترین ڕێڕەوی ئاوی یەکێکە لە ڕێڕەوە بازرگانییە پڕ بایەخەکان، لە قەبارەی بازرگانی نەوتدا لە پێش سەرجەمیانەوەیەو لە ڕووی قەبارەی بازرگانییەوە پلەی سێیەمی نێو ڕێڕەوە گرنگە جیهانیەکانی گرتووە، بەجۆرێک؛ 1.    گەرووی هورمز: کەنداوی عەرەبی بە کەنداوی عومانەوە دەبەستێتەوە، پاشان زەریای هیندی. پانی گەرووەکە 50 كیلۆمەترە (34 كیلۆمەتری دەكەوێتە تەنگەبەریی) و قوڵیەكەشی تەنها (60) مەترە، پانی چونە ناوەوە و دەرەوەی دوو میلی دەریاییە كە دەكاتە 10 كیلۆمەتر و نیو، (19%)ی پێویستی نەوتی جیهانی و (11.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی لێوە تێدەپەڕێت. ڕۆژانە نزیکەی (20 ملیۆن) بەرمیل نەوت بە گەرووەکەدا تێدەپەڕێت، ڕۆژانە 20 تا 30 كەشتی نەوت هەڵگر پێیدا تێپەڕ دەبێت، بە جۆرێك هەر 6 خولەك بارهەڵگرێك لە لوتكەی تێپەڕبوندایە.  ئەمەش وایکردووە کە ببێتە یەکێک لە گرنگترین خاڵەکانی بازرگانی لە جیهاندا. هەر بۆیە گەرووەکە بە ڕێڕەوی سەرەکی نەوت و گاز لە ناوچەکەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان دادەنرێت.  بۆیە هەر پەککەوتنێک لە هاتوچۆی کەشتیوانی لە ڕێگەی گەرووی هوورمزەوە بەهۆی گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکەوە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر نرخی نەوتی جیهانی هەیە، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی ئەو ئاڵنگارایانەی ڕووبەڕووی ناوچەکە دەبێتەوە، کە بەهۆی ململانێکانی ناوچەییەوە تووشی کێشە بووە. ئەمەش گرنگییەکەی زیاتر دەکات. 2.    گەرووی مالاکا: گەرووی مەلاکا زەریای هێمن و زەریای هیندی بەیەکەوە دەبەستێتەوە ئەم گەرووە ڕێڕەوێکی گرنگی ترانزێتی نەوتە، ڕۆژانە نزیکەی (15 ملیۆن) بەرمیل پێیدا تێدەپەڕێت. بەو مانایایەی (16%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و یەکێکە لە گرنگترین ڕێڕەوی ئاوی بازرگانی جیهان کە (23.7%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی پێکدەهێنێت. ئابوورییە گەورەکانی ئاسیا بە تایبەتی چین بۆ تێپەڕاندنی کاڵا جۆراوجۆرەکان پشتی پێدەبەستن. گەرووەکە (805 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و خاڵێکی ترانزێتی ستراتیژی لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای ئاسیا پێکدەهێنێت. 3.    کەناڵی سوێس: کەناڵی سوێسی میسری، دەریای سوور و دەریای ناوەڕاست بەیەکەوە دەبەستێتەوە، ئەمەش کارئاسانی بازرگانی نێوان ئاسیا و ئەوروپا دەکات. ئەم کەناڵە (6%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و (12%)ی کۆی قەبارەی بازرگانی دەریایی جیهانی بەو شوێنەدا تێدەپەڕێت، ساڵانە نزیکەی (20 هەزار) کەشتی بەو شوێنەدا تێدەپەڕن. بەگوێرەی ئامارەکانی دەسەڵاتی کەناڵی سوێس، داهاتی کەناڵەکە بۆ ساڵی دارایی 2023-2024 گەیشتووەتە (7.2 ملیار) دۆلار. 4.    گەرووی باب ئەلمەندەب: گەرووی باب ئەلمەندەب خاڵێکی ستراتیژییە کە دەریای سوور و کەنداوی عەدەن بەیەکەوە دەبەستێتەوە و بە یەکێک لە گرنگترین ڕێڕەوی دەریایی لە جیهاندا دادەنرێت. گەرووەکە نزیکەی (30 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و ڕێڕەوێکی گرنگە بۆ بازرگانی نێوان ئەوروپا و ئاسیا. ئەم تێپەڕبوونە بۆ بازرگانی جیهانی گرنگە، نزیکەی 10%ی بازرگانی دەریایی جیهانی بەو گەرووەدا تێدەپەڕێت، لەنێویاندا هەناردەکردنی نەوت لە کەنداوی عەرەبیەوە بۆ بازاڕە جیهانییەکان. (5%)ی پێویستی نەوتی جیهان و ڕۆژانە نزیکەی 4.8 ملیۆن بەرمیل نەوتى پێدا تێدەپەڕێت. 5.    ساڵانە نزیکەی (10 هەزار) کەشتی پێیدا تێدەپەڕن، لەنێویاندا نزیکەی (4 هەزار) کەشتی نەوتهەڵگر. گەرووەکە بە هۆی ململانێکانی یەمەن و سۆماڵەوە بەرەوڕووی ئاستەنگە ئەمنییە بەرچاوەکان دەبێتەوە، ئەمەش مەترسی پچڕانی هاتوچۆی کەشتیوانی زیاتر دەکات. 6.    گەرووی دانیمارک: ئەمانە گەرووگەلێکن کە دەریای باڵتیک بە دەریای باکوورەوە لە ڕێگەی کاتێگات و سکاگێراکەوە دەبەستنەوە. (3%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت و (3.9%)ی کۆی بازرگانی دەریایی جیهانی بەواندا تێدەپەڕێت. 7.    گەرووی بوسفۆڕ: گەرووی بۆسفۆر گەروویەکی تەسکە کە دەریای ڕەش و دەریای مەڕمارا بەیەکەوە دەبەستێتەوە. بە ئیستانبوڵی تورکیادا تێدەپەڕێت و نزیکەی (30 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە و سنوورێکی سروشتی نێوان ئاسیا و ئەوروپا پێکدەهێنێت. ڕێڕەوێکی سەرەکییە بۆ هەناردەکردنی وزە لە ڕووسیا و ئاسیای ناوەڕاستەوە. (2%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت، (3.1%)ی بازرگانی دەریایی جیهانی پێیدا تێدەپەڕێت. گرنگی ئابووری گەرووەکە لە پێگەی خۆیدایە وەک خاڵێکی ترانزێتی سەرەکی بۆ هەناردەکردنی نەوت و گاز لە دەریای خەزەرەوە، کە ڕۆژانە نزیکەی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوتی تێدەپەڕێت. هەروەها ئەم گەرووە ناوەندێکی گرنگە بۆ بازرگانی نێوان دەریای ڕەش و وڵاتانی دەریای ناوەڕاست، ساڵانە زیاتر لە (40 هەزار) کەشتی پێیدا تێدەپەڕن، ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە قەرەباڵغترین ڕێڕەوی ئاوی جیهان. 8.    کەناڵی پەنەما: کەناڵی پەنەما بچووکترین ڕێڕەوی ئاوییە، کە زەریای ئەتڵەسی و زەریای هێمن بەیەکەوە دەبەستێتەوە. (1%)ی پێویستی نەوتی جیهانی پێدا تێپەڕ دەبێت (3%)ی کۆی بازرگانی دەریایی جیهانی بەڕێوەدەبات. کەناڵەکە لە ساڵی 1914 کرایەوە و نزیکەی (82 کیلۆمەتر) درێژ دەبێتەوە، ئەمەش ڕێگە بە کەشتییەکان دەدات خۆیان لە گەشتە دوور و درێژەکەی بە دەوری ئەمریکای باشووردا بپارێزن. ساڵانە (14 هەزار) کەشتی بەو کەناڵەدا تێدەپەڕن. بەپێی ئامارەکانی دەسەڵاتی کەناڵی پەنەما ساڵانە نزیکەی (4 ملیار دۆلار) داهاتی هەیە. ساڵی (2023) ئەم حەوت ڕێڕەوی ئاوە (6.5 ملیار) تۆن کەل و پەلیان لێوە پەڕیوەتەوە، کە بەهای زیاتر لە (8 تریلیۆن) دۆلار بووە، کە بریتی بوونە لە خۆارک، جلوبەرگ، پێڵاو، ئەلیکتۆنیات، مۆبیلیات، پۆڵا، نەوت و غازی سروشتی. ئەم کەناڵانە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە کەمکردنەوەی کات و تێچووی کەشتیوانی، ئەمەش کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ڕەوتی بازرگانی جیهانی و دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکان هەیە. خشتەوە چارتەکانی خوارەوە قەبارەی نەوت و بازرگانی نێو ئەو ڕێڕەوە بازرگانییانە ڕوندەکاتەوە. خشتەو چارتەکان   سەرچاوەکان؛ -    شاهر الأحمد، هرمز والسويس منها.. أهم 7 ممرات مائية تجارية عالمية، الجزيرة، 30/10/2024؛ https://shorturl.at/zPfYc -    الجزيرة، مضيق هرمز .. العنق الرئيسي للنفط في العالم، 28/12/2023؛  https://shorturl.at/txEMi -    زمان العربية، إغلاق مضيق هرمز .. ماذا قد يحدث إذا نفذت إيران تهديدها؟، 17/06/2025؛ https://shorturl.at/9crrl -    گۆریان هەڵەبجەیی، گەرووی هورمز لە ڕوانگەی جوگرافیەوە تا ستراتیژیەتی ئابوری، پەیسەرپرێس، 21/05/2019؛‌ https://shorturl.at/8wvFE  

