■ دلێر مەلا ئەحمەد   شەوی 18/19 ی ئایار / 2018 كاتژمێر (12) ی شەو كۆمسیونی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەرەنجامی كۆتایی ڕێژەی دەنگەكان و ژمارەی كورسیەكانی ڕاگەیاند . بە پێی ئەو دەرەنجامە (بزوتنەوەی گۆڕان )(5) پێنج كورسی پەرلەمانی بەدەست هێنا . (4)چواركورسی لەشاری سلێمانی و (1) یەك كورسیش لە شاری هەولێر , لە كاتێكدا ئێستا لەبەغداد خاوەنی (8) هەشت كورسی و جێگری سەرۆكی دووەمی پەرلەمانی عێراقین. ئەودەرەنجامە ڕاستە زۆربەی زۆری هەواداران و هەڵسوڕاوانی ئەم بزوتنەوەیەی توشی غەمباری و دڵتەنگیكرد و هەندێكی تریشی دوچاری شۆك و سەرسوڕمانكرد , بەڵام لای ئێمە مانان و هەندێك كادر وچاودێر دەرەنجامێكی چاوەڕوانكراو بوو .   چونكە سەركرادیەتی سیاسی ئەم بزوتنەوەیە پێشتر ئەمانبینی خەمساردو بێ هەڵوێست و بێ دەربەستە لە ئاست چەند مەسئەلەو ڕوداووپێشهاتێكدا،سەرئەنجام دوچاری هەڵەو لادان وبادانی سیاسی بوو ، هەروەها لە ئاستی خۆئامادەكردن و ڕووبەڕووبونەوەی ئەم پێشهاتانەشدا نەبوو، كە ئێمە مانان چاوەڕوانی بوین . زۆر بە كورتی : ئەم سەركردایەتییە نەیتوانی و نەیدەزانی واقیع وەكو خۆی ببینێت و بخوێنێتەوە و شیبكاتەوە وپاشتریش بیگۆڕێت.     نەیتوانی و نەیدەزانی پێشبینی هەندێك دەرهاویشتەو لێكەوتەو ڕووداو بكات ، كەدەرەنجام كاریگەری لەسەر ئەو ئاكامە دانا وەك هەفتەی پێشوو لە پاش پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە ١٢ی ئایاردا بینیمان.   مەخابن !..سەركردایەتی سیاسی ئەو حیزبانەی نوێنەرایەتی جەماوەرێكی پانوپۆڕو بەرفراوانی ملیۆنی دەكەن ، هەرجارێك گەر لە پڕۆسەیەكی چارەنوسسازدا دوچاری شكست و گلان و نوچدان و نسكۆ ببن ، (وەكو هەموجارێك بینراوە) ئۆباڵی شكستەكانیان ئەخەنە ئەستۆی (دەستی دەرەكی ) ونەیارو دوژمنەكانیان و شانی خۆیان لە ژێر باری ئەو بەرپرسیارێتییە مێژوییە دا خاڵی ئەكەنەوە.       ئۆباڵی ئەم شكستە هەموی خرایە ئەستۆی كێ؟...   هەر  لە دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامی بەراییەوە لە پاش ١٢ی ئایار بە چەند ڕۆژێكی كەم . ئەم سەركردایەتییەمان هەمو ئەنجامی شكستەیان خستە ئەستۆی دەستی دەرەكی وڵاتێكی هەرێمایەتی (مەبەست كۆماری ئیسلامی ئێران) و كۆمسیۆن و دەسەڵاتی كوردی (یەكێتی و پارتی) و ڕایانگەیاند:((سندوقەكانی دەنگدان هاككراوە، بەرنامە ڕێژی و پڕۆگرام كراوە و زۆربەی دەنگەكانمان دزراوە ، ئەمە ژمارەو ڕێژەی ڕاستەقینەی دەنگەكانمان  نییە و ئەبێت هەڵبژاردن بكرێتەوە)).    واتە:بەپێی قسەو لێكدانەوەو هەڵسەنگاندنی ئەم برادەرانەی ئێمە بێت (زۆربەی دەنگەكانمان دزراوە)وئەوان هیچ گوناهو هەڵە و لادان و كەمتەرخەمییەكیان نەبووە، ئەمان هیچ بەرپرسیار نین لەم دەرەنجامەو فریشتەن!.       گــــــــــــــەڕانەوە بۆ مێژوویەكی زۆر نزیك ...    (حیزبی شیوعی عێراق) سەرەتای ساڵانی حەفتاكان و تا كۆتایی ئەم دەیە خاوەنی چەند ملیۆن ئەندام و  دۆست و لایەنگر بوون لە سەرانسەری عێراقدا . بە قەولی خۆیان بە خۆیان ئەوت(حیزبی شەهیدان).بەڵام كاتێك لە یەك زنجیرە پراكتیكی سیاسیدا لە هەموویان بەناوبانگ تر بەشداریكردنیان بوو لەو بەرە سیاسییەی(حیزبی بەعس) دروستی كردبوو (١٩٧٦-١٩٧٩) ئەم حیزبە ڕۆژ بە ڕۆژ لە ئامانج و ستراتیژی سیاسی خۆی دور ئەكەوتەوەو خۆیان جیا كردەوەو خۆیان دابڕی لە (بزوتنەوەی ڕزگاری خوازی نیشتمانی گەلی كوردستان)، كەلەساڵی ١٩٧٦ بە دواوە بەرپا بوو ، پێشتریش كەوتبوونە دوژمنایەتی كردنی شۆڕشی ئەیلول(١٩٦١-١٩٧٥) و كاتێكیش چونەشاخ و تێكۆشانی چەكدارانەیان وەك ڕێگەی خەباتی سەرەكی هەڵبژارد، لەگەڵ( پارتی) بەرەی( جود)یان درووستكردوكەوتنەدژایەتیكردنی (یەكێتی) .   ئەم سیاسەتە یان ،كە بە (هەلپەرستی و دوفاقی و كلكایەتی ) ناسرا بوو ، لە لایەك پشتكردنە بزوتنەوەی شۆڕشگێڕانەی نەتەوە زۆر لێكراوەكان و پاشتر دوژمنایەتی كردنی و هەروەها دووركەوتنەوە لە ئامانج و قازانج وبەرژەوەندی هاوچینەكانیان ( چینی كرێكارانی عێراق) و چونە ناو سەنگەری فاشیزم و سەرمایەوە .   دەرئەنجام و لە ئاكامدا ئەم حیزبە لە ساڵی ١٩٧٩ دا لە لایەن حیزبی بەعسەوە دوچاری لێدان و پاكتاو كردن و ڕاوە دونان بونەوە ، چارە نوسیان هەڵوەرین و هەڵدێران و پارچە پارچە بون و شكست و بنبەست بوو . ئەو حیزبەی لە ساڵانی پەناجاكاندا خاوەنی جەماوەری ملیۆنی بوو ، ئەیانتوانی لە شۆڕشی 1958 دا دەستەڵاتی سیاسی وەربگرن ، بەڵام لەسەر پێشنیازوڕاسپاردەی( یەكێتی سۆڤیەت )ی پێشوو، ڕوسیای ئێستا، پشتبكەنە ئەو ئامانجەیان، بەو پاساووبیانووەی( 22) بیست و دوو دەوڵەتی عەرەبی دەبێتە دوژمنی هەردولایان.ئەوەتا ئێستا پاش نیو سەدە پتر ، خاوەنی تەنها دوو كورسی پەرلەمانین لەعێراقدا!.      نمونەیەكی هاوشێوەی تر ...    (حیزبی تودەی ئێران) زۆربەمان شاهیدی مێژووی ئەو حیزبە تێكۆشەرو قارەمان و خاوەن جەماوەرە ملیۆنیەین لە ئێران ، كەبەقەڵای كۆنە پەرستی ئەمریكایی ساڵانی پەنجاو شەستەكان و تا كۆتایی حەفتاكان لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا  ناسرابوو.   بەڵام كاتێك لە ساڵی ١٩٧٩ دا شۆڕشی گەلانی ئێران دژ بە ڕژێمی پاشایەتی قەڵای كۆنە پەرستی لە ناوچەكەدا بەرپابوو، ڕژێمی شا ڕووخا و كۆماری ئیسلامی ئێران دەسەڵاتی گرتە دەست بەسەركردایەتی باوكی ڕۆحی ڕەوتی مەزهەبی شیعە گەرا (ئیمام خومەینی)، داوا لەو حیزبە كرا بچنە بەرەی دەسەڵاتەوە و وەكو ئۆپزسیۆن نەمێننەوە و ئەوانیش لە ساڵی ١٩٨٣ دا ئەو پێشنیازەیان پەسەندكردو خۆیان ئاشكرا كرد و هیچ نهێنی كارییان نەما لەو وڵاتەدا، پاشتر و لە ئاكامدا چی ڕوویدا؟ .ئەمانیش بە دەردەكەی (حیزبی شیوعی عێراق) چون و هیچ پەندو وانەیەكیان لە هاوڕێكانی خۆیان وەرنەگرت لە عێراقی بەعسی فاشیستدا .   دوچاری ڕاونان و لێدان و پاكتاوكردن بونەوە ، هێواش هێواش ، ساڵ بە ساڵ پاش نزیك بەچوار دەیە ، ئەبینین ئەم حیزبەش وەكو هاوڕێكانیان دوچاری لەت و پەت بون و داخوران و شكست و بنبەست بونەوە ،لە ماوەی چەند ساڵێكی كەمدا بون بە هەڵم و دوكەڵ و چون بەئاسماندا.ئێستا بە كردەوە لەسەر ئاستی شەقامی سیاسی ئەو وڵاتەو لەسەر شانۆی سیاسی  چرای بەختیان ،ئەستێرەی كاری حیزبایەتیان بۆ هەمیشە كوژاوەتەوەو تەنها وەك و ناوو مرەكەبی سەر كاغەز ماون و وەك و مێژوو لە دوتوێی كتێبە مێژووییەكاندا دەیانخوێنینەوە ،دەنا وەكو هەبوو یەكی واقیعی و عەمەلی و وەكو حیزبێكی پانوپۆڕی جەماوەریی لەمێژە نەماون وجەستەیان  مۆمیا كراوەو خراونەتە ئەنتیكەخانەی ئەجناسەوە !.       ئەبێت چی لە مێژوو فێربین ؟...    مێژووی كۆن و نوێ پڕاو پڕە لە ئەزمون و وانەی بەنرخ و بەهادار ،ئەكرێت سود لەو ڕوداوانە وەربگرین نەك كتومت كۆپیان بكەین ، یان كەڵكیان لێ وەرنەگرین و بە كەم بایەخ سەیریان بكەین.   ئەم مێژووە، ئەم ڕووداوانەی لە نزیكمانەوە تێپەڕیون دوور نین لە ئێمەو چارەنوسمانەوە ، بەتایبەتی بۆ ئەو حیزبانەی لەسەر شانۆسی سیاسی وڵاتەكانیان خاوەنی جەماوەری ملیۆنین و خاوەنی بەرنامەی دادی كۆمە ڵایەتی و چاكسازی و ئازادی و یەكسانین بۆ گەلەكانیان .             بەڵام لە ناكاوو لە چەند ڕوداوو پێشهات وچەند قۆناغێكی كورت و هەستیاردا ، دوچاری لادان و بادان و هەڵە و پەڵە وكەم و كورتی و تەنانەت هەڵخزان و باز بازێن و هەڵپەرستی و كلكایەتی و پراكتیكی سیاسی دوفاقی دەبنەوە .   دەرئەنجام چارەنوسیان هەمان چارەنوس و لە ئاكامدا ڕەوتی ڕەوڕەوەی مێژوو جێیان دەهێڵێت و مێژوو ئەوكاتە ڕەحمیان پێناكات و باجە قورسەكەیان لێ ئەسەنێت . واتە : پەڕو باڵیان ئەكات و ئەیانخاتە ناو ئەنتیكەخانەكەیەوە !.       لە پاش شكستی ١٢ی ئایار ئەبێت چیبكەین ؟...    ئەپرسم :ئایا ئەم سەركردایەتییە سیاسییەمان ، پێشترو ئێستاشی لەگەڵدا بێت ، واقیعی وەك و خۆی بینیوەو وەك و خۆی خوێندویەتیەوەو كاریشی بۆ گۆڕینی كردبوو؟.  ئەگەر وەڵامەكەی (بەڵێ)یە . كەواتە : بۆچی بەو دەردە چووین ؟.  كەواتە: نەخێر ، بە هیچ شێوەیەك خۆمان بۆ ئەو پێشهات و دەرئەنجامە ئامادە نە كردبوو،هەروەهاپێشبینی ئەو ڕوداوەشمان نەكردبوو ، وەكو هەموو ڕوداوەكان وهەموو شكستەكان لە مێژوودا جارێكی تر ئۆباڵی ئەم دۆڕان و شكستەمان خستەوە ئەستۆی نایارانمان و خۆمان لێ بێ بەری كردو وشانی خۆمان لە ژێر ئەو بارەدا خاڵی كردەوە .دەم و دەست بەهانەو پاساوەكەمان خستەوە سەر خوانە حازربەدەستەكەمان، واتە: (دەستی دەرەكی) و(دەستی نادیار) و دوژمنانی هەرێمایەتی و نەیارانی ناوخۆیی.      كەواتە : پشكی شێر بەركێ كەوتووە؟ ...    ئەبێت بوێرو ڕاستگۆبین،هەموو ئۆباڵی نسكۆو شكستی ١٢ی ئایار نەخەینە ئەستۆی نەیارەكانمان و لە یەك ڕستەدا كورتی بكەینەوەو بڵێین : (زۆربەی دەنگەكانمان دزراوە) . ڕاستە ساختەكاری ئەنجامدراوە و تاڕادەیەك كاری لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكەدا كردووە و گۆڕیویەتی.    بەڵام بەو ئاستەو بەو ڕێژەو بەو قەبارەیە نییە كە پڕوپاگەندەی بۆ دەكەین .بەڵگە وەك  نمونە: (جوڵانەوەی نەوەی نوێ) سەلماندی كە بە ڕێژەی لە ٥٤٪ ساختەكاری لە دەنگەكانی ئەواندا كراوە .كەواتە ئەوەی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان و هەموو  لایەن و قەوارەكانی تر دەمێننەوە ڕێژەی ٤٦٪ و ئەوەی بەر بە بزوتنەوەی گۆڕانیش دەكەوێت ڕەنگە ١٠٪ تێنەپەڕێت . ئەم ڕێژەو ژمارەیەش ناگاتە ژمارەی دوو كورسی یان سێ‌ كورسی پەرلەمان .   هەڤاڵان، هاوڕێیان، ئێمە هەموو دەنگەكانمان لێ نەدزراوە ، پێویستە ڕاستگۆو بوێر بین ، بەئاشكراو ڕاشكاوی و ڕۆشنی پەنجە بخەینە سەر برینەكانمان ، ئێمە پێش ئەوەی دەنگمان لێ بدزرێت ، دەنگمان لێ تۆراوە ، دەنگمان لێ براوە ، دەنگێكی زۆر دوچاری ڕەش بینی و نائومێدی بووەولە ماڵەوەنەهاتووەتەدەرەوەو بایكۆتی پڕۆسەی هەڵبژاردنی كردووە. هەروەها بەڕێژەیەكی بەرچاویش دەنگمان تۆراوەو ڕۆشتوە بۆ (نەوەی نوێ )و (هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی و دادپەروەری) !.هەروەها دەنگی نوێشمان بەرهەمنەهێناوە .   پێویستە ئەو دۆخە ، ئەو ڕوداوانە بە چاوێكی ترەوە و وەكوخۆی بیخوێنینەوە و هەڵیسەنگێنینەوەو ڕەخنە لەو پراكتیكە سیاسییەی پێشومان بگرین ،كە هۆكار و فاكتەری شكستەكانمان بووە ، كەواتە :پشكی شێر بەرخۆمان كەوتووە نەك نەیارەكانمان .         كەواتە : لوغزو مەتەڵەكە ، نهێنییەكە لە كوێ و لە چیدایە ؟ ...   ئەو بەراوردكارییەی پێشومان لە ڕووی مێژوەوە بەو مانایە نیە، كە ئێمە حیزبێكی چەپڕەوو كرێكاری و كۆمۆنیستین وەك( حیزبی شیوعی عێراق و تودەی ئێران ). هەموو كەس دەزانێت تەنانەت نەیارەكانیشمان دەزانێت ئێمە ڕەوت و ڕێبازێكی ڕیفۆرمیستین و ئامانجمان بەدیهێنان و چەسپاندنی دادی كۆمەڵایەتییە، نەك ئازادی و یەكسانی و سەپاندن و چەسپاندنی سیستەمی سۆشیالیزم .   ئەو بەراوردكارییەی پێشومان بەو مەبەست و ئامانجەیە ،كە ئێمە لە ڕوی كۆمەڵاتییەوە حیزبێكی پانو پۆڕو بەرفروانی جەماوەری بوین ، ئنجا دەكرێت و دەشێت ئەو جۆرە حیزبانە دەسەڵاتی سیاسی وەربگرن و ئەگەریش زۆرە لەئەنجامی زنجیرەیەك پراكتیكی سیاسی سازشكاروهەلپەرستی و دوفاقی ڕۆژ بەڕۆژ كێرڤی جەماوەریی داببەزێت و لە ناكاوولەپڕۆسەیەكی چارەنوسسازدا تێكبشكێت و دوچاری شكست و دۆڕان وبنبەستببن.دەشێت و ئەگەر زۆرە ، گەر ئێمەش وەك حیزبێكی پانوپۆڕی جەماوەریی دوچاری لادان و بادان و هەڵخزان ببین، هەمان ئاكام و چارەنوس ڕوبەڕومان بێتەوە.     ئایا مێژوو خۆی دووبارە ئەكاتەوە ؟...    (ماركس ) ئەڵێت :((مێژوو هەرگیز خۆی دووبارە ناكاتەوە، ئەگەر خۆی دووبارە بكاتەوە ، ئەوا لە یەكەمجاردا بە شێوەی تراژیدی و لە دووەمجاریدا بە شێوەی كۆمیدی خۆی دووبارە ئەكاتەوە ))!.   كەواتە : ئەبێت هەر لە ئێستاوە خۆمان بۆ پڕۆسەیەكی تر سازو تەیارو ئامادە بكەین ،ئەویش پڕۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانە لە (٣٠ی ئەیلولی ٢٠١٨) ،كە بڕیارە بە ڕێوە بچێت .لەم ڕووەشەوە چەند مانگێكی كەم وەك دەرفەت لە بەردەماندا ماوە سەبارەت بەو پێشهاتانەو ئەبێت هەر لە ئێستاوە خۆمان ئامادەبكەین بۆئەو پێشبینیكردنانە و ڕوبەڕوی ئەو ئاكامانە ببینەوە ،كە ئەگەر زۆرە لەسەر شانۆی سیاسی ڕووداوەكان دووچاری شكست و دۆڕانێكی تر ببینەوە،(ماركس) وتەنی: بە شێوە كۆمیدییەكەی! .      كەواتە : هۆكارەكانی شكست چی بوون؟...    گەر چەند مانگێك،چەند هەنگاوێك بگەڕێینەوە بۆ دواوە،بە دیاریكراوی شەوی ٢٤/٢٥ئەیلولی ٢٠١٧كاتێك ( چڤاتی نیشتمانی گۆڕان) بۆ سبەی كە ڕۆژی پڕۆسەی دەنگدان بە (بەڵێ) یان (ڕەتكردنەوە)ی ڕیفراندۆم بوو ، لەبەیاننامەیەكدا ڕویكردە دەنگدەرانی و  ڕایگەیاند: ((سەربەرست و ئازادن بە بەڵێ یان بە نەخێر دەنگ بە ڕیفراندۆم بدەن)).   