■ ئەیاد برایم وشەی ڕیفۆرم یا چاكسازی پێچەوانەی وشەی گەندەڵییە لەڕووی دەستەواژەییەوە،لەفەرهەنگ (وێبستێر)بۆ دەستەواژە سیاسییەكان( 1988ز)چاكسازی سیاسی واپێناسەكراوە،كە باشتركردنی سیستەمی سیاسی لەپێناو دوور خستنەوەی ستەمكاری و گەندەڵی،ڕیفۆرمی سیاسی كۆڵەكەیەكی بنچینەیی حوكمڕانی باش و دیارە ، سەروەری یاسا و شەفافیەت و بەشداریكردنی خەڵك لە بڕیاردان و لێپرسینەوە .... هتد . ئەمانە لە دیاردەكانی چاكسازین دیارە ئەمانەش بە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتر دەكرێت ، بەواتایەكی دیكە،چاكسازی سیفەتی كاردانەوەی هەیە چونكە ڕێگرە لەستەمكاری و گەندەڵی . بەڵام شۆڕش واتە گۆڕانێكی بنەڕەتی و ڕیشەیی بەهۆی توندوتیژی لەناكاودا دەبێت لەڕووی پۆلێن كردنەوە ، شۆڕش پۆلێن دەكرێت بۆ ( شۆڕشی سیاسی ، شۆڕشی كۆمەڵایەتی ، شۆڕشی كەلتوری ) ئەوەی من مەبەستمە شۆڕشی سیاسیە چەندین پێناسەی بۆ كراوە لەڕووی سیاسیەوە دەكرێت وەها پێناسە بكرێت، جوڵەیەكی فراوانی میلی ئاراستەداری سیاسی ڕێكخراوە گوزارشت لەڕای زۆرینەی خەڵك دەكات. دەكرێت بڵێین شۆڕش دەرهاویشتە و پەرچەكردارەی چینوتوێژە جیاوازەكانی خەڵكە،بە شێوەیەكی ڕیكخراو لە پێناوی گۆڕانكاری ڕیشەیی لە دۆخی(سیاسی،ئابووری،كۆمەڵایەتی،كەلتووری)لەكات و سەردەمێكی دیاریكراودا لەڕێگەی بەكارهێنانی هێزەوە ئەنجام دەدرێت. لێرەدا بۆمان ڕوون دەبێتەوە چاكسازی جودایە لەشۆڕش ، چاكسازی لە چوارچێوەیەكی دەستوریدا ڕوو دەدات،هەندێك كات ڕیفۆرم كاریگەرترە لەشۆڕش،ئەو ووڵاتانەی دەرەتانی ئەوەیان تێدانیە ڕاپەڕین یان شۆڕش بكەن ڕیفۆرم جێگای شۆڕش دەگرێتەوە وەك ڕیفۆرمە بەناوبانگەكانی ( بسمارك ) لە ئەڵمانیا و ( گۆرباچۆڤ ) لەیەكێتی سۆڤیەتی جاران،دەرەنجامی گەورە و كاریگەریان هەبووە ،ئەوەی من مەبەستمە قسەی لەسەر بكەم ئەو دۆخەیە كە لە هەرێمی كوردستاندا ڕوو دەدات دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییە كە گەندەڵی و ستەمكاری بەشێوەیەكی فراوان باڵی بەسەر ئەم هەرێمەدا كێشاوە كە خەڵكی توشی دەیان قەیران و گرفت كردووە كە كەم كەس بڕوای باشبوونی ئەم دۆخەی هەیە. لەهەر ووڵاتێكدا شۆڕش بكرێت پێویستی بەكەسی شۆڕشگێڕ ورۆشنبیریی لێهاتوو كارامە هەیە تا پێشڕەوی جەماوەر بكات بۆ ڕاپەڕین خەمی خاك وخەڵك لەپێش بەرژەوەندیەكانی حزب و تاكە كەسەوە بێت،بەڵام ئەوەی لەهەرێمی كوردستان بەدی دەكرێت بەشێكی زۆری شۆڕشگێڕەكانی سەردەمی شاخ دابەش بوون بەسەر حزبە حوكمڕانەكاندا لەپێناو بەرژەوەندی حزبی و خۆیاندا بەرژەوەندی خەڵكیان وەلاناوە،بەشێكی زۆریش لە ڕۆشنبیران بوون بەشێك لە دەسەڵات لە لایەن حزبەوە ئاڕاستە دەكرێن.لێرەدا ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە لە هەرێمی كوردستان دەرفەتی ئەوە نەماوە شۆڕش بكرێت،لە ئێستادا ئەوەی جێگای ئومێدی بەشێك لەخەڵك بێت تەنها (ڕیفۆرم)ە، ڕیفۆرمیش پێویستی بە ئیرادەیەكی ڕاستەقینە هەیە ، پێویستە دەسەڵات ئەو ڕاستیەی لەلا گەڵاڵە بووبێت بارودۆخ بەم شێوەیە ناڕوات بەڕێوە گرنگە هەنگاوی خێراو بەپەلە بنێت بۆ گەڕانەوەی سەروەری وكاراكردنەوەی دامودەزگاكانی حكومەت،بۆ ئەم مەبەستەش پێویستمان بەقۆناغێكی ئاشتەوایی نوێ هەیە لەنێوان حزبی حوكمڕان و ئەو هێزە ئۆپۆزسیۆنانەی میانڕەون كاریگەرن لەناو كۆمەڵگادا،ئێستا حزبەكان سەرگەرمی گفتوگۆن بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگە ئەو هێزانەی ئۆپۆزسیۆن بوون بە مەرجی چاكسازی ڕاستەقینە بەشداری لە پێكهێنانی حكومەت بكەن بڕوای تەواویان بەخۆیان هەبێ كە دەتوانن چاكسازی بكەن،دەكرێت چاكسازی لەسەرەتادا لە سنورێكی دیاریكراودا ئەنجامبدرێت و بەپێی كات پانتاییەكی فراوانتر بگرێتەوەو كاریگەری هەبێت لەسەر كۆمەڵگا و دامودەزگاكانی تر.ئەو هێزانەشی بەشداری پێكهێنانی حكومەت ناكەن دەتوانن لەپەرلەمان ببن بە ئۆپۆزسیۆنێكی گرنگ و كاریگەر چاودێری كارەكانی حكومەت بكەن،لە دەرەوەی پەرلەمانیش بە چەندین ڕێگەی جیاواز فشار بكەن لە دەسەڵات بۆ ئەنجامدانی چاكسازی ڕاستەقینە،بەم ڕێگەیە دەتوانرێت سەروەری یاسا و شەرعییەت بۆ دام و دەزگاكانی حكومەت بگەڕێتەوە هەرێمی كوردستان ڕزگار بكرێت لەو قەیرانانەی بەرۆكی كۆمەڵگای گرتووە،تا هاوڵاتیان بڕوایان بە هەڵبژاردن و دام و دەزگاكانی دەوڵەت هەبێت و بەشدار بن لە بڕیاردا.
■ سۆران عومه‌ر بۆ هێزێك كه به وه‌زیرێك یان دوو وه‌زیر به‌شداری بكات له حكومه‌تێك دا كه دۆسێی ئه‌منی و نه‌وت و دارایی و دادوه‌ری و په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه‌و سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی یه‌ك فه‌رمانبه‌ری به‌تۆ نه‌درێ، له وه‌زاره‌تێكیش ته‌نها وه‌زیرێكی بێ ئیمكانیه‌تت پێ بدرێ ده‌بێ چۆن ڕێ به‌خۆت بده‌ی و قه‌ناعه‌ت بۆ جه‌ماوه‌ر دورست بكه‌ی كه تۆ ده‌توانی كار له وه‌ها حوكمڕانێتیه‌كدا بكه‌ی؟ هه‌ركات تینیان پێ گه‌شت ده‌رت بكه‌ن و په‌رله‌مانت لێ مه‌نع بكه‌ن ده‌بێ چۆن له‌گه‌ڵیان به‌شدار بی و متمانه‌ت به‌وه هه‌بێ كارنامه‌ی حكومه‌ته‌كه‌یان باشه! له‌كاتێكدا كارنامه‌ی كابینه‌ی هه‌شته‌م یه‌كجاری خوێنرایه‌وه‌و كه‌س نه‌یبینی و كاریشی پێ نه‌كرا! كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێم هیچ جیاوازیه‌كی نیه له كابینه‌ی هه‌شته‌م، ته‌نانه‌ت سه‌رۆكی حكومه‌ته‌كه هه‌مان ئه‌و كه‌سه‌یه كه به‌رپرسیاری نه‌هامه‌تیه‌كانی چه‌ندین كابینه‌ی شكست خواردوی حكومه‌ته! ئه‌و كابینه‌ی كه دوو ساڵ نه‌وتی هاڤاناو بای حه‌سه‌نی فرۆشت و له‌نێوان خۆیاندا به‌شیان كردو پترۆ دۆلاره‌كه‌شیان به‌كه‌ركوكیه‌كان نه‌دا ! ئه‌م حكومه‌ته هه‌ر ئه‌و حكومه‌ته‌یه كه 5 ساڵ به‌بێ یاسای بودجه‌و به‌نایاسایی ده‌یان ملیار دۆلاری سه‌رفكرد! په‌رله‌مانی داخست! وه‌زیری ده‌ركرد! موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی پاشه‌كه‌وت كرد 12 موچه‌ی ته‌واوی موچه‌خۆرانی خواردووه. 10 ملیار دۆلاری بانكه ئه‌هلی و بازرگانیه عێراقیه‌كانی له‌هه‌رێم بردووه. هیچ گرێبه‌ستێكی نه‌وتی شه‌فاف نیه‌و پاره‌ی نه‌وتی به موحاسه‌سه‌ی حزبی له‌نێوان خۆیاندا دابه‌ش كردووه، هه‌یانه ده‌ستی به‌سه‌ر بیره نه‌وتدا گرتووه. دۆسێكانی گه‌نده‌ڵیان له دادگای نه‌زاهه تۆزی لێ نیشتووه‌و گه‌مه‌یان به‌دادگاو لێپرسینه‌وه دێ. ته‌نها ده‌موچاوی چه‌ند وه‌زیرێك ده‌گۆڕن و به‌هه‌مان عه‌قڵیه‌ته‌وه حوكمڕانی ده‌كه‌ن، ئه‌و عه‌قڵیه‌ته‌ی كه ئه‌م هه‌رێمه‌ی به‌و هه‌موو سه‌روه‌ته‌وه به‌دۆخێك گه‌یاندووه میله‌ت هه‌ژارو برسی و خۆشیان بونه‌ته خاوه‌نی ملیاره‌ها دۆلارو پاره‌كه‌شیان بردۆته ده‌ره‌وه بۆ بازرگانی خه‌یاڵی! ڕاپۆرته‌كانی چاودێری دارایی ده‌شارنه‌وه‌و هیچ لێپرسینه‌وه‌یه‌ك نیه. خه‌ریكی بازرگانی نه‌وت و به‌ردو دارو بزمارو دایبی و ئاوو مه‌شروب و جگه‌ره‌ی ته‌زویرو ده‌رمانی ئێكسپایه‌رو ئاڵتون و شوێنه‌وارو خوێ و خۆراكن و قۆرخی بازاڕیان كردووه‌و ملیاره‌ها دۆلاریان به‌نایاسایی بردۆته ده‌ره‌وه‌ی وڵات و چه‌ندین مافیاو چه‌ته‌یان له‌سنوره‌كان داناوه به‌ناوی جۆراوجۆره‌وه سه‌رانه له شۆفێرو بارهه‌ڵگر وه‌رده‌گرن، هه‌یانه هیچ بازرگانیه‌كی بۆ نه‌ماوه‌ته‌وه خه‌ریكی بازرگانیه به مرۆڤه‌وه! هه‌زاره‌ها بن دیوارو موچه‌خۆری نایاساییان هه‌یه، هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌یان پڕكردووه له بن دیوار، لیستی شه‌هیدان و ئه‌نفالیان پڕ كردووه له ناموسته‌حه‌ق، خاوه‌نی چه‌ك و جبه‌خانه‌ی خه‌یاڵی نایاسایین، زۆریان میلیشیایان هه‌یه. ئازادیان خۆستۆته ژێر هه‌ڕه‌شه، خه‌ڵك ده‌ڕفێنن، ئه‌شكه‌نجه ده‌ده‌ن، خه‌ڵكی له‌سه‌ر بیروڕا سزا ده‌ده‌ن، به‌ناوی سیاسه‌ته‌وه خه‌ریكی بازرگانین، ته‌نانه‌ت هه‌ندێكیان بازرگانی ماده‌ی هۆشبه‌ریش ده‌كه‌ن. جگه له‌وه ده‌ستیان گرتووه به‌سه‌ر دادگا، دارایی، نه‌وت، په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌ره‌وه، ئه‌نجومومه‌نی ئاسایش و به‌ته‌واوی ئه‌م دۆسێ گه‌ورانه له‌ده‌ره‌وه‌ی گفتوگۆی پێكهێنانی حكومه‌ت و به‌شداری لایه‌نه‌كانی دیكه‌ن له حكومه‌ت! له‌م خوله‌شدا سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم كارا ده‌بێته‌وه‌و پرسی سه‌رۆكی هه‌رێم هه‌ر بۆ خۆیان و له‌نێوان خۆیاندا دابه‌ش ده‌كه‌ن! ئه‌وه‌ی به‌شداری ده‌كات له‌م حكومه‌ته‌دا ده‌بێ بزانێ ئه‌مانه‌ی ئاماژه‌م پێكردون هیچی نه‌گۆڕاوه‌و چاك نه‌بووه‌و بگره خراپتر بووه، ئیدی ده‌بێ قسه‌كردن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕێی هاتنی شاندنی پارتی بكه‌ی بۆ بینینی كارنامه‌ی حكومه‌ته‌كه‌و به‌شداری كردن تێیدا چی له‌مانه گۆڕاوه؟ بێگومان به‌شداری كردن له حكومه‌ت بۆ بێده‌نگ كردنه له نادادی و سته‌مكاریه‌كانی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته كه هه‌ر كه‌س ئه‌مه بكات خۆی ده‌كوژێ! ده‌وترێ چاره‌سه‌ر چییه، چاره‌سه‌ر له‌وه‌ها دۆخێكدا كه خه‌ڵكی به ته‌زویره‌وه 66 كورسی و 10 كورسی پێكهاته‌ش ده‌نگ دراوه به‌و ده‌سه‌ڵاته واته زۆرینه‌ی هه‌ره زۆری خه‌ڵك ئه‌مانه‌ی قبوڵه، ئه‌وه‌ی قبوڵی نه‌بوون ده‌نگی نه‌داوه‌و كه‌مینه‌ی ده‌نگی به لایه‌نه‌كانی دیكه داوه، بۆیه ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌ره ئۆپۆزسیۆنی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته سته‌مكاره بێ. ئۆپۆزسیۆن بوونی فیعلی ئه‌م جۆره ده‌سه‌ڵاته سه‌خته‌و مه‌ترسیشی هه‌یه، به‌ڵام لانی كه‌م به‌شدار نابی له‌م هه‌موو نادادیه‌داو كاتێك ڕه‌خنه‌ت گرت پێت بڵێن تۆش به‌شداری! حاشا به‌شداری وه‌ها حوكمڕانیه‌ك عه‌یبداری گه‌وره‌ی دونیاو دواڕۆژی تیایه.