  درەو:  ڕێکخراوی مافی مرۆڤ هەنگاو بە پشتبەستن بە زانیاری و داتای کۆکراوە و پشتڕاستکردنەوەی بە سەرچاوە باوەڕپێکراو و مەیدانییەکانی سەرتاسەری ئێران، بڵاویدەكاتەوە لە ماوەی پێنج ڕۆژی یەکەمی شەڕی ڕاستەوخۆی کۆماری ئیسلامی ئێران و دەوڵەتی ئیسرائیل لانیکەم (524) کەس گیانیان لەدەستداوە. لەو ژمارەیە (74) کەسیان مەدەنی بوون و (450) کەسیان ئەندامی سەربازی، هێزە ئەمنییەکان، دامەزراوەکانی پەیوەندیدار بە سوپای پاسداران، یان کارمەندانی تایبەتمەند بوون کە پەیوەندییان بە پێکهاتە سەربازییەکانی ئێرانەوە هەیە هەروەها کوژرانی لانیکەم (28) ژن و (19) منداڵی لە نێو قوربانییە مەدەنییەکان دۆكیۆمێنتكردووە. هاوکات زیاتر لە 89%ی قوربانیانی مەدەنی لە پارێزگای تاران تۆمار کراون. لە پێنج ڕۆژی یەکەمدا (74) هاوڵاتی مەدەنی گیانیان لەدەستدا بە پێی ئەو ئامارانەی لە ناوەندی ئامار و بەڵگەنامەی ڕێکخراوی مافی مرۆڤی ئێران تۆمار کراون، لە ماوەی پێنج ڕۆژی ڕابردوودا لانیکەم (74) هاووڵاتیی مەدەنی لە هێرشەکاندا کوژراون و لەو ژمارەیەش تا کاتی نووسینی ئەم ڕاپۆرتە (64) کەسیان دەستنیشان کراون. لە نێو قوربانییەکان (28)  ژن و (19) منداڵ هەن. شایانی باسە کە یەکێک لەو قوربانیانە ڕەگەزنامەی ئەفغانییە. دابەشکردنی قوربانیانی مەدەنی لە پارێزگاکان بەم شێوەیەی خوارەوەیە: پارێزگای تاران: 66 تووشبوو پارێزگای حەمدان: 4 تووشبوو پارێزگای کرماشان (کرماشان): 2 حاڵەت پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: 1 حاڵەت پارێزگای ئیسفەهان: 1 تووشبوو لە ئەنجامی هێرشی ڕاستەوخۆی سوپای ئیسرائیل (19) منداڵ کوژران هەنگاو پشتڕاستی دەکاتەوە کە لانیکەم (19) منداڵ لە کاتی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر پارێزگای تاران گیانیان لەدەستداوە. لەو منداڵانە (10) منداڵیان کچ و (9) منداڵیان کوڕ بوون. دوو کەسیان تەمەنیان تەنها (2) مانگ و (7) مانگ بووە، گەورەترینیان تەمەنی (17) ساڵ بووە. هەموو حاڵەتە تۆمارکراوەکان لە پارێزگای تاران ڕوویانداوە. لیستی ئەو منداڵانەی کوژراون: 1.† ⁠ڕەیان غەسمیان – تەمەنی 2 مانگە 2.† ⁠زەهرا زەکەریان عامری – تەمەنی 7 مانگە 3.† ⁠ئەمیرالی ئەمینی – 12 ساڵ 4.† ⁠پەرهام عەباسی – تەمەنی 15 ساڵ 5.† ⁠فاتمە زەکەریان عامری – تەمەنی 5 ساڵ 6.† ⁠باران ئەشرەفی – خوار تەمەنی 15 ساڵ 7.† ⁠مەحیا نیکزاد – تەمەنی 7 ساڵ 8.† ⁠سۆهێل کاتولی – تەمەنی 11 ساڵ 9.† ⁠ئیما زەینەلی – تەمەنی 7 ساڵ 10.† ⁠هیدا زەینەلی – تەمەنی 4 ساڵ 11.† ⁠مەتاحرە نیمانداز – تەمەنی 6 ساڵ 12.† ⁠عەلی نیمانداز – تەمەنی 10 ساڵ 13.⁠ ⁠فاتیمە نیمانداز – 12 ساڵ 14.† ⁠محەمەدڕەزا سەددیقی سابر – تەمەنی 17 ساڵ 15.† ⁠مەتین سەفەیان – تەمەنی 16 ساڵ 16.⁠ ⁠زەهرا بەرزگار – تەمەنی 3 ساڵ 17.⁠ ⁠تارا حاجیمیری – 8 18.⁠ ⁠منداڵێکی نەناسراو – تەمەنی 6 ساڵ 19.⁠ ⁠منداڵێکی نەناسراو – 14 ساڵ (28) ژن کوژران، دوو ئەندامی سپای پاسداران تا کاتی نووسینی ئەم هەواڵە، ناسنامەی ئەو (28) ژنە کوژراوانە لەلایەن هێنگاو پشتڕاستکراوەتەوە و سەرجەمیان لە پارێزگای تاران گیانیان لەدەستداوە. لە نێویاندا فاتمە باغری و ئێلهام فەرەحمەند ئەندامی سپای پاسداران بوون و (26) کەسی دیکەش خەڵکی سڤیل بوون. (450) سەربازی سەربازی لە سەرانسەری ئێران کوژران لە کاتژمێرەکانی سەرەتای بەرەبەیانی ڕۆژی هەینی 13ی خەرمانانی 2021 کە سوپای ئیسرائیل هێرشی ڕاستەوخۆی ئاسمانی و مووشەکی بۆ سەر خاکی ئێران دەستپێکرد، ژمارەی قوربانییە سەربازییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە. داتای مەیدانی و بەڵگەنامەکانی دەست هێنگاو ئاماژە بەوە دەکەن کە تا کۆتایی ڕۆژی پێنجەمی شەڕەکە، لانیکەم (450) ئەندامی سوپا، سپای پاسداران، پۆلیس، بەسیج، زانایانی ئەتۆمی و نوخبەی تەکنیکی یان کارمەندی دامودەزگاکانی پەیوەست بە پێکهاتە ئەمنییەکان کوژراون. هێنگاو تا ئێستا سەرکەوتوو بووە لە ناسینەوەی (158) کەس لەو کەسانە بە تەواوی. زۆرترین قوربانیی سەربازی لە پارێزگاکانی تاران، ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات، کرماشان و لوڕستان تۆمارکراوە. قوربانییە سەربازییەکان بەپێی پارێزگا: پارێزگای تاران: 195 تووشبوو پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات: 55 تووشبوو پارێزگای کرماشان: 45 حاڵەت پارێزگای قوم: 35 تووشبوو پارێزگای لوڕستان: 30 تووشبوو پارێزگای ئیسفەهان: 20 تووشبوو پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا: 20 تووشبوو پارێزگای ئەلبۆرز: 15 حاڵەت پارێزگای زەنجان: 8 حاڵەت پارێزگای هەمەدان: 7 حاڵەت پارێزگای خوزستان: 6 حاڵەت پارێزگای کوردستان (سنە): 5 تووشبوو پارێزگای مەرکەزی: 5 حاڵەت پارێزگای فارس: 4 تووشبوو لە پارێزگای تاران کە جێگای سەرەکی هێرشەکانی سوپای ئیسرائیل بوو، لانیکەم (195) کارمەندی سەربازی گیانیان لەدەستدا. لەو ژمارەیەش ناسنامەی تەواوی (47) کەس کە (10) فەرماندەی باڵای سپای پاسداران و (10) زانای ئەتۆمی و (2) نوخبەی حکوومەتی سەر بە سوپای پاسداران لە لایەن هێنگاو پشتڕاست کراوەتەوە.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە رۆژی ٧ ئۆکتۆبەرەوە، ئەو رۆژەی حەماس هێرشە سەربازییە گەورەکەی کردە سەر ئیسرائیل، جەنگ و پێکدادانە سەربازییەکان، بەر لە هەمووشتێک پەردە لەسەر ئەو بکەر و رژێمە حوکمڕانانە لائەدەن، کە ساڵانێکی درێژە لەم ناوچەیەدا هەن و کاردەکەن. ئەو بکەر و ڕژێمانە هەرچییەکیان تێدابێت، لانی هەرەکەمی بەرپرسیاریەت و دڵۆپێک دەربەستبوونی ئەخلاقیی و ئینسانیان، بەرامبەر بە ژیانی ملیۆنەها مرۆڤی ناو سنووری حوکمڕانییەکانیان، تێدانییە.  ئەوەی گوێ لە پڕوپاگەندەی ئەم جەنگ و پێکدادانانە بگرێت، بە ئاسانی بۆی دەردەکەوێت هەموو لایەنکان خۆیان وەک قوربانیی نمایشدەکەن و حیکایەتی مەزڵومیەت و بێگوناهی خۆیان دەگێڕنەوە. لای هەر یەکێکیشیان رەهەندێکی دینیی بەم حیکایەتانە دەبەخشرێت. لای حەماس و رژێمی ئایەتوڵاکانی ئێران، شێوەی بەرگریکردن لە ئیسلام و لە خودا و بەگژاچوونەوەی «ئیستیکباری جیهانیی» دەگرێتەخۆی. لای ئیسرائیلییەکانیش باس لە مافێک دەکرێت کە گوایە خودا چەند هەزار ساڵێک لەمەوبەر بەوانی داوە و کردونی بە خاوەنی راستەقینەی خاکی فەلەستین. هەموویشیان لەو ساتەدا کە خۆیان بە مەزڵوم و غەدرلێکراو دەزانن و دەچنە پەیوەندییەکی راستەوخۆشەوە لەگەڵ خودادا، هاوکات ئامادەن تا ئاستی ئەنجامدانی گەورەترین تاوانی جەنگ و  جینۆسایدکردن بڕۆن. کێیان بوێت بکوژن و کوێشیان بوێت وێرانی بکەن.   