یەكەم كەسیش لە بەیانییەكی زوودا  بە ( بەڵێ ) دەنگیدا ، بەڕێز ڕێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان كاك ( عومەری سەید عەلی ) بوو. ئیتر لەو ساتە وەختەوە تائێستا شەقامی سیاسی بزوتنەوەكە شڵەژاوەو دەنگۆی واتە واتێكی زۆریش لەسەر ئاستی چەندین ناوەند دروستبووەو زۆربەی زۆری بنكەی جەماوەریی گۆڕان دوچاری شۆك بووەو پەیكەری ڕێكخراوەیی بزوتنەوەكە درزی تێكەوتووە وگۆمە مەنگەكە شڵەقاوە و تا ئێستا ئەو دۆخە ئاسایی نەبۆتەوە. ئەوەتا ئێستا ئەبێت لە ١٢ی ئایاردا باجە قورسەكە بدەین.   ئەم هەڵوێست و بڕیارە لای زۆربەی زۆری هەواداران و هەڵسوڕاوانی گۆڕان بە هەڵوێستێكی سازشكارو دوفاق وهەلپەرستی لە قەڵەمدرا . بەڵام جێگەی پرسیارە نە ئەوكات و نە پاشتر و نەئێستاشی لەگەڵدا بێت ، نە (چڤاتی نیشتمانی گۆڕان) و نە بەڕێز ڕێكخەری گشتی وەك مەسئەلەیەكی ناسك و چارەنوسساز نە قسەیان لەسەر كرد و نە خۆیان كردە خاوەنی. واتە زۆر بە كورتی: نە ڕەخنەیان لە خۆیان گرت ، نە ڕونكردنەوەو شیكردنەوەی سیاسی و زانستیان بۆ ئەو هەڵوێستە یان هەبوو .  ئەپرسم: ئایا ئەم مەسئەلەیە ،ئەم كێشەو هەڵوێستە ناسك و چارەنوسسازەیان وەك پرسیارو ڕەخنە ڕوبەڕوی خۆیانكردووەتەوە یان ڕوبەڕویانكراوەتەوە تا ئێستا یان نا ؟.گەر بەڕێز ڕێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان وەڵامی نەخێرە .كەواتە : ئیشكالێك لە پەیكەری ڕێكخراوو خودی (پەیڕەو پڕۆگرام) دا هەیە وڕووی داوە ،بەڵام نابینرێت .   ئەو ئیشكالەش هەبوونی (ئیرهابی فیكری)یە لەناو حیزبدا، كە بە شێوەی تارمایی جاروبار لێرە و لەوێ خۆی دەردەخات و ناوبەناویش خۆی دەشارێتەوە. ئەو ئیرهابە فیكرییەی نەیارەكانمان دەیبینێ و دەیناسێ و لەمسی دەكەن، بەڵام ئێمە (هاوڕێیان و هەڤاڵان) و هەڵسوڕاوانمان نەدەیبینین و نەدەیناسین، بەڵام وا ئێستا لەمسی ئەكەین.   گەر پێچەوانەوە ،بەڕێز ڕێخەری گشتی ئاگاداری ئەم زەنگە مەترسییە بووە پێشترو ئامادە نەبووە بیسەلمێنێت و قسەی لەسەر بكات، ئەوە جێگەی داخە،ناچارین بڵێین: ئەو بەڕێزە كەڵكەڵەی تاكڕەوی لە كەللەی داوە و كەس ناوێرێت و نایەوێت ڕوبەڕوی ئەم كێشەیەی بكاتەوە ، كەكێشەیەكی ترسناكەو چارەنوسی هەموو حیزب و بزوتنەوەكەی پێوە بەسراوە!.   لەدونیای پێشكەوتوی دیموكراسی ومۆدێرندا،زۆرجار بینیومانە پاش ڕاگەیاندنی دەرئەنجامی پڕۆسەی هەڵبژاردن و دەنگدان سەرۆك وەزیرانی وڵات یان سەرۆك و سكرتێری  گشتی حیزبەكان، ئەو حیزبانەی كە خودی ئەو كاراكتەرانە هۆكار و فاكتەری شكست بوون، بوێرانە و جوامێرانە و ڕاستگۆیانە و دڵسۆزانە دەرئەنجامی ئەو شكست و دۆڕانەیان خستۆتە ئەستۆی خۆیان و دەستیان لە پلە و پایە و پۆستە حكومی و حیزبییەكانیان  كێشاوەتەوە وچونەتەوە ماڵەوەو دوور كەوتوونەتەوە لە كاری سیاسی.   نەك وەكو ئێستا دەبینین هەموو ئۆباڵەكە دەخرێتە ئەستۆی نەیارەكانمان و دەستی دەرەكی و ئامادەش نین بچكۆلەترین ڕەخنە لە خۆیان بگرن. دڵنیام بەم هەنگاوو پراكتیكە سیاسییە شكست لە دوای شكست بەسەر خۆیان و بزوتنەوەكەماندا دەهێنن و دواجار هەموو گەل و میللەتەكەمان دوچاری زەرەر و زیانی مێژوویی دەكەنەوە.         پێوەرەكانی شۆڕشگێڕ بوون چییە؟...   ئێمە ناتوانین بە هەموو بزوتنەوەیەك بڵێین: (شۆڕشگێڕ). لینین ئەڵێ: ((هیچ بزوتنەوەیەكی شۆڕشگێڕانە نییە بێ تیئۆرییەكی شۆڕشگێڕانە)). تیئۆری شۆڕشگێڕانەش بوونی نییە بێ پراكتیكی شۆڕشگێڕانە. واتە: دەبێت ئەو تیئۆرە لە مەیدانی كاری بەكردەوەدا تاقی بكرێتەوە و لە مەحەك بدرێت.   ئێستا ئەپرسم: مەیدانەكانی كاری شۆڕشگێڕانە و لە مەحەكدانی پلەی شۆڕشگێڕانەی بزوتنەوەی گۆڕان لە ڕابردوودا چی بووە؟.پراكتیكی سیاسی و شۆڕشگێڕانەی لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و جەماوەریی و لەسەر ئاستی شانۆی سیاسی ڕوداوەكان بە تایبەتی لە چەند مانگی ڕابردوودا چی بووەو لە كوێدا بووە؟.   جێگەی داخە!. ئێمە لەم مەیدانەدا تا ئاستێكی بەرچاو غایب بووین، چۆن؟. كاتێك توێژی مامۆستایان بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندنیانكرد ئێمە لە كوێ بووین؟ .هەڵوێست و پەیام و بەرنامەمان چی بوو؟. پراكتیكی سیاسیمان چی بوو؟.    هەروەهاكاتێك توێژی فەرمانبەران لە پاڵ مامۆستایان لە یەكڕیزی  سەرانسەری و جەماوەریدا هاتنەسەرشەقام لە پێناوی گێڕانەوەی سزای پاشەكەوتی موچەكانیان وڕاگرتنی ئەو  سزایە ، ئێمە چیمان وتو چیمانكردو لەكوێی كۆمەڵگەدا ڕاوەستابووین؟ .جارێكی تریش ئەپرسم :  (بەڕێوەبەری گشتی پەروەردە و پارێزگاری سلێمانی )كە لەسەرپشكی خۆمان بوو. هەڵویستیان چی بوو؟. بە گشتی ڕاگەیاندنی ئێمە لە ڕوماڵكردنی ئەو ڕووداوانەدا وئەرك و وەزیفە و پەیام و ئەداوهەڵوێست و هەنگاوی بە كردە و چالاكی سیاسی وفیكری ومەدەنیمان چی و چۆن بوو؟.   جێگەی داخە!,ئێمە بە پێچەوانەی باهۆز و شەپۆلی ناڕەزایی و داخوازی جەماوەرەوە مەلەمان دەكرد , جارو باریش بۆ موجامەلە و شەرمنانە سواری ئەو شەپۆلە دەبوین , بینیمان خودی بەڕێوەبەری گشتی پەروەردە لە دژی بایكۆت ڕاوەستاو ئامادە نەبوو بۆ یەك ڕۆژو بۆ تەنها یەك كاتژمێریش لەگەڵ مامۆستایانی ناڕازیی وخۆپیشاندەردا بچێتە بەردەمی دادگای سلێمانی.نەمانبینی خودی (پارێزگار) تەنها بۆ یەك ڕۆژ و بۆ یەك كاتژمێریش بچێتە ناو ڕیزی خۆپیشاندەرانی ناڕازییەوە .بە پێچەوانەوە ،لەسەر مێز و كورسییەكەی پارێزگار بوونی بەڕاگەیاندنەكانی وت :((من دژی خۆپیشاندان و بایكۆتكردنم )) !.   هەر خودی ئەم بەڕێزە بوو هەموومان بینیمان لە فڕۆكەخانەی سلێمانی بە هەڵە داوان ڕایكردو چوە ژێر باڵی (كۆسرەت ڕەسوڵ) ەوە ، لە كاتێكدا نەئەوە ئەركی ئەو بوو نە دەشبوو كارێكی لەوجۆرە ئەنجام بدات و نە لەگەڵ عورفی دیپلۆماسیشدا دەگونجا.ڕێك بە پێچەوانەوە ،ئەم هەڵوێستەی بووە جێگەی نەفرەت و بێزاری و ناڕەزایی هەواداران و هەڵسوڕاوان و دەنگدەرانی بزوتنەوەی گۆڕان . چونكە ئەم جوامێرە ( كۆسرەت ڕەسوڵ) هیچ سیفەتێكی حكومی نەبوو لەم دەڤەرەی ئێمەدا .هاوكات نەكەسایەتییەكی ناسراوو خۆشەویستی دانیشتوی ئەسڵی شاری سلێمانیش بوو, هەروەها(ئەدیب و نوسەر و ڕۆژنامەنوس و هونەرمەند )یش نەبوو لە تاراوگە و پاش نیو سەدە گەڕابێتەوە بۆ شارە حەیاتەكەی؟.    دەیانجار مامۆستایان و فەرمانبەران و كاسبكاران و خوێنكاران ، بەڕیزی سەدان هەزاریی هاتنە سەر شەقام و چەندین شەوو ڕۆژ لەبەر سەرماو باو بۆران و لە ژێر  خێمەدا بە خۆیان و منداڵەكانیانەوەمانەوە . بۆ یەكجار ئەم خۆپیشاندەرانە لە لایەن هەڵسوڕاوان و وەزیرەكان و پەرلەمانتاران و خانەی ڕاپەڕاندن و چڤاتی نیشتمانی و گشتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە , نەڕابەرایەتیكران , نە پێشڕەوایەتیكران , نە بە بڕیار وڕاسپاردە و پەیامی گۆڕان وەك نوكی سەرە نێزە هێنرانە سەر شەقامەكانی شاری سلێمانی بە گشتی و بۆ یەكجاریش ڕابەرایەتی و پێشڕەوایەتی نەكران لە شاری هەولێرو لە بەردەمی تەلاری ئەنجومەنی وەزیران ؟. جێگەی داخە !.. بە پێچەوانەوە , تەنها پەیام و هەڵوێستی ئەوە بو دەیوت:((ئێمە پشتیوانیتان لێدەكەین)).   لە كاتێكدا حیزبیی تر و كەسایەتی تر , بەتایبەتی (جوڵانەوەی نەوەی نوێ ) لەسەر زاری سەرۆكی ئەو جوڵانەوەیە( شاسوار عەبدولواحید) ڕاگەیەنرا:(( وەرنە سەر شەقامەكان و ئێمەش لەگەڵتان دێین و  پشتیوانیتان لێدەكەین )) .لەسەر ئەم هەڵوێستەشی خرایە زیندانەوە وبە كردەوەش ڕابەرایەتی ناڕەزایی خۆپیشاندانی شاری هەولێریانكرد. هەڵبەتە ئاساییە و  ئەبێت چاوەڕێی  ئەوە بین كەژمارەیەكی زۆری دەنگدەرانمان بتۆرێن و دەنگ بە وجوڵانەوەیەی ئەو بدەن!.            مژدە خۆشەكەچییە؟...   رۆژی 28/ئایار/2018 پەرمانی عێراق پڕۆژەبڕیارێكی پەسەندكرد،دەڵێت:(( لەهەرپارێزگایەك (10)دەسندوق بەدەست بژمێرنەوە، گەرئەنجامەكە بەڕێژەی 25%جیاوازبوو،ئەوادەبێت هەڵبژاردن لەو پارێزگایە بكرێتەوە)).كەواتە: بەم پێیەبێت ئەگەر زۆرە هەڵبژاردن لەهەرێمی كوردستان و پارێزگای كەركوك بكرێتەوە.  ئەمەش مژدەیەكی خۆش و هەواڵێكی نوی َو هیوایەكی سەوزە بۆ ئێمەمانان و، گورزێكی گورچكبڕیشە بۆ ئەو لایەنانەی دڵیان بە ساختەكارییەكەیان خۆشەوچەند ڕۆژێكە ئاهەنگ  دەگێڕن و ،یەك لەسەریەكیش شاندی سیاسیی حیزبییان ڕەوانەی ( بەغداد) ی پایتەخت دەكەن !.              كۆ بەندو ئەنجامگیری : *  گەر لەشەوی 25 ی ئەیلولدا بەیاننامەكەی (جڤاتی نیشتمانی)بە ڕاشكاوی دژی ڕیفراندۆم بوایە و سیاسەت و پراكتیكمان دوفاقی وهەلپەرستانە نەبوایە . *  گەر بەڕێز ڕێكخەری گشتی ئەوسەرلەبەیانییە بەئاشكرا لە دژی ڕیفراندۆم دەنگی بدایە و       ئەم هەڵوێستە پێچەوانەی  دەرنە بڕییایە . *  گەر لە هەموو خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەربڕینەكانی شاری سلێمانی  ئێمە نوكی سەرە نێزە بوینایە و  پێشڕەوی و ڕابەرایەتیمان بكردایە . *  گەر ئێمە لە هەولێری پایتەخت بۆ چەند جارێك خۆپیشاندانمان ڕێكبخستایە و، كادرە ناسراووباڵاكانمان لەوێ‌ دوو شەقیان بەدەستی بەڵتەجییەكانی (پارتی ) بخواردایە.         * گەر بەڕێز بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی( دڵشاد عومەر ) لەسەر هەڵوێستی جوامێرانە ولایەنگری بۆ مامۆستایانی ناڕازی لەسەر كارەكەی لابدرایە یان دەستی لەكار بكێشایەتەوە یان زیندانی بكرایە. * گەر بەڕێز پارێزگاری سلێمانی (هەڤاڵ ئەبوبەكر) شەوو ڕۆژ لەناو خۆپیشاندەراندا بوایە و هەڵوێستی دژی پەیامی مامۆستایان نەبوایە و نەچوایەتە ژێرباڵی (كۆسرەت ڕەسوڵ)ی جێگری یەكەمی تاڵەبانی، كە ئێمە بەبنەماڵەیەكی مافیایی و گەندەڵ ناوزەدیان ئەكەین، لەسەر پۆستەكەی لابدرایەوهەروەك چۆن لە باكوری كوردستان دەیان سەرۆك شارەوانی و پەرلەمانتار زیندانی كراون ، ئەمیش زیندانی بكرایە. * گەر بەڕێزان(ڕێكخەری گشتی ) و وەزیر و بەشێك لە پەرلەمانتار و ئەندامانی خانەی ڕاپەڕاندن و ئەندامانی چڤاتی نیشتیمانی و چڤاتی گشتی بزوتنەوەی گۆڕان ،لە ڕیزی پێشی پێشەوەی خپیشاندەران و لەناوبرینداراندا بوونایە، هەروەك چۆن لەباكوری كوردستان هاوسەرۆكانی( هەدەپ) ئۆجەلانی بچكۆلانە بەڕێز (سەڵاحەددین دەمیرتاش ) و هاوڕێكانی لەكونجی زیندانی تاكەكەسیدان ، ئەمانیش زیندانی بكرانایە. * گەر ئەوەندە بەشان و باڵای سندوقە ئەلیكترۆنییەكانی ١٢ی ئایاردا هەڵمان نەدایە و ئێمە پێش هەموو كەس و یەكەم كەس بوینایە دژی ئەم سیستەمە بوینایە و پێشبینی ئەم ساختەكاریەشمان بكردایە.   بە دڵنیاییەوە، هیچ گومانم نەبوو، ئێستا ڕێژەی دەنگەكانمان چوار ئەوەندە و ژمارەی كورسییەكانیشمان سێ ئەوەندە بوو،نەیارەكانیشمان وەكو ئێستا سواری سەرمان نەئەبوون و وەكو بەرزەكی بابانیش بۆی دەرنەئەچوون و ئەم ساختەكارییەشیان بۆ نەئەچووە سەر و ،ئێمەش ئێستا داوای دووبارە هەڵبژاردنەوەمان نەئەكردەوە و خۆمان لە (بەغداد)یش قوشقی نەئەكرد،وەكو ئەوەی (موقتەدا سەدر) و (نوری مالیكی) و (حەیدەر عەبادی) فێڵ و پاشقولی لەگرتبین و كۆمسیۆنیش لەسەر قسە و بڕیاری ئەوان ساختەكاری بۆ ئەنجام دابن!.    ئەركی هەر ئێستاوبەپەلەی ئێمە ئەوەیە، ئەو بەڕێزانە ئەو جوامێرانە بە توندی ڕەخنە لەخۆیانبگرن و دەست لە كارو پۆستەكانیان بكێشنەوە.سەركردایەتی بزوتنەوەكەشمان ڕاستگۆیانە و ڕاشكاوانە ڕەخنە لەخۆی بگرێ‌ و خوێندنەوەی نوێ و هەڵسەنگاندنی چڕوپڕو زانستیانە بۆ كاروچالاكی و پراكتیكی سیاسی چەند مانگی ڕابردوی بكات و بەرنامەی نوێ و نەخشە ڕێگای نوێ بەرهەمبهێنێت بەمەبەستی هەڵسەنگاندن و دەوڵەمەندكردن و بەرگرتن بەهەر ڕوداوو پێشهاتێكی نەخوازراو لە ئایندەدا.   هەروەها كاتی هاتووە لەسەرئاستی عێراق قەوارەو هاوپەیمانییەكی نوێ‌ و بەرفراوان لەدژی نەیارەكانمان لە كوردستان درووستبكەین و وەكو تاكە قسەكەرو نوێنەری دۆزی كورد لەبەغدادیش هەڵسوڕێین و چیتر ڕێگە نەدەین ئەو دوو حیزبە مافیایە نوێنەرایەتی گەلی كوردستان بكات ، هاوكات لەسەرئاستی كوردستانیش هاوپەیمانی یان بەرەیەكی بەرفراوانی گۆڕانخواز دروستبكەین بەئامانجی لێخستن و ئاوتكردنی بەرەی دەسەڵات ، بەتایبەتی لەم قۆناغەدا( پارتی دیموكراتی كوردستان )وەك هەنگاوێكی تاكتیكی و بەرایی ،دواتریش بە ئاسانی تۆڵە لە ( یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان)بكرێتەوە!.     نەك لە واقیع هەڵبێین و خۆمان بشارینەوە وئۆباڵی شكست و دۆڕاندنەكەمان بخەینە ئەستۆی ئەوانیتر و نەیارەكانمان و دەستی دەرەكییەوە و شانی خۆشمان لەو بەرپرسیارێتییە مێژوییەو لە ژێرباری ئەو بەرداشە قورسەدا خاڵی بكەینەوە، كە خەریكە هەموو جەستە و مێژوی  بزوتنەوەكەمان و ئێستاو ئایندەمان تێكدەهاڕێت!.  