.gif)
■ سامانی وەستا بەکر سیاسەت کردن لە ھەرێمـی کوردستان لە ھیچ شوێنێکـی تر ناچێت و بە ھەمان شێوەش حیـزبـی کوردی بە ھەموو ڕەنگە جیاوازەکانیانەوە تا ئاستێکـی زۆر لەیەک ئەچن و لە ھیچ حیـزبێکـی تری دنیا ناچن ھەروەک چۆن ئەمە بۆ حکومەتـی ھەرێمیش ڕاستە. حیـزبـی کوردی بە گشتـی و بە تایبەتـی ھەرێمـی کوردستان دنیابینییەکـی جیاوازیان ھەیە بۆ سیاسەت کردن کە تا ئاستێکـی باش تایبەتە بە خۆیان. لە دنیا بینـی سیاسـی کوردیدا (تاک چەقە و حیـزب ئامانجە) کە ئەم جۆرە لە سیاسەت و حیـزبـی سیاسـی وەک ئامێـری بەرھەمھێنانـی دیکتاتۆر تەماشا ئەکرێت. لای حیـزبـی کوردی کۆی چەمکەکان لە پێناوی مانەوەی کەسێک و خودی حیـزبەکەیا بەکارئەھێنـرێت و بەپێـی پێویست ھەرجارەو دەست بۆ چەمکێک ئەبرێت بەپێـی پێویستـی حیـزب بۆ کۆکردنەوەی دەنگ یان گەڕانەوە بۆ گۆڕەپانـی سیاسـی لە دوای شکست ھەروەک چەمکەکانـی "نەتەوە، نیشتمان، خاک، ھاوڵاتـی، سەروەری، ئازادی ڕادەربڕێن ، فیدراڵـی، کۆنفیدراڵـی، سەربەخۆی، دیموکراتـی، سۆسیال، مۆدێرنە، پۆست مۆدێرنە، کەپتاڵیـزم، پرۆلیتاریا......ھتد" کە ھەر یەکێک لەم چەمکانە ئەگەر ڕاستگۆیانە بەکاربھێنرێن و مەبەست لێـی مەغزای واتای خودی ووشەکەبـێ ئەوا ئەکرێ گۆڕانکاری جەوھەری بھێنێتە ئاراوە کەچـی لە ھەرێمـی کوردستان دەست بۆ کۆی ئەو چەمکانەو چەندینـی تریش براوەو ھەندێک جار وەک ڕێکلامـی حیـزبـی و ھەڵبـژاردنیش بەکارھێنـراوە بەبـێ ئەوەی کەمتـرین گۆڕانکاری بھێنێتە ئاراوە! لە پەیڕەو پرۆگرامـی حیـزبەکانـی کوردستانا پوخت ترین ڕەوانتـرین نوسـراو ئەبینـرێ بەڵام بە پراکتیک کاری پێناکرێ. ئایدۆلۆجیا بوونـی ھەیە لای بەشێک لە حیـزبەکان بەڵام تەنھا بەنوسـراو ئەگەرنا کاری پێناکرێ بۆ نمونە گوایە حیـزبێکـی لیبراڵ و دیموکراتە کەچـی ھێزی چەکداری ھەیە و "توندڕەوێکـی نەتەوەیی"ە و زیندانـی شاراوەیـی ھەیە و ئازادی رادەربڕین لە قاڵب دراوە، خێـزان سەروەرەو تاکە کەسێک پیـرۆز کـراوە. یان حیـزبێکـی سۆسیال دیموکراتە کەچـی باوەڕی بە ھەڵبـژاردن تەنھا بۆ ناوبانگەکەیەتـی ئەگەرنا یەک کورسیش بھێنـێ ھەر دەست لە دەسەڵات بەرنایا، ھێـزی چەکداری ھەیە، خێزانێک بڕیاردەری حـیزبە، تەقە لە خۆپیشاندەر ئەکات. یان حیـزبێکـی دوور لە ئایدۆلۆجییەکـی تایبەتە و ھەموو ئایدیایەکـی جیاواز کاری تیا ئەکات کەچـی لەسەر میـراتـی مادی و سیاسـی یەکتـر تەخوین ئەکەن. یان حیزبـی ئیسلامـی جھادی، ئیخوانـی، وەھابـی، سەلەفـی و مەزھەبـییە کەچـی باسـی نەتەوە و خاک ئەکات بۆ خۆ گونجاندن و گەوجاندن و دەنگ کۆکردنەوە ئەگەرنا ئەوان کار بۆ خەلافەت ئەکەن. ئەمەوێ بڵێم حیـزبـی کوردی ھیچیان نمایشـی پەیڕەو دەستورو دروشم و ناو و تەنانەت ڕەنگـی ئاڵای حیـزبەکانیشیان ناکەن. بە کورتـی سیاسەت لای حیـزبەکانـی باشور بەتایبەت لای دوو حیـزبە دەسەڵاتدارەکە تەنھا لەسەر بەرژەوەندی مادی و حیزبـی ڕووت و خێـزان ئەبرێ بەڕێوە و ئامادەن ھەموو پیـرۆزییەکان تەنانەت خاکیش بکەن بە قوربانـی مانەوەی خۆیان و سەربەخۆی و دەوڵەت دروست کردنیش تەنھا لەو پێناوەیا بەکارئەھێنـرێ ئەگەرنا لەمامەڵەیەکـی سیاسـی/بازرگانیا ھیچ سنورێکیان نیە بۆخیانەت بەرامبەر مانەوەی خۆیان و حێـزبەکانیان. ئەوەی لێـرەیا مەبەستە بـزوتنەوەی گۆڕانە کە لە دروست بوونیەوە جیاوازتـر دەرکەوت و بە گوژمێک خۆی کرد بە ناو گۆمـی مەنگ و دامرکاوی ھەرێما کە تا ئێستاش شەپۆلەکانـی کاریگەری ھەیە و ھەموو ماسییە خەوتووەکانـی لە دانـی تیـژی قرشەکان و تۆڕی ڕاوچییە بازرگان و تەقینەوەی بۆمبـی دەستـی ماسـیگرەکان بە ئاگا ھێنا. گۆڕان لە دامەزراندنیەوە لە شکڵ و کڵێشە و ختاب و بانگەشە و ئەدایـی کارکردنا زۆر جیاوازتر دەرکەوت ھەربۆیە بووە ئومێدی نەک زۆربەی خەڵکـی ناڕازی کوردستان بەگشتـی بەڵکو بوو بووە ئومێدی بەشێکـی زۆر لە خەڵک و کادێری حیـزبەکانـی ترو تەنانەت سەرکردە ناڕازییەکانـی ھەردوو حیـزبـی دەسەڵاتداری ھەرێمیش بەڵام مەخابن لەیەکەم تاقـی کردنەوەی گۆڕانکاری ناوخۆی ھەڵبـژاردنـی سەرکرادیەتـی و جێگرەوەو دانانـی کەسـی یەکەمـی حیـزبەکە نەک ھەر سەرنەکەوت بەڵکو تووشـی کێشەی قوڵیش بۆوە. کێشەی میـراتـی سیاسـی و میراتـی مادی کە ئەمەش کت و مت کیشەی حیـزبە تەقلیدییە ڕۆژھەڵاتییەکانە کە تاک و خێزان و دەستەیەک ھەوڵ ئەیەن بۆ ھەتا خاونداری حیـزب بکەن، حیـزب ئەکرێ بەکاڵاو میـراتگری بۆ ئەچنـرێ، ئەگەرچـی ئەمە بە ھیچ جۆرێک خواستـی نەوشیـروان مستەفا نەبوو بەڵام ئەوەی لە دوای کۆچـی دوایـی ئەو سەرکردە خۆنەویستە لەناو ئەو حیـزبەیا ئەگوزەرێ ھەمان کێشەی حیـزبە ڕۆژھەڵاتییەکانە جــــا ئیتـر بە پلان یان بەبـێ پلان سەرەنجام گۆڕان لە جیاواز بوونـی دائەماڵن! جەوھەری کێشەکانـی گۆڕان بە بەشداری کردن لە حکومەت یان بوون بە ئۆپۆزسیۆنەوە چارەسەر نابـێ و نیە ھێندەی کێشەی ئەو حیـزبە وابەستەی (متمان، ئیدارە و بڕیاردانە). متمانەی خەڵکـی و دەنگدەرانـی گۆڕان بە گۆڕانـی دوای نەوشیـروان مستەفاو توانای بۆ گۆڕانکاری، متمانەی ھەڵسوڕاو و گۆڕانخوازەکان بە سەرکردەی کاربەدەست و کار جێھێشتـوو یان ناو و دەرەوەی خانەی ڕاپەڕاندن، متمانەی سەرکردە بە سەرکردە، متمانەی بەشێک لەسەرکردەکان بە کوڕەکانـی نەوشیروان مستەفاو متمانەی کوڕەکانـی نەوشیروان مستەفاش بە کەسێک یان کەسانێک کە بتوانن شوێن پێـی باوکیان ھەڵگرێ و ئەمانیش لە بازنەی بڕیاردان بھێڵنەوە. کێشەیەکـی تری گۆڕان کێشەی ئیدارەدانە کە ئەوەش زیاتر پەیوەندی بە ناشارەزایــی ئیدارەدان و ئیداری بوونـی تاکـی کوردەوە ھەیە بۆ بەڕێوەبردن کە ئەمەیان کێشەیەکـی بۆماوەیـی مێـژووی کوردە کە ھیچ کاتێک لە مێـژووی دوورو نزیکا سەرکەوتوو نەبووە لە ئیدارەدانـی مێرنشین، ھەرێم، شار، حیزب و ڕێکخراو چونکە کورد تەنھا شارەزایـی لە بەڕێوەبردنـی خێڵا ھەیە و ھەر بە عەقڵـی خێڵیش مامەڵە لەگەڵ دەوڵەت و حیزبا ئەکات، ھەرئەوەش ھۆکاری نەبوون و دروست بوونـی دەوڵەت بووە. لێـرەوە ئەوەمان بۆ ڕوون ئەبێتەوە کە سەرکردەکانـی گۆڕانیش ھەمان کێشەی مێـژووی پێشینەکانـی خۆیان ھەیە ئەگەرچـی نەوشیروان مستەفا لەھەوڵـی تێپەڕاندنیا بوو بەڵام مەخابن تەمەنـی بەشـی نەکرد. کێشەیەکـی تری جەوھەری بزوتنەوەی گۆڕان کێشەی بڕیاردانە. ڕاستە بـڕیاران لە سیاسەتی گۆڕان دیموکراتییە بەڵام داڕشتنەکەی دراسەکراو نیە! دەسەڵاتـی بریاردان لەناو بزوتنەوەی گۆڕان لای جڤاتـی نیشتمانیە. ئەم جڤاتە تێکەڵەیەکە لە خەڵکانـی پلە باڵا لە خوێندن و خەڵکانـی تا ئاستـێکـی بەرچاوی نەخوێنەواریش، تێکەڵەیەکە لە خەڵکانـی ھەلگرانـی ئایدیای جۆراوجۆر لە دیندارێکـی ووشکەوە بۆ کۆمۆنیستێکـی توندڕەو، لە خەڵکانـی شارەزیـی سیاسـی و خەڵکانـی نامۆ بە سیاسەت، لە خەڵکانـی ڕۆشنبیـرو ڕەخنەگرو لە خەڵکانـی گوندی و دوورە دەستیش ھەربۆیە سەرەنجام بڕیاردان لە جڤاتـی نیشتمانـی مەزاجـی و دراسەکراو نابـێ خۆ ئەگەرچـی ژوورە جیاجاکانـی ئەو حیزبە پێشتـر ھەر پرسێک تاوتوێ ئەکەن بەڵام سەرەنجام بڕیاردان لای جڤاتـی نیشتمانیە. وەک لەسەرەوە ئاماژەی پێدرا بزوتنەوەی گۆڕان سـێ کێشەی سەرەکـی و جەوھەری ھەیە کێشەی (متمانە، ئیدارە و بڕیاردان) خۆ ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان خواستـی گۆڕانکاری ھەبـێ بۆ چاکسازی کردن لە ھەرێم ئەوا ئەبـێ بز سەرەتا چارەسەری ئەو کێشە ناوخۆییانە بکات و زاڵبـێ بەسەریا و لێوەی فێربـێ بۆ ھەنگاوە گەورەترەکە کە گۆڕانکاری و ڕێفۆرمە لە سەرتاسەری ھەرێمـا. بیـر کردنەوە و ڕێگەچارەی چارەسەری ئەم کێشانە بۆ گۆڕان لە بیـرکردنەوە لە ئۆپۆزسیۆن بوون یان چوونە حکومەتەوە گرنگتـرە بۆ ئێستەی بزوتنەوەکە چونکە لەم قۆناغەی کە ئێستا بزوتنەوەی گۆڕانـی تیایە ئەگەر کێشە ناوخۆییەکانـی چارەسەر نەکا ئەوا ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان لە حکومەتابێت یان ئۆپۆزسیۆن ھیچیانـی بۆ باش نابن و ھەرلایەکیشیان ھەڵبـژێرێ پاشەکشەی زیاتر