ئیسرائیل هێز و توانای خۆی لە وێرانکردندا دەناسێت و دەشزانێت هیچ یەکێک لە دوژمنەکانی دەرەقەتی نایەن. بۆیە هەر هەل و ئەگەرێکی وێرانکردنی دوژمنەکانی بۆ دروستببێت، بێ دوو دڵی  دەیقۆزێتەوە و ئەوەی بۆی بکرێت ئەنجامی ئەدات. ئەوان لە غەزە و لوبنان و سوریادا چیان پێکراوە، ئەنجامیانداوە و لەمەشدا سڵیان لە پێشێلکردنی سەرجەمی ڕێگرە یاسایی و ئەخلاقیی و ئینسانییەکان نەکردۆتەوە. ئیسرائیل جبەخانەیەکی سەربازیی و تەکنۆلۆژیی گەورە و پێشکەوتوی هەیە و هاریکاریی بەشە بەهێزەکەی جیهانیشی لەپاڵدایە، لە سەرووی هەمووانە پاڵپشتیکردنی ئەمریکا. ئەمەش وادەکات ئەوەی ئیسرائیل بە راستی بزانێت بێ دوودڵی ئەنجامیبدات، بە تایبەتی لە سەردەمێکدا هێزە دینییە توندڕەوە سونەتییەکان حوکمی وڵاتەکە بکەن. هەرچی حەماس و ئێرانە دوو هێزن قەبارە و قورسایی و هێزی خۆیان ناناسن و جیاوازییەک لەنێوان خورافەتی بەلاغەسازیی و هاوکێشەی هێز لەسەر زەمینی واقیعدا، ناکەن. هەردووکیان پەلاماری هێزێک دەدەن زۆر لە قەبارەی ئەوان گەورەترە و  دەتوانرێت تا ئەو شوێنەش بڕوات هەردووکیان لەناو ببات، یان لانیکەم لەرووی سەربازییەوە تەواو ئیفلیجیان بکات. نەناسینی توانا و هێز و قورسایی خۆیان، ئەو هەڵە گەورەیەیە هەم حەماس و هەم ئێران ئەنجامیانداوە و ئەنجامیئەدەن. نەناسینی ئەم توانایەش تەنها مەسەلەی گەمژەیی سیاسیی و سەربازیی نییە، بەڵکو هێماشە بۆ نەبوونی لانی هەرە کەمی بەرپرسیاریەتی ئەخلاقیی و بەتەنگەوەنەهاتنی ژیانی دەیان ملیۆن مرۆڤ، کە بەهۆی خورافەتسازیی ئەوانەوە دەشێت ژیانیان لەدەستبدەن.   ئیسرائیل هەرزوو غەزەی وێرانکرد و دوو ملیۆن مرۆڤی بێدەرەتان و ئاوەرە و بێئایندە کرد. لە ئێستاشدا بەرەو ئەوە دەڕوات ئێرانیش بکات بە غەزەی دووهەم. لەم ساتەدا لێدان لە ئێران وەک لێدان لە غەزە، یان لێدان لە باشوری بەیروت، کە حیزبوڵای تێدابوو، یان لێدان لە سوریای، لێبێت. ئیسرائیل بە هەمان ئەو ئاسانییەی لەو شوێنانەی دەدا، لە ئێستادا لە ئێران ئەدات. ئەوەتا فڕۆکەکانی ئیسرائیل کوێیان بوێت، بەبێ لانی هەرەکەمی بەرگریکردن، وێرانی دەکەن. چۆنیان بوێت بەو شێوەیە هێرشدەبەن، کام بەشی وڵاتەکەیان بوێت ئەو بەشە وێران دەکەن. کێیان بوێت دەیکوژن، ئەوەتا دەستیان بە بەشێکی گەورەی بەرپرس و خاوەن دەسەڵاتەکانی ولاتەکە گەیشتوە و ژمارەیەکی گەورەی لێ کوشتوون. وەکچۆن لە غەزە و خواروی بەیروتدا بە دانیشتوانەکانیان دەگوت شوێنەکانیان بەجێبهێڵن چونکە ئیسرائیل بۆردومانیان دەکات، بەهەمان شێوە بە دانیشتوانی تارانی پایتەخت و شارەکانی تری ئێرانیش دەڵێن چۆلى بکەن چونکە بۆردمانیان دەکات.  حوکمڕانانی لە جۆری حەماس ئاسا و ئەوانەی ئێران، بەبێ هەستکردن بە هیچ بەرپرسیاریەتێک و زۆر بە ئاسانی وڵاتەکانیان رادەکێشنە ناو کۆمەڵێک کێشەوە کە لە قەبارە و توانای ئەو وڵاتانە بۆ چارەسەرکردنیان گەورەترن. «حیکایەتی مەزڵومیەت» و جنێودان بە «ئیستیکباری عالەمی» و هەڕەشەی لەناوبردنی «قەوارەی زایۆنی»، نە لەگەڵ توانا و هێز و دەسەڵاتی خۆیاندا دەگونجێت، نە هاریکاریی کۆمەڵگاکانیشیان دەکات  بتوانن ژیانێکی سادەی مرۆڤانەی دوور لە کوشتن و وێرانکردن و ماڵوێرانیی و ئیهانە و زەلیل و برسیکردنەوە، بژین. واقیع بە بەلاغە و ئینشا دروستدەکەن، نەک بەو ژێرخانە زانستیی و تەکنۆلۆژیی و دەزگایی و ئەخلاقییانەی کە کۆمەڵگایەکی مۆدێرن پێویستی پێیانە. دوای زیاد لە چوار دەیە لە حوکمرانی ئایەتوڵا و ئاخوندەکان لە ئێراندا، کۆمەڵگای ئێرانی کۆمەڵگایەکە دەیان ملیۆن مرۆڤی تێدایە لە ژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین، ژمارەیەکی گەورە لە دانیشتوانەکەی ناتوانن پێداویستییە هەرە سەرەکیی و سەرەتاییەکانی ژیانی رۆژانەیان دابینبکەن. بەدەیان ملیۆن کەس بێماڵ و بێحاڵن و لە گەڕەکە تەنەکەییە عیشوائیەکاندا دەژین. ئابوریی وڵاتەکەیان وێّرانە و رێژەی هەڵئاوسان و بێنرخبوونی پارەکەیان شوێنی بەزەیی پىاهاتنەوەیە. چەندان نەوەی نائومێد و بێئایندەیان دروستکردوە. لە هەرشوێنێکیشدا بتوانن بەگژ هەر مرۆڤێکی ئازادیخوازدا دەچنەوە کە نەیەوێت حوکمڕانان، بەناوی دین یان بەناوی هەرشتێکی دیکەوە، زەلیل و بێنرخ و ئیهانەی بکەن.  لە کۆمەڵگایەکی وێرانی لەو بابەتەدا، ئەم جۆرە حوکمڕانانە، سڵ لەوە ناکەنەوە بەسەدان ملیۆن دۆلار لە دروستکردنی هێزی پرۆکسی، واتە هێزی نۆکەری دەرەکیی، و  لە بەرنامەی دروستکردنی چەکی ئەتۆمی و لە پرۆژەی بەرهەمهێنای رۆکێتی درێژمەودا سەرفبکەن. میلەتێک نان نەبێت بیخوات چەکی ئەتۆمی و رۆکێتی دوورمەودا و نۆکەری دەرەکیی، بۆ چییە؟ بە تایبەتی لەکاتێکدا سەرجەمی ئەو چەک و رۆکێت و نۆکەرانە، لە ماوەیەکی پێوانەیی کورتدا، لەلایەن هێزێکی وەک ئیسرائیلەوە، وێران بکرێن.  ئیسرائیل تا ئێستا پەلاماری هەمەلایەنەی بنکە ئابورییە سەرەکییەکانی ئێرانی نەداوە، گەر ئەم کارە ئەنجام بدات، ئەودەم وڵاتەکە تەواو وێرانتر دەبێت و دەیان ملیۆن مرۆڤ، ژیانیان دەکەوێتە ژێر مەترسیی هەژاریی و برسیەتییەکی هەمەلایەن و تەحەمول نەکراوەوە. ئەوەی دروستدەبێت وێرانەیەک دەبێت ژیان لەناویدا دەسڕدرێتەوە. غەزە چەندە شوێنی ژیانی تیا ماوە، تاران و شارەکانی تری ئێرانیش، هەر ئەوەندە شوێنی ژیانیان تێدادەبێتەوە.  ئەوە با واز لە مۆدێلە دەسەڵاتگەرە دینییەکەی حومکرانانی ئەران بهێنین، کە بە کردەوە زۆرینەی دانیشتوانی وڵاتەکەیان کردوە بە دوژمنی راستەقینەی خۆیان. ئەو تاوانانەی ئەوان بەرامبەر بە کۆمەڵگاکەی خۆیان دەیکەن، کەم وێنەیە. ئەمەش نەک تەنها بەرامبەر ئەو کەمینە ئەتنیانەی بێ لانی هەرە کەمی ماف و ڕێز لە وڵاتەکدا دەژین، بەڵکو بەشێکی زۆری دانیشتوانی وڵاتەکە، بە تایبەتی ژنان دەگرێتەوە، کە لەناو مۆدێلێکی خنکێنەری ژیان و ژنبووندا دیلکراون. بێنرخکردنی ژیان سەردێری سەرەکی ئەم جۆرەیە لە حوکمڕانیی. پرسیارەکە ئەوەیە، ئەگەر ئەمریکا و ئیسرائیلیش رازیبن بە مانەوەی ئەم دەسەلاتە و نەیانەوێت بیڕوخێنن، بێگومان دوای ئەوەی ئەو دەسەڵاتدارانە تەسلیمبوونی خۆیان ڕادەگەیەنن، ئایا وەڵامی میلەتەکانی ئەو وڵاتە بەرامبەر بەو فۆرمە نابەرپرسیار و وێرانکەرەی دەسەڵات چی دەبێت؟ ئەو میلەتانە چی بەرامبەر بە حوکمڕانانێک دەکەن ئەو هەموو کارەساتانەیان بەسەردا هێناون و دەهێنن؟ لە مێژوودا  هەندێک ساتەوەخت هەن، مرۆڤەکان ناچارن پرسیارە گەورە و بنەڕەتییەکان لە خۆیان بکەن. ئەمرۆ ڕۆژی کردنی ئەو پرسیارانەیە.    