■ نیاز عه‌بدوڵڵا و هێمن باقر به‌پێی ئاماری فه‌رمی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و لاوان،  له‌ كۆی 296 كه‌ناڵی رادیۆ و ته‌له‌فزیۆن له‌ هه‌رێمی كوردستان 39 رادیۆ و ته‌له‌فزیۆنی بانگخوازیی ئاینی هه‌یه‌ كه‌ پێكدێن له‌ 23 رادیۆ و 13 كه‌ناڵی ته‌له‌فزیۆنی ناوخۆیی و 3 كه‌ناڵی ئاسمانی. تائێستا جگه‌ له‌ یاسای كاری رۆژنامه‌وانی ژماره‌ 35ی ساڵی 2007 و رێنمایی ژماره‌ 1ی سالی 2014ی فریكوێنسی سپه‌یسی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری، هیچ رێنماییه‌كی تایبه‌ت بۆ مامه‌ڵه‌ی گوتاری ئاینی كه‌ناڵه‌ بانگخوازه‌كان نییه‌. دوو رووداوی رابردوو وه‌ك ئه‌زموون بۆ داهاتوو یه‌كه‌م: گۆڤاری چرپه‌ "من و خوا" ناونیشانی ئه‌و بابه‌ته‌ی‌ گۆڤاری چرپه بوو كه‌ دوای بڵاوكردنه‌وه‌ی توڕه‌یی هێزه‌ ئیسلامییه‌ سه‌له‌فییه‌كان و حیزبه‌ ئیسلامییه‌كانی به‌دوای خۆی هێنا. رۆژی 5ی ئایاری2012 گۆڤاره‌كه‌ روونكردنه‌وه‌یه‌كی بڵاوكرده‌وه‌ به‌ ناونیشانی "چرپه‌ داوای لێبوردن له‌ خوا و موسڵمانان ده‌كات". به‌ڵام پیاوانی ئاینی به‌ره‌ی سه‌له‌فییه‌كان به‌رده‌وامبوون له‌ هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌نجامدانی خۆپیشاندان، بۆ ره‌واندنه‌وه‌ی توڕه‌بوونیان رۆژی 6ی حوزه‌یران "لیژنه‌ی ئه‌وقاف و كاروباری ئاینی په‌رله‌مان و یه‌كێتی زانایان، سه‌رنووسه‌ری گۆڤاری چرپه‌ی بانگ كرد و بڕیاری داخستنی گۆڤاره‌كه‌ درا". داخستنی گۆڤاره‌كه‌ ته‌واو نایاسایی و پێشێلكاری بوو دژ به‌ كاری رۆژنامه‌وانی له‌ هه‌رێمی كوردستان. 8ی ئایار ئه‌و خۆپیشاندانه‌ی سه‌له‌فییه‌كان و پیاوانی ئاینی و حیزبه‌ ئیسلامییه‌كان بانگه‌وازیان بۆ كرد ئه‌نجامدرا، ئه‌وان هێرشیانكرده‌ سه‌ر په‌رله‌مانی كوردستان و ژماره‌یه‌ك دووكان و یانه‌ی مه‌یخواردنه‌وه‌یان سوتاند و هه‌وڵی سوتاندنی كه‌ناڵی زاگرۆس-یان دا، ئه‌و رۆژنامه‌نووسانه‌ی رووماڵی رووداوه‌كانیان كرد په‌لاماردران، خۆپیشانده‌رانیش داوای سزای له‌ سێداره‌دانی نووسه‌ری بابه‌ته‌كه‌ و ستافی گۆڤاره‌كه‌یان كرد. دوای هێوربوونه‌وه‌ی خۆپیشاندانه‌كه‌، له‌ مانگی حوزه‌یران له‌لایه‌ن ژماره‌یه‌ك په‌رله‌مانتاری پارتی دیموكرات و كۆمه‌ڵی ئیسلامی و یه‌كگرتووی ئیسلامی پرۆژه‌ یاسای "پیرۆزییه‌ ئاینییه‌كان" پێشكه‌ش به‌ سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان كرا، كه‌ به‌ دوای خۆیدا دژایه‌تی تووندی چالاكوانان و رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی لێكه‌وته‌وه‌ و ئه‌وان سه‌ركه‌وتن له‌ هه‌ڵمه‌تی ره‌تكردنه‌وه‌ی یاساكه‌. به‌ڵام دواتر پارتی دیموكراتی كوردستان كۆی دیمه‌نی ئه‌و رووداوه‌‌ی به‌كارهێنا بۆ پێكانی ئامانجه‌كه‌ی، كه‌ بریتی بوو له‌ دانانی سانسۆری نوێ دژ به‌و كه‌سانه‌ی ره‌خنه‌ له‌ مه‌لا مسته‌فا بارزانی و كوڕه‌كانی ده‌گرن، بۆیه‌ له‌ رێگای سه‌رۆكایه‌تی داواكاری گشتی به‌ نووسراوی ژمار (5/1170) رێنمایی بۆ ده‌زگاكانی حكومه‌ت و به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كان ده‌ركرد به‌وه‌ی "له‌ كاتی ئاگاداربوونیان له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی هه‌ر بابه‌تێك كه‌ سووكایه‌تی به‌ ئایین و مێژووی كورد و سیمبوله‌ نه‌ته‌وایه‌تییه‌كان بكات رێكاری یاسایی بگرنه‌به‌ر". لەدوای ئەم ڕێنماییانه‌وه‌ جارێكی تر چالاكوانان و رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی له‌ رێگای فشاره‌كانیانه‌وه‌ سه‌ركه‌وتن بۆ كارنه‌كردن به‌و رێنماییانه‌ی له‌ ده‌ره‌وه‌ی یاسای كاری رۆژنامه‌وانی دران. دووه‌م: كه‌ناڵی ئێن ئاڕ تی 27ی ئابی 2017 بڕیاری ژماره‌ (618) بۆ راگرتنی په‌خشی كه‌ناڵی ئێن ئاڕ تی له‌لایه‌ن جێگری به‌ڕێوبه‌ری چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ ده‌رچوو به‌هۆی "بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌ندێك پرۆگرامی كه‌ناڵێكی بێ مۆڵه‌ت". دواتر بڕیاری سزادانه‌كه‌ له‌ 24 كاتژمیره‌وه‌ درێژكرایه‌وه‌ بۆ ماوه‌ی یه‌ك هه‌فته‌ به‌ بڕیاری ژماره‌ (619) له‌ 28ی ئاب. دوای سێ ساڵ له‌ ده‌رچوونی رینماییه‌كه‌‌ ئه‌وه‌‌ یه‌كه‌م جاربوو وه‌زاره‌تی رۆشنبیری هه‌نگاوێكی له‌و جۆره‌ بنێت، پێشتر له‌ ژێر فشاری مه‌ده‌نی میدیاكاران ریێنماییه‌كه‌ كاری سزایی پێ جێبه‌جێ نه‌ده‌كرا. به‌ڵام پاش سه‌ركه‌وتنی یه‌كه‌م هه‌نگاویان، شه‌وی 19ی كانونی یه‌كه‌می 2017 هێزێكی چه‌كدار نێردرایه‌ سه‌ر نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی كه‌ناڵی ئێن ئاڕ تی له‌ سڵێمانی بۆ جێبه‌جێكردنی بڕیارێكی تری وه‌ستاندنی په‌خشی كه‌ناڵه‌كه‌ له‌ لایه‌ن هه‌مان وه‌زاره‌ت.  له‌و كاته‌وه‌ تائێستا وه‌زاره‌تی رۆشنبیری ده‌ستكراوه‌بووه‌ له‌ جێبه‌جی كردنی بڕیاره‌ سزاییه‌كانی، به‌بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ بڕیاری دادگا كه‌وتۆته‌ وه‌ستاندنی په‌خشی كه‌ناڵه‌كان له‌ هه‌ر كاتێك كه‌ هێزه‌كانی ده‌سه‌ڵات بیخوازن. مەلا مەزهەر چی وت؟ ئەو گوتارەی مەلا مەزهەر گوزارشتی لێدەكات گوتارێكی نێرسالارانەی تێكەڵاو بە ئاینە كە پیاو وەك سەنتەر سەیر دەكات و ئەوانی دیكەش وەك خزمەتكار دەبینێت كەوەزیفەیان تەنها بەخشینی چێژ و خۆشییە بە پیاو و سوڕانەوەیە بەدەوری ئەواندا. ئەم تەرزە بیركردنەوەیە ئەگەر بۆ پاساو بگەڕێت لەناو ئایندا بێگومان پاساوی زۆری لەبەردەستدایە، بەڵام ئەوە هەر تەنها پەیوەندی بە ئاینەوە نییە، بەڵكو بەشێكی زۆریشی گواستنەوەی نەریتی نێرسالارانەی كۆمەڵگەی بەدەوی عەرەبییە بۆ كۆمەڵگەی كوردی. گومانی تێدانییە شیوازی قسەكردنی مەلا مەزهەر لەسەر ژن، سوكایەتی راستەوخۆی تێدایە و بەشێكی درێژكراوەیە لەو نادادپەروەرییە كۆمەڵایەتیەی بۆ ژن و ڕۆڵی ژن هەیە لە كۆمەڵگادا، بەڵام بەدیوێكی دیكەشدا قسەی ناخی سەدان هەزار پیای كوردە كە لە پەناو پاسار و لەژێر لێوەوە یان لە دانیشتنە پیاوانەكاندا دەربارەی ژنەكانیان و ژنانی كۆمەڵگا بەگشتی دەیڵێن. بەگشتی پیاوان لە كۆمەڵگەی ئێمەدا گلەییان هەیە لە ژنەكانیان بۆ ژیانی هاوبەش و پێیان وایە كە سۆز و خۆشەویستی و چێژیان دەست ناكەوێت و لەژیانی ڕۆژانەدا ئەوەندەی بارگرانیان لەسەر دروست دەكەن و داواكاریان هەیە، ئەوەندە بەدوای ئاسودەكردنی روحی و دەروونی پیاوەكانیانەوە نین. مەلا مەزهەر یەكێكە لەو هەزاران پیاوەی كۆمەڵگەی ئێمە كە هەستی پیاوبونی دەیجوڵێنێت و لەبەرگێكی ئاینیدا بەرگری لە حەز و نەزاواتە نێرینەییەكانی پیاوی كورد دەكات. ئەوە راستە كە پیاوان لە كۆمەڵگەی ئێمەدا گلەییان لە ژنەكانیان هەیە بۆ ژیانی هاوبەش و لەوانەیە بەشێكی ئەو گلەییانەش راست بێت، بەڵام لە بەرامبەردا پیاوی كورد خۆی چۆنە تاوەكو داوای ژنێكی نمونەیی بكات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییە دەرونی و ڕۆحی و سێكسیەكانی؟ . ئایا پیاوی كورد بۆ خۆی ئەو بونەوەرە رۆمانسییەیە كە تەواو پێرفێكتە و پیاوی ژیانی هاوبەش و پڕكەرەوەی حەز و پێویستیەكانە. یان زۆربەیان مرۆڤێكی توڕەی تڕۆی كەللەشەقن كە لە نەجابەت و رێزگرتن و هەستكردن بە بەرامبەردا كۆڵەوارن و لەدوای پیاوی هەموو دونیاوەن؟ بەگشتی ژن و پیاو لە كۆمەڵگەی ئێمەدا نازانن ژیانێكی ئاسودە و میهرەبانانە بژین بەیەكەوە، ژیانی هاوبەش زیاتر وەكو چوارچێوەیەكی ناچاری سەیر دەكەن كە ناتوانن نەلێی دەرچن نە تیاشیدا ئاسودەبن. پیاوان حەز بە پەیوەندیەك دەكەن كە كەمترین ئیلتیزامیان لەسەر دروست بكات، ئەمەش لەپەیوەندیەكانی دەرەوەی خێزاندا زیاتر بۆیان دەچێتە سەر تا پەیوەندییەكانی ناو خێزان. هێنانی ژنی دووەم و سێییەم هاوشێوەی دروستكردنی پەیوەندی لەدەرەوەی خێزان گەڕانە بەدوای چارەسەری تێرنەبونی پێویستیە رۆحی و غەریزییەكان بە رێگایەكی قبوڵكراو دانپێدانراو لەڕوی كۆمەڵایەتیەوە، بەڵام مەرج نییە ئەخلاقیتربێت. لەهەردوو بارەكەدا مرۆڤ دەیەوێت لە كۆتوبەندەكانی ژیانی هاوبەش رابكات بە ئامانجی فراوانكردنی چوارچێوەی خۆشی و حەزە تایبەتیەكانی.  راستە لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئەركی قورسی دابینكردنی بژێوی ژیان بەزۆری لە ئەستۆی پیاواندایە نەك ژنان، زۆر جار ژنان وەك بەكاربەر دەردەكەون نەك بەرهەم هێن،ئەگەر ژنێك بەشداری ژیانی ئابوری نەبێت كەس گلەیی لێ‌ ناكات، بەڵام ئەبێت بیرمان نەچێت لەو كۆمەڵگەیانەی كە ژنان ئەركی ئابوری دەگرنە ئەستۆ ئەوا ئەركی كۆمەڵایەتی و ئیشوكارەكانی ناو خێزان لەگەڵ پیاوان دابەشدەكرێت. بەكورتی، ناوبردنی ژنێك كە قبوڵی نەبێت مێردەكەی هاوبەشی بۆ پەیدا بكات لەڕوی ڕۆحی و سۆزدارییەوە بە دەینەسۆر، سوكایەتیەكی گەورەیە بە ژنان و ناكرێت مرۆڤ بەدیاریەوە پێبكەنێت و قاقا لێبدات، بەڵام ڕێگەی راستكردنەوەی ئەم هەڵەیە داخستنی كەناڵ و رێگەی نادیموكراتیك نییە، تەنانەت لەو حاڵەتانەشدا كە دەمانەوێت رێگە لە پێشێلكاریەكانی مافی مرۆڤ بگرین نابێت بكەوینە هەڵەی تێپەڕبوون بەسەر مافەكانی مرۆڤدا.  راگرتنی كه‌ناڵه‌كه‌ یان جێبه‌جێكردنی مادده‌ی 9؟ جێبه‌جێكردنی بڕیاری وه‌زاره‌تی رۆشنبیری بۆ وه‌ستاندنی په‌خشی كه‌ناڵی (سروشت)ی مه‌لا مه‌زهه‌ر خوراسانی، بۆ ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌ك له‌ رۆژی 10ی حوزه‌یرانی 2018 چووه‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌.  له‌ 7 خاڵدا بڕگه‌ی 1ی مادده‌ی 9ی یاسای كاری رۆژنامه‌وانی چاره‌سه‌ری سزای یاسایی بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی "رق و كینه‌ و لێكترازانی پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵ و جنێودان و توانجی ناڕه‌واو ناوزڕاندن"ی كردووه‌، به‌ پێبژاردنی دارایی له‌ رێگای پرۆسه‌ی دادگاییكردنه‌وه‌. به‌ڵام هه‌نگاوه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری جگه‌ له‌ سه‌رپێچی كردنی بڕگه‌ی 9ی یاسای كاری رۆژنامه‌وانی هاوكات دروستكردنی پارێزبه‌ندییه‌ بۆ مه‌لا مه‌زهه‌ر به‌وه‌ی به‌ وه‌ستاندنی په‌خشی كه‌ناڵه‌كه‌ی ئه‌ستۆی پاك ده‌بێته‌وه‌ له‌ تاوانی قسه‌كانی. ئه‌وه‌ی پێویسته‌ ئه‌نجام بدرێت دادگاییكردنی ناوبراوه‌ به‌پێی مادده‌ی 9 و سه‌لماندنی تاوانه‌كه‌یه‌تی له‌به‌رده‌م دادگا. راگرتنی په‌خشی  كه‌ناڵه‌كه‌ ده‌رفه‌تێكی تر ده‌بێت وه‌ك رووداوه‌كانی پیشوو به‌ ده‌ست حیزبه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كان بۆئه‌وه‌ی رێنماییه‌كان كه‌ هه‌مان هێزی یاساكانیان نییه‌‌ بۆ سه‌ركوتكاری میدیا سه‌ربه‌خۆكان و ئۆپۆزسیۆنه‌كان به‌كاربهێنن. كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی له‌به‌رده‌م ‌لاسایی كردنه‌وه‌ی رێگاكانی ده‌سه‌ڵات ئه‌وانه‌ی پێیان وایه‌ بۆسه‌رخستنی گوتاری مه‌ده‌نی به‌سه‌ر گوتاری توندووتیژ و سوكایه‌تیكردن به‌ ژن ده‌بێت كه‌ناڵی (سروشت)‌ دابخرێت به‌ هه‌ڵه‌داچوون، چونكه‌ ئه‌مه‌ لاساییكردنه‌وه‌ی میكانیزمه‌ نایاسایی و توندووتیژه‌كانی ده‌سه‌ڵاته‌ بۆ سه‌ركوتكاری و سڕینه‌وه‌ی به‌رامبه‌ر به‌بێ هیچ دیالۆگ و دیبه‌یتێك له‌ نێو كۆمه‌ڵگا.  ئاین كه‌ له‌ كۆمه‌ڵگاكانی ئێمه‌ زۆرجار ده‌سه‌ڵاتی بڕیارده‌ره‌ له‌ چاره‌نووس و ژیانی كه‌سه‌كان به‌م رێگایه‌ چاكسازی تێدا ناكرێت، به‌ڵكو په‌رچه‌كرداری ریشه‌یی قوڵی ململانێی گرووپ و ئاراسته‌ فیكری و ئاینییه‌‌كان له‌گه‌ڵ داكۆكیكارانی مافه‌كانی مرۆڤ و عه‌لمانییه‌كان تووندتر ده‌كات.  پێویسته‌ كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی شوێنپێی هه‌نگاوه‌كانی بۆ وشككردنی سه‌رچاوه‌كانی جیاوازی ره‌گه‌زی و توندووتیژی ئاینی بدۆزێته‌وه‌ كه‌ مه‌لا مه‌زهه‌ر ته‌نیا كه‌سێكی نیو ئه‌و ره‌وتانه‌یه‌ كه‌ له‌ كوردستان خاوه‌نی 39 كه‌ناڵی راگه‌یاندنن.