ئەکات. چارەسەری کێشە ناوخۆییەکانـی گۆڕان ئاسانە چونکە تا ئەم ساتەش لەناو بزوتنەوەی گۆڕانا تەنھا "ئاڕاستەی فکری جیاواز" بوونـی ھەیە نەک "دوو تەکەتولـی جیاواز" کە ئەمە خاڵێکـی جەوھەرییە و ئەتوانرێ کاری لەسەر بکرێ وبەزوترین کات ئاڕاستە فکرییە جیاوازەکان لێک نزیک بکرێنەوە بۆیە ئەگەر خواستـی چارەسەر ھەبـێ کاێکـی زۆر گران نیە. خۆ ھەر کاتێک ئارستە فکرییە جیاوازەکان بوون بە تەکەتولـی جیاواز ئیتـر چارەسەری گرانەبـێ بۆ گۆڕان چونکوم ئەم بزوتنەوەیە تا ئێستا خاوەنـدارێتـی نادیارەو ئەکرێ ھەر تەکەتولێک خۆی بکا بەخاونـی لەبری گۆڕانێک چەندین گۆڕان دروست بکرێ کە ئەمەش نەک زەرەر لە خودی بزوتنەوەی گۆڕان بەڵکو لە کۆێ شەقامـی ناڕازیـی کورد و ھەرێمێ کوردستانیش ئەیا کە نەوشیروان مستەفا توانـی ڕقـی پەنگخواردووی نزیکەی ٢٠ ساڵـی خەڵکـی لەو بزوتنەوەیەیا ڕێکبخاتەوە و کۆبکاتەوە خۆ ھەرکاتـێ بزوتنەوەی گۆڕان کۆنترۆڵـی ئەو دەنگە ناڕازییە پەنگخواردووە ٢٧ ساڵ تەمەنە لەدەستبدات توانایـی ئیدارە دانـی نەمێنـێ ئەوا کۆی ئەزموونەکە ئەکەوێتە مەترسیەوەو ناتوانرێ پێشبینـی بکرێ کە ئاکامەی چـێ و چۆنیـش ئەبـێ. لە ئێستایا گۆڕان ناسنامەی لـێ وون بووەو بەدوای ناسنامەیەکـی تردا ئەگەڕێ، ئیتـر لە کۆتاییا بۆمان دەرەکەوێ کە ئایا بزوتنەوەی گۆڕان ناسنامەیەک بە کەسایەتییەکـی جیاواز لەوەی کە ھەیە ھەڵەگرێ؟ ئایا دوو ناسنامە ئەخاتە گیـرفانییەوە؟ یان ناسنامەی "بدل چائع" دەرەکا؟ وەڵام لای ڕاستگۆی ھەموو ئەوانەیە کە لەسەر میـراتـی مادی و دەسەڵاتـی بڕیاری سیاسـی دوای کۆچـی ڕێکخەرە گشتییەکەی ناکۆکن، خۆ ئەگەر نەرمـی بۆیەکتـر نەنوێنن ئەوا ئەکرێ ئەم کێشانەی گۆڕان لەلایەن نەیارەکانـی ئەو بزوتنەوەیەوە سوودی لێوەرگیـرێ بۆ ھەڵتەکانـی زیاتری ئەو حیـزبە کە وەک چۆن پێشتـریش سوودی لێبینـراوە. لێـرەوە بۆمان دەرەکەوێ بزوتنەوەی گۆڕان کێشەی (متمانە، ئیدارە و بڕیاردان)ی ھەیە و پەلکێش کردنـی ئەو حیزبە و سەرقاڵ کردنـی بۆ بوون بە ئۆپۆزسیۆن یان چوونە ناو حکومەتەوە لەبـری چارەسەر کردنـی کێشە ناوخۆییەکانـی گرفتەکان قوڵتـر ئەکا کە ھەر ئەوەش ئامانجەکەیە ھەربۆیە (پەنیری تەڵەکەی گۆڕان خۆماڵـی نییە)!
.gif)
■ محه‌مه‌د نوری ١ گۆڕان بۆ یەكێتی دەچێ ئەوەی بەتەواوەتی یەكلانەبووەتەوە ئەوەیە: كە بزوتنەوەی گۆڕان بەفەرمی راینەگەیاندوە كە ناچێتە ناو ئەم كابینە نوێیەی حكومەتەوە ،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەم یاری بەكات دەكات، هەمیش دەیەوێت دەنگدانەوەی بەشداربون‌و بەشدارنەبون لەناو هەڵسوڕاوەكاندا ببیستێتەوە. بەڵام ئارەزووی سەرەكی ئەو دەستەیەی كە ئێستا جڵەوی گۆڕانیان بەدەستەوەیە (كە بەپێی هەمو پێوەرەكان شكستی سیاسیی‌و جەماوەری‌و متمانەییان بەگۆڕان هێناوە) ئەم دەستەیە دەیانەوێت بچنە ناو حكومەتەوە، لاشیانوایە ئەم بەشداربونە دەربازییان دەكات‌و فریای كەوتنەكانیان دەكەوێت. (هەندێكیشیان دەیانەوێت ئەزموونی سیاسیی خۆیان بەپۆست لەناو ئەم كابینەیەدا كۆتایی پێبهێنن)، بەڵام گۆڕان چۆن دەیەوێت بچیتە ناوحكومەتەوە ؟بۆ دەیەوێت بچیتە ناوحكومەتەوە؟ ئەگەر پێشتر لەساڵی ٢٠١٣ گۆڕان وەك بزوتنەوەیەی سیاسی دروشمی سەرەكی وتایتڵی هەڵبژاردنەكانی بریتی بو لە: بەرەو دەسەڵات. ئەوكاتەش لەناو ختابی گۆڕاندا باس لە گۆڕینی شێوەی حكومڕانی‌و دەربازكردنی دەسەڵات بوو لە كەوتن وشكست ،ئەی ئێستا بۆ دەیانەوێت بەشداربن ؟ ئەمجارە گۆڕان بۆ ئەوەناچێت فۆرمێكی نوێ پێشكەش بكات بەڵكو تەنها لەپێناو ئەوەدا دەیەوێت بەشداربێت كە پۆستەكان لەیەكێتی بەرێت، واتا لەختابی گۆڕینی مۆدێلی سیاسیی لەكوردستان بۆ ركابەریی تەنها حزبێك كاردەكات. ئەوەی ئێستا لەلێدوانە نافەرمییەكانی هەندێك لەسەركردەكانی گۆڕاندا دەردەكەوێت ئەوەیە: كە گۆڕان ئەمجارە باسی گۆڕین‌و دەستكاریكردنی حكومڕانی ناكات، باسی بەنیشتیمانبوونی دەزگاكان‌و شەفافییەت ناكات ،ئەو دێڕەی كە تەنها لەئێستادا باسی دەكات: وەرگرتنی ئەو پۆستانەیە كە بەدەست یەكێتییەوەو بەس. كەواتە دوبارە ململانییەكان‌و بەركەوتنەكان بەرو رووی سلێمانی دەبێتەوە، لەویش لەهەولێر، پارتی بۆ خۆی تەماشای بەركەوتنەكانی نێوان یەكێتی وگۆڕان دەكات. بەكورتی وەك لەلێدوانەكانیاندا دەردەكەوێت گۆڕان نایەوێت بەشداربێت لەحكومەت وەك پشكی سیاسیی خۆی، یان وەك هەنگاوێك بۆ چاكردنی جومگەكانی حكومڕانیی، بەڵكو ئامانجی بەشدارییەكەی تەنها بۆ ئەوەیە بەرامبەر یەكێتی بوەستیتەوە. لەبەرامبەر ئەمەشدا پارتی دەیەوێت گۆڕان بەشداربێت لەحكومەت بۆ ئەوەی نییە كە پرۆسەی سیاسیی بەبەشداربوونی هێزەكانی تر رەنگاورەنگ بكات، بەڵكو پارتی دەیەوێت دۆخی سلێمانی شپرزەبكات، لەبەرئەوەی هەولێر ودهۆك كە شوێنی باڵادەستی ئەوە پریشكی ئەو ململانییانەی بەرناكەوێت،هەم گۆڕان وهەمیش یەكێتی لەسلێمانی شەڕەكە گەرم دەكەن، بەمەش پارتی تیرەكانی كە هەڵیدا شوێنی خۆی دەپێكیت. ٢ دروستكردنی دێو لەهەموو لێدوانە فەرمی‌و نافەرمییەكاندا پارتی بەمنتەوە باسی حكومەت‌و بەشداری لایەنە سیاسییەكان دەكات. راستە پارتی لیستی براوەی یەكەمە لەهەرێم، بەڵام ئەمە ناكاتە ئەوەی پارتی وەك خێرو سەدەقە تەماشای پۆستەكان بكات‌و لای وابێت ئەو دەتوانێت مایسترۆی دابەشكردنەكان بێت‌و بەخێر بیدات بەلایەنەكانی تر. ئەم بۆچوونەی كە لای پارتی چەسپیوە دەگەڕێتەوە بۆ دو هۆكار: هۆكاری یەكەم: نەبوونی جورئەتی وەڵامدانەوەی بەهێزلەلایەن نەیارەكانەوەو بێدەنگبوون لەوەی پارتی برا گەورە وبرا سەروەر وبرا رابەربێت ،رێشیی پێدەدرێت ئەم شێوە قسانە دەرببڕێت. هۆكاری دووەم: تا ئێستا پارتی لەو وەهمە بەئاگانەهاتووتەوە كە ئەو وەك حزبێكی سیاسیی شكستی گەورەی هێناوە. پارتی دوای ریفراندۆم ئەو پارتییە كە قەدەری وڵاتێكی لەسەر (سەری گرت باشە وسەری نەگرت قەیچیكا) دانا. بۆیە دەبێت پارتی لەو خەونەی بەئاگابیتەوە ئێستا زمانی رەهاو تاك هەڵویستی وتاك بڕیار ناتوانێت دەرگاكانی بۆ بكاتەوە ،بەتایبەت لەدوای ئەوەی پارتی لەزۆر یاریی سیاسییدا دۆڕا كە رەنگە دیارترینیان شكستی ریفراندۆم بێت. (كاك نەوشیروان مستەفا لەزۆر شوێندا ئەو رستەی وتوە: پارتی ئەو دێوە گەورەیە نییە، ئەوەی دێو دروست دەكات حزبەكانی ترن، گەرنا ئاسانە دەتوانرێت گەمەی سیاسیی لێببرێتەوە) كە ئەم قسەیەم بۆ هەڵسوڕاوێكی گۆڕان گێڕایەوە،ئەو وتی: خەریكە ئێستا گۆڕان پارتی دەكات بەدێو .(بەهیوام وانەبێت) ٣ با پڕنەبێت ئەزمونی حكومەتی بنكە فراوان و ئەزمونی حكومەتی پڕ لە حیزب نەك شكستی هێناوە بەڵكو ئەم چوار ساڵەی پێشوو ئەوبۆچوونەی چەسپاند كە ئەم شكڵە لە حكومڕانیی ناتوانێت بەردەوامبێت ودەشبێتە نەگبەتی، هەروەهاهیچ قازانجێكی سیاسیش بە هاوڵاتیان ناگەیەنێت .لەم جۆرە حكومەتەدا هیچ لایەنێك خۆی بەبەرپرس دانەدەنا ،كەس ئامادەنەبوو بڵێت منیش پشكم هەیە لە چارەسەرنەكردنی قەیرانەكان، رەنگە رستەی باوی ئەو حزبانە (گۆڕان و یەگرتوو وكۆمەڵ )ئەوەبێت كە رێگریان لێكراوە و دەسەڵاتی تەواویان نەبووە ،ئەم قسەیە بێ مانایە لەبەرئەوەی بۆ ئامادەی بەردەوامبێت لە دەزگایەك كە دەسەڵاتت نەبێت ،مادەم ئامادەبوویت كاربكەیت وخاوەنی پۆستبیت كەواتە ئەو قسەیەی كە دەسەڵاتمان نەبوە ،پەنجا دیناری ئەم پارە تازەیە ناهێنێت . باشترین رێگە چارە دروستكرنی حكومەتی زۆرینەیە ،ئەمەش لە كوردستاندا لەم قۆناغەدا سەرناگرێت و ناتوانرێت خۆی بگریت .قسەی راست لەم قۆناغەدا ئەوەیە :ئەگەر سەرۆكی حكومەت پارتی بێت دەبێت جێگرەكەی یەكێتی بێت، گەردیمەنەكە بەمشێوەیە نەبێت ئەوا حكومەت تەشكیل نابێت .بۆیە رەنگە دروستترین هەنگاو لەم كاتەدا ئەوەیە هیچ هێزێكی سیاسیی نەچیتە ناو ئەم كابنیەیەوە،با بزانین یەكێتی وپارتی پێكەوە ئەمجارە دەتوانن موچە وبژێوی خەڵك باشبكەن؟ لەپاڵ ئەوەشدا با یەكێتی وپارتی ئەمجارە پاساو نەهێننەوە،لەحاڵەتی كەوتندا. لێگەڕێن بزانین ئەمجارەش چی دەكەن؟ ئەگەر هێزەكانی تریش بڕیاری بەشدارییاندا لەحاڵەتی بەشداربوون دەبێت بەتەواوەتی بەشداربن، نەك وەزیرەكانی ئەنجومەنی وەزیران قسەیەكیان هەبێت و پەرلەمانتارەكانیان قسەیەكی تر. دەبێت سەردەمی دوو قاچی تێپەڕێنن ،قاچێك لە خێرو خۆشی دەسەڵاتدایە و قاچەكەی تریش لە ناو موعارەزو ناڕەزایدابێت ،یان دەبێت لەحكومەتەدابێت بەهەموو گیانییەوە، یان لەناو موعارەزەدا بە هەموو هەناسەیەكەوە، خەتی ناوەڕاست نییە لە بەشداربووندا. یان دەبێت نێچرڤان بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی كوڕی باشبن یان دەبێت كوڕی خراپ بن.