درەو: ئەمڕۆ لە كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا بڕیاردرا بەپەسەندكردنی گۆڕاناكارییەكانی ناو یەكێتی • سەمیر هەورامی بۆ بەرپرسی بۆردی حكومەت و ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەكانی یەكێتی  • فەیسەڵ كەریم خان بۆ بەرپرسی بۆردی كۆمەڵایەتی یەكێتی  • فریال عەبدوڵا بۆ بەرپرسی بۆردی رێكخراوەكانی یەكێتی • رابیحە حەمد بۆ بەرپرسی بۆردی شەهیدانی یەكێتی  • زیاد جەبار بۆ بەرپرسی بۆردی رێكخستنی یەكێتی  • سەركەوت زەكی بۆ لێپرسراوی مەڵبەندی رێكخستنی سلێمانی  و چەمچەماڵ  سەركەوت حەسەن لە لێپرسراوی مەڵبەندی چەمچەماڵ لابرا  • بورهان سەعید سۆفی  بۆ بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی پێشمەرگەو ناوخۆ   -    رابەر سەید برایم بەرپرسی بۆردی تێكۆشەران  -    شێخ شەماڵ بەرپرسی بۆردی پەیوەندییەكانی دەرەوە  -    مامۆستا ئەژی عەبدولقادر بەرپرسی بۆردی گەنجان   

شیكاری: درەو 🔻 پاڵپشت بە پێگەی داتاکانی (Global Fire Power) بۆ ساڵی (2025) بەشێوەیەکی گشتی لە ڕووی هێز و توانای سەربازییەوە هەردوو وڵات نزیکن لە یەکترەوە، بە جۆرێک لەسەر ئاستی (145) وڵاتی جیهان ئێران لە ڕیزبەندی (16)یەم و ئیسرائیل ڕیزبەندی (15)ی گرتووە؛ 🔹 لە ڕووی توانای مرۆیی و هێزی وشکانییەوە ئێران لە پێش ئیسرائیلەوەیە. 🔹 لە ڕووی توانای دارایی و بودجەی بەرگریی و هێزی ئاسمانییەوە ئیسرائیل لە پێش ئێرانەوەیەوە. 🔹 لە ڕووی هێزی دەریاییەوە ئێران کە هەندێک کەل پەلی سەربازی لەپێش و لە هەندێکی دیکەدا ئیسرائیل لە پێشەوەیە. 🔹 لەم ڕاپۆرتەدا بە شێوەی گرافیک تواناو جیاوازییە سەربازییەکانی هەردوو وڵات بە وردی ڕونکراوەتەوە...  یەکەم؛ توانا مرۆییەکانی ئێران و ئیسرایل پاڵپشت بە پێگەی داتاکانی (Global Fire Power) بۆ ساڵی (2025) بەشێوەیەکی گشتی لە ڕووی هێز و توانای سەربازییەوە هەردوو وڵات نزیکن لە یەکترەوە، بە جۆرێک لەسەر ئاستی (145) وڵاتی جیهان ئێران لە ڕیزبەندی (16)یەم و ئیسرائیل ڕیزبەندی (15)ی گرتووە.  بەڵام جیاوازییەکی زۆر لە نێوان توانا مرۆییەکانی ئێران و ئیسرائیل هەیە لە ڕووی؛  1.    ژمارەی دانیشتوانی ئێران (88 ملیۆن و 386 هەزار و 937) کەسە، ڕیزبەندی (17)یەمنی گرتووە، لە کاتێکدا ئیسرائیل لە  ڕیزبەندی (92) ە بە بوونی (9 ملیۆن و 402 هەرزار و 617) کەس. بەم پێیە جیاوازی نێوانیان (78 ملیۆن و 984 هەزار و 320) کەسە. 2.    هێزی کاری بەردەست لە ئێران (49 ملیۆن و 496 هەزار و 685) کەسە، ڕیزبەندی (15)یەمنی گرتووە، لە کاتێکدا ئیسرائیل لە  ڕیزبەندی (91) ە بەبوونی (3 ملیۆن و 949 هەرزار و 99) هێزی کاری بەردەست. بەم پێیە جیاوازی نێوانیان (45 ملیۆن و 547 هەزار و 586) کەسە. 3.    ژمارەی ئەوانەی لە وڵاتی ئێران لەبارن بۆ خزمەتکردن بە (41 ملیۆن و 541 هەزار و 860) کەس مەزەندە دەکرێن، ڕیزبەندی (14)یەمنی گرتووە، لە کاتێکدا ئیسرائیل لە  ڕیزبەندی (89) ە بەبوونی (3 ملیۆن و 281 هەرزار و 513) کەس کە دەتوانن خزمەت بکەن. بەم پێیە جیاوازی نێوانیان (38 ملیۆن و 260 هەزار و 347) کەسە. 4.    ساڵانە لە ئێران تێکڕای ئەوانەی دەگەنە تەمەنی پێگەیشتن ژمارەیان (ملیۆنێک و 414 هەزار و 191) کەسە و لەم ڕووەوە ڕیزبەندی (16)یەمنی گرتووە، لە کاتێکدا تێکڕای ئەوانەی لە ئیسرائیل دەگەنە تەمەنی پێگەیشتن ژمارەیان (131 هەزار و 637) کەسە بە ڕیزبەندی (85)یەمین، واتە جیاوازی نێوان هەردوو وڵات (ملیۆنێک و 282 هەزار و 554) کەسە. 5.    ئەو هێزەی لەئێستادا چالاکن و کاردەکەن لە ئێران ژمارەیان بە (610 هەزار) کەس مەزەندە دەکرێن و لەم ڕووەوە ڕیزبەندی (8)یەمنی گرتووە، لە کاتێکدا ئەوانەی لە ئیسرائیلدا چالاکن ژمارەیان (170 هەزار) کەسە بە ڕیزبەندی (31)یەمین، واتە جیاوازی نێوان هەردوو وڵات (440 هەزار) کەسە. 6.    لە ڕووی هێزی کاری یەدەگەوە لە ئێران ژمارەیان بە (350 هەزار) کەس مەزەندە دەکرێن و لەم ڕووەوە ڕیزبەندی (20)یەمنی گرتووە، لە کاتێکدا ئەوانەی لە ئیسرائیلدا بە ‌هێزی کاری یەدەگ دێنە هەژمار (465 هەزار) کەسن بە ڕیزبەندی (16)یەمین، واتە جیاوازی نێوان هەردوو وڵات (115 هەزار) کەسە. 7.    هێزی نیمچە سەربازی لە ئێران ژمارەیان بە (220 هەزار) کەس مەزەندە دەکرێن و لەم ڕووەوە ڕیزبەندی (10)یەمنی گرتووە، لە کاتێکدا ئەوانەی لە ئیسرائیلدا بە ‌هێزی نیمچە سەربازی دێنە هەژمار (35 هەزار) کەسن بە ڕیزبەندی (26)یەمین، واتە جیاوازی نێوان هەردوو وڵات (185 هەزار) کەسە. توانای مرۆیی بە گرافیک دووەم؛ توانا داراییەکانی ئێران و ئیسرایل لەچەند ڕوویەکەوە هەریەک لە ئێران و ئیسرائیل توانای دارایی جیاوازیان هەیە بەجۆرێک؛  1.    بودجەی بەرگری ئێران ساڵانە (15 ملیار و 450 ملیۆن) دۆلارە، ڕیزبەندی (25)ی نێو (145) وڵاتی جیهانی گرتووە، لە کاتێکدا ئیسرائیل لە ڕیزبەندی (17)یەمینە بە تەرخانکردنی بڕی (30 ملیار و 500 ملیۆن) دۆلاری ساڵانە. بەم پێیە جیاوازی نێوانیان (15 ملیار و 50 ملیۆن) دۆلارە. 2.    قەرزی دەرەکی ئێران (4 ملیار و 136 ملیۆن و 926 هەزار) دۆلارە، ڕیزبەندی (23)ی نێو (145) وڵاتی جیهانی گرتووە، لە کاتێکدا ئیسرائیل لە ڕیزبەندی (104)یەمینە بە بڕی قەرزی (148 ملیار و 500 ملیۆن) دۆلار. بەم پێیە جیاوازی نێوانیان (144 ملیار و 365 ملیۆن و 74 هەزار) دۆلارە. 3.    یەدەگی دراوی بیانی ئێران (120 ملیار و 600 ملیۆن) دۆلارە، ڕیزبەندی (24)ی نێو (145) وڵاتی جیهانی گرتووە، لە کاتێکدا ئیسرائیل لە ڕیزبەندی (17)یەمینە بە بڕی یەدەگی دراوی بیانی (204 ملیار و 661 ملیۆن) دۆلار. بەم پێیە جیاوازی نێوانیان (84 ملیار و 61 ملیۆن) دۆلارە. 4.    هێزی کڕینی ئێران بەراورد بە ئیسرائیل بەرزەو بە ڕیزبەندی (22)ەم و (ترلیۆنێک و 440 ملیار) دۆلار دێت لە کاتێکدا هێزی کڕینی ئیسرائیل (471 ملیار و 30 ملیۆن) دۆلار خەمڵیندراوە بە ڕێزبەندی (51)یەمین و جیاوازی نێوانیان (968 ملیار و 9070 ملیۆن) دۆلارە. توانای دارایی بە گرافیک سێیەم؛ هێزی ئاسمانی ئێران و ئیسرایل هەریەکە لە ئێران و ئیسرائیل توانای توانا چەکی ئاسمانی جۆراو جۆریان هەیە، بەڵام لە ڕووی توانای زۆربەی جۆرەکانی فڕۆکەو هێزی ئاسمانییەوە، ئیسرائیل تواناکانی لە پێش ئێرانەوەیە، بۆ نمونە؛ 1.    