■ لەتیف شێخ مستەفا  پێشمەرگە بەحیساب سوپای بەرگری کوردستانە بۆ ڕوبەڕوبونەوەی ھەڕەشە دەرەکییەکان و بەرگری لە کوردستان ، ناش بێت دەستوەرداتە کاروباری سیاسی یان لە ململانێ سیاسییە ناوخۆییەکان بەکاربھێنرێت، ئایا پێشمەرگە لە کوێی ئەم دوو ئەرکەدایە ؟ یەکەم: سەبارەت بە بەرگری ھێڕشە دەرەکییەکان  ١- عێراق ھێڕشیکردوو ٥٠٪‏ ی خاکی کوردستانی گرتەوە پێشمەرگە نەک ھەر بەرگری نەکرد بەڵکو پاشەکشەیەکی شەرمەزاروو ئابڕوتکێنی پێکرا. ٢- ئەوە تورکیا بە قوڵایی ٣٠ کیلۆمەتر ھاتوەتە ناو خاکی کوردستان دەیەھا بارەگای داناوە و ھەڕەشەی ھاتنە ناوەوەی زیاتریش دەکات ، کەچی پێشمەرگە مێش میوانی نیە ، ئەڵێی سوپای تورکیا چوەتە ناو خاکی حەبەشەوە. ٣- ئێرانیش خۆی کەی پێی خۆش بێت و تا کوێ پێی خۆش بێت ئەتوانێ بێت و وەڵامی پێشمەرگە لەوەی تورکیا زیاتر نابێت. ٤- لەشەڕی داعشیش خۆتان بینیتان چیان وت ، تەیارەکانی تەحالوف قەسفیان دەکرد شوێنەکانیان ڕزگار دەکرد ، ئێمەش دەچووین سێڵفیمان دەگرت. دووەم : لەبەرامبەردا و لەسەر ئاستی ناوخۆ پێشمەرگە بەکاردەھێنرێت و بەکارھێنران :  ١-لە شەڕی ناوخۆ و ھەزارەھایان لێ بەکوشت دان. ٢- لە ململانێ سیاسییە ناوخۆییەکان بەکاریان دەھێنن و ھیچ مەرجەکانی سوپایەکی بێ لایەنی نیزامیان تێدا نیە و کراونەتە میلیشیایەکی حیزبی ھەردوو حیزبی دەسەڵاتدار و تەنھا بۆ مانەوەی خۆیان بەکاریاندەھێنن ، چەندین جارە بینیومانە چۆن لە خۆپیشاندانە مەدەنییەکان بە چەک و دارەوە دادەبەزنە سەرجادەکان و خەڵک دەکوژن یان فەلاقەیان دەکەن دەوری بارەگای ھێزە ئۆپۆزسێۆنەکانیش دەدەن و تەنانەت تەقەشیان لێ دەکەن . ٣- لە ھەموو ھەڵبژاردنەکانی دەنگدانی تایبەت بەکاردەھێنرێن بۆ تەزویری ڕێکخراو بە قازانجی ھەردوو حیزبی دەسەڵات. ٤- بەکارھێنانیان لە گەندەڵی بێ شوماردا ، ئامارەکان دەڵێن ٣٥٠ ھەزار کەس بەناوی پێشمەرگە موچە و دەرماڵە و خەرجی سەربازییان لە بودجەی گشتی بۆ سەرف دەکرێ ، بەڵام ژمارەی ئەوانەی بەڕاستی مووچە وەردەگرن لە ٥٠ ھەزار کەس تێناپەڕن، ھەموو ئەو بودجە زیادەش دەڕوات بۆ ئەمیرەکانی جەنگی ھەردوو ھێزی ٧٠ و ٨٠ ، بۆیە لەدوای ناردنی پڕۆژە یاساکەی حوکمەت تایبەت بە ڕێکخستنەوەی مووچە و نەھێشتنی موچەی بندیوار فەرماندەکانی ئەو دوو ھێزە فشاری زۆر لەسەر پەرلەمان دەکەن بۆئەوەی یاساکە تێ نەپەڕێت تەنانەت ھەڕەشەشیان کردبوو. کەواتە پێشمەرگە بەم شێوەیەی ئێستای گەورەترین بارگرانیە بەسەر میللەتەوە بێ ئەوەی ھیچ سودێکی ھەبێ ، بەپێچەوانەوە بوەتە ئامڕازێک بەدەست دەسەڵاتەوە بۆ گەندەڵی و لێدانی خەڵک ، دەبێ یان ڕزگاربکرێت و بکرێتەوە بە سوپای بەرگری کوردستان یان ھەڵبوەشێتەوە.

  ■ ئاریان فەرەج ئەوەی دەگوزەرێ هیچ نییە جگە لە هەماهەنگی و رێكکەوتنی دێرینی بەغدا و ئەنقەرە و رێگەدان بە سنوربەزاندنی یەكدی. هیچ نییە جگە لە گەمە كۆنەكەی توركیا و پەكەكە.  هەر درێژەی ئەو سیاسەتە چەوت و گومانبارەیە كە پەكەكە لەوەتای هەیە پەیڕەوی دەكات. بە ئەنقەست بێت یان لە شكستەوە، گۆڕەپانی خۆی جێهێشتووە و شەڕ و ئاشووب و سوپای تورك پەلكێشی باشوور دەكات. بەوەش لەوەتای هەیە مایەی سەریەشە و گێچەڵ و بەڵایە بۆ باشووری كوردستان. پەكەكە بە حیساب بۆ باكوور خەبات دەكات و بەڵام لە هەر سێ پارچەكەی دیكە شەڕ و شەڕڤان و چالاكی و خۆهەڵقورتاندنی هەیە تەنیا لە باكور نەبێت. گێچەڵ بە حكوومەتی هەرێم و هەموو هێزە كوردییەكانی هەموو پارچەكان دەكات، تەنیا تورك و سوپای تورك نەبێت. بۆ شەڕی هەموان ئازایە، بەرامبەر هەمووان لوتبەرز و بوغرایە تەنیا بەرامبەر بەو لایەنە نەبێت كە گوایە چەكی لە دژی هەڵگرتووە و دەبوایە بۆی لە مەیدان بێت. دەمێكە هێزە ئیقلیمییەكانی وەك ئێران و توركیا شەڕ لە دەرەوەی سنوورەكانی خۆیان وەك ستراتیژێك پەیڕەو دەكەن. لە بری ئەوەی لەسەر خاكی خۆیان و لە ناو خەڵكی خۆیاندا شەری نەیارەكانیان بكەن، لە دەرەوەی ماڵ و سنورەكانی خۆیاندا سەرچاوەكانی مەترسیی بۆ سەر ئەمنی قەومییان دەكەنە ئامانج. جیا لەوەی دەوڵەتی عێراق لە دێرینەوە ئەم ستراتیژەی توركیای بە رێكکەوتن قبووڵ كردووە، هیچ یەك لەو دوو وڵاتە ئیقلیمییەش ئەم ستراتیژە ناشارنەوە و بە دەنگی بەرز رایدەگەیەنن كە لە كوێ مەترسی لە دژیان هەبێن روو لەو جێیە دەكەن و لە لانكەی خۆیدا مەترسیەكە دەخنكێنن. وجود و چالاكییە سەربازی و هەواڵگرییەكانی ئیران لە هەر یەك لە عێراق و سوریا و یەمەن و لوبنان ولەشكركێشی توركیا بۆ عەفرین نموونەگەلێكی یەكجار زەق و بەرچاون. تا ئەم چركەساتەش كاردانەوە و هەڵوێستی نێودەوڵەتی لە ئاست ئەم ستراتیژە ئیقلیمییەدا شتێك نییە شایانی باس بێت. جیا لە رێکكەوتنی كۆن لەگەڵ توركیا و جیا لەو پەیوەندییە نائاساییەی عێراق بە ئیرانەوە دەبەستێتەوە، پشتگیریی ئەم دواییەی هەردوو ووڵاتیش بۆ بەغدا لە دژی كوردستان و ریفراندۆمەكەی، بێ پاداشت و بێ بەرامبەر نییە. بۆیە هەر كەسێك لە پرسی هاتنی سوپای توركیادا دەستی خەتاباری بۆ حكوومەتی هەرێم و پارتی درێژ دەكات، جگە لە گێلایەتیی سیاسی و بەگێل زانینی خەڵك، هۆكارێكی دیكەی نییە. هەرچی لەو بارەیەوە روو دەدات، دەرهاویشتەی رێکكەوتنەكانی هەر سێ دەوڵەت و ئاكامی سیاسەتی هەڵە و شومی پەكەكە یە و زەرەرمەندیش باشووری كوردستان و گوندنشینانی سنوورەكانی ئێمەیە. kdp

■ سەردار عەزیز  ڕۆژانی داهاتوو لە زانکۆی گالوەی لە ڕۆژئاوای ئایرلەندا لە میانەی کۆنفرانسێکدا باس لە عێراق دەکەم وەک پانتاییەکی توندوتیژی. سەرتاپای کۆنفرانسەکە تەرخانە بۆ پرسی پانتایی و توندوتیژی. کارەکەی من بەشێکە لە کارێکی گەورەتر بۆ خوێندنەوەی عێراق لە دیدی تیرەتۆریەوە. مەبەست لە تیرەتۆری، بە پێناسەی ستیورات ئیلدن، ئەو تەکنیکەیە کە دەسەڵات هەیەتی بۆ ئەوەی خاكێک و خەڵکەکەی لە گەڵ هەموو پێکهاتەکانی تریدا لە ڕووی یاسایی و تەکنیکەوە بەڕێوەببات. بەو مانایە کاتێک خاکێک دەبێتە تیرەتۆری کە لە لایەن دەسەڵاتێکەوە بەڕێوەببرێت. کەواتە تیرەتۆری شتێکی چەسپاونیە. ئەوەی من پێشنیاری دەکەم دەربارەی عێراق ئەوەیە کە عێراق سەرەتا وەها بیری لێکراوەتەوە کە پانتاییەکە، هەرچەندە خەڵکی جیاوازی لە خۆی دەگرێت، بەڵام دەتوانرێت لە رێگای حوکمکردنیەوە بکرێتە یەک خەڵك و لە رێگای دەسەڵاتێکی ناوەندیەوە بەڕێوەببرێت. کاتێک لە ئەدەبیاتی سەرەتای عێراق دەڕوانیت، واقت وڕدەمێنێت کە چەندێک لە ئێستا دەچێت و چەندێک داڕێژەری بنەمای ئێستایە. بۆیە پیرایا ساتی وەها بیردەکاتەوە کە بۆ ئەوەی باشتر لە ئێستا تێبگەین دەبێت سەرەتا لە دروست بونی عێراقەوە دەست پێبکەین. لە گەڵ دروستبونی عێراقدا دیاردەی بەکارهێنانی فرۆکەی جەنگی لە ڕۆیاڵ ئێر فۆرسی بەریتانی دروست دەبێت لە ساڵی ١٩١٨. نازانرێت بۆ؟ بەڵام ئاشلی جاکسۆن و پیرایا و زۆرێک لە ئەوانی تر هەموو جەخت لەوە دەکەنەوە کە عێڕاق یەکێک بوو لە ئەو جێگایانەی کە هێزی فرۆکەوانی پاشایەتی بەریتانی تیایدا دروستبوو. دیارە هەریەکەو هۆکاری جیاواز دەهێنێتەوە بۆ بوونی عێراق بە گۆڕەپانی جەنگی فڕۆکە، کە لە گەڵ خۆیدا کۆمەڵێک چەمکی نوێ دەهێنێتە ئاراوە وەک: چاوێک لە ئاسمان، حوکمکردن لە ئاسمانەوە هەروەها چەندینی تر. بەڵام ئەوەی ڕوونە کە ئەگەر فڕۆکە نەبوایە عێراق نەدەبوو. ئەمە هەر لە سەرەتاوە لای ئینگلیزەکان ڕوون بوو. بۆیە دەسەڵاتی مەلیک بە بێ بوونی فرۆکە دەسەڵاتێک زۆر لاوازبوو. ئینگلیز بۆ ئەوەی ڕەوایی بۆ بەکارهێنانی فڕۆکە دژ بە عەرەب و کورد بدەن لە عێراق بیانوو بەهانەی سەیریان دروست کردوە، کە جگە لە بیابان بوون و فراوانی و ئاسانی بەکارهێنانی فرۆکە لە عێراق ڕەگی هەیە لە تیورەی پانئۆپتیکۆمی جێرەمی بێنتامدا، کە میشێل فۆکۆ لە کتێبی دیسپلین و سزادا بە ووردی کاری لە سەر دەکات. ئامانجی بێنتام ئەوەیە کە دەبێت بەندیخاە بە جۆرێکی وەها درسوت بکرێت، کە بەندی وەها هەست بکات کە هەمیشە بینراوە، چونکە ئەوەی دەیبینێت نەبینراوە. بۆیە ئەم ناوەککیکردنەی بینەر لە ناخی بەندیدا بەندی وەها لێدەکات کە بەردەوام وەها مامەڵە بکات کە چاودێری دەکرێت. ئیگلیزەکان وەها مامەڵەیان لە گەڵ فڕۆکەدا کردوە کە جۆرێک لە ترس و تۆقاندن لە ناخی خەڵکی عێراقدا دروست دەکات کە وەها بیربکەنەوە کە ناتوانن خۆیان حەشار بدەن، یان هەڵبێن، یان هیچ جێگایەک نیە داڵدەیان بدات بۆیە وەها باشە ملکەچی دەسەڵات بن.  دەبینین چۆن سەروەر کە مەلیکە، بۆ زانیاری کاتێک مەلیک فەیسەڵ دەهێنرێت بۆ عێراق لە بەسراوە، ئەوە یەکەمجاریەتی پێبنێتە سەر خاکی عێراق، لە دەرەوە دروست دەکرێت، بە هێزی فرۆکە دەسەڵاتی بۆ پەیدا دەکرێت، پاشان لە رێگای تەکنەلۆجیاکانی مۆدێرنەوە حوکمی بۆ بونیاددەنرێت. هەموو نەک لەبەر ئەوەی کە عێراق بۆ عێراقیەکان دروست بکات، بەڵکو عێراق لە هەموو مێژوویدا هەمیشە بۆ ئەوانی تر هەبووە. لە میانەی ئەم پرۆسەیەدا خاکێک سنور بەند دەکرێت، دژ بە نەرێتی هەمیشە جوڵەی خەڵك. بڕوایەک دێتە ئاراوە کە دەتوانرێت خەڵكی ناو ئەم پانتاییە بکرێنە خەڵكێکی تر بە رێگای رێگری لە توندوتیژی و دەستوەردانی دەرەکی. ئەم باوەڕەی کە دەتوانرێت خەڵكێک بکرێت بە خەڵكێکی تر زۆر ساویلکەیە، کە پاشان ئەو دەرئەنجامەی لێدەکەوێتەوە. عێراق کە سێ بەشە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سۆمەرییەکان. سۆمەرییەکان باشوریان بونیادنا، پاشان بابلیەکان ناوەڕاست، ئینجا ئاسورییەکان باکور. هەر ئەم بنەمایەیە کە تەنزیماتی عوسمانی دەیکات بە سێ ولایەت، پاشان دەبێتە بنەمای دروست بونی دەوڵەتی عێراقی ئینگلیزی. سیاسەتی تیرەتۆری هەمیشە پێویستی بە توندوتیژی هەبوە. تیرەتۆری خۆی بەبێ توندوتیژی بەرهەم نایەت. ئەمڕۆ کە عێراق دەیەوێت فیدراڵ بێت، بەبێ ئەوەی فیدراڵ بێت، دیسانەوە پیویستی بە توندوتیژی زۆرە بۆئەوەی هەبێت. وەک چۆن لە سەرەتادا بەبێ فرۆکە پادشا هیچ دەسەڵاتێکی نەبوو، ئەمڕۆش ئەگەر فڕۆکە نەبوایە ئەوا داعش عێراقی دەگۆڕی. کەواتە حوکمی ئەم پانتاییە پێویستی بە توندوتیژیە. هونەری سیاسەت ئەوەیە کە چۆن ئەم توندوتیژیە دەستەمۆ بکەیت، چونکە ناتوانیت لەناوی بەریت. بەڵام لەبەرئەوە پەرتەوازەیی خەسڵەتی سەرەکی دانیشتوانەکەیەتی ئەوا ئەستەمە توندوتیژی بە ئاسانی لە میانەی زانستی سەربازیدا بەکاربهێنرێت بۆ کۆتایی توندوتیژی. کرۆکی فەلسەفەی سەربازی ئەوەیە کە چۆن لە رێگای توندوتیژیەوە، بەبێ بەکارهێنانی توندوتیژی، توندوتیژی کۆتایی پێدەهێنێت.