■ لوقمان حەوێز ئەو هۆکار و پێداویستیانە چین یان چی بوون کە ژیان هەروەها ئێمەیان بەرهەمهێناوە؟ لەم نوسینە کورتەدا هەوڵ دەدەم بەدوای وەڵامێکی زانستی بگەڕێم بۆ یەکێک لە پرسیارە هەرە قورسەکان، ئەویش پرسی بوونی ژیانە بەگشتی... لەوانەیە هەرگیز نەزانین و تێنەگەین بۆچی ژیان و ئێمە هەین، بەڵام لە ڕووی زانستیەوە بوون و دروستبوونی ژیان هەروەها ئێمە بەو شێوەیەی دەیزانین پێویستی بە بەرجەستەبوونی کۆمەڵێک کەرەستە و هۆکار هەبووە و هەیە، ئێستا دڵنیاین کە کۆمەڵێک هۆکار هەن بۆ بوونی ژیان لەسەر گۆی زەوی بەمرۆڤیشەوە، لەم چەند دێڕەی خوارەوە بەکورتی گرنگترینی ئەو هۆکارانە لە چەند خاڵێکی سەرەکی کۆدەکەمەوە: هۆکار یان پێداویستی یەکەم: بوونی ژیان و ئێمەش پێویستی بەبوونی هەندێک لە توخمە کیمیاویە قورسەکانە Heavy.Elements، لەسەدا 99.9 ی پێکهاتەی هەموو خانە زیندووەکان و خانەکانی لەشی ئێمە تەنیا لە 11 توخمی کیمیاوی دروستبووە، هەموو ئەو توخمانە بۆ نمونە کاربۆن، نایتڕۆجین، کالیسیوم، فۆسفۆڕ، هتد.... جگە لە هایدرۆجین بە توخمە قورسەکان دەناسرێن کە لەناو ناوکی ئەستێرەکان دروستبوون و دروستدەبن، هەموو خانە زیندووەکان و ئێمەش لەسەر گۆی زەوی لە پێکهاتەکانی توێکڵی گۆی زەوی دروستبووین، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە ئەو توخمە قورسانە بەشێکن لە پێکهاتەی زەوی و کۆمەڵەی خۆر، کەواتە کۆمەڵەی خۆری ئێمە و زەوی وخۆریش کە ئەستێرەیەکی مامناوەندیە جگە لەوەی لەتەمێکی هایدرۆجینی دروستبووە بەڵام تۆز و پاشماوەی تەقینەوەی ئەستێرەیەکی تریش تێکەڵ بووە بەو تەمە، ئەو توخمە قورسانەی ئێمە و ژیانیان لێ دروستبووە لەناو ئەو ئەستێرەیە دروستبوون کە پێش خۆر هەبووە و دوایی تەقیوەتەوە، واتە ئێمە و هەموو ژیانیش بەشێکی زۆر زۆر کەمین لە تۆزی ئەو ئەستێرەیەی پێش خۆر هەبووە و دوایی نەماوە و تەقیوەتەوە، ئێستا دەزانین کە ملیارەها ساڵ پێش دروستبوونی خۆر ئەو توخمانەی لەشمان لەناو ناوکی ئەو ئەستێرەیە دروستبووە، ئەگەر خۆر و کۆمەڵەی خۆری ئێمە لە نەوەی یەکەمی ئەستێرەکان بووایە واتە تەنیا لە تەمێکی هایدرۆجینی دروستبووایە، هەسارە بەردینیەکان وەکو گۆی زەوی کە پڕە لەو توخمە قورسانە لە کۆمەڵەی خۆر دروست نەدەبوون، ئەوکاتە ژیان و ئێمە هەرگیز لێرە نەدەبووین... هۆکاری دووەم: شوێنی گۆی زەویە لەناو کۆمەڵەی خۆر، گۆی زەوی کە هەسارەیەک و پاشکۆیەکی خۆرە دەکەوێتە شوێنێک یان زۆنێک لەناو کۆمەڵەی خۆر کە بە Habitable.Zone دەناسرێت واتە گونجاوە بۆ ژیان، لەو زۆنەدا هەسارەکە دەکەوێتە شوێنێک کە دەکرێت تیایدا ئاو بە شێوەیەکی شل هەبێت، لە کۆمەڵەی خۆری ئێمەدا هەردوو هەساری زەوی و مەریخ دەکەونە ناو ئەو زۆنەوە، ئەگەر گۆی زەوی لەدەرەوەی ئەو زۆنە بووایە ژیان و ئێمەش لێرە نەدەبووین... هۆکاری سێیەم: گونجاوی شوێنی خۆرە یان کۆمەڵەی خۆرە لەناو ڕێی کاکێشان، تیرەی گەلەئەستێرەکەمان کە ڕێی کاکێشانە نزیکەی 100 هەزار ساڵی تیشکیە، دووری گۆی زەوی لە چەقی ڕێی کاکێشان نزیکەی 25 هەزار ساڵی تیشکیە، ئەم دووریە زۆر گونجاوە چونکە تا نزیک بینەوە لە چەقی ڕێی کاکێشان تیشکە زیان بەخشەکان وەکو تیشکی گاما زۆرترو چڕتر دەبن، ئەمەش لەبەر چڕی ئەستێرەکانە بەهەموو جۆرەکانیانەوە لە سەنتەر و نزیک سەنتەری گەلەئەستێرەکەمان، لەگەڵ ئەوەی بواری موگناتیسی گۆی زەوی ژیان دەپارێزێت لە زۆربەی تیشکە زیان بەخشەکان، بەڵام ئەگەر کۆمەڵەی خۆر و گۆی زەوی بەڕادەیەکی باش نزیکتر بووایە لە چەقی ڕێی کاکێشان ئەو تیشکانە زۆر زیاتر دەبوون، ئەوکاتە ژیان و ئێمەش لێرە نەدەبووین... دوو خاڵی تری گرنگ هەن نابێت باسیان نەکەم کە هۆکار و پێداویستی مانەوە و بەردەوامبوونی ژیان بوون لەسەر گۆی زەوی بەدرێژایی ملیارەها ساڵی ڕابردوو تاوەکو ئێستا، یەکەمیان خۆگونجاندن و بەرگەگرتنی ژیانە، دووەمیان بوونی دیاردەی پەرەسەندنە Evolution، بەگشتی ژیان بەرگەی هەموو هۆکار و ڕووداوەکانی لەناوچوونی گرتووە کە بەبەردەوامی و بەدرێژایی پتر لە سێ ملیار ساڵی ڕابردوو هاتونەتە پێش و ڕوویانداوە لەسەر گۆی زەوی وەکو بەریەککەوتنی هەسارۆکەکان هەروەها گۆڕانەکانی کەش و هەوا، لەگەڵ ئەوەی ئەو ڕووداوانە بوونەتە هۆی لەناوچوونی گەلێک لەجۆرەکانی زیندەوەران، بەڵام ژیان بەگشتی بەرگەی هەموو ئەو ڕووداوانەی گرتووە تاوەکو ئێستا... ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بوون و سەرهەڵدانی دیاردەی پەرەسەندن Evolution لەسەرەتاوە لەگەڵ دروستبوونی خانە سەرەتاییەکان لەسەر ڕووی زەوی، کەواتە بێ بەرگەگرتن و خۆگونجاندنی ژیان، هەروەها بێ بوونی دیاردەی پەرەسەندن، ژیان هەر زۆر زوو نەدەما و ئێمەش لێرە نەدەبووین... تێکساس
.gif)
■ به‌هرۆز جه‌عفه‌ر مایكل رۆبن له سه‌ره‌تاى شه‌ڕى داعش كتێبێك به‌ناونیشانى "هه‌ستانه‌وه‌ى كوردستان" ئه‌نوسێت، تیایدا یه‌ك حیزب و لایه‌نى سیاسیی به ده‌وڵه‌تسازو ناونابات، به كورتى و پوختى لایوایه كوردستان پێویستى به‌وه‌یه پێش هه‌موو شتێك له‌ده‌ست پارتى دیموكراتى كوردستان ڕزگاربكرێت، ئینجا داگیركه‌ره‌كانى. ئه‌گه‌ر ئینسانێكى پارتى گوێى له‌م قسه‌یه بێت، یه‌كسه‌ر ده‌مارى شارچێتى و خێڵچێتى به‌رز ئه‌بێته‌وه، لایوایه ئه‌گه‌ر كوردستان له‌ده‌ست پارتى ڕزگاربكرێت، ئه‌ى بدرێته ده‌ست كێ؟. سه‌یرى كه، سنورى كوردستان تا حه‌مرین بو ئێستا تا پردێ یه، تا مانگێك له‌ڕێگه‌ى كۆمپانیاى دیلۆیت ه‌وه ئاماره‌كانى فرۆشى نه‌وت بڵاوئه‌كه‌نه‌وه، شه‌ش مانگ له‌ناوه‌وه له‌سه‌رچه‌ندین ئاستى جیاجیا خه‌ریكى قه‌به‌كردنى مافیاكانى نه‌وتن، تادواتر شه‌ڕى ناو كوتله‌كانى خۆیان و شه‌ڕى نێوخۆیی پێ گه‌رم بكه‌ن. ئه‌و هه‌رێمۆچكه‌یه‌ى كوردستان به‌قه‌د دوو گه‌ڕه‌كى هه‌ندێك پایته‌ختى دونیا نابێت، ته‌نها دوو گه‌ڕه‌ك كه‌چى 27 ساڵه ناتوانن ئیداره‌یه‌كى بده‌ن، هیچیان نه‌كرد جگه له‌پێش چاوخستنى كوردو كوردستان لاى نه‌وه‌ى تازه. شك له‌وه نییه ئه‌بێت كوردستان له‌ده‌ست سیاسه‌تى هه‌ڵه، له‌ده‌ست سه‌دان شه‌قاوه‌و ملیاردێرى درۆزن پاك بكرێته‌وه، ئه‌وانه‌ى به‌درۆ باسى قه‌ومیه‌تى كورد ئه‌كه‌ن بۆیان بلوێ بست به‌بستى ئه‌فرۆشن به عێراق و توركیاو ئێران. سه‌دان ملیۆن دۆلار ئه‌ده‌ن به شه‌لاتیه‌كى كۆنگرێسمانى خانه‌نشین به‌ڵام وه‌ك كه‌متیار په‌لامارى میلله‌ته‌كه‌ى خۆیان ئه‌ده‌ن!. بێگومان له پێشدا بۆ ئازادى و سه‌ربه‌خۆیی كوردستان كورد پێویستى به تێپه‌ڕاندنى ماركێته درۆینه‌كانى ده‌ورى سه‌رۆكى پارتى و كوڕو برازاكانیه‌تى. بارزانى، خۆى له‌هه‌ركه‌س باشتر ئه‌زانێت ڕیفراندۆم هه‌ڵه‌یه‌ك بو، كردى. ئیتر ئه‌م پیاهه‌ڵدان و درۆ- هۆنینه‌وانه بۆ ڕیفراندۆمێكى شكستخواردوو تاكه‌ى بێت!؟. خه‌ڵكى كوردستان به‌هه‌مان ئه‌ندازه تاوانباره، پێش ئه‌وه‌ى له‌ده‌ست نه‌هامه‌تى ده‌سته‌ڵات قوتاریان بێت، ئه‌بێت خه‌ڵك خۆى له ده‌ست خۆى ڕزگارى بێت. ئه‌گه‌ر ئیمڕۆ پرۆژه‌یه‌ك پێشكه‌ش بكرێت بۆ ئه‌وه‌ى كورد له‌سه‌ر ئه‌رزه‌وه بخرێته سه‌ر مانگ، یه‌كه‌م كه‌س پارتى دیموكراتى كوردستان و گه‌یت كیپه‌ره‌كانیان له‌دژى ئه‌وه‌ستنه‌وه. هه‌ر له‌بنچینه‌دا هه‌ركه‌سێك، قسه‌یه‌ك، پرۆژه‌یه‌كى بۆ پێشخیتنى كوردستان هه‌بوبێت له‌لایه‌ن ده‌سته‌ڵاتى كوردییه‌وه وه‌ك مه‌ترسی سه‌یركراوه. ئه‌وانه نه‌بێت كه له‌سه‌ر قوڵكردنه‌وه‌ى خێڵچێتى و ناشیرین كردنى سوله‌یمانى یان هه‌ولێر ئه‌ژین، ده با یه‌كێ بڵى ئه‌م نووسینه وانییه!؟.