ئیسرائیل (611) فڕۆکەی جۆراوجۆری هەیە، بەڵام ئێران (551) دانەی هەیە. 2.    ئیسرائیل (240) فڕۆکەی جەنگی جۆراوجۆری هەیە، بەڵام ئێران (188) دانەی هەیە. 3.    ئیسرائیل (38) فڕۆکەی هێرشبەری تایبەتی هەیە، بەڵام ئێران (21) دانەی هەیە. 4.    ئێران (87) فڕۆکەی گواستنەوەی جۆراوجۆری هەیە، بەڵام ئیسرائیل (13) دانەی هەیە. 5.    ئیسرائیل (159) فڕۆکەی مەشق و ڕاهێنانی جۆراوجۆری هەیە، بەڵام ئێران (103) دانەی هەیە. 6.    ئەو فڕۆکانەی ئەرکی تایبەت و هەستیار ئەنجام دەدەن، ئیسرائیل (19) فڕۆکەی هەیە بەڵام ئێران (10) دانەی هەیە. 7.    ئیسرائیل (14) فڕۆکەی تانکەری ئاسمانی جۆراوجۆری هەیە، بەڵام ئێران (6) دانەی هەیە. 8.    ئیسرائیل (147) هێلیکۆپتەری جۆراوجۆری هەیە، بەڵام ئێران (128) دانەی هەیە. 9.    ئیسرائیل (48) هێلیکۆپتەری هێرشبەری جەنگی جۆراوجۆری هەیە، بەڵام ئێران (13) دانەی هەیە. توانای ئاسمانی بە گرافیک چوارەم؛ هێزی وشکانی ئێران و ئیسرایل وەک لە گرافیکەکەدا هاتووە، هەریەکە لە ئێران و ئیسرائیل توانای چەکی وشکانی جۆراو جۆریان هەیە، بەڵام لە ڕووی تواناوە زۆربەی جۆرو چەکەکانی وشکانییەوە، ئێران تواناکانی لە پێش ئیسرائیلەوەیە، بۆ نمونە؛ 1.    ئێران بە بوونی (403) تانکی جۆراوجۆرەوە لە پێش ئیسرائیلەو (هەزار و 703) تانکی هەیە،  بەڵام ئیسرائیل (هەزار و 300) دانەی هەیە. 2.    ئێران بە بوونی (29 هەزار و 840) بارهەڵگری زریپۆشی جۆراوجۆرەوە لە پێش ئیسرائیلەو (65 هەزار و 825) زریپۆشی هەیە، بەڵام ئیسرائیل (35 هەزار و 985) دانەی هەیە. 3.    ئێران بە بوونی (40) تۆپهاوێژی خودکاری جۆراوجۆرەوە لە پێش ئیسرائیلەو (392) تانکی هەیە، بەڵام ئیسرائیل (352) دانەی هەیە. 4.    ئێران بە بوونی (هەزار و 899) تۆپهاوێژی ڕاکێشراوی جۆراوجۆرەوە لە پێش ئیسرائیلەو (2 هەزار و 70) تۆپهاوێژی هەیە،  بەڵام ئیسرائیل (171) دانەی هەیە. 5.    ئێران بە بوونی (هەزار و 334) پرۆژیکتۆری موشەکی موبایلی جۆراوجۆرەوە لە پێش ئیسرائیلەو (هەزار و 517) پرۆژیکتۆری موشەکی موبایلی هەیە،  بەڵام ئیسرائیل (183) دانەی هەیە. توانای وشکانی بە گرافیک پێنجەم؛ هێزی دەریایی ئێران و ئیسرایل وەک لە گرافیکەکەدا هاتووە، هەریەکە لە ئێران و ئیسرائیل توانای چەکی دەریایی جۆراو جۆریان هەیە، بەڵام لە ڕووی تواناوە دەریاییەوە، ئێران لە هەندێک توانادا لە پێش ئیسرائیلەوەیە، لە هەندێکی دیکەشدا ئیسرائیل لە پێش ئێرانەوەیە، بۆ نمونە؛ 1.    ئێران (107) هێزی کەشتیوانی هەیە، بەڵام ئیسرائیل (62) هێزی کەشتیوانی هەیە. 2.    ئێران (20) ژێر دەرایایی هەیە، بەڵام ئیسرائیل (5) ژێر دەریایی هەیە. 3.    ئێران (7) کەشتی جەنگی هەیە، بەڵام ئیسرائیل کەشتی جەنگی نیە. 4.    ئیسرائیل (7) کەشتی کورفیتات (جۆرێکی نوێی کەشتی جەنگییە) هەیە، بەڵام ئێران (3) دانەی هەیە. 5.    ئیسرائیل (46) کەشتی گەڕۆکی هەیە، بەڵام ئێران (21) دانەی هەیە. 6.    ئێران (1) کەشتی مین (الغام)ی هەیە، بەڵام ئیسرائیل کەشتی منیی نیە. توانای دەریایی بە گرافیک سەرچاوە: https://www.globalfirepower.com/countries-comparison-detail.php?country1=iran&country2=israel    

درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت 🔹 زیاتر لە 90% لە هەرێمى کوردستان پشتى بە ئاوى ژێر زەوى بەستووە. 🔹 ساڵانە زیاتر لە (600 ملیۆن) مەتر سێجا ئاو بەفیڕۆدەچێت لە هەرێمى کوردستان. 🔹 تواناى عەمبارکردن لە هەموو بەنداوەکانى کوردستان کەمتر لە (10 ملیار) مەتر سێجایە. 🔹 ساڵانە بۆ سەرجەم بوارەکانی مرۆیی، کشتوکاڵ و پیشەسازی، هەرێمی کورستان پێویستى بە (15 – 20 ملیار) مەتر سێجا ئاو هەیە. 🔹 ئاوی هەرێمی کوردستان (30%)ی ئاوی عێراق پێکدەهێنێت. 🔹 بە تێکڕا ساڵانە نزیکەی (47 ملیار) مەتر سێجا ئاو بە هەرێمی کوردستاندا تێدەپەڕێت. 🔹 لەو بڕە تەنیا سوود لە (17 ملیار) مەتر سێجای وەردەگیرێت و (30 ملیار) مەتر سێجای بەفیڕۆ دەڕوات. یەکەم؛ چەند زانیارییەکی گشتی لەسەر سامانی ئاو لە هەرێمی کوردستان -    زیاتر لە 90% لە هەرێمى کوردستان پشتى بە ئاوى ژێر زەوى بەستووە. -    ساڵانە زیاتر لە 600 ملیۆن مەتر سێجا ئاو بەفیڕۆدەچێت لە هەرێمى کوردستان. -    تواناى عەمبارکردن لە هەموو بەنداوەکانى کوردستان کەمتر لە 10 ملیار مەتر سێجایە. -    ساڵانە بۆ سەرجەم بوارەکانی مرۆیی، کشتوکاڵ و پیشەسازی، هەرێمی کورستان پێویستى بە (15 – 20 ملیار) مەتر سێجا ئاو هەیە. -    ئاوی هەرێمی کوردستان (30%)ی ئاوی عێراق پێکدەهێنێت. -    بە تێکڕا ساڵانە نزیکەی (47 ملیار) مەتر سێجا ئاو بە هەرێمی کوردستاندا تێدەپەڕێت، لەو بڕە تەنیا سوود لە (17 ملیار) مەتر سێجای وەردەگیرێت و (30 ملیار) مەتر سێجای بەفیڕۆ دەڕوات. بێگەرد تاڵەبانی، وەزیری کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان لە وتارێک لە کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوهەوا لە زانکۆی سەڵاحەددین لە ڕۆژی  8ی نیسان  2025، ڕایگەیاند، لە کابینەکانی پێشوودا توانای گلدانەوەی ئاو تەنیا 50 ملیۆن مەتەر سێجا بوو، بەڵام لە ماوە پێنج ساڵی ڕابردوو تاوەکوو ئێستا زیاتر لە 160 ملیۆن مەتر سێجا ئاو گلدراوەتەوە. وەزیرەکەی کشتوکاڵ ئاماژەی بەوەش داوە، بەنداوەکانی هەرێمی کوردستان ٪30 ئاوی عێراق پێک دەهێنن، ئاماژەی بەوەش داوە، ڕێژەی گلدانەوەی ئاو لە هەرێمی کوردستان  بۆ (160 ملیۆن مەتر سێجا) بەرز بووەتەوە. هاوکات، بڕیاریشە پۆند و بەنداوی زیاتر دروست بکرێن.  