■ سەردەشت عەزیز ... + چه‌ندینجار كۆمپانیا گه‌وره‌كانی بواری ته‌كنۆلۆژیا، به‌دواداچون و رونكردنه‌وه‌یان هه‌بوه‌ له‌سه‌ر ئه‌و گرفت و تۆمه‌تانه‌ی ئاڕاسته‌ی ‌ئامێره‌كانیان كراوه‌، بۆ نمونه‌ چه‌ند جارێك سامسۆنگ و ئه‌پڵ لیژنه‌یان دروست كردوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌پاتری مۆبایله‌كانیان به‌ده‌ست خه‌ڵكه‌وه‌ ته‌قیوه‌ته‌وه‌و قه‌ره‌بوشیان كردونه‌ته‌وه‌، له‌كاتێكدا نرخی ئه‌م مۆبایلانه‌‌ له‌چه‌ند سه‌د دۆلارێك تێپه‌ڕناكات، به‌ڵام ئه‌م كۆمپانیا-یانه خاوه‌نی ناوبانگن و قبوڵیان نیه‌ گومانیان له‌سه‌ر دروست بكرێت. + ماوه‌ی مانگێكه‌ له‌عێراقدا، خه‌ریكه‌ شه‌ڕی ناوخۆ دروست ده‌بێت له‌سه‌رئامێره‌كانی كۆمپانیای میرۆی كۆری، وڵات و لایه‌ن، نه‌ما قسه‌یان له‌سه‌ر ئه‌م گرفتانه‌ نه‌كرد‌بێت، كه ‌تۆمه‌ته‌كه‌ له‌سه‌ر ئامێره‌كانی ئه‌وانه‌، به‌ڵام تا ئێستا ئه‌م كۆمپانیایه‌ به‌دێڕێكێش هیچی نه‌وتوه‌ له‌كاتێكدا ١٣٥ ملیۆن دۆلاری له‌عێراق وه‌رگرتوه. بۆیه‌ ته‌نها ئه‌م خاڵه‌ به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بزانیت ئه‌م كۆمپانیایه‌ چه‌ند فاشیله‌ چونكه‌ له‌به‌ر ناوبانگی خۆشی بوایه‌ ده‌بوو رونكردنه‌وه‌ی گرنگ و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی هه‌بوایه‌. میرۆ، له‌ناو كۆریادا به‌و هەڵسەنگاندنانەی بۆی کراوە بەكۆمپانیایه‌كی فاشیل داده‌نرێت و زانیاریه‌كیش هه‌یه‌ له‌ناو كۆریادا ته‌‌نها كاریان چاككردنه‌وه‌ی ئامێره‌كانی ده‌نگدانه‌ نه‌ك به‌ڕێوه‌بردن. -هه‌ر بۆ زانیاریتان ‌ ژماره‌ی كارمه‌ندانی ئه‌م كۆمپانیایه‌ له‌نێوان ١١ بۆ ٥٠ كارمه‌نده‌‌، سامسۆنگ له‌كۆتایی ساڵی ٢٠١٧ ژماره‌ی كارمه‌ندانی ٣٢٠ هه‌زارو ئه‌پڵ ١٢٣ هه‌زار بوه‌.  

■ ستران عه‌بدوڵڵا... هه‌فته‌ی رابردوو شه‌ڕه‌ ئاو بوو. شه‌ڕه‌ ئاو به‌ مانای قسه‌ له‌سه‌ر قه‌زیه‌ی ئاو بوو كه‌ قه‌یرانێكی جیهانییه‌ و له‌وێشه‌وه‌ له‌ خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا تایبه‌ته‌ و له‌ زۆنی چڕكراوه‌ی دیمه‌نه‌كه‌شدا تایبه‌تی كوردستانه‌. شه‌ڕه‌ ئاوه‌ به‌ مانای ئه‌وه‌ی تا ئێستا میدیای ئێمه‌ ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ی به‌ جددی وه‌رنه‌گرتووه‌ و وه‌ك گه‌مه‌ی ئاو و میهره‌جانی هاوینی تاقه‌ت پڕوكێن سه‌یری ده‌كات. شه‌ڕی ئاو بوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی وڵاتانی ناوچه‌كه‌ كه‌ له‌سه‌ر هیچ رێكناكه‌ون له‌سه‌ر نه‌یارێتی مه‌سه‌له‌ی كورد نه‌بێت. له‌ دۆسێی ئاویشدا وه‌ك دۆسێی وشكانی و سه‌رزه‌مینی كوردستانی ناكۆكی و یه‌كێتی هه‌ڵوێستی خۆیان ده‌رخسته‌وه‌. شه‌ڕ له‌سه‌ر دیجله‌ و فورات كه‌ نیعمه‌تێكی خواییه‌ و به‌سه‌ر خاكی كوردستاندا رژاوه‌، كه‌چی وه‌ك نه‌وته‌كه‌ بۆته‌ له‌عنه‌تێك كه‌ به‌سه‌ر كوردستاندا باریوه‌. له‌ نێوان نه‌فره‌ت و فه‌ڕ دا، وڵاتی نێوان دوو زێ، عیراق، ئه‌ویش به‌م ده‌رده‌ كوردستانییه‌وه‌ گیرۆده‌ بووه‌. عیراق كه‌ له‌سه‌ر هه‌موو شتێكی كورد و كوردستانی باشوور قسه‌ی هه‌یه‌ و قڕه‌ی هه‌یه‌ له‌گه‌ڵمان، له‌سه‌ر ئه‌و پرسه‌ ژیارییه‌ی كوردستان و عیراق قسه‌ی وه‌ك نوزه‌ی نه‌بووه‌ و داكۆكی پێ ناكرێت. ده‌رو دراوسێ به‌ قه‌تره‌ رووی خۆیان له‌ ئێمه‌ ده‌كه‌ن و به‌ لافاو رووی خۆیان لێمان وه‌رده‌گێڕن. هه‌رچی قسه‌ی نه‌رم و نیانی فه‌رهه‌نگی ده‌وڵه‌ته‌ شه‌رقییه‌كان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌هلی دیجله‌ و فورات به‌كاری دێنن وبه‌ كرده‌وه‌ش هه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ خۆیان گه‌ره‌كیانه‌. كێشه‌ی ئاو له‌ كوردستان و عیراق له‌ خودی ئاوه‌كه‌ قوڵتره‌، چه‌ندی چاوی لێ بكه‌ین و دیقه‌تی بده‌ین له‌ ئۆقیانووسی خه‌م و خه‌فه‌ت دا نقوم ده‌بێت و وشكانییه‌ك نییه‌ لێی بوه‌ستێت، چونكه‌ ئه‌وه‌ی قسه‌ی لێ ده‌كات له‌ سه‌كۆی میدیا و له‌ سه‌كۆی دیبلۆماسی هه‌ر به‌قه‌ده‌ر ئێمه‌ی لێ ده‌زانن، كه‌چی مه‌له‌ی تێدا ده‌كه‌ن و ئه‌هلی كیتابیش، ئه‌هلی دانش و عیلم، كه‌مترین قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن، چونكه‌ وه‌ك چۆن ئێمه‌ مه‌له‌وانی له‌ زانست و ئاو نازانین، ئه‌وانیش خۆیان له‌ شه‌ڕه‌ ئاوی میدیا لاده‌ده‌ن، نه‌با ته‌ڕبن. ئاو له‌ خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و له‌ دنیا، له‌ ناو ئه‌و دووانه‌شدا له‌ دونیای كوردستاندا كه‌ گیرۆده‌یه‌كی خۆهه‌ڵاتییه‌، دڵۆپ دڵۆپ ده‌سته‌مۆ و ماڵی ده‌بێ و ئاوه‌دانی دێنێت. حاڵی ئاو حاڵی سیاسه‌ت و جوڵه‌ی سیاسییه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا، دڵۆپ دڵۆپ وشكانیی ته‌ڕ ده‌كات و له‌ شێوه‌ی به‌رهه‌مهێنانی ئاساییدا خاوه‌ و به‌كاوه‌خۆ و خاو ده‌گۆڕێت. له‌سه‌ر ئه‌م شه‌ڕی ئاوه‌ كوردستانی نوێی هه‌فته‌ دووتوێیه‌كی تایبه‌تی هه‌یه‌ كه‌ وردتر له‌و مه‌سه‌له‌یه‌ ده‌دوێ و سخناخه‌ به‌ زانیاری پڕسوود په‌یوه‌ست به‌ مه‌سه‌له‌ی ئاو و شه‌ڕی ئاوو كوردستانی نوێ 

■ بڵێسە جەبار فەرمان  ئەوە بەرەو مانگێک ئەچێت کە هاوڵاتیانی عیراق دەنگیان داوەو هەڵبژاردن ئەنجام دراوە. پێش هەموو شتێک من لەگەڵ ئەوەم دەنگەگان و سنوقەکان بەدەست ئەژمار بکرێنەوە, بۆ ئەوەی هیچ گومانێک لەسەر هەڵبژاردن نەمێنیت.  بۆ ئەوەی حکومەتی عیراقی ئایندە جێگای متمانەی هەمووان بێت و نوێنەرانی گەل لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق گومانی تەزویریان لەسەر نەبێت. لەم یەک مانگەدا گوێبیستی چەندەها لێدوان بووین, هەر لە لێدوانی ناوخۆیی و دەرەکی کە پیرۆزبایی پرۆسەی هەڵبژاردنیان کرد و پیرۆزبایی سەرخستنی دیموکراسیان کرد و دانیان بە دەرئەنجامه‌کاندا نا, هەتا لێدوانی لەگۆڕنانی دیموکراسی و تۆمەت بەخشینەوە بە یەکتری و تەشیرکردن بە ساختەکاری. لەماوەی ئەم مانگەدا بە سەدان لێدوان دراوەو بە دەیان بابەتی دژ بەیەک نوسراون. هەموو حزبەکان یەکتریان تۆمە بار کرد بە ساختەکاری و کرینی دەنگ. . ئەوەی 6/6/2018 لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق روویدا, بەشێک بە سەرخستنی دیموکراسی و رۆژێکی مێژوویی دائەنێن و بەشێک بە انقیلاب و ڕۆژێکی رەشی ئەبینن. بە پێی لێدوانی لایەنەکان بۆ ئەژمارکردنی دەستی پێویست بە زیاتر لە چل ملیون دولارە ئەکات و ئەم پرۆسەیە تا مانگێک ئەخایەنێت, کە بەم هۆیەشەوە وڵات ئەکەوێتە بۆشایی یاسایی و ئەمنیەوە. ئەمە بەدەر لەوەی کە ئەم پرۆسەی بە دەست ئەژمار کردنە گومانەکان نارەوێنیتەوە. لە ئێستاوە اعتراف بە نەتیجەکانی ناکرێت چونکە گومان لەسەر شوێنی مانەوەی سنوقەکان هەیە, کە ماوەی مانگێکە لە کۆگاکان دانراون. هەروەها گومان لەو لایەنانە دەکرێت کە پاسەوانی سنوقی دەنگەکان ئەکەن. لە هەموو عێراق تۆمەت بەخشینەوەو دژایەتی یەکتری هەیە بەڵام ئەوەی جێگای سەرسورمانە هەڵوێستی پارتە کوردەکانە لەسەر کەرکوک.  هەڵوێستی هەندێک سەرکردەی کوردە کە لیدوای ئاگرینی دژ بە کورد ئەدان و تەنها بۆ کەم کردنەوەی کورسیک یا گومان خستنە سەر دەنگەکانی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان. کارەساتە ببینیت پێش هەڵبژاردن پارتێکی کوردی بایکۆتی هەڵبژاردن لە کەرکوک دەکات. پارتێکی کوردی بە لایەنگرەکانی بڵیت دەنگ بە تورکمان بدەن. کارەساتە دوای هەڵبژاردن پارتی کوردی و سەرکردەیەکی کورد گومان بخاتە سەر کورسی کوردەکان لە کەرکوک و بڵێت عرب و تورکمان غەدریان لی کراوە. سوپای تورکیا لە سۆران پیاسە ئەکەن و بە ئازادی بەربانگ ئەکەنەوە. ئاڵای تورکیا لە برادۆست ئەشەکێتەوە. برا گەریلاکانمان لە قەندیل لەژێر مەترسیدان. جەنگێکی خوێناوی بەرێوەیە. کارەساتە هەست بەو پیلانە نێودەوڵەتی و اقلیمیە نەکرێت کە لەسەر ناوچەکەو و هەرێمەکەمانە. تاوانە دوای دەیان ساڵ خەبات و تێکۆشانی ئەم میلەتە ئێستا هەمووی ئەوانەی بە دەستمان هێناوە بە دەستی خۆمان لەدەستی بدەین.

■ لەتیف شێخ مستەفا  میلیشیا بەھەر ھێزێک دەوترێ کە سەر بە دەوڵەت نەبێ ، بێ سێ و دوو بەبێ خۆ ماندوکردن سەدەھا بەڵگەی بینراوو نوسراوو دانپیانانی خۆیان ھەیە کە ھەموو ھێزە چەکدارەکان میلیشیای حیزبن . لە دوێنێوە میدیاکانی دەسەڵات بە تایبەتی یەکێتی گوێیان کەڕکردوین و خۆیان شین و مۆر کردۆتەوەو ھەڕەشەدەکەن گوایا دەست بۆ پیرۆزیەکانی میللەت براوە ، من وەک تاکێکی ئەم میللەتە و ھەزارەھاو ملێۆنەھای وەک ئێمەش دەڵێن کە ئەوە ئێوەن پیرۆزیتان لەو ھێزە داماڵی و لە پێشمەرگەو ئاسایشی خەڵکەوە کردتانن بە میلیشیای حیزب ، لە خۆپیشاندانە مەنەنیەکانی خەڵک دژیان بەکاریان دەھێنن لە ھەڵبژاردنیشدا تەزویریان پێ دەکەن ، بۆیە لای خەڵک پیرۆزیان نەماوە ، ئەگەر لایەک ھەبێ سوکایەتی بە پیرۆزی ئەو ھێزانە کردبێ و ھۆکار بێت لە نەھێشتنی پیرۆزیان ئەوە ئێوەن ، ئەوە ئێوەن پێویستە دادگایی بکرێن لەسەر ئەوەی ھێزی پێشمەرگەی کوردستانتان لە ھێزی ھەموو خەڵکەوە بچوک کردۆتەوە بۆ میلیشیای حیزب لە ناو حیزبیشدا بۆ ئەم سەرکردەو ئەو بنکردە ، ئەوە ھەردوو حیزبی دەسەڵاتەدەبێ چەک بکرێن و لە میلیشیا دابماڵرێن.، بنکردەکانیشیان دەبێ دادگایی بکرێن . بەھێزەکانی دەرەوەی دەسەڵاتیش دەڵێم ، جارێکی تر چونە ناو گەمەی ھەڵبژاردن لەگەڵ ئەم دوو حیزبە میلیشیاییە خۆ ھەڵخەڵەتاندنە ، دەبێ لەمڕۆوە خەبات بۆ چەک کردنی ھەردوو حیزب بێ ، خەبات بۆ نەھێشتنی میلیشیا بێت ، ئەوەی لەپەرلەمانی عێراق کردتان بۆ ھەڵبژاردن دەبێ لەمەودوا عەینەن شت و زیاتریش بکەن بۆ نەھێشتنی حیزبی میلیشیایی و ڕزگار کردنی پێشمەرگەو ئاسایش و دژە تێرۆرو ھەموو ھێزە چەکدارەکانی تر لە کۆیلایەتی حیزب،.