.gif)
■ شوان محه‌مه‌د ئەگەر ململانێی پارتی و یەکێتی بەو شێوازەی پرسی سەرۆکی عێراقی پێ یەکلاییکرایەوە، لە پێکهێنانی حکومەتی هەرێم و هەنگاوەکانی دوای پێکهێنانی حکومەت بەردەوام بێت، ئەگەرێکی زۆر واڵایە کە حکومەتی هەرێم وەک ئەو قەبارەیەی کە هەیە بەتەواوی کاڵبێتەوە. پێداگری بارزانی لەسەر پۆستی سەرۆک کۆماری عێراق، بەرامبەر ئەویش مکوڕی یەکێتی لەسەر داواکارییەکانی خۆی، ئەگەر بەم نەفەسەوە ئەم دوولایەنە بچنە گفتوگۆی پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمەوە، ئەگەری کاڵبوونەوەی حکومەتی هەرێم و تۆخبوونەوەی دوو ئیدارەیی نێوان سلێمانی – کەرکوک- بەغدا- تاران، بەرامبەر ئەویش هەولێر – دهۆک – ئەنقەرەو سونەی ناوچەکە، ئەگەرێکی کراوەیە. ئەو دراوە سیاسیە ناوخۆی و دەستوەردانە دەرەکیانەی لە دانانی بەرهەم ساڵح بۆ سەرۆکی عێراق روویداو، هەنگاوەکانی دوایی، تەنها رووداوێکی سیاسی ئاسایی نەبوو، سەرەتا پێویستە ئەو راستیە بوترێت کە سووربوونی بارزانی لەسەر وەرگرتنی ئەو پۆستە، بێ ئەندازە نالۆژیکی بوو، کەس تێنەگەیشت بارزانی بۆ ئەو کارەی کرد، دەکرێت غروری دوای بردنەوەی ٢٥ کورسی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، بارازنی هاندابێت ئەو هەنگاوە بنێت؟ جۆرە هەنگاوێکی لەو چەشنە رەنگە بۆ بارزانی لەسنوری هەرێمدا بچێتە سەر، بەڵام کاتێک لە پانتایی سیاسی عێراقدا بارزانی دەیەوێت بۆی بچێتە سەر، ئەوا سەری لە بەردی " ئەڵحەد " دەدات. دەکرێت بارزانی بیری لەوە کردبێتەوە کە لەڕێگای دەرچوونی کاندیدەکەیەوە، بەشێوەیەک لە شێوەکان حوکمی عێراقیش بکات، وەک چۆن دەمێکە زۆرێک لە جومگەکانی حوکم لەهەرێمدا لەلایەن ئەوانەوە قۆرخ کراوە، بەڵام دیارە بارزانی ئەو واقیعەی باش نەخوێندۆتەوە کە لەدوای رووخانی سەدامەوە، هیچ پۆستێکی سیادی لە عێراقدا نییە تەنها رەنگێکی هەبێت، بەڵکو هەر کەسێک کە لەو پۆستانە دادەنرێت دەبێت کۆکتێلێکی ( عێراقی شیعی - ئێرانی – ئەمەریکی) ئەگەر پشکی ( سعودی – تورک )یشی تیا نەبێت، لە ئەنجامدا فواد حسێن فەرمانبەرێکی ژێر دەستی بارزانی، تاک رەنگە، بەڵام بەرهەم ساڵح، چەند بەربژێریکی یەکێتیە هێندەش کۆکتێلێکی ئێرانی – ئەمەریکی- تورکییە. بەکوردی و بەکورتی لە عێراقی دوای رووخانی سەدامەوە شتێک نییە ناوی سەروەری عێراق بێت، کەشتێکیش نەما ناوی سەروەری بێت، ئەوا دەکرێت قاسمی سلێمانی فەرماندەی قەرارگای قودس شەوی ٢ ئۆکتۆبەر کاتێک کە دەزانێت پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا پشتگیری د. فواد حسێن دەکات بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار، ئەوا دەمودەست قاسمی سلێمانی رای لە پشتگیری کاندیدەکەی پارتیەوە بگۆڕێت بۆ کاندیدەکەی یەکێتی و، ئیتر پرسەکە یەکلایی بێتەوەو بەرهەم ساڵح هەڵبژێردرێت بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار!. هەرچی یەکێتی یە لە پرسی دانانی بەرهەم ساڵح و رووداوەکانی دوایدا بۆ یەکەمجارە لە دەرەوەی " بازنەی پاشکۆیەتی پارتی" سیاسەت بکات، سەرباری ناکۆکیەکانی نێو خودی سەرکردایەتی ئەو حیزبە، وەفدی گفتوگۆکاری یەکێتی مکوڕبوو لەسەر سەرخستنی کاندیدەکەیان، هەریەکەیان لە گۆشە نیگای خۆیەوە، هەندێک خودی و پەیوەندی بە کاراکتەری تاکەکانی وەفدی گفتوگۆکاری یەکێتییەوە هەبوو، هەندێکیشیان پەیوەندی بەیەکێتی یەوە هەبوو، وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆک کۆمار بۆ یەکێتی دەچێتە چوارچێوەی ئەو پلانەوە کە ئەو حیزبە داینابوو بۆئەوەی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا جارێکی تر هەڵسێتەوە، لەدەستدانی ئەو پۆستە شکستبوو بۆ یەکێتی، هەرچی بەرهەم ساڵحیشە بۆ یەکێتی " بلاع الموس "، ( گوێزان قوتدان ) بوو، هەردەبوایە هەڵبژێردرایە بە سەرۆک، مانەوەی لە هاوپەیمانی بۆ دیموکراتی و دادپەوەری، واتە کەمبوونەوەی دەنگی یەکێتی، دەرنەچوونیشی، واتە گەڕانەوەی بۆ سلێمانی و سەرلەنوێ گەڕانەوە بۆ چوارگۆشەی یەکەم و دروستبوونەوەی کێشەکان. ئاستی ململانێکانی نێوان پارتی و یەکیتی گەیشتە ئەو رادەیەی کە وەزیری دەرەوەی تورکیا مەولود چاویش ئۆغلو لە ١١ ی ئۆکتۆبەر سەردانی بەغدای کرد و بەرنامەکە وەک لە میدکاندا بڵاوکرایەوە بەو شێوەیە بوو سەردانی هەولێریش بکات، بەڵام چاویش ئۆغلو دوای کۆبوونەوەی لەگەڵ بەرهەم ساڵح سەرۆکی عێراق، سەردانەکەی هەولێری هەڵوەشاندەوەو گەڕایەوە بۆ تورکیا، لە کاتێکدا کە ناوەندێکی پارتی بەرهەم ساڵح و بەرپرسانی یەکێتی تۆمەتبار دەکەن کە ئەو سەردانەیان هەڵوەشاندبێتەوە. یەکێتی دوای سەرکەوتن لە پرۆسەی دانانی بەرهەم ساڵح بۆ سەرۆکی عێراق، غرور گرتی هەوڵیدا لە کەرکوکیش بەبێ پارتی و بە سازشکردن لەگەڵ تورکمان و عەرەبەکان پارێزگارێکی نوێ لە ١٦ تشرینی یەکەمدا بۆ ئەو پارێزگایە دابنێت، بەڵام هەر زوو پارتی کەوتە خۆی لەگەڵ تورکمانەکان و عەرەبەکان ئەو هەنگاوەی یەکێتیان پووچەڵکردەوە، بارزانی لە پیرمام رۆژی ١٨ ئۆکتۆبەرلەگەڵ ئەرشەد ساڵحی سەرۆکی بەرەی تورکمانی کۆبووە، جگە لەوەی هەنگاوەکەی یەکێتیان لە کەرکوک پووچەڵ کردەوە، زانیاری نا فەرمیش هەیە کە باس لەوە دەکات لەسەرۆکایەتی نوێی پەرلەمان جێگرێکی سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان دەدرێت بە تورکمانەکان. لە ناکۆکی دانانی سەرۆک کۆماری عێراق لە نێوان پارتی و یەکێتی دا، دەستی شیعەو سونەی عێراقی راکێشراو هێنرانە نێو ململانێکانەوە، کاتێک کە بەیەکگرتووی نەچوونە بەغدا، پەلکێشی ئێران و ئەمەریکا کرایەوە و سەرلەنوی هێنرانەوە نێو ململانێکانی دوو هێزی کوردی – کوردیەوە، کارەکتەری کڕینی پۆستی سەرۆک کۆمار، بە پارەی خەیاڵی لەلایەن پارتیەوە پێشنیارکرا بۆ یەکێتی و لایەنەکانی تر، ئەوەی بێ مۆراڵی و دزێویە لە سیاسەتدا، پارتی و یەکێتی بەرامبەر یەکتر کردیان، ئێستا بەو هەموو ناکۆکی و بارگرژیەوە دەچنە گفتوگۆێ پێکهێنانی حکومەتی نوێوە. حوکمەتێک کە سەرەتای تێڕوانینی پارتی بۆ پێکهێنانی کابینەی نوێ لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کە حکومەتی زۆرینە پێکبهێنرێت و یەکێتیش بە ئەندازەی کورسیەکانی کە نیوەی پارتیشی نەهێناوە، مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، لە کاتێکدا یەکێتی داوای حکومەتی " شەراکە" دەکات، لەلایەکی ترەوە پارتی جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە دوو جێگر بۆ سەرۆکی حکومەت دابنرێت، کە یەکێتی دابەشکردنی کێکەکە بۆ زیاتر لە دوو پارچە رەتدەکاتەوە. لەسەر ئاستی هەرێمایەتیش ئەم کابینە نوێیە لە دوای دراوە سیاسییە هەرێمایەتیەکانی پاش ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان و، لەساتی جەمسەرگیری ناکۆکی نێوان ئەمەریکا و ئێران پێکدەهێنرێت کە بەشێکی زۆری ئەو ململانێیە لەسەر گۆڕەپانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە. بەڕێوەدەچێت. ئایا ناکۆکیە ناوخۆیەکانی نێوان ئەو دوو لایەنەو، هەلومەرجی هەرێمایەتی، ئەو ئەگەرە تۆخ ناکاتەوە کە رەنگە قەوارەی حکومەتی ئایندەی هەرێم کاڵبێتەوە؟.