لە هەرێمی کوردستان 25 بەنداوە هەن،  دروستکردنی 12 بەنداویش کاریان تێدا دەکرێت، هاوکات پێشنیازی دروستکردنی 42 بەنداوی دیکە کراوە، 103 پۆند هەن، 56 پۆند لە  قۆناغی دروستکردندان، هاوکات 46 پۆندی دیکە پێشنیازی دروستکردنیان بۆ کراوە. دووەم؛ ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی دوو جۆر ئاوی ژێر زەوی هەن، یەکێکیان ئەوانەن کە نزیکن لەسەر زەوی، کە راستەوخۆ کاریگەرن بە بڕی دابارین، واتە دابارینی کەم و زۆر کاریگەریی خێرا دەکاتە سەر بڕەکانیان، بەڵام ئەوانەی کە لە قوڵاییدان کەمتر کاریگەر دەبن بە بڕی دابارینی ساڵانە، لەم بارەیەوە شارەزایان بەم جۆرە ئەوە روون دەکەنەوە؛ "ئەگەر کۆی رووبەری کوردستان بە (40 هەزار) کیلۆمەتر هەژمار بکەین، هەروەها تێکڕای بارانی ساڵانەش (500) ملیمەتر بێت _کە چەند ساڵێکە زۆر لەو بڕەش کەمتر دەبارێت_، ئەوا ساڵانە نزیکەی (20) ملیار مەتر سێجا ئاو دەکات، لەو بڕەش (%30 – 35%)ی دادەچۆڕێتە خوارەوەو کۆگا ئاوییەکان پاراو دەکات" بەڵام ئەگەر ئەو بڕی بارانە کەمبکات بۆ نمونە ببێتە (400) ملیمەتر باران، ئەوا بڕی ئاو (4) ملیار مەتر سێجا کەمدەکات، ئەمەش هۆکارە بۆ ئەوەکەی کەمتر ئاو بگاتە ژێر زەوی و کۆگاکانی ئاوی ژێر زەوی پاراو بکات. ئەم داچۆڕینەش بەپێی شوێن جیاوازە، ناوچەی شاخاوی (30% - 35%) دادەچۆڕێتە خوارەوە، بەڵام ناوچەکانی نیشتەجێ و ناوچە پیشەسازییەکان (5% - 10%) دادەچۆڕێتە خوارەوە. لە هەرێمی کوردستان لەو شوێنانەی کە چالاکیی پیشەسازییان تێدایە، یان ئەو شوێنانەی کە ئاستی ئاوی ژێر زەوی نزیکە، یان نزیکی پرۆژەی کشتوکاڵین، یان بەهۆی تێکچوونی ئاوەڕۆی ماڵانەوە، ئاوی ژێرزەوی پیسبووە، بە تایبەت ئەو شوێنانەی کە پاڵاوگه‌و چالاکیی نەوتیی تێدان. لە هەرێمی کوردستان، به پێی ئامارێک لە ساڵی 2022 لە ڕێگەی (50 هەزار و 257) بیرەوە ئاو لە ژێر زەوی دەردەهێنرێت، لەم بڕە تەنها (24 هەزار و 257) یان بە یاسایی هەڵکەندراون. بیرە یاساییەکان (51%)ی بۆ خواردنه‌وه‌و (45%)ی بۆ کشتوکاڵ و (4%)ی بۆ پیشەسازی بەکاردەهێنرێت. بیرە یاساییەکان (38%)ی لە هەولێر، (34%) لە سلێمانی، (20%)ی لە دهۆک و (7%) لە ئیدارەی گەرمیان لێدراون. یەکێک لەو مەترسییانەی ڕوبەڕووی هەرێمی کوردستان بووەتەوە، بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەوە، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی (2022) حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند "لە ماوەی (20) ساڵدا ئاستی ئاوی ژێر زەوی (500) مەتر دابەزیوە"، له‌ راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ی فەرمانگەی میدیاو زانیاری هاتووه‌: لە 2022 نزیکەی (300) بیری ئاو وشکیان کردووە، کابینەی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمی كورستانیش بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکان (138) بیر لێ دەدات، هاوکات ئاماژەی بەوەش داوە سەرچاوەکانی ئاو لە هەولێر دوو جۆره‌، ئاوی سەر زەوی 35% و ئاوی ژێر زەوی 65% ده‌بێت، هه‌روه‌ها ئاستی قوڵیی بیرەکانی ئاو تادێت زیاد دەبێت، ئاستی قوڵیی بیرلێدان بەپێی ساڵ گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌، كه‌ به‌مشێوه‌یه‌ روونكراوه‌ته‌وهز -    ساڵی 1996: قووڵی بیرلێدان 120 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2003: قووڵی بیرلێدان 200 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2010: قووڵی بیرلێدان 300 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2021: قووڵی بیرلێدان 500 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2022: قووڵی بیرلێدان 700 مەتر بووه‌ سێیەم؛ بەفیڕۆدانی ئاو لە هەرێمی کوردستان بە پێی ئامارێک لە ساڵی 2023، ژمارەی ھاوبەشانی ئاو لە ھەرێمی کوردستان (ملیۆنێک و 30 ھەزار و 408) ھاوبەشە، بەڕێژەی (82%) و (850 ھەزار و 230) ھاوبەش پێوەری ئاویان بەستووە. ڕۆژانە لە ھەرێمی کوردستان نزیکەی (2 ملیۆن و 100 ھەزار) مەتر سێجا ئاو بەرھەم دەھێندرێت.  ‌بەگوێرەی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ئاو و ئاوڕۆی ھەرێم، ئەمە بڕێکی زۆرە و ڕێژەکە لە تەواوی ھاووڵاتیانی ھەرێمی کوردستان زیادە، بەڵام نزیکەی (30%)ی ئەم بڕە ئاوە بە فیڕۆ دەچێت، ئەمەش وایکردووە ھەندێک کات ھاووڵاتییان دووچاری بێئاوی ببنەوە. بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاو‌ و ئاوەڕۆ ‏لە ‏هەرێمی ‏كوردستان لە ساڵی (2021)، رۆژانە لە هەرێمی كوردستان لە رێگەی (91) پرۆژە ‌و (5 هەزار و 710) بیرەوە نزیكەی دوو ملیۆن مەتر سێجا ئاو دابەش دەكرێت، دەکرێت دیارترین هۆکارەکانی بە فیڕۆچوونی ئاو لە هەرێمی کوردستان لە چەند خاڵێکدا کورت بکرێنەوە. 1.    گۆڕانی کەشوهەوا: کەمبوونەوەی دابارین و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی. 2.    بەڕێوەبردنی ناڕێک: بەکارهێنانی زۆر لە ئاو بۆ کشتوکاڵ و نەبوونی سیستەمی نوێی ئاودێری. 3.    زیادبوونی دانیشتوان: خێرایی گەشەسەندنی شارەکان و داواکاری زیاتر بۆ ئاو. چوارەم؛ بەنداوەکانی هەرێم و گرفتی کەمی دابارین لە هەرێمی کوردستان سێ بەنداوی گەورەی گلدانەوەی ئاو بونیان هەیە، ئەوانیش؛ بەنداوەکانی (دوکان، دەربەندیخان و دهۆک)ن، بەپێی ئەو بە دواداچوونانەی کردوومانە، بەهۆی کەمی دابارین، لەسەر ئاستی هەرێم ڕێژەی باران بارین بەم شێوەیە بووە، 50%  40%  30% باران باریوە، کە ئەمەش زیانی گەورەی بە بەنداوەکان گەیاندووە. بەڵام ئەوەی مایەی دڵخۆشی بووە، بەهۆی بارانی ساڵی پێشوو، بەنداوی دەربەندیخان سەرڕێژبوو، هەروەها بەنداوی دهۆکیش نزیک بوو لەسەر ڕێژ، بەڵام بەنداوی دووکان بەڕێژەی 50%ی پڕببوو. 4.    بەنداوی دووکان گەورەترین و دیارترین بەنداوی باشووری کوردستانە، دووەم گەورەترین بەنداوە لە عێراقدا، ٦۰ کیلۆمەتر لە پارێزگای سلێمانی دوورە،  بەرزییەکەی ١١٦ مەتر و درێژییەکەی ٣٦٠ مەترە، توانای گلدانەوەی (٦ ملیار و ٨٠٠ ملیۆن) مەتر سێجا ئاوی هەیە، ئەم بەنداوە لە سەر زێی بچووک دروستکراوە. 5.    بەنداوی دەربەندیخان دووەم گەورەترین بەنداوی باشووری کوردستانە، بەنداوی دەربەندیخان توانای گلدانەوەی (٣ ملیار) مەتر سێجا ئاوی هەیە بۆ مەبەستی گلدانەوەی ئاو و بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا بەکاردەهێنرێت. ئەم بەنداوە لەسەر ڕووباری سیروان دروستکراوە. 6.    بەنداوی دهۆک سێیەم گەورەترین بەنداوە، دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە و توانای گلدانەوەی (٥٢ ملیۆن) مەتر سێجا ئاوی هەیە. جگە لەو سێ بەنداوە گەورەیە، لە هەرێمی کوردستان، (22 بەنداو) ئاو گلدەدەنەوە ئەو بەنداوانە ناوچەیین و بەتێکڕایی نزیکەی 70% ئاویان تێدایە، پێویستی بەشێک لە هاوڵاتیان ناوچەکانی خۆیان دابین دەکەن. بەگوێرەی ئامارێک، ساڵانە (47 ملیار) مەتر سێجا ئاو بە هەرێمی کوردستاندا تێدەپەڕێت، لەو بڕە تەنیا سوود لە (17 ملیار) مەتر سێجای وەردەگیرێت و (30 ملیار) مەتر سێجای بەفیڕۆ دەڕوات. گرفتێکی تر بۆ هەندێ ناوچەی هەرێمی کوردستان ئەوەیە، لەسەر ڕووبارەکانی زێی گەورە و زێی بچوک و سیروان،  هیچ بەنداوێک و کۆنتڕۆڵێک بونیان نیە ئەمەش گرفتی درووست کردە بۆ کەمی ئاوی. پێنجەم؛ ڕێژەی دابارین لە هەرێمی کوردستان  لە ماوەی 11 ساڵی ڕابردوودا و لە 1/9/2014 بۆ 20/1/2025 ڕێژەی باران بارین بەم شێوەیە بووە: 7.    1/9/2014-20/1/2015: 414.5 ملم 8.    1/9/2015-20/1/2016: 514.6 ملم 9.    1/9/2016-20/1/2017: 225.2 ملم 10.    1/9/2017-20/1/2018: 174.7 ملم 11.    1/9/2018-20/1/2019: 587.1 ملم 12.    1/9/2019-20/1/2020: 307.9 ملم 13.    1/9/2020-20/1/2021: 254.5 ملم 14.    1/9/2021-20/1/2022: 251.6 ملم 15.    1/9/2022-20/1/2023: 209.5 ملم 16.    1/9/2023-20/1/2024: 210 ملم 17.    1/9/2024-20/1/2025: 209 ملم   بە پێی ئەو خشتەیە، ساڵی 2018-2019 زۆرترین باران باریوە، کە ڕێژەکەی گەیشتووە بە (487 ملم). هەروەها ساڵی 2017-2018 کەمترین باران باریوە کە ڕێژەکەی(174.7 ملم) بووە. جیاوازی نێوان ساڵی 2024 لەگەڵ ئەم ساڵدا، تەنها (1) ملم بووە. بۆ نمونە ئەگەر داتا و ئاماری تەنها سەنتەری شاری سلێمانی وەربگرین، ئامارەکانی دابارین سەرسوڕهێنەرن و بۆ نمونە. 18.    ساڵی 1987-1988 ڕێژەی بارانبارین گەیشتووە بە: 1203 ملم. 19.    ساڵی 1991-1992 ڕێژەی بارانبارین زۆرترین ڕێژە بووە 1245.8 ملم، باران بووە. 20.    ساڵی 1998-1999 ڕێژەی بارانبارین لەناو سەنتەری سلێمانی 229.6 ملم، باران باریوە. شەشەم؛ عێراق و گرفتی ئاو لە ئێستاداعێراق ڕووبەڕووی قەیرانی  سەختی ئاو بووەتەوە، بەرپرسانی وڵاتەکە هۆشداری دەدەن لەوەی کە یەدەگی ئاوی ستراتیژی وڵاتەکە بۆ نزمترین ئاستی لەماوەی 80 ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە. لەم بارەیەوە وتەبێژی وەزارەتی سامانە ئاوییەکانی عێراق ڕایگەیاندووە، چوار ساڵ لەسەریەک کەمی ئاو لە سەرچاوە سەر زەویەکانەوە بە شێوەیەکی مەترسیدار، لەگەڵ کەمبوونەوەی بارانبارین و ڕووپۆشی بەفر، یەدەگی وڵاتەکەی پەکخستووە. "عێراق لە دۆخێکی ناجێگیردایە سەبارەت بە یەدەگی ئاوەکەی". ئەو وتەبێژە ئاشکراشی کرد، عێراق لە ئێستادا کەمتر لە 40%ی پشکی ئاوی تەرخانکراو وەردەگرێت، ئەمەش بەهۆی پشتبەستنی زۆر بەو ڕووبارانی کە لە وڵاتانی دراوسێوە سەرچاوەیان گرتووە. بە تیشک خستنە سەر ناسکی پێگەی عێراق وەک وڵاتێک لە ئاست خوارەوە، ڕوونیکردەوە کە (70%)ی سەرچاوە ئاوییەکانی (50%)ی لە تورکیاوە و (15%)ی لە ئێران  و سوریاوە دەڕژێتە وڵاتەکەوە.  لە ساڵی 1970ەوە قەبارەی ئاوی ڕژاو بەدرێژایی ڕووباری فورات و دیجلە لە (40 بۆ 45 ملیار) مەتر سێجاوە بۆ (15 بۆ 20 ملیار) مەتر سێجا کەمیکردووە. ئەمە لە کاتێکدایە عێراق پێویستی بە نزیکەی (77 ملیار) مەتر سێجا ئاو هەیە بۆ دابینکردنی پێداویستییە پیشەسازی و کشتوکاڵ و مرۆییەکانی، بەڵام بڕی ئاوی بەردەست تەنها (35 ملیار) مەتر سێجایە. حەوتەم؛ قەیرانی ئاو لەسەر ئاستی جیهان  قەیرانی ئاو ئاماژەیە بۆ دۆخی سەرچاوە ئاوییەکانی جیهان بە بەراورد بە خواستی مرۆڤ. ئەم قەیرانە خۆی لە کەمیی و پیسبوونی ئاوی گونجاو بۆ بەکارهێنانی مرۆڤ دەردەخات، ئەم قەیرانە بەهۆی وشکەساڵی نێوان ساڵانی 2021 تا 2022 زیاتر لە (یەک ملیار و 400 ملیۆن) کەس کاریگەری لەسەر دروستبووە، لە ئێستادا زیاتر لە ملیارێک کەس لەو ناوچانەدا دەژین کە کەمی ئاویان بەخۆوە بینیوە و (500 ملیۆن) کەس لەم دۆخە نزیکبوونەتەوە. ئامارەکان ئاماژە بەوە دەدەن: 21.    پێشبینی دەکرێت لە ساڵی 2025 (ملیارێک و 800 ملیۆن) کەس، لە ناوچەکانی کەمی ئاوی ڕەهادا بژین. 22.    پێشبینی دەکرێت لە ساڵی 2025 دوو لەسەر سێی دانیشتوانی جیهان، ڕووبەڕووی کەمی ئاو ببنەوە. 23.    پێشبینی دەکرێت لە ساڵی 2025 نیوەی دانیشتوانی جیهان، توشی قەیرانی ئاو ببنەوە ئەگەر ڕێژەی ئێستای بەکارهێنانی ئاو بەم شێوەیە بەردەوام بێت. 24.    بەپێی ئاماری نەتەوە یەکگرتووەکان پێشبینی دەکرێت خواستی جیهانی بۆ ئاوی شیرین تا ساڵی 2030 بەڕێژەی 40% لە دابینکردنی ئاوی شیرین زیاتر بێت. بەشی زۆری هۆکارەکانی قەیرانی ئاو دەگەڕێتەوە بۆ؛ 1.    گۆڕانی کەشوهەوا: دەبێتە هۆی توانەوەی سەهۆڵبەندان و گۆڕینی سووڕی ئاو و دەبێتە هۆی دروستبوونی لافاو و وشکەساڵی. 2.    زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی: بەهۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و فراوانبوونی شار و پیشەسازی و کشتوکاڵ، خواست لەسەر ئاو لە زیادبووندایە. 3.    خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکان: لەوانە دزەکردنی بۆری و پیسبوونی ڕووبار و دەریاچەکان.  4.    کەمی وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری، قەیرانەکە گەورەتر دەکات. دیاترترین کاریگەرییەکانی قەیرانی ئاویش لێکەوتەی دەبێت لەسەر ؛ 1.    تەندروستی: کەمی ئاوی پاک دەبێتە هۆی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی پەیوەست بە ئاوەوە. 2.    خۆراک: کەمی ئاو کاریگەری لەسەر بەرهەمهێنانی خۆراک دەبێت و دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی هەژاری و برسێتی. 3.    دابەزینی ئاستی ئابووری بەهۆی کەمی ئاو و تێچووی پاککردنەوەیەوە.    

شیكاری درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە ساڵانی و 2023 و 2024؛ 🔹 داهاتی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (135 ترلیۆن و 681 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (3.8%) گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (140 ترلیۆن و 774 ملیار) دینار. 🔹 داهاتی نەوتی لەساڵی (2023) لە (125 ترلیۆن و 882 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (1.3%) گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (127 ترلیۆن و 536 ملیار) دینار. هاوکات داهاتی نانەوتی لە (9 ترلیۆن و 799 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (35%) گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (13 ترلیۆن و 237 ملیار) دینار. 🔹 خەرجی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (142 ترلیۆن و 435 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (5.7%) زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (150 ترلیۆن و 527 ملیار) دینار. 🔹 خەرجی بەکارخستن لەساڵی (2023) لە (118 ترلیۆن و 242 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (5.9%) زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (125 ترلیۆن و 214 ملیار) دینار. هاوکات خەرجی وەبەرهێنان لەساڵی (2023) لە نزیکەی (24 ترلیۆن و 193 ملیار) دینارەوە بەڕێژەی (4.6%) زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە سەرو (25 ترلیۆن و 313 ملیار) دینار. 🔹 بڕی کورتهێنان لە ساڵی (2023) لە (6 ترلیۆن و 754 ملیار) دینارەوە، بە ڕێژەی (44.4%) لە ساڵی (2024) زیادی کردووەو گەیشتووە بە (9 ترلیۆن و 753 ملیار) دینار.   یەکەم؛ داهاتی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە مانگانە داهات و خەرجی گشتی عێراق بڵاو دەکاتەوە، دواترین ڕاپۆرتیشی کۆتایی ساڵی (2024) لە سەرەتای مانگی حوزەیرانی (2025) بڵاوکردەوە؛ داهاتی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (135 ترلیۆن و 681 ملیار 266 ملیۆن و 200 هەزار) دینار بووە، بۆ ساڵی (2024) بە بڕی (5 ترلیۆن و 92 ملیار و 389 ملیۆن و 959 هەزار) دینار و بەڕێژەی (3.8%) گەشەی کردووەو گەیشتووە بە (140 ترلیۆن و 774 ملیار 106 ملیۆن و 159 هەزار) دینار، داهاتی گشتی عێراق دوو سەرچاوەی سەرەکی پێکیدەهێنت، ئەوانیش؛ 1.    داهاتی نەوتی لەساڵی (2023) لە (125 ترلیۆن و 882 ملیار و 218 ملیۆن و 233 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (1.3%) و بە بڕی (ترلیۆنێک و 654 ملیار و 182 ملیۆن و 195 هەزار) دینار گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (127 ترلیۆن و 536 ملیار 400 ملیۆن و 428 هەزار) دینار.  2.    داهاتی نەوتی لەساڵی (2023) لە (9 ترلیۆن و 799 ملیار و 47 ملیۆن و 964 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (35.1%) و بە بڕی (3 ترلیۆن و 438 ملیار و 657 ملیۆن و 769 هەزار) دینار گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (13 ترلیۆن و 237 ملیار 705 ملیۆن و 728 هەزار) دینار.  خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ خەرجی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) خەرجی گشتی عێراق لەساڵی (2023) لە (142 ترلیۆن و 435 ملیار 636 ملیۆن و 299 هەزار) دینار بووە، بۆ ساڵی (2024) بە بڕی (8 ترلیۆن و 91 ملیار و 709 ملیۆن و 977 هەزار) دینار و بەڕێژەی (5.7%) گەشەی کردووەو گەیشتووە بە (150 ترلیۆن و 527 ملیار 346 ملیۆن و 277 هەزار) دینار، خەرجی گشتی عێراق بەسەر دوو سێکتەری سەرەکیدا دابەش دەبێت، ئەوانیش؛ 1.    خەرجی بەکارخستن لەساڵی (2023) لە (118 ترلیۆن و 242 ملیار و 777 ملیۆن و 445 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (5.9%) و بە بڕی (6 ترلیۆن و 971 ملیار و 266 ملیۆن و 608 هەزار) دینار گەشەی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (125 ترلیۆن و 214 ملیار 44 ملیۆن و 54 هەزار) دینار.  2.    خەرجی وەبەرهێنان لەساڵی (2023) لە (24 ترلیۆن و 192 ملیار و 858 ملیۆن و 852 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (4.6%) و بە بڕی (ترلیۆنێک و 120 ملیار و 443 ملیۆن و 371 هەزار) دینار زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (25 ترلیۆن و 313 ملیار 302 ملیۆن و 223 هەزار) دینار.  خشتەی ژمارە (2) سێیەم؛ سەرڕێژو کورتهێنان لە خەرجی و داهاتی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا داهاتی گشتی عێراق لەساڵی (2023) بریتی بووە لە (135 ترلیۆن و 681 ملیار 266 ملیۆن و 200 هەزار) دینار، بەڵام خەرجی گشتی لەساڵی (2023) بریتی بووە لە (142 ترلیۆن و 435 ملیار 636 ملیۆن و 299 هەزار) دینار بووە، بەم پێیەش بڕی کورتهینان لە ساڵی ناوبراو بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 754 ملیار و 410 ملیۆن و 100 هەزار) دینار. بەڵام لە ساڵی (2024) داهاتی گشتی بریتی بووە لە (140 ترلیۆن و 774 ملیار 106 ملیۆن و 159 هەزار) دینار، لە کاتێکدا خەرجی گشتی گەیشتووە بە (150 ترلیۆن و 527 ملیار 346 ملیۆن و 277 هەزار) دینار، بەم پێیەش بڕی کورتهینان لە ساڵی ناوبراو بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 753 ملیار و 240 ملیۆن و 118 هەزار) دینار. کەواتە بڕی کورتهێنان لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) بە بڕی (2 ترلیۆن و 998 ملیار و 830 ملیۆن و 18 هەزار) دینار و بە ڕێژەی (44.4%) زیادی کردووە. خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ خەرجی سێکتەرەکانی وەبەرهێنان لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) بە شێوەیەکی گشتی خەرجی وەبەرهێنان لەساڵی (2023) لە (24 ترلیۆن و 192 ملیار و 858 ملیۆن و 852 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (4.6%) و بە بڕی (ترلیۆنێک و 120 ملیار و 443 ملیۆن و 371 هەزار) دینار زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (25 ترلیۆن و 313 ملیار 302 ملیۆن و 223 هەزار) دینار، لەسەر ئاستی کەرتەکانیش بەم شێوەیە بووە؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ؛ لە ساڵی (2023) بڕی (488 ملیار و 53 ملیۆن و 578 هەزار) دینار بۆ کەرتی کشتوکاڵ خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (54%) دابەزیوە بۆ (224 ملیار و 449 ملیۆن و 459 هەزار) دینار. 2.    کەرتی پیشەسازی؛ لە ساڵی (2023) بڕی (11 ترلیۆن و 788 ملیار و 816 ملیۆن و 95 هەزار) دینار بۆ کەرتی پیشەسازی خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (16.5%) زیادی کردووە بۆ (13 ترلیۆن و 739 ملیار و 568 ملیۆن و 969 هەزار) دینار. 3.    کەرتی گواستنەوەو گەیاندن؛ لە ساڵی (2023) بڕی (3 ترلیۆن و 126 ملیار و 285 ملیۆن و 294 هەزار) دینار بۆ کەرتی گواستنەوە و گەیاندن خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (4%) دابەزیوە بۆ (3 ترلیۆن و 2 ملیار و 796 ملیۆن و 707 هەزار) دینار. 4.    کەرتی ڕێگاوبان و خزمەتگوزاری؛ لە ساڵی (2023) بڕی (7 ترلیۆن و 379 ملیار و 74 ملیۆن و 602 هەزار) دینار بۆ کەرتی ڕێگاوبان و خزمەتگوزاری خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (4.7%) دابەزیوە بۆ (7 ترلیۆن و 33 ملیار و 685 ملیۆن و 423 هەزار) دینار. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن؛ لە ساڵی (2023) بڕی (ترلیۆنێک و 410 ملیار و 629 ملیۆن و 281 هەزار) دینار بۆ کەرتی پەروەردەو فێرکردن خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (7%) دابەزیوە بۆ (ترلیۆنێک و 312 ملیار و 801 ملیۆن و 664 هەزار) دینار. خشتەی ژمارە (4) پێنجەم؛ خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە نێوان ساڵانی (2023 و 2024) بە شێوەیەکی گشتی خەرجی سێ سەرۆکەیەتییەکەی عێراق (2023) لە (10 ترلیۆن و 870 ملیار و 27 ملیۆن و 16 هەزار) دینارەوە بەڕێژەی (4.5%) و بە بڕی (490 ملیار و 997 ملیۆن و 142 هەزار) دینار زیادی کردووەو لە ساڵی (2024) گەیشتووە بە (11 ترلیۆن و 361 ملیار 24 ملیۆن و 158 هەزار) دینار، بە جۆرێک؛ 1.    خەرجی ئەنجومەنی نوێنەران؛ بە هەردوو خەرجی بەگەڕخستن و وەبەرهێنانەوە لە ساڵی (2023) بڕی (582 ملیار و 133 ملیۆن و 655 هەزار) دینار بۆ ئەنجومەنی نوێنەران خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (5.2%) زیادی کردووە بۆ (612 ملیار و 575 ملیۆن و 330 هەزار) دینار. 2.    خەرجی سەرۆکایەتی کۆمار؛ لە ساڵی (2023) بڕی (71 ملیار و 958 ملیۆن و 358 هەزار) دینار بۆ سەرۆکایەتی کۆمار خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (3.6%) کەمی کردووە بۆ (69 ملیار و 374 ملیۆن و 700 هەزار) دینار. 3.    خەرجی ئەنجومەنی وەزیران؛ بە هەردوو خەرجی بەگەڕخستن و وەبەرهێنانەوە لە ساڵی (2023) بڕی (10 ترلیۆن و 215 ملیار و 935 ملیۆن و هەزار) دینار بۆ ئەنجومەنی وەزیران خەرجکرابوو، لە کاتێکدا لە ساڵی (2024) ئەو بڕە بە ڕێژەی (4.5%) زیادی کردووە بۆ (10 ترلیۆن و 679 ملیار و 74 ملیۆن و 128 هەزار) دینار. خشتەی ژمارە (5)

درەو: بەرەبەیانی ئەمڕۆ سوپای ئیسرائیل هێرشێكی فراوانی كردە سەر دامەزراوە ئەتۆمی و سەربازی و فەرماندە سەربازییەكانی ئێران، بەهۆی هێرشەكەوە (78) كەس كوژران و (329) كەسی دیكە برینداربوون، لەناو كوژراوەكاندا: - حسێن سەلامی فەرماندەی گشتی سوپای پاسداران - محەممەد باقری، سوپاسالاری ئێران - غوڵام عەلی فەرماندەی ناوەندی خاتەم ئەنبیا -  ئەمیر عەلی حاحی زادە، فەرماندەی هێزی ئاسمانی   محەمەد پاكپور وەک فەرماندەی گشتی سوپای پاسداران لە شوێنی حوسێن سەلامی دانراوە، کە لە هێرشەکەی بەیانی ئەمڕۆی ئیسرائیل کوژرا. دوای كوژرانی محەمەد باقری سوپاسالاری ئێران، عەبدولڕەحمان موسەوی شوێنی گرتەوەو بووە سوپاسالاری ئێران.