■كەمال چۆمانی .... رێگای دیموکراسییبونی هەرێمی کوردستان بە بەغداددا تێپەڕدەبێت. سەرکەوتنی دیموکراسیی لە هەرێمی کوردستاندا، پەیوەستە بە سەرکەوتنی دیموکراسیی لە عێڕاقدا. هەرێمی کوردستان ناتوانێت دیموکراتیک بێت ئەگەر بەغداد دیموکراتیک نەبێت، بۆیە کارکردنی جدییتر بۆ دیموکراتیزەکردنی عێڕاق، گارەنتیی سەرکەوتنی دیموکراسیی لە هەرێمی کوردستان. هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان دەبێت ئەو راستییە بزانن دەکرێت پشتیوانیی بەغداد بەکاربێنن بۆ روبەڕوبونەوەی چەتەگەرایی ئابوریی، تاکڕەویی سیاسیی و حوکمی میلیشیایی حیزبیی لە هەرێمی کوردستاندا. بەغدادێکی دیموکراتیک نەک بەغدادی ئەل-مالیکیی و هادی ئەل-عامڕیی. هەر بۆیە، گرنگە جدییتر لە بەغداد کاربکەن، هەروەک چۆن بینیمان کاریگەرییان هەبو لە بەغداد. هەر بۆ نمونە، بۆ رزگارکردنی پێشمەرگە و ئاساییش و پۆلیس لە چنگی حیزب و بنەماڵە و سیاسییەکان، پێویستە فشارەکان لە بەغداد زیادبکرێن لەسەر حکومەتی هەرێم. پێویستە پێشمەرگە سەر بە مەنزومەی دیفاعی عێڕاقیی بێت. بەو رێگایە نەبێت، ئۆپۆزسیۆن ناتوانێت هێزی میلیشیای حیزبیی و ئاسایشی حیزبی بکاتە هێزێکی نیشتیمانیی. ئەو هێزە میلیشیا و ئاساییشە حیزبییانەش، هەمیشە مەترسییەک دەبن لەسەر ئاساییشی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی، خودی ئۆپۆزسیۆن و دیموکراسیی. دیموکراسیی هەرگیز سەرکەوتو نابێت لە کاتێکدا میلیشیای حیزبیی هەبێت. تەزویری هەڵبژاردن و بڕیارەکانی پارلەمان باشترین نمونەن کە بەغداد دەتوانێت فشارێکی بەهێز بێت لەسەر هەرێم بۆ چاکبون.  ئەوەی لە تەخوینی خیانەتکاران دەترسن، هەرگیز ناتوانن گۆڕانکارییەک ئەنجامبدەن، بۆیە؛ نابێت ئۆپۆزسیۆن لەوە بترسێت لەلایەن هێز و کەسانێکەوە تەخوینبکرێت، مەگەر هێزێک هەیە لە هەرێمی کوردستان هێندەی تەنها رۆژێکی ئەو هێز و کەسانە خیانەتیان کردبێت؟

■ عەبدولڕەزاق شەریف ..... رێككەوتنی سیاسی هەڤدەی ئەپرێلی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، لە ئەلفەوە تا یا، بەدیباجە و جەوهەر و چەندوچونی، ئامانجەكەی گەڕاندنەوەی تەوافوق و تەوازون لە پرۆسە و هاوكێشەی سیاسی هەرێمی كوردستان بو، لە رێگەیەوە دەستوری هەرێمی كوردستان بنوسرێتەوە، هەندێك لە یاسا گرنگەكانی تایبەت بە ژیانی خەڵك و سیستمی سیاسی لە پەرلەمان دەربچێت یان هەمواربكرێتەوە، بەشێوەیەك زامنی گۆڕانكاری و گەشە و بەرەوپێشچوونی ئابوری، زانستی و كۆمەڵایەتی هەرێم بكات، وەك ستون و بناغەیەكی پتەویش بۆ دەرفەتی ریفراندۆم و راگەیاندنی سەربەخۆیی كوردستان رایبگرین. ئەمە، دوا وێستگەی ژیانی سیاسی نەوشیروان مستەفا بو، تیایدا، بانگهێشتی گشت حیزب و لایەنە سیاسییەكانی تری كوردستانیشی بۆ پشتیوانی و هاوكاری و بەشداری كردبو. بە هەر پیلان و بەهانە و هۆكارێكی دەرەكی یان ناوخۆیی بوبێ، ئەو دەرفەتەش، وەك زۆر وێستگەی تری مێژوی كوردایەتی، بەخۆمان و لە دەرەوەی خۆمان، مەیی و لەمەنگەنە درا، جارێكیتر پەنجەرەكانی ئومێدی پێشكەوتن و سەربەخۆیی یان بەڕوی گەلەكەماندا، كلۆم كرد، لە پشتیشەوە، دەرگا گەورەكانی شكست و كەوتنیان بۆ كردینەوە. تا دێ و هەرا و زەنای بێدادی و بێژیانی و كاولەماڵی، رەنگ و دەنگی زیاتر دەبێت، مەترسی و ئاڵەنگارییەكان  گەورەتر دەبن، تاقانە روناكی ناو ئەم تونێلەی كە هەمومانیان لەناویدا، خزاندوە، دواین پرۆژەی سیاسی نەوشیروان مستەفایە، كە دوو ساڵ بەر لە ئێستا بە رێككەوتنی سیاسی هەڤدەی ئەپرێلی نێوان ب.گ و ی ن ك ناسرا. عیبرەت وەرنەگرتنی یەكێتی لە جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە، هیچ لە بەهای ئامانج و بیری سیاسی و ناوەڕۆكی پرۆژەكە كەمناكاتەوە. بۆ ئەم قۆناغەی میللەتەكەشمان، بەنرخترین میراتی نەوشیروان مستەفایە و مەیدانێكی فراوان و گرنگی بزوتنەوەكەشە، كە دەتوانێ بێ ئافات، جوڵەی سیاسی تیا بكات. لە پشكی یەكێتی و یەكێك لە كارەكتەرە سەرەكییەكانی سەركردایەتی هاوبەش "كە تەنیا خاڵی جێبەجێكراوی رێككەوتنەكە بو" ئێستا رێبەرایەتی رێكخراوێك لە دەرەوەی یەكێتی دەكا، كۆڵەكەیەكی پتەوی بەرنامەی سیاسی هاوبەشی ئەندێشەی ئەپرێل و پرۆژە نوستوەكەیە، پلان و بەرنامەی بێگرێوگۆڵیشی بۆ جێبەجێكردنی هەیە. ئەركی پەلەی ئەم سەروەختەی پێكەوەیی بزوتنەوەی گۆڕان و هاوپەیمانێتییەكەی ئەو، پێداچونەوە، بوژاندنەوە و جێبەجێكردنی ئەو رێككەوتنامەیەیە. بەمەش شەپۆل و تەوژمێكی گەورە لە گۆمی وەستاوی پرۆسەی سیاسی هەرێمدا، دروستدەكات و ئاسۆی تاریكی تونێلەكەش روناك دەكاتەوە. پارتی دیموكراتی كوردستانیش، وێڕای ئەو بەدحاڵی و بەدگومانی و بەدگۆیی یە، لە رابردودا لەسەر ئەو رێككەوتنە كردی، لە پایدا، دەستێكی رەشی خانمكردەی پشتی بارزانی و پێنج پەنجەی داخكراوی بەیاننامەیەكی لە پانزەی ئۆكتۆبەردا لە هاوینەهەواری دوكان وەگرتەوە و لە رۆژی دوایی و لە شانزەیا، پێش گەیشتنی حەشدی شەعبی، لە كەركوك بەدكاری و بەدرەفتاری چنیەوە، خۆ ئەگەر پارتی ئاهێكی وەبەردا، هاتبێتەوە، زەحمەتە ئەمجارە هەمان سیناریۆ لەدژی ئەو رێككەوتنە دوبارە بكاتەوە، عیبرەتی ئەمجارەش سەلماندنی پێناسی راستەقینەی رێككەوتنەكەیە كە بۆ یەكبونە نەك لەتبون.

■ باقر جەبر زوبەیدی... هاتنە ناوەوەی سوپای توركیا بە قوڵایی 27 كیلۆمەتری ناو خاكی عێراق و نزیكبوونەوەی لە چیای قەندیل هۆكاری پەیوەست بە ناوخۆی توركیا لە پشتەوەیە و پەیوەندیشی لە ئاڵنگارییەكانی ئێستای عێراقەوە هەیە. لیرەی توركی چوار هێندە بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی بەهای دابەزیوە، ئەوەش ئەنكەرە ناچاردەكات ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ بەغدا زیاتر بكات بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنان و رووبەڕووبوونەوەی دابەزینی بەهای لیرە. لە پەراوێزی ئەم ئاڵنگارییە ئابوریانەدا، مۆتەكەی پارتی كرێكارانی كوردستانیش هەیە كە توركیا لە ناو قوڵایی عێراقدا راوەدویان دەنێت، هەروەها مەترسی دامەزراندنی ناوچەیەكی دابڕێنراویش لەسەر سنوری هاوبەشی هەردوولا " شەنگال" ، هاوشێوەی عەفرین لە ئارادایە، كە ئەو هێڵە توركیە لە هەولێرەوە درێژدەبێتەوە هەتا كەناری دەریای سپی ناوەڕاست و بە چاودێری ئەمریكا. ئەم ئاڵنگارییە هەنوكەییانە پێویستیان بە ئامادەگییەكی راستەقینەی حكومەت هەیە، بۆئەوەی دانایانە ئەو دۆسیانە چارەسەربكات لە بەرژەوەندی گەلەكەمان و سەروەریی و نیشتمانیی و نابێت وەك وشترمرغ سەرمان لە ناو لمدا بشارینەوە.! بەڕێوەبردنی دەوڵەت هونەر و زانست و بەرژەوەندییە، پێویستە بە دانایی و شێڵگیری زیاترەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو شەپۆلە ئەتاتوركییە سەرلێشێواوەدا بكەین، قەیران لەگەڵ توركیا لەوانەیە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت قورس بكات و ئەگەر پێكیشبهێنرێت زۆر بەردەوام نابێت.! تینوكردن بەڕێوەیە، دوو هێندەش دەبێت ئەگەر بە هێمنی و واقعیانە مامەڵە نەكەین و گەلەكەمان لە مەترسییەكانی قۆناغی داهاتوو بەدوور نەگرین.

■ سەردار محەمەد ئەمڕۆ كە راگرتنی رۆژنامەی ئاوێنە رادەگەیەنرێت‌و دەگەڕێمەوە بۆ بیرەوەرییە دورەكان‌و ئاوڕ لە 12 ساڵی كاركردنی رابردوی ئەم رۆژنامەیە ئەدەمەوە، چەندان وێنەی رون‌و تاریك، روداوی تاڵ‌‌و شیرین، سیمای جوان‌و دزێو، لەیادەوەریمدا دێن‌و دەچن. لەو ئێوارە پایزانەی سەهۆڵەكەو ژورە پڕ لەخرتكەو پرتكەكانی “سۆران عومەر”ەوە بگرە كە خەون‌و خولیای بڕەودان بەئەزمونی میدیای ئازاد هاندەرمان بو بۆ ئەوەی هەرچییە زوە دەستپێبكەین، تا دەگات بەو خانوە خنجیلانە پڕ لەجموجۆڵەی بەرامبەر ئامادەیی بازرگانی كچان كە جێگەی هەمومانی بەباشی تیا نەدەبۆوە. تا بینا گەورەكەی پەنا ژوری بازرگانی كە لەیەككاتدا پڕ بو لەداهات‌و پڕ بو لەكێشمەكێش‌و زۆرانبازیش، ئەو شوێنەی بوە مەكۆی لێكترازانی ستافەكەو سەرەتای داكشانی ئاوێنە. تا ئەو بینایەی بەرامبەر ئامادەیی شۆڕش كە بێ‌ پارەیی تەواو تەنگی پێهەڵچنین‌و هێواش هێواش ئاوێنەی چۆڵ‌‌و كش‌و مات كرد. تا ئەم شوقەیەی سەر سۆپەرماركێتی زارا كە بێهودە چنگەكڕێمان كرد بۆ مانەوەی رۆژنامەكەو بەردەوام بونی. لەماوەی ئەم 12 ساڵەدا، زۆرێك هاتن‌و زۆرێكیش چون، هەبون ئاوێنەیان بۆ دەسكەوت‌و مەرامێكی تایبەتی بەكارهێنا، هەشبون جگە لەهیلاكی‌و شەونخونی هیچیتریان لەئاوێنە نەدی! بەدرێژایی ئەم 12 ساڵەو لەنێو ئەم هەمو سیمایانەی لەئاوێنەدا دەركەوتن‌و رۆشتن، هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوە تا ئەمڕۆ دو كەس بێ‌ دابڕان لەگەڵا ئاوێنە مانەوە، كە من‌و ئاسۆس هەردی بوین. لەبەرئەوە “لاف‌و گەزاف” نییە كە بڵێم پشكی شێری هۆكاری مانەوەو بەسەربەخۆیی هێشتنەوەی‌و بەردەوام بونی تا ئێستا بەر ئاسۆس هەردی‌و من دەكەوێ‌، هەروەك چۆن بەهەمانشێوە پشكی شێری خاڵە لاوازەكانیشی هەر بەر من‌و ئاسۆس هەردی دەكەوێ‌. لەم 12 ساڵەدا، من‌و ئاسۆس هەردی سەبارەت بەچەندان كێشەی هەستیار‌و بڕگەی جیاواز رامان جیاواز بو، دەنگدانیشمان بۆ یەكلایی كردنەوەی زۆرێك لەو كێشانە تەواو پێچەوانە‌و دژ بەیەك بو، بەڵام هەمو ئەوانە تۆزقاڵێك كاریگەریی خراپیان لەسەر پەیوەندی دۆستانەی من‌و ئاسۆس هەردی نەبو، چونكە بڕوای تەواوم بەوە بوە ئاسۆس هەردی “مەعدەنەكەی ئەوەندە پاك‌و بێگەردە” هەرچۆنێك وەسفی بكەی كەمە، بەكوردییەكەی خۆمان “ئاسۆس لەو جۆرە پیاوانەیە كە بەژەهرەوە دەخورێن”. لێرەدا كە لەناخی دڵەوە سوپاسی ئەم برا ئازیزەم دەكەم بەدرێژایی ماوەی سەرنوسەریم، بەردەوام پشتیوان‌و هاوكارم بوە، دەمەوێ‌ ئەوەش بڵێم “بەداخەوە هۆكارێكی سەرەكی گەیاندنی ئاوێنە بەم رۆژە، خراپی بەڕێوەبردنی بوە”. لەكاتێكیشدا ئێمە كە ئەوە ناشارینەوە لەماوەی ئەم 12 ساڵەدا بێ‌ كێشەو گرفت‌و لەراپەڕاندنەكانی كارەكانیشماندا نمونەیی‌و بێ‌ كەموكوڕی نەبوین، بەڵام هەمو ئەمانە‌و هیچ شتێك ئەو راستیەی پێناشاردرێتەوە كە ئاوێنە دەتوانێ‌ شانازی بكات بەوەی یەكێك لەگرنگترین ئەزمونە سەربەخۆكانی میدیای كوردی بوە. ئاوێنە ماوەی 12 ساڵە لەخانویەكی كرێوە دەردەكرێ‌‌و دەچێتە خانویەكی تری كرێوە، بەهەزار چەرمەسەری زانیاری‌و داهاتی خۆی دابین دەكا، بێ‌ ئەوەی بەخشینەوەی پارەو پۆست‌و ئیمتیاز لەگەیاندنی راستیەكان بێدەنگی بكات، هەر ئەم پیشەیی بون‌و راستگۆیی‌و سەربەخۆبونەشی، متمانەو سەرمایەیەكی رەمزی گەورەی پێبەخشی. بۆیە ئێستا كە هەر كاربەدەستێكی سیاسی‌و بازرگانێكی گەورەی ئەم وڵاتە دەیەوێ‌ کەناڵ‌و رۆژنامە‌و ماڵپەڕی گوێڕایەڵ‌‌و زمانحاڵی تایبەت بەخۆی هەبێت، راگرتنی ئاوێنە ئاماژەیەكی مەترسیدارە بۆ لەدەستدانی یەكێك لەگرنگترین روبەرە ئازادەكانی كۆمەڵگەی كوردی. ئاوێنە لەبری ئەوەی نوێنەرایەتی بەرژەوەندی سیاسی‌و ئابوری چەند ماڵباتێك بكا‌و میدیای فڵانە كاربەدەست‌و فیسارە بازرگان بێت، بڵندگۆی ئەو دەنگانە بوە كە لەكۆمەڵگەی ئێمەدا پەراوێزو خەفە كراون، هەر ئەمەش وایكردوە توشی چەندان كێشەو هەڕەشە بێتەوە. سەرباری ئەوەش ئاوێنە هیچ كاتێك بەرامبەر بەپێشێلكاریەكانی مافی مرۆڤ‌و ئازادییەكان‌و لەدەرخستنی دۆسیەكانی گەندەڵییدا، میدیایەكی شەرمن‌و بێدەنگ نەبوە، تەنانەت ئەگەر بەزیانی خۆشی شكا بێتەوە. لە 2 ساڵی رابردودا، ئاوێنە لەنێو هەمو میدیا بینراوو نوسراوو بیستراوو ئەلكترۆنیەكانی هەرێمی كوردستاندا، زۆرترین كاری لەسەر دۆسیەی گەندەڵی‌و پێشێلكردنی یاسایی كردوە‌و لەپلەی یەكەمدا بوە، بەپێی ئەو روماڵەی لەلایەن رێكخراوی ستۆپ بۆ دژە گەندەڵی بەهاوكاری رێكخراوی NEDی ئەمەریكی كراوە. بەپێی راپرسییەكی مەیدانیش كە لەلایەن رێكخراوی IMSی دانیماركییەوە لەكوردستان ئەنجامدراوە، رۆژنامەی ئاوێنە لەروی خوێنەرەوە لەپلەی یەكەمدا بوە‌و زۆرترین خوێنەری هەبوە. ئاوێنە وەك رۆژنامەیەكی سەنگین هەرگیز كاری لەسەر گەمژاندنی رای گشتی نەكردوە، وەك ئەو میدیایانەی ئەوەندە رویان قایمە “پرۆفشنالی بون” دەكەنە پەردەیەك بۆ داپۆشینی لایەنگرییان‌و شاردنەوەی ئەجندای حزبی‌و سیاسییان. ئاوێنە لەپرسە نیشتمانیەكان‌و لەو جەنگە گەورانەدا كە سەدان ساڵە لەدژی كورد بەردەوامن، سەربازی داكۆكیكردن لەمافە پێشێلكراوەكانی گەلی كوردستان بوە. ئاوێنە بەردەوام بڵندگۆی ئەو هێزە كۆمەڵاتیانە بوە بەبزوێنەری گۆڕانكاریی دادەنرێن لەجیهانی ئەمڕۆدا كە گەنجان‌و ژنانن‌و خوازیاری سەرلەنوێ‌ بنیاتنانەوەی كوردستانن لەسەر بنەمای یەكسانی‌و دادپەروەری‌و دیموكرسی‌و ئازادی. هاوكات ئاوێنە هەمیشە كاری بۆ پێكەوەژیانی ئاشتیانەی نەتەوەو ئایین‌و ئاینزا جیاوازەكان كردوەو هەوڵیداوە كلتوری لێبوردەیی لەكوردستان قوڵتر بكاتەوە. بەدڵنیایی هەر ئەم شێوە كاركردنەش وایكردوە كە لەدیدی “دۆست‌و دوژمن”ەوە ئاوێنە وەك رۆژنامەیەكی سەنگین‌و كاریگەر سەیر بكرێت. هۆكاری سەرەكی ئەوەش بوە كە ساڵی 2008 ئاسۆس هەردی خەڵاتی “جوبران توینی” پێببەخشرێت كە یەكێكە لەخەڵاتە دیارو گرنگەكانی ئازادی رۆژنامەگەری‌و منیش لەساڵی 2014دا وەك یەكێك لە”100 پاڵەوانی زانیاری لەجیهاندا” لەلایەن رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنورەوە بەبۆنەی یادی ئازادی رۆژنامەوانی جیهانیەوە دیاریبكرێم. ئێستا لەم پەنجەرەیەوەو لەم دوا هەناسانەی ئاوێنەدا راستگۆیانەو بەگەرمییەوە بەهەمو ئەوانەی لەم 12 ساڵەدا هاوكارمان بون دەڵێم: سوپاس.  سوپاس بۆ خوێنەرانی ئاوێنە… سوپاس بۆ هەوڵ‌و كۆششی هەمو ئەو هاوڕێ‌ رۆژنامەنوس‌و پەیامنێر‌و هەواڵساز‌و دیزاینەرو هەڵەچن‌و پارێزەرانەی لەسەرەتای دامەزراندنی ئاوێنەوە تا ئەمڕۆ لەچەند قۆناغی جیاوازدا لەئاوێنە كاریان كردو درێژەیان دا بەژیانی ئەم رۆژنامەیە.  سوپاس بۆ هەمو ئەو نوسەرە دیار‌و نادیارانەی بەوتارو شیكاریەكانیان ئاوێنەیان گەورەتر كرد‌و شكۆو قورساییەكی زیاتریان پێبەخشی.  سوپاس بۆ ئەو بەڕێزانەی لەساڵانی رابردودا، خۆبەخشانە بونە ئەندامی بۆردی چاودێری ئاوێنەو مەبەستیان بو ئاوێنە پێشبكەوێ‌‌و سەربەخۆیی خۆشی لەدەستنەدات. سوپاس بۆ هەمو كارمەندانی بەڕێزی چاپخانەی كوردستان كە چەند ساڵێكە هەمو شەوانی دوشەممانێك بەدیار دواكەوتنی ئامادەكردنی دوا لاپەڕەكانی ئاوێنەوە ئازاری چاوەڕوانی‌و شەونخونی دەكێشن‌و قەرزاریشیان بوین.  سوپاس بۆ هەمو كەسایەتییە بەڕێزانەی لەدو ساڵی رابردودا هاتنە نێو پڕۆژەی هاوڕێیانی ئاوێنەوەو خوازیاری ئەوە بون لەرێگەی هاوكارییەكانیانەوە ئەم پەراوێزە لەئازادی بپارێزن. لێرەدا بەپێویستیشی دەزانم پۆزش بۆ هەمو ئەو بەڕێزانە بهێنمەوە كە ستافی ئاوێنە بون‌و لەم چەند ساڵەی رابردودا رۆژێك لەرۆژان بەرامبەریان توند بوبێتم.. لەڕاستیدا مانەوەو بەردەوامبونی ئاوێنە بەستافێكی زۆر كەم‌و بەتوانایەكی ناچیزو لەدۆخێكی ناتەندروست‌و لەهەلومەرجێكی نایەكساندا بۆ كێبڕكێ‌ لەگەڵا میدیاكانی تردا، بەرپرسیارێتییەكی ئەوەندە گەورە بوە كە بەردەوام پێویستی بەچاوپۆشی نەكردن لەهیچ جۆرە كەمتەرخەمییەك بوە.

خەبات عەبدوڵڵا.... پەنجا ساڵێک لەمەوبەر، ترسی گەورەی هەموو حکومەتەکانی عێراق نقومبوونی بەغدا بووە لەسەر دەستی ئەو وەحشەی ناوی دیجلە بووە، بەتایبەتیش لە بەهاراندا. ئاخر هەر بە ڕاستیش لانی کەم لە دە ساڵی جیاجیادا بەهۆی بەرزبوونەوەی لەڕادەبەدەری ئاوەڕۆکەیەوە، بەغدا ڕووبەڕووی نقومبوونی یەکجارەکی بۆتەوە. لەخۆڕا نیە یەکێک لە بەندەکانی ئەو ڕێکەوتننامەیەی کە حکومەتی عێراق لەمیانەی شاندێکەوە بە سەرۆکایەتی نوری سەعید لەگەڵ تورکەکاندا لە ١٩٤٦دا واژۆی کرد، (کۆنترۆڵکردن)ی ئاوی هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات بووە. بەگوێرەی هەندێک سەرچاوە عێراق لە ناوەڕاستی پەنجاکاندا و لەسەر زاری نوری سەعیدەوە سکاڵای خۆی لای تورکیا کردووە کە پێویستە کۆنترۆڵی ئاوی دیجلە بکات تا بەغدا لە مەترسی نقومبوون ڕزگاری ببێت. لە هەمان سۆنگەوە حکومەتەکانی عێراق تەنها ئەو دەمە بیریان لە دروستکردنی بەنداوەکانی کوردستان کردەوە، کە ڕووباری دیجلە ببووە مەترسی لەسەر بەغدا و ناوچەکانی نزیکی ڕووبارەکە. بۆیە پێش کشتوکاڵ و ئاودێری، مەبەستی سەرەکی لە دروستکردنی بەنداوەکانی کوردستان، بەتایبەتیش هەردوو بەنداوی دوکان و دەربەندیخان و پاشتریش بێخمە کە تەواو نەکرا، کەمکردنەوە و نەهێشتنی مەترسی لافاوی ساڵانەی ڕووباری دیجلە بووە. سه‌رچاوه‌كانى ڕووبارى دیجله‌ ده‌كه‌ونه‌ ناوچه‌ى ده‌ریاچه‌ى هازارى باكورى كوێستانه‌كانى مه‌عده‌ن لە چیاكانى هه‌كارى له‌ كوردستانى باكور. پێش ئه‌وه‌ى به ‌كوردستانى باشوردا تێپه‌ڕێت به‌درێژایى (300كم) به‌ كوردستانى باكوردا به ‌شاره‌كانی وه‌كو ئێرغانى، ئامەد، حه‌سه‌ن كێف و جزیره‌دا تێپه‌ڕده‌بێت و چه‌ندین چۆمى وه‌كو باتمان، خێرزان، بۆتانى تێ ده‌ڕژێت. له ‌نزیك گوندى خاپور دیجله‌ داخڵى كوردستانى باشور ده‌بێت. لێره‌ به‌دواوه ‌و تا گه‌یشتنى به‌ رێژگه‌كه‌ى له‌ شه‌تولعه‌ره‌ب، له ‌به‌رى چه‌په‌وه‌ پێنج چۆمى سه‌ره‌كى تێ ده‌رژێت كه‌ هه‌ر پێنجیان كه‌وتوونه‌ته‌ كوردستانى باشوره‌وه ‌و تێكڕاى ئه‌م چۆمانه‌ ٦٥%ى بڕى ئاوى ساڵانه‌ى رووباره‌كه‌ پێكده‌هێنێت. له‌نێو ئه‌وانه‌دا بڕى ئاوى زێى گه‌وره‌ به‌ته‌نیا هێنده‌ى هه‌ر چوار چۆمه‌كه‌ى تره‌. ئه‌و لقانه‌ش یه‌ك به‌دواى یه‌ك له‌ باكوره‌وه‌ بۆ باشور به‌م شێوه‌یه‌یه‌: 1. چۆمى خاپور ئه‌م چۆمه‌ له‌گه‌ڵ ڕووبارى هیزڵدا له‌ كوردستانى باكور هه‌ڵده‌قوڵێن. له‌ سنورى ٢٠٠ کیلۆمەتری باكورى شارى موسڵ لە ‌خۆرهه‌ڵاته‌وه‌ ده‌ڕژێته‌ دیجله‌وه‌. ئه‌م چۆمه‌ لەگەڵ دیجله‌دا حه‌وزێك پێكده‌هێنن كه‌برِه‌كه‌ى ده‌گاته‌ ٢٨%ى سه‌رجه‌م ئاوى ڕووبارى ناوبراو. 2. چۆمى زێى گه‌وره‌ ئه‌م چۆمه‌ له ‌چیاكانى كوردستانى باكور له‌كێوه‌كانى مه‌رگه‌نه‌داغى نێوان هه‌ردوو ده‌ریاچه‌ى وان و ورمێ و ناوچه‌ى باشقه‌ڵا و ده‌وروبه‌رى جۆڵه‌مێرگ هه‌ڵده‌قوڵێت. ناوچه‌كانى زێبار و به‌رزان ئاوه‌ده‌دات و چۆمه‌كانى شه‌مدینان، حاجى به‌گ، ره‌واندز و دیلمانى لێ ده‌بێته‌وه‌ و چۆمى خازه‌ر كه‌ له ‌ده‌وربه‌رى ئامێدى هه‌ڵده‌قوڵێت له‌ خۆرئاواى شارۆچكه‌ى گوێره‌وه‌ ده‌ڕژێنه‌ ناوى و له‌ ٤٥ کیلۆمەتری باشورى موسڵدا له‌نێوان شارى موسڵ و شرگاتدا له‌به‌رى چه‌په‌وه‌ ده‌ڕژێنه‌ ڕووبارى دیجله‌وه‌. 3. چۆمى زێى بچوك ئه‌م چۆمه‌ له ‌كوردستانى خۆرهه‌ڵات له ‌نزیك ناوچه‌ى لاهیجان و ناوچه‌ سنورییه‌كانى ئێستاى عێراق ئێرانه‌وه‌ هه‌ڵده‌قوڵێت و چۆمه‌كانى گۆمه‌ و كۆیه‌ و كه‌ندیناواى تێ ده‌ڕژێت و به‌نداوه‌كانى دوكان و دبسى له‌سه‌ر رۆنراوه‌. له‌ نزیك شارۆچكه‌ى فه‌تحه‌وه‌ له‌به‌رى چه‌په‌وه‌ ده‌ڕژێته‌ ڕووبارى دیجله‌وه‌. 4. چۆمى خاسه‌ (عوزێم) له‌ناوچه‌ى بازیان و ده‌وروبه‌رى شارۆچكه‌ى چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌ هه‌ڵده‌قوڵێت، سێڵاوه‌كانى داقوق و واقسوى تێ ده‌ڕژێت، ناوچه‌كانى كه‌ركوك، داقوق و خورماتوو ئاو ده‌دات. زۆربه‌ى وه‌رزه‌كانى هاوین ئه‌م چۆمه‌ وشك ده‌كات، له ‌نزیك شارۆچكه‌ى به‌له‌ده‌وه‌ ده‌ڕژێته‌ به‌رى چه‌پى رووبارى دیجله‌وه‌. 5. چۆمى سیروان ئه‌م چۆمه‌ له‌ كوردستانى خۆرهه‌ڵات و ده‌وروبه‌رى چیاكانى هه‌ورامان و چوارتا و پێنجوێن و خورماڵ و ماوه‌ت هه‌ڵده‌قوڵێت و سێڵاوه‌كانى تانجه‌رۆو چۆمه‌كانى ئه‌ڵوه‌ن و دێوانه‌ى تێ ده‌ڕژێت. چۆمى تانجه‌رۆ سه‌رچاوه‌ى بنه‌ڕه‌تى چۆمى سیروانه‌ له‌ كوردستانى باشوردا. به‌نداوه‌كانى ده‌ربه‌ندیخان و حه‌مرینى له‌سه‌ر رۆنراوه ‌و له‌ ٣٠ کیلۆمەتری خواروى به‌غدادا له‌به‌رى چه‌په‌وه‌ ده‌ڕژێته‌ دیجله‌وه‌. تەنها بۆ زانیاری .. مێژووی گرنگترین لافاوەکانی ڕووباری دیجلە: • له‌ ساڵى ١٩١٩دا ئاوه‌ڕۆى هه‌ردوو ڕووبارى دیجله‌ و فورات زیادیان كرد و كونى جیاجیا كه‌وته‌ به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غداوه‌، به‌و هۆیه‌وه‌ زیانى گه‌وره‌ له‌ مه‌زراكانى ده‌وروبه‌رى ڕووباره‌كه‌ و هه‌روه‌ها زیانى ماڵى گه‌وره‌ به‌ر دانیشتوانەکەی كه‌وت. • له‌ ساڵى ١٩٢٣دا ئاوى دیجله‌ زیادى كرد و به‌رى چه‌پى به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غدا له‌ دوو لاوه‌ شكا و بڕێكى زۆری ئاو له‌ پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى پایته‌خته‌وه‌ كۆبووه‌ و به‌غداى رووبه‌ڕووى مه‌ترسى نقوم بوون كرده‌وه‌. • له‌ ساڵى ١٩٢٦دا ئاوى دیجله‌ زیادى كرد و ئاوڕێكخه‌رى جۆگه‌ى ئەلدیفاعی ته‌قییه‌وه‌ و ناوچه‌ى نێوان نیوه‌ڕێی ئه‌عزه‌میه‌ و به‌غدا نقوم بوو. هه‌روه‌ها ئاو دزه‌ى بۆ ناو شاركرد و زیانى گه‌وره‌ى به‌ به‌شێكى دانیشتوان گه‌یاند. • له‌ ساڵى ١٩٣٧دا ئاوه‌ڕۆى دیجله‌ زیادیكرد و به‌رى خۆرهه‌ڵاتى به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غدا له‌ چه‌ند لایه‌كه‌وه‌ شكاو ئاو تا پشتى شاره‌كه‌ دزه‌ى كرد. • له‌ ساڵى ١٩٤٠دا لافاوى دیجله‌ مه‌ترسییه‌كى گه‌وره‌ى پێكهێنا. له‌ هه‌ردوو لاى به‌سته‌كه‌ى ئه‌مبه‌ر و ئه‌وبه‌رى رووباره‌كه‌دا شكانى جیاجیا روویاندا. له‌هه‌مان كاتدا به‌هۆى لافاوى ڕووبارى فورات پرۆژه‌ى ئاودێرى ئەلسەقڵاوییەی زه‌وییه‌كانى عەقەرقوف له‌ به‌رى خۆرئاوى شارى به‌غدا نقومى ئاو بوون. • له‌ ساڵى ١٩٤١دا لافاوى دیجله‌ هه‌موو ژماره‌ تۆماركراوه‌كانى پێشوى تێپه‌ڕاند، له‌ به‌رى چه‌پى دیجله‌وه‌ به‌سته‌كه‌ى باكورى به‌غدا له‌ چه‌ند لاوه‌ شكا. هه‌مان كات ڕووبارى سیروان زیادیكرد و ئه‌مه‌ش وایكرد ئاوى هه‌ردوو ڕووبار له‌ پشتى به‌شه‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى به‌غدا كۆببێته‌وه‌ و ناوچه‌كانى جادریه‌ و به‌شێكى معەسکەر ڕەشید و زه‌عفه‌رانیه‌ له‌ باشورى به‌غدا نقوم بكات. • له ‌ساڵى ١٩٤٢دا هه‌ردوو ڕووبارى دیجله ‌و سیروان له‌یه‌ك كاتدا به ‌رێژه‌یه‌كى زۆر زیادیان كرد و ئاوى ڕووبارى سیروان له‌پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتدا كۆبووه‌وه ‌و له‌گه‌ڵ ئاوى گونجه‌ شكاوه‌كانى به‌رى چه‌پى به‌سته‌كه‌ى دیجله‌دا دزه‌یان كرد و به‌شه‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى معەسکەر ڕەشید نقوم بوو. • له‌ ساڵى ١٩٤٦دا ڕووبارى دیجله‌ به‌شێوه‌یه‌ك زیادى كرد، ئاستى ئاوو ئاوه‌ڕۆكه‌ى ئاستى ساڵانى پێشووى تێپه‌ڕاند و به‌مه‌ش چه‌ند قڵیشێك كه‌وته‌ به‌سته‌كه‌ى به‌رى چه‌پى ڕووباره‌كه‌ له ‌باكورى به‌غدا. له‌هه‌مان كاتدا ڕووبارى سیروان زیادی كرد و ئاوى هه‌ردوو ڕووبار له‌پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتدا مۆڵیان خوارد. معەسکەر ڕەشید و زه‌عفه‌رانیه‌و ڕۆستەمییە ژێر ئاوكه‌وتن و واى لێهات به‌غدا به ‌ده‌ریایه‌ك له ‌ئاو ده‌وره ‌درابوو. به‌شێكى زۆرى شه‌قام و به‌شێكى خانووبه‌ره‌كانى خۆرهه‌ڵاتى به‌غداى نقوم كرد. • له‌ ساڵى ١٩٥٠دا هه‌ردوو ڕووبارى دیجله ‌و سیروان له‌یه‌ك كاتدا زیادیان كرد و چه‌ند درزێك كه‌وته‌ به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتى باكور و باشورى به‌غدا و ئاو له‌پشتى به‌سته‌كه‌ى خۆرهه‌ڵاتدا مۆڵى خوارد و به‌غدا رووبه‌ڕووى مه‌ترسى ژێرئاوكه‌وتن بووه‌وه‌. لێپرسراوان به‌ناچارى ناوچه‌كانى بەغدادولجەدیدە و معەسکەر ڕەشید و جادریە و زه‌عفه‌رانیه ‌و ناوچه‌ كه‌نارییه‌كانى ڕووبارى سیروانیان ژێر ئاوخست، به‌غدا به‌رێكه‌وت له ‌نقوم بوون رزگارى بوو. • له‌ ٢٩/٣/١٩٥٦ پێوه‌ره‌كانى سه‌ر چۆمه‌كانى دیجله‌ هه‌موو رێكۆرده‌كانى پێش خۆیان تێپه‌ڕاند. بۆیه‌ یه‌كسه‌ر په‌نجه‌ره‌كانى ئاوڕێكخه‌رى سه‌رسار كرانه‌وه ‌و ئاوه‌كه‌ له‌وێدا عه‌ماركرا. ده‌ریاچه‌ى سەرساری نزیك بێجى له‌ توانایدایه‌ نیوه‌ى ئاوى لافاوى دیجله‌ لای خۆی گل بداتەوە. * بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە: خەبات عەبدوڵڵا، بنەما تیۆرییەکانی جوگرافیای عەسکەریی کوردستانی باشور، چاپی یەکەم ٢٠٠٠، چاپی دووەم ٢٠٠٥.

د.مەدیحە سۆفی ..... کورتەیەک لە باسەکە .... (بەنداوی بێخمە لە پرۆژە ھەرە سەرەتاییەکانی (ھیئە الإعمار ) ی ساڵانی پەنجاکانە لە عیراق، کە بیرۆکەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٣٧، لە ساڵی ١٩٨٧ - ١٩٩١ دەستکرا بە کارکردن و ٣٥% ی پرۆژەکە تەواو کرا، لە دوای ساڵی ١٩٩١ بەھۆی شەڕی کەنداو وپرۆسەی ئازادیەوە پرۆژەکە وەستا، کورد لە جیاتی بوژاندنەوە و تەواوکردنی پرۆژەکە، چوو کەرەستەکانی تاڵان کرد و بە ئێرانی فرۆشتەوە، ئێرانیش ھەر بەو کەرەستانە بەنداوی بۆ گرتنەوەی ئاو لە باشوری کوردستان دروست کرد، وەکو گلدانەوەی ئاوی ڕوباری ئەڵوەند وسیروان و ژێرئاوکەوتنی کانی بڵ، چارەکە سەدەیەکە باشوری کوردستان لە بێ کارەبایی دەناڵێنێ، بەنداوی تشرینیش کاتێ کەوتە دەست شەڕڤانان، کارەبایان بەرھەم ھێنا وناوچەکەیان بووژاندەوە، ئەم دوو جیاوازیە ڕیزبەندی خەمخۆری و شایستەی حوکمڕانی دیاری دەکات، با خزمەت بۆ گەل و گەلیش لە خزمەتدا بێت) وزە و ئاو دوو فاکتەری گرنگی دەسەڵات لە جیھاندا و کوردستان دەکەوێتە کوێی ئەم فاکتەرانەوە بەشی دووەم/ ئاو ( بەنداوی بێخمە ) بێ گومان مێژووی دروستکردنی بەنداوە سەرەتاییەکان بەتایبەت لە عیڕاقدا کە بە (دۆڵی ڕافیدێن) ناسراوە زۆر کۆنە و دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی پیش زاینی، بەڵام پرۆژە گەورەکان کە پلانی گلدانەوەی ئاو و بەرھەمھێنانی وزەی کارەبا و ئاودێری و بوژاندنەوەی کشتوکاڵی، لەسەردەمی شاھەنشاھیدا نەخشەکێشکرا ئەویش لەمیانەی دامەزراندنی ( ھیئە الإعمار ) ەوە کە پەیوەست بوو بە ئاوەدانکردنەوە، ئەوە بوو یەکەم بەنداو لە ساڵی ١٩٥٨ دروستکرا بەنداوی دوکان بوو بە قەبارەی ٦،٨ ملیار مەتر سێجا لەسەر زێی بچوک. لە ساڵانی سییەکانەوە ڕووپێوی بۆ دروستکردنی بەنداوی بێخمە کراوە، یەکەم لێکۆڵینەوە و بەدواداچوون لە ئەگەری بنیاتنانی بناغەی ئەم بەنداوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٣٧، ئەویش بە پێکھێنانی لیژنەیەک لە شارەزا وپسپۆری بەڕیتانی وعیڕاقی لە بواری دروستکردنی بەنداو ودیاریکردنی شوێن وئاست وقەبارەی گلدانەوەی ئاو جۆری بەردوخاک وسیفاتە جیۆلۆجیەکانی، پاشان لە ساڵی ١٩٥٣ دا لەلایەن دەستەیەکی شارەزا لە ئەندازیارانی کۆمپانیای ( ھزرا ) ی ئەمریکی دەستکرا بە توێژینەوەی کاری لیژنەکەی ساڵی ١٩٣٧ و پێشبینی کردنی و ھەڵسەنگاندنی سیفاتی جیۆلۆجی خاکەکەی ڕادەی شیاوی ئەو ناوچەیە بۆ دروستکردنی ئەو بەنداوە، ئەم لێکۆڵینەوانە بەردەوام بوون تا لە ساڵی ١٩٧٩ و دوا ڕاپۆڕت لەبارەی ھەڵسەنگاندنی و دیاریکردنی لایەنە ئەرینی و شیاوی شوێنی جوگرافی وجیۆلۆجیەکەی، ئامادەکرا و بڕیاری دانانی بناغەی بەنداوەکە درا. لە ساڵی ١٩٨٧ دا لەلایەن کۆمپانیایەکی تورکی و یوگسلاڤیەوە( ئەوکاتە)، دەستکرا بە کاری بنیاتنان ودروستکردنی بەنداوی بێخمە، ئەم بەنداوە دەکەوێتە سەر ڕوباری زێی گەورە بە قەبارەی گلدانەوەی ئاو تا نزیکەی ١٤ ملیارد مەتر سێجا، درێژی بەنداوەکە ٤٨٠ مەتر و پانیەکەی ١٢٨ مەتر و بەرزیەکەی ١٨٦ مەترە و توانای بەرھەمھێنانی کارەبای دەگاتە ١٣ ھەزار کیلۆوات لە یەک کاتژمێردا، دەتوانێ ڕوبەرێکی گەورەی دەشتایی ئەو ناوچەیەی پێ ئاوبدرێ وپشتێکی زۆر باشی دابینکردنی ئاسایشی خۆراک دەبێ بەتایبەت لە ناوچەیەکی گەمارۆدراو بە دراوسێی وەکو ئێران وتورکیا، ھەروەھا دەتوانرێ ناوچەکە لە ئەگەری ڕوودانی لافاویش بپارێزێت، جگە لە کۆمەڵێ کاردانەوەی ئەرینی دیکە کە جێگای باسی نیە ئێستا. زێی گەورە یەکێکە لە گرنگترین ئەو ئاوەڕۆیانەی دەڕژێنە ڕوباری دیجلەوە، ئەم ڕوبارە لە باکوری کوردستانەوە لە نزیک دەریاچەی وانەوە ھەڵدەقوڵێ و بەرەو ناو خاکی باشوری کوردستانەوە ڕۆدەچێ، درێژی ئەم ڕوبارە لە سنووری باشوری کوردستانەوە تا دەڕژێتە ناو ڕوباری دیجلەوە نزیکەی ٢٣٠ کم، ڕێژەی تەوژمی ئاوەکەی نزیکەی ١٣،٥ ملیار م٣ بوو لە ساڵێکدا پێش بنیاتنانی پرۆژەی گاپ لە تورکیا، پاشتر تەوژمەکەی بۆ ٨،٥ ملیار م٣ کەمبووەوە، ئەگەری ئەوەش ھەیە پاش تەواوبوونی بەنداوی ئەلیسو ڕادەی تەوژمی ساڵانەی ئەم ڕوبارە بگاتە ٧ ملیار م٣، کە ئەمەش ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ زیانی بۆ باشوری کوردستان دەبێت. پرۆژەی بەنداوی بێخمە لە ساڵی ١٩٨٧ دەستی پێ کرد بەڵام لە ساڵی ١٩٩١ دا، بەھۆی شەڕی کەنداوەوە وداگیرکردنی کوێت وپاشان ئازادکردنی باشوری کوردستان و تەنھا بەتەواوکردنی ڕێژەی نزیکەی ٣٥% ی کارەکان، لە بەردەوامی وەستا، کرۆکی باسەکەمان لە مەودای پاش وەستاندنی ئەم پرۆژەیەیە، یا ڕوونتر لە مەودای پاش ئازادکردنی باشوری کوردستانە. ڕوانگەی سەرکردەکانی کورد بۆ ئاوەدانکردنەوەو گەشە وئاستی بژێوی وتەندروستی ھاوڵاتی و سەراپا بوارە کۆمەڵایەتیەکان و ھەر لەمێژووی شوڕشی ڕزگاریخوازی و لەگەڵ پرۆسەی ئازادکردنی باشوری کوردستان، زیاتر خەمی خۆجێیی زات و دەسەڵاتی تاکی خۆیان وھەیبەتی سەپاندنی سیاسەت وخودی خۆیان بووە، ڕوانگەیان بۆ سامانی خاک و وڵات ڕوانگەیەکی موڵکایەتیە، بە تاکی ھاوڵاتیشەوە، بۆیە ئەو بەنداوی بێخمەیەی لە سەردەمی پێش (ھیئە الإعمار) ەوە نەخشە وپلانی بۆ دانراوە وھیچ پلانێکی بۆ دژایەتی کورد نەبووە و گەشەیەکی زۆریش بە ئابووری ناوچەکە دەگەیەنێت و ئەگەرەکانی وشکەساڵی ئەگەر ڕووبدات کەمدەکاتەوە و بۆژانەوەیەکی سەرتاسەری بۆ باشور دەبێت، ھەر لە ڕوانگەی موڵکیەت و خۆسەپاندن و مافی تاکڕەوی لێپرسراوانەوە، لەجیاتی تەواوکردنی ئەو پرۆژەیە و بنیاتنانی و بوژانەوەی، ھەر لەگەڵ پرۆسەی ئازادکردن، ھاوتەریب پرۆسەی ڕوخان دەستی پێکرد و پەیڕەوکرا، یەکسەر کەلوپەل وکەرەستەی بەنداوەکە تاڵان دەکرێت، ڕاستە تاڵاندەکرێت بەڵام بە کێ دەفرۆشرێتەوە؟ بەو وڵاتانەی بەھەمان کەرەستە ئاوی باشوری کوردستان گلدەدەنەوە، ئەوە ئێران بە بەنداوی داریان کانی بڵ دەفەوتێنێ و ڕوباری سیروان و ئەڵوەند وشک دەکات، لە باشوری عیڕاقیش ئاوی ڕوباری کارون و کەرخەی گلداوەتەوە. واتە لێرەدا جگە لە پەکخستنی بەنداوی بێخمە ھەر بە تاڵانکردنی کەرەستەی ئەو بەنداوە وفرۆشتنی بە ئێران، ئاوی ڕوبارەکانی دیکەش لە کوردستان دابڕا و کەمی کرد، زەوی کشتوکاڵیش بێ بەرھەم کرا، پرۆژەی نوێ نایەتەکایەوە، بەرھەمی ناوخۆ پەرەی پێنادرێت، لەگەڵ بوونی ئەو ھەموو زەویە بەپیتە بۆ کشتوکاڵ وبوونی ئاو، نەتوانرا بەشی ناوخۆیی لە پێداویستی دابین بکرێت، وڵاتێکی وەکو سعودیە لەبەر ئەوەی ئاوی شیرینی کەمە، دەچێت زەوی لە ئەپیوبیا بۆ چاندنی دانەوێڵە دەکڕێت. دوبارە، لەسەر داواکاری وەزارەتی ئاو وسەرچاوە ئاویەکان و بە پێی زانیاریەکان لە ساڵی ٢٠٠٧ دا، حکومەتی ناوەندی لە بەغدا سەرلەنوێ ڕەزامەندی لەسەر دەستپێکردنەوەی بنیاتنانی بەنداوی بێخمە داوە و بڕی پێنج ملیاری دۆلاری بۆ تەرخان کردووە، بەڵام ڕێگریەکان ھاوڕای ئەم تەواوکردنە نین. بردنەوەی زەمەن ڕۆڵی زۆر سەرەکی دەبینێ لە تیژڕەوی و خێراڕەوی پێشکەوتندا، دیارە ئەمەش دەبێت لە پەیڕەو وپرۆگرامی فەرمانڕەواییدا جێی خۆی کردبێتەوە، بۆیە لێرەدا ئەگەر بمانەوێ بەراوردێک لە نێوان پرنسیب وکاری سیاسی ڕۆژئاوا وباشوری کوردستان بکەین، دەبینین ڕۆژئاوا زەمەن و کاتێکی زۆری بردووەتەوە کە بەقازانجی گەشەی مرۆڤایەتی دەکەوێتەوە کە ئەمەش دنەدەدا بە گەشەسەندنی بوارەکانی ئابووری و سیاسی وکۆمەڵایەتی وپەروەردەیی وتەندروستی تاکی ئەو کۆمەڵگایە وپاشتر بە کۆمەڵگاکە خۆی، بەنداوی تشرین کە دەکەوێتە سەر ڕوباری فورات ونزیک بە ناوچەی مەنبج و ٩٠ کم لە شاری حەڵەبەوە و ٨٠ کم لە سنووری تورکیاوە دوورە، ویستگەیەکی زۆر گرنگی بەرھەمھێنانی وزەی کارەبایە ودەتوانێ بڕێ ١،٩ ملیار م٣ ئاو گلبداتەوە. پاش ئەوەی ئەم بەنداوە کەوتە دەست شەڕڤانان نەک ھەر تاڵان نەکرا، بەڵکو یەکسەر کەوتنە گەشەسەندنی و بەرھەمھێنانی وزەی کارەبا بۆ تەواوی ناوچەکە، جگە لەوەش دڵنیام کۆمەڵێ بەرنامەی نوێ بۆ بوژاندنەوەی کشتوکاڵ وبەرھەمی ناوخۆیی وئاودان وپەرەسەندن وئاوەدانکردنەوە وپەروەردەی لێ دەکەوێتەوە، پاشتریش ئەگەری زۆرە ببێتە شوێنێکی گەشتیاری بۆ گەشتوگوزار. تاریکی باڵ ناکێشێت بەسەر ناوچەیەکی خاوەن ئاسمانی ڕۆشن لەبیرکردنەوە وپلانداناندا. بۆیە کوردستانی باشور شۆڕشێکی بنەڕەتی لە ڕوانگە و بۆچوون و پلانی پێویستە، ڕۆچوون بەرەو ژێردەستەیی لەوە زیاتر، لەباربردنی خەباتی نەتەوەیەک وقوربانی سەدەیەک باجەکەی دەبێت. د. مەدیحە سۆفی/ ئەڵمانیا ھاوسەرۆکی ڕێکخراوی سەوزی ئەوروۆی - کوردستانی