.gif)
■ مەریوان وریا قانع چەند پەرەگرافێک لە پێشەکی کتێبی ”کۆمەڵگا و غەریبەکانی“ ”شار لەم کتێبەدا،(کتێبی ”کۆمەڵگا و غەریبەکانی“ )، یەکەیەکی شیکردنەوە و ڕاڤەکردنی گەورەیە کە شوێنی دروستبوونی دەیان دیاردەی کۆمەڵایەتیی و پرۆسە و ئاکار و فەرھەنگی نوێ و جیاوازە. کە باس لە شار دەکەم تەنھا باس لە سەرزەمینێکی جوگرفایی گەورە و لە ژمارەی زۆری مرۆڤ و لە ئامادەگیی چەندەھا بازاڕ و مۆڵ و پارک و چاپخانە و کتێبخانە و چاخانە و شتی دیکەی لەم باباتە، ناکەم بەتەنھا، گەرچی ھەموو ئەمانە دەرکەوتی گرنگی شارن و لەزیاد لە بابەتێکی ناو ئەم کتێبەدا بە وردی قسە لەسەر ھەندێکیان کراوە، بەڵکو بەر لە ھەموو شتێک باس لە ماف دەکەم. شار وەک ڕووبەرێک بۆ ماف، لەوانەش، بۆ نموونە، مافی ھەبوونی شار، یان مافی بوونی ”ماف لە شار“دا. لەھەموو ئەو دۆخانەدا کە باس لە شار دەکەم لەم دیدە تایبەتەی پێداگرتن لەسەر مافەوە باسی دەکەم، دیدێک کە دوو کۆمەڵناسیی بەناوبانگی وەک ھێنری لۆفۆفێر و دیفید ھارفی بە "مافی ھەبوونی شار" ناویدەبەن. مافی ھەبوونی شار، یاخود بوونی ماف لە شاردا، کۆمەڵێک مافی سەرەکیی دەگرێتەخۆی کە دەشێت بەم شێوەیە ریزیانبکەین: مافی ھەبوونی ماڵ، ھەبوونی ئاسایشی کۆمەڵایەتیی، ھەبوونی کار، ھەبوونی ئاستێک لە ژیانی گونجاو، ھەبوونی شوێنی یاریی و پشوودان، توانای دەستگەیشتن بە زانیاریی، ھەبوونی ئازادیی خۆڕێکخستن و کۆبوونەوە، ھەبوونی ئاو و خۆراک، مافی ھەبوونی توانای بەشداربوون و تەعبیرکردن لە خود، ھەبوونی خزمەتگوزاریی تەندروستیی و خوێندن و پەروەردەو ڕۆشنبیریی، ھەبوونی ژیانی تایبەت و ئاسیش، ھەبوونی ژینگەیەکی پاکژ و تەندروست، ھتد...ئەمە جگە لە مەسەلەی پاراستنی پلورالیزم و فرەڕەنگیی لە شاردا و پاراستنی مێژو و شوناسە فەرھەنگییەکەی شار و پاراستنی ژیانی کۆمەڵایەتیی لەناویدا. بە مانایەکی دیکە کە باس لە شار دەکەم وەک ماف، باس لە ھەندێک پرنسیپی فیکریی و تیوریی موجەرد ناکەم، بەڵکو باس لە ئامادەگیی ئەم مافانەش دەکەم لە ناو سەرجەمی ئەو میکانیزمانەدا کە شار دروستدەکەن. بۆ نموونە لەم کتێبەدا من بەرگریی لە ”ڕووبەری گشتیی“ دەکەم وەک ڕووبەرێکی مافپەروەر، بەرگریی لە سیستمی خوێندن و فێربوون دەکەم وەک سیستمی دروستکردنی سەرتایەکی یەکسان و دادپەروەر بۆ ھەمووان، بەرگریی لە ژیانێکی گشتیی دەکەم بێترس و فشاری دەرەکیی ھتد... ئەم کتێبە لە ئاستە نۆرماتیڤ و پێوانەییەکەیدا بەرگریی لە بوونی جۆرە شارێک دەکات کە دانیشتوانەکەی وەک ڕێگر و بەربەست لەبەردەم پرۆژەکانیدا نەبینێت، شارێک دانیشتوانەکەی لێ زیاد نەبێت و وەک مرۆڤی زیادە وێنایاننەکات، بەڵکو پرۆژەکانی لە خزمەت و لە پێناوی دانیشتوانەکەیدا ئەنجامبدرێت. پێشکەوتن و تازەبوونەوەی ڕاستەقینەی شار مانای پێشکەوتن و تازەبوونەوەی دانیشتوانەکەی دەگەیەنێت، نەک پێشکەوتنێکی دەرەکیی کە فۆرمی گیتۆی کۆمەڵایەتیی و دابەشبوونی قووڵ و زیاتر و دروستبوونی رووبەری گشتیی نایەکسان و لەدایکبوونی دەزگای نادادپەروەر، بگرێتەخۆی. ئەو خاڵەش کە ئاراستەی ئەم دید و روانینە بۆ شار دەکات، ئەو روانینەی کۆمەڵناسی ئەمریکی بەناوبانگ ”رۆبرت پارک“ە کە پێیوایە مرۆڤ لە پرۆسەی دروستکردنی شاردا کەسایەتی خۆشی سەرلەنوێ دروستدەکاتەوە. شار تەنھا ڕووبەرێکی دەرەکیی نییە بەڵکو ڕووبەرێکی دەرونیی و ناوەکییە و ڕۆڵێکی گەورە لە دروستبوونی کەسایەتی مرۆڤدا دەبینێت. ئەم دیدەیە بۆ شار وادەکات، بۆ نموونە، دیاردەی خۆکوشتنی ئافرەتان لە کوردستاندا وەک دیاردەیەکی شاری ببینم و وەک بەشێک لەو فەزا و بەھا و دۆخە سایکۆلۆژییە وێنایبکەم کە لە شارەکانی ھەرێمدا دروستبوون و ھاتونەتە کایەوە. وادەکات تەواو دژی ئەو پرۆسەی بەتایبەتیکردن و بەبزنسکردنەی سیستمی خوێندن بم کە ئەمڕۆکە لە کوردستاندا سیستمی فێربوون و پەروەردەی وێرانکردوە. ھتد..“
.gif)
■ مەلا بەختیار ئەمڕۆ یادی (234) ساڵەی دامەزراندنی شارێك‌و پارێزگایەكە، كە بە بەراورد لەگەڵ هەولێرو كەركوك‌و هەڵەبجە، وەكو سێ پارێزگای تری كوردستان، تەمەنی كورتە. بەڵام "شار" لەشانازییە سیاسیەكانی، لەئەدەبیاتی، لە هونەر، لە داهێنان، لە نەریتی مەدەنیەت، لە جوانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی، لە كەسایەتی هەڵكەوتوو، لە رچەشكاندن، لە بەرەنگاری، لە هەڵمەت‌و قوربانی، پێشەنگی شارانی كوردستانە. بەندە، خۆم لەقەرەی روداوەكانی مێژوو نادەم، ئەمە ئەركی مێژوونوسانە. خۆشم لەقەرەی ئاستی بەرزی داهێنان‌و بەهرەمەندان‌و هەڵكەوتوان نادەم، ئەوەش ئەركی شارەزایانە. توخنی زمان‌و پژانی وشە هەرە جوانەكانی شارەكە ناكەوم، زمانەوانەكان لەمبارەوە كە هەر خەڵكی شارەكەن، كەم نین. ئەوەی لای من، وەكو پێشمەرگەیەكی دێرین‌و تێكۆشەرێكی خەباتی ژێرزەمینی، زۆر گرنگە، رۆڵی سلێمانیە، لەدۆخی تەنگانەدا. گەلۆ: -سلێمانی نەبوایە، كۆمیتەی هەرێمەكان بەرابەرایەتی شەهید ئارام پێكەوە نەیاندەتوانی لەشارێكی دیكەدا، تێبكۆشن‌و زەمینەسازی شۆڕشی نوێ بكەن. -سلێمانی نەبوایە، ساڵانی (1975-1976-1978) هەرگیز مەفرەزە سەرەتاكانی شۆڕشی نوێ‌‌و پێشمەرگەی شارەكانی تر، نەیاندەتوانی، رێكبخرێن‌و دەستە دەستە بنێردرێنە دەرەوە. -سلێمانی نەبوایە، پەیوەندی نێوان شۆڕش‌و رێكخستنەكان‌و پێشمەرگەی ناو شارو هێزەكانی پێشمەرگە، رێكنەدەخرا. -سلێمانی نەبوایە، شەهید شیهاب، لە (21/11/1976) بەو شكۆمەندییە بەرەو گردی سەیوان، هەزاران كەس نەیاندەگەیاندە، مەزاری نەمریی. -سلێمانی نەبوایە، لە تۆڵەی شەهید شیهاب‌و جەعفەرو ئەنوەردا، دوای مانگێك لەشەهیدكرانیان (21/12/1976) پارێزگاری سلێمانی لەشەقامی مەولەوی نەدەخرایە بۆسەیەكەوە. -سلێمانی نەبوایە، تاك تاك، خائینان بە سزای شۆڕشگێڕی نەدەگەیەندران. -سلێمانی نەبوایە، ئاسان نەبوو، خۆپیشاندانەكەی قەڵادزێ، پشتیوانی هەبێ‌و شارەكانی تر بگرێتەوە. -سلێمانی نەبوایە، رایەڵەی پارتیزانەكانی دوای ئەنفالەكان، پێكەوە گرێنەدەدران. -سلێمانی نەبوایە، دوای كیمیابارانكردنی هەڵەبجەو سیروان‌و خورماڵ.. تاد، ئاسان نەبوو، ئەو هەموو خەڵكە داڵدە بدرێن‌و راپێچی عەرعەری ئەنفالەكان نەكرێن. -سلێمانی نەبوایە، لە7/ی ئازاردا، دوای 5/ی ئازاری دەروازەی راپەڕین، تاجی سەركەوتنی راپەڕین لەسەر راپەڕینی بەردەوام نەدەنرا. هەر لە سلێمانیش، زوو پێشمەرگە بەهانای راپەڕینەوە هاتن‌و تەوژمێكی شۆڕشگێڕانەی فراوانتریان پێبەخشی. -سلێمانی نەبوایە، بزاڤی رۆشنگەریەكەی پیرەمێردو برایم ئەحمەد، لەدوای راپەڕینیش، بەردەوام نەدەبوو. كاتێك، حكومەتی كوردستانیش پێكهات‌و مەترسیەكانی سەركوتكردنی ئازادی‌و دیموكراسی، سەریانهەڵدا، سلێمانی رچەشكێنی ئازادیەكان‌و رەخنە لە كەموكوڕیەكان بوو. ئەم شارە، چاوگی نەوەیەكی بەهەڵوێست‌و ئازادو ئازادیخواز بوو. من شانازی بەوە دەكەم خەڵكی خانەقینم. دوای خانەقینیش، وتومە: هەڵەبجە بە دووەم شاری خۆم دەزانم. بەڵام سلێمانی، لەمێژووی دامەزراندنیەوە، لە میرنشینی بابانەكانەوە، بۆ حوكمداری مەلیك مەحمود، تا دەگاتە شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشی نوێ، شاری دۆخی تەنگانە بووەو دەشمێنێ.
.gif)
■ نیاز عه‌بدوڵڵا ٢٧ساڵی حوکمڕانی خۆماڵی کوردی لە کۆی ٢٣٤ساڵی مێژووی شاری سلێمانی، لە زۆر قۆناغدا خەڵکی ئەو شارەی ناچار کردووە بەراوردی تاوانە خۆماڵییەکان بە تاوانەکانی سەردەمی بەعس و مولازم موحسین بکەن. حکومەتی ھەرێم و جووت حیزبەکە و ھێزە ئۆپۆزسیۆن و ناڕازییەکان، چەندین ساڵە کەڵک لە خەونی شانازی شار و نازناوی "شاری رۆشنبیری" وەردەگرن. لەپەنای تێکەڵکردنی گۆشت و خوێن و سۆز و ناڕەزایی و قوربانیدانی خەڵکی سلێمانی، بەشێکیان خوێنی خۆیان تێکەڵ بە خوێنی پارتی و یەکێتی کردەوە لە ھەمان شێوەی دەسەڵات، ئەمەش لە پێناو بەرژەوەندی کەسی و بەھۆی لاوازی فیکر و ئیرادەیان. سلێمانی پێویستی بە بونیادنانی راستەقینە ھەیە لەسەر بنەماکانی یەکسانی و دادپەروەری. بەرزکردنەوەی باڵەخانە و تاوەرەکانی سەرمایەدارانی حیزبی مانای خزمەتی خەڵک و شار نییە، لە کاتێکدا ھاوڵاتییەکی داھات مامناوەند ناتوانێت ژمە خواردنێکی تیا بکڕێت و بخوات. لە درێژەی ئەو سیاسەتانە، سلێمانی و ھەولێر وەک یەک رووبەڕووی جیاوازییەکی گەورەی چینایەتی و سڕینەوەی یادەوەری و مێژوو بوونەوە، تاوانی گەورە لەبەرامبەر ھاووڵاتیان ئەنجامدرا، بەڵام دەسەڵات بە قوڵی کاری بۆ دابڕینی خەڵکی ئەم دووشارەو بەھێزکردنی ھەستی شارچێتی و پیرۆزی ناوچە و دژایەتی خەونی ھاوبەش کرد. شەرەفمەندم بە بوونی مرۆڤە باش و بەتوانا و ئازاکان لە سلێمانی، بەڵام لە ھەرکاتێکی رابردوو جیاوازتر پێویستمان بە فڕێدانی شانازییەکانی شارچێتی و ناوچەگەرێتییە. پێویستە ئەم دونیا لۆکاڵ و شارچێتییە بگۆڕین بۆ خەون و گۆڕانکاری گەورەتر لە کوردستان، خەونی ھاوبەش لەگەڵ گوند و قەزا و ناحییەکان و ماڵە ھەوار نشینەکان، بەرگریکردن لە کەرامەتی مرۆڤ و مافەکانیان لە ھەر شوێنێک بێت.
.gif)
■ كەمال چۆمانی ٢٣٤ ساڵە سلێمانی لەداییکبوە... ئەو شارە پڕە لە سەروەریی. خەڵکەکەشی، تەنانەت ئەوانەی دەرەوەی ئەو شارەش، وەکو من، خۆشەویستییەکی بێوێنەیان بۆ ئەو شارە هەیە. نیشتیمان چ نیویۆڕک بێت، چ چۆمان، یان سۆماڵ و موسڵ، هەر خۆشەویستترینە. نیشتیمان دایکێکی میهرەبانە، بە هەمو شێوە و لە هەمو کات و بۆ هەر مەبەستێک هەر خۆشتدەوێت. بەڵام چیتر مێژو و سەروەریی شارەکان نییە کە پێشکەوتن و گەشەی کەلتوریی و ئابوریی و سیاسیی و تەلارسازیی و ژینگەیی...هتدی شار نیشاندەدەن، بەڵکو کۆمەڵێک نیشاندەر هەن کە ئاستی ژیان و پێشکەوتنی شارێک لەگەڵ شارێکی تر جیادەکەنەوە. رێکخراوی نێودەوڵەتیی پێوەردانان ISO کۆمەڵێک پێوەر و نیشاندەری داناون بۆ ئەوەی شارێک لەگەڵ شارێکی تردا بەراوردبکرێت. بەپێی ئەو پێوەرانە، بەداخەوە دەبێت بڵێم کە سلێمانیی ناتوانێت لەگەڵ شارە پێشکەوتوەکانی دونیا بەراوردبکرێت. ئەوە جێی داخ نییە کە ئەمە ناکرێت، بەڵکو ئەوە جێی داخە کە دەکرا سلێمانیی بکرێتە شارێکی نمونەیی لە ناوچەکەدا؛ لەڕوی ئابوریی، ژینگەیی، مرۆیی، کۆمەڵایەتیی و رۆشنبیرییەوە زۆر لەبارە، تەنها حکومڕانییەکی تەندروست و دیموکراتیکی پێویست بوە. پێویست ناکات کەسمان بەوە هەڵبخەڵەتێین کە شار و ناوچەکەمان چەندە پڕە لە شانازیی و سەروەریی و چ مێژویەکی پڕ سەروەریی هەیە. کەم شاری ئەوڕوپا و دونیا هەن هێندەی ئەسینای یۆنان پڕ سەروەریی مێژو بن. شارەکانی ئەمریکا و کەنەدا هەمویان شاری نوێن، بەڵام پێشکەوتنیان جێی سەرسوڕمانە. کۆمەڵێک نیشاندەر هەن کە دەکرێت هاوکارییمان بکەن بۆ ئەوەی بزانین ئەو شارەی تێیدا دەژین چ شارێکە: - ئابوری. داهاتی تاکەکەسی ئەو شارە چەندە، سەرچاوەکانی ئابوریی چین، ئەو ئابوریی و دارایییە چۆن دابەشبوە. - شارەوانی/پارێزگا... ئەنجومەنی شارەوانییەکان هەن، چۆن هەڵدەبژێردرێن، تا چەندە لە پڕۆسەی دیموکراسییدا بەشدارن، خەڵک چ کاریگەرییەکی بەسەر قەرارەکاندا هەیە. هەڵبژاردنی پاک و ئازاد ئەنجامدەدرێن. جڤاک و جڤاکەکان هەن، دەوریان چییە. - ئایا هەر پێنج ساڵ یان دە ساڵ جارێک سەرژمێریی دانیشتوان دەکرێت، پلانێک هەیە بۆ چۆنییەتی زیادبونی ژمارەی دانیشتوان. - پەروەردە.. چ جۆرە پەروەردەیەک هەیە.؟ هەموان دەتوانن بخوێنن؟ خوێندن بەخۆڕایییە؟ جیاوازیی نێوان خوێندنی تایبەت و گشتیی چەندە؟ - تەندروستی.. سیستەمی تەندروستیی چۆنە، بیمەی تەندروستیی هەیە؟ وڵاتییان چ جۆرە دەرمان و خزمەتگوزارییەکی تەندروستییان پێشکەشدەکرێ؟ - دەستی کار. رێژەی بێکاریی چەندە؟ ئەوانەی لە تەمەنی ١٥ تا ٦٤ دان چەندیان خاوەنی کارن؟ کرێی کار چەندە؟ ئایا جیاوازیی کرێی کار لەنێوان ژن و پیاو هەیە و جیاوازییەکەی چەندە؟ - پاشماوەی شار چۆن پاکدەرێتەوە و چی بەسەردێ؟ - ئاو و ئاوەڕۆ چۆنە؟ - سیستەمی گواستنەوە هەیە؟ جۆرەکانی چین؟ - کارەبا چۆنە؟ سیستەمی گەرمکردنەوە و فێنککردنەوە چۆنە؟ ئەو وزەیەی بەکاردێت چەندی خاوێنە؟ - شوێنی نیشتەجێبون چۆنە، حکومەت چەندە هاوکارە؟ هی کەرتی تایبەت چۆنە و نرخی چۆنە؟ - سەلامەتی، ئایا شار سەلامەتە؟ خەڵک لەسەر ئازادیی قسەکردن روبەڕوی لێپێچینەوە دەبێتەوە؟ ژنان دەتوانن بەئازادیی بەشەوان بسوڕێنەوە؟ رێژەی تاوان چۆنە؟ - حوکمی قانون هەیە؟ - پلانی شار هەیە، ئەو پلانە لەگەڵ گەشەکردنی شار چۆن جێبەجێدەکرێ؟ - ئازادیی دینیی لە چ ئاستێک دایە؟ ئازادیی قسەکردن؟ - شوێنە کەلتورییەکانی شار چەندیان چالاکن، چەندیان لەلایەن دەستەڵاتەوە کۆنترۆڵ دەکرێن؟ ئایا دەزگا کەلتورییەکان ئازادن؟ - ژینگەی شار چۆنە؟ رێژەی سەوزایی چەندە؟ چەند شوێنی حەوانەوە هەن؟ لەناو بازاڕ و بینا و فەرمانگەکان حیساب بۆ کەسانێک کراوە کە پێویستییان بە پێداوێستیی تایبەتە؟ - رێگاوبان چۆنە؟ هۆکارەکانی کارەساتەکانی هاتوچۆ زیاتر رێگاوبانن یان شۆفێر و جۆری سەیارەکان؟ - نرخی بازاڕ چۆنە، چەندە لەژێر کۆنترۆڵی جۆریی دایە، خواردن و خواردنەوەی خەڵک چەندە لەگەڵ ستانداردە تەندروستییەکان یەکدەگرێتەوە؟ نیشاندەری زۆری دیکە هەن کە بۆ شاری زیرەک زیاتر دەگونجێن، بەڵام ئەوانەی سەرەوە، لای کەمی ئەو مەرجانەن کە پێویستە لە سلێمانیی و شارەکانی هەرێمی کوردستاندا هەبن. لە زۆر شاری تازەپێشکەوتوی یان پێشکەوتو، تەنانەت شاری ئاساییش، ئەو پێوەر و نیشاندەرانە زۆر سەرەتایین. جێی پێکەنینە شار هێشتا خاوەنی هۆکارەکانی گواستنەوەی گشتیی نەبێت و بشیەوێت رێژەی دوانۆکسیدی کاربۆن و پیسیی ژینگە لە شاردا کەمبکاتەوە. بەداخەوە وەڵامی زۆربەی ئەو پرسیارانەی سەرەوە یان هەر نییە، وەک سیستەمی گواستنەوەی گشتیی، وەک بیمەی تەندروستیی، یان لە ئەوپەڕی خراپیی دایە. سلێمانیی و هەمو شار و شارۆچکەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان، تەنها پێویستییان بە حکومڕانییەکی دیموکراتیک و دڵسۆز و خاوەن روئیا هەیە بۆ ئەوەی بتوانن لەگەڵ شارە پێشکەوتوەکانی دونیا بەراوردبکرێن.
■ توانا ئەمین شارەکان بەرد و چیمەنتۆ نین... هەر وەک چۆن ڕۆحیان ھەیە، دڵیشیان ھەیە؛ ھەیانە دڵ ناسک وەک (ڤارنا)... ھەیانە دڵ ڕەق وەک (بەغدا)... ھەیانە بوغزاویی وەک (تاران)... ھەیانە شیرین وەک (سۆفیا).... هەیانە نیان وەک (ئیستانبوڵ)... هەیانە دڵتەڕ وەک (ستۆکهۆڵم)... ئەوان غیرە دەکەن.. توڕە دەبن... خەون دەبینن... فریو لە شارەکاندا عارفێکە ئیبلیس، مفستۆفێڵسێکە لە بەرگی پەریا... شارەکان جادوو لەسەرنشینەکانیان دەکەن، جادووەکانیان کەمتر لە کۆڵان و لارێ و ماڵەکانیاندا دەردەکەوێ، ئەم تەلیسمە ئەو کاتە دەمانگرێ کە شارەکان جێ دە‌ھێڵین. دروست جادووی شارەکان وەک جادووی خودی جادووکەرەکان وەھایەک؛ جادووی سپییان ھەیە... سیحری ڕەش... ھەیانە سەرساممان ناکەن، ھەیانە کاری نەکردە نییە، بەڵام ئێمە ناتوانین بیکەین، ھەیانە ئێجگار سەرسوڕھێنەرە -بۆ من فرانکفۆرت ئەمەی دواییان بوو-. شارەکانیش ھەروان، بەو جیاوازییەی ئەمان ھەموویان کۆکن لەسەر ئەوەی پاش جێھێشتنیان؛ سیحرەکەت لێ بکەن! ئەگەر دڵتان نەیەشێ، دەبێ ڕێگەم بدەن بڵێم؛ ئەم سلێمانییە، شارێکی (خوار)ـە، ئەم ھەڵکەوتە جیۆگرافییەشی هەمیشە کاریگەرییەکی ڕۆحیی بەشێوەیەکی ئاسۆیی و (ڕێک)ی لەسەر ھاوشارییەکانی هەبووە و ھەیە... سلێمانی شارێکە حورمەتی کوڕوکچە باشەکانی ناگرێت... مناڵەکانی خۆی دەکاتە دەرەوە... بۆ ئەوەی لەم دێڕە بگەیت؛ دەبێ بچی مێژووی بخوێنیتەوە... سەیری شارپێچۆڵکردنی مەولانا خالید بکەیت... سەیری سەرهەڵگرتنەکەی نالی و گۆڕونبونی لە غەریبیی، سەیری... هیچ هەر لێی گەڕێ.. سەرەنجام سلێمانی، تەنها شاری دونیایە کە دڵڕەق و خوێنشیرینە پێکەوە! .
.gif)
■ئارام سەعید وەک جاری پێشوو باسمان کرد هەردوو لێکۆڵەری زانکۆی هارڤارد سێ سیناریۆیان داناوە بۆ سەردەمی ترەمپ و ئەگەرەکانی دوای ترەمپ و دەرئەنجامەکانی سیاسەتی ترەمپ کە تەنها پەیوەست بە ئەمریکا نیەو ئەو تەوژمە دەمێ سالە کاری بۆ دەکرێت و ئەوروپاش بێبەری نیە لەو سیاستە ، ئەم تێکستە تێگەیشتنی هەردوو نوسەرە بۆ ئەگەرەکان وبەپێی توانا لە کتیبەکەوە وەرگێڕاوە، هیوادارم خویندنەوەیەکی باش بیت بۆ تێگەیشتن لە ئێستاو داهاتوی دیموکراسی لە جیهاندا: فەسلی نۆهەم Saving Democracy لە کتێبی فۆرمە دیموکراسیەکان چۆن لەناودەچن بە گەڕانەوە بۆ وڵاتەکەی خۆمان(ئەمریکا ) ، سێ ئەگەر بۆ داهاتوودەبینین بۆ ئەمریکای دوای ترەمپ. یەکەم و گەشبینترینیان، چاکبوونەوەیەکی خێرایە. لەم سیناریۆیەدا، سەرۆک ترەمپ سیاسییانە شکست دەهێنێت: یان متمانەی گشتی لەدەست دەدات و دووبارە هەڵنابژێرێتەوە،یان تاوانبار دەکرێت و زۆری لێ دەکرێت تا دەست لە کار بکێشێتەوە.. داڕمانی سەرۆکایەتی ترەمپ و سەرکەوتنی بەرخودانی دژە ترەمپەکان وزە بە دیموکراتەکان دەدات، کە دواتر دێنە دەسەڵات وهەموو ئەو سیاسەتە ئابڕوبەرانەی ترەمپ قلپ دەکەنەوە. ئەگەر سەرۆک ترەمپ ئەوەندە بە خراپی شکست بهێنێت، بێزاری گشتیی دەتوانێت ئەو ریفۆرمانە بجوڵێنێت کە دەبێتە هۆی باشتر کردنی کوالیتی دیموکراسی، وەک ئەوەی کە لە دوای دەست لەکار کێشانەوەکەی ریچارد نێکسۆن لە ساڵی ١٩٧٤ ڕوویدا. سەرکردە کۆمارییەکان، باجێکی قورس دەدەن لە ئەنجامی ئەوەی کە لەگەڵ ترەمپ هاوهەڵوێست بوون ،کە لەوانەیە کۆتاییان بە موغازەلەکردنی سیاسیە توندرەوەکان بێت. لەم داهاتووەدا ناوبانگی ئەمریکا لە جیهاندا زۆر بە خێرایی دەگەڕێتەوە، سەردەمی ترەمپ لە خوێندنگەکاندا دەخوێنرێت، دەکرێتە فیلم، لە کارە مێژووییەکاندا باس دەکرێت وەک سەردەمێکی هەڵەی تراژیدی کە لە کارەساتەکان رزگاری بوو ، ئەوکات دەڵێین دیموکراسی ئەمریکا ڕزگار کرا. ئەمە بە دڵنیاییەوە ئەو داهاتووەیە کە زۆربەمان ئاواتی پێ دەخوازین. بەڵام خەڵک پێی خۆش نییە. ئەوەمان لە یاد بیت کە هێرشی دریژخایەنی سەر بنەماکانی دیموکراسی و بناغەی جەمسەرگیری و دەست پێکردنی ئەو هێرشانە پێش ئەوە بوو کە دۆناڵد ترەمپ بچێتە کۆشکی سپی سەرۆکایەتییەوە. دیوارە پتەوەکانی دیموکراسی ئەمریکا دەیەها ساڵ دەبێت لاواز کراوە، لابردنی ترەمپ هەروا بە ئاسانی نابێتە هۆی گەڕانەوەی دیموکراسی موعجیزە ئاسا. هەرچەندە سەرۆکایەتییەکەی ترەمپ وا دەبینرێت کە ببێتە هۆی لادانێکی کاتی و تەنها تەنها چەند چێ پێیەکی کەم لە دامەزراوەکان جێبهێڵێت، کۆتایی هێنان بە ترەمپ لەوانەیە بەس نەبێت بۆ بەدەست هێنانی دیموکراسییەکی تەندروست.. دووەم، داهاتوویەکی تاریکتر ئەوەیە کە ترەمپ و کۆمارییەکان بەردەوام بن لە سەرکەوتن لە مەسەلەی سپی پێستەکان. لەسایەی ئەم سیناریۆیەدا، پارتی گەورەی بەتەمەن ( GOP) دوای ترەمپ سەرۆکایەتی بەدەست دەهێنێت، لە ئەنجامدا هەردوو خانەی کۆنگرێس و زۆرینەی زۆری ئەنجومەنی یاسادانان زۆرینە لە دادگای باڵا بەدەست دەهێنن. دواتر تەکنیکێک لە دامەزراوەکاندا کەوەک تۆپی دەستی دەستوریی بەکاری دەهێنن بۆ دروستکردنی زۆرینەی دەنگدەرانی سپی پێست. ئەمە دەتوانرێت بکرێت لە ڕێگەی دیپۆرتکردنەوەی ژمارەیەکی زۆرلە کۆچبەران، کۆت وبەندی کۆچبەرەکان، پاک کردنەوەی لیستی تۆماری دەنگدەران، و بەپشتبەستن بە یاسای توندی ناسنامەی دەنگدەران. بەم شێوەیەش دوای نوێکردنەوەی سیستمی هەڵبژاردن دەست دەگرن بەسەر ئەوتوانایەی کەمینەی سیناتۆرەکان هەیانە بۆ پاراستنی سیناتۆرە کەمینەکان وکۆماریەکان بە زۆرینەیەکی کەم ئەجندای خۆیان دەسەپێنن. ئەم بۆچونە رەنگە جۆریک لە توندڕەوی تێدا بێت، بەڵام ئیدارەی ترەمپ بیری لێکردۆتەوە. ئەو هەوڵانەی دەدریت بۆ پشتگیری پارتی کۆمارییەکان بە ئەندامیتی زۆرینەیەکی سپی پێستی نوێ، بە دڵنیاییەوە، بە تەواوی بە قووڵی دژی دیموکراتی دەبێت، بە شێوەیەک پێوانەکان دەبێتە سەرهەڵدانی بەرگریەکی بەرفراوانی هێزەکان، لەناویاندا پێشکەوتوخوازەکان، گروپە کەمینەکان، و هەندێک لە کەرتە تایبەتەکان. ئەم بەرگرییە دەکرێت بگات بەبەرزبونەوەی ڕێژەی ڕووبە ڕووبوونەوە تەنانەت توندوتیژی لە پێکدادانەکاندا، لە کاتێکدا، دەتوانێت ڕێژەی سەرکوتکردن لەلایەن پۆلیسەوە زیاد بکات وئاگاداری تایبەت بڵاو بکاتەوە، بە ناوی "یاسا و فەرمان"ەوە بۆنیشاندانی ئەوەی چۆن سەرکوتکردنی تەواو دەکرێت ، تەماشای کۆتا ڤیدۆیۆکانی یەکێتی نیشتمانی بۆ تفەنگ( NRA ) بکە یان گوێ لە کەسایەتییە سیاسییە کۆمارییەکان بگرە کە باسی کێشەی ڕەشپێستەکان دەکەن. سێیەم، و لە ڕوانگەی ئێمەوە ، کە زۆر نزیکە ، داهاتوو دوای ترەمپ دیاری کراوە بە جەمسەرگیری. بەجیهێشتنی زیاتری لە رێکەوتنە سیاسیە نەنوسراوەکانەوە یان بەرز بوونەوەی ناکۆکی نێوان دامەزراوەکان ، بە شێوازێکی کە، دیموکراسی بێ شورایەکی بەهیز. سەرۆک ترەمپ وترەمپیزم لەوانەیە لەم سیناریۆیەدا شکست بهێنێت، بەڵام شکستەکە کاریگەری کەم دەبێت لەسەر کەمکردنەوەی کەلێنی نێوان حیزبەکاندا یان پاشگەزبونەوە دروستدەکات لەو رەتکردنەوەیەی بۆ لێبوردن و ئارامگرتن هەبوو لە سەردەمی ترەمپ.
■ رێبین عومەر بۆ ساڵی 2018 پەنجا شاری دنیا ناسێنراوە كە زۆرترین تاوان و كوشتنی تیا ئەنجامدراوە ، پێگەی (valuewalk) لە راپۆرتێكیدا باسی لەوە كردووە كە بەهۆی رەق و تۆڵە و جەنگ و بوونی چەك لە دەستی خەڵكی سڤیل و بوونی باندە بازرگانییە نایاساییەكان زۆرترین تاوانی كوشتن رویداوە ، ئەمریكای لاتین و ئەفریقا و رۆژهەڵاتی ناوەراست لە پێشسەوە ئەو جێگایانەن كە لەم راپۆرتەدا بەووردی باسی لێوەكراوە كە ئاماژەبەوە كراوە شارەكانی ( بیلیم و فۆرتالیزا و ناتال لە بەرازیل و جوایان و كاراكاس لە فەنزویلا و فیكتوریا و لوسكابوس و ئەكابولكو و لاباز و تیوانا لە مەكسیك ) لەو دە ناوچەی جیهانن كە بەهۆی ناجێگیری دۆخی سیاسی و ئابوری و بازرگانی نایاسایی زۆرترین تاوانیان بۆ ساڵی 2018 تێدا ئەنجام دراوە . كوشتن و تۆڵە لە هەرێمی كوردستان ؟ رۆژانە لە میدیاكانەوەی گوێبیست دەبین كە حاڵەتی كوشتن رویداوە ، زۆرترین ئەو حاڵەتانەی كە كوشتنی لێكەوتۆتەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە چەك لەدەستی هاوڵاتیاندایە هەرلەبەر ئەوەش بێ گەڕانەوە بۆ تەرازووی دادوەری لە كوردستان دیاردەی تۆڵەكردنەوە و كوشتن خەریكە دەبێتە حاڵەت ، هەرچەندە ئاماری روون و دان پێدراو بەردەست نییە بەڵام ئەگەر سەرنجێك لەماوەی كەمتر لە هەفتەیەك بدەین دەبینین لەسەر 25 هەزار دیناری عێراق و لەسەر گرتنی سەرچوۆپیوو لە سەربینینی منداڵێك لە لایەن باوكییەوە لە شاری كۆیە كە تازەترین تاوانی كوشتنە لەم هەفتەیە گەنجێكی 31 ساڵ بەدەستی مامی كە خەزوری كۆنی بووە ، لەناو ماڵەكەی خۆی دەكوژرێت ، ئەم جۆرە لە تاوانی كوشتن دەری دەخات كە گرفتێكی گەورە هەیە و حكومەت دەبێت رووبەڕووی بۆستێتەوە تا ئاسایشی كۆمەڵگە بە ئاقارێكی خراپ و لاڕێ نەڕوات . دیاردەی تەقەكردن و چەك داری ؟ لە كوردستان وەختێك لەهەر كەسێك دەپرسی كە ئاخۆ بۆ چەكت هەڵگرتووە و پەنات بۆ ئەو ئامرازە توندە بردووە دەڵێت : بۆ خۆپارێزی و پاراستنی خۆ ، ئەم جۆرە لە دیدگا بۆ تاك لەناو كۆمەڵ وەختێك لە دایك دەبێ كە ئاسایشی ووڵات لە ئارامی و ئۆقرەی نەبێت ، جگەلەوەش بێمتمانەی و لاوازی دەزگاكانی رووبەڕووی دیاردە ناشارستانییەكان وایكردووە كە رۆژ بەرۆژ كوشتن لە ناو فەرهەنگی كۆمەڵگە خۆی نوێ بكاتەوە ، رەگی قوڵی دیاردەی چەكداری لە كوردستان بە زۆری دەگەڕێتەوە بۆ ئەو نائارامیەی كە لەم ووڵاتە بەردەوام هەبووە و شەڕ و جەنگ بە بەردەوامی بۆتە بەشێك لەژیانی خەڵك و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی وایكردووە كە بەردەوام چەك لەدەستی تاك حزوری جدی هەبێ . ئەوەی جێگەی باس و هەڵوەستە كردنە كە دەسەڵاتی دادوەری و تەشریعی و تەنفیزی هەنگاوی جدیان تا ئێستا نەناوە لەسەر ئەم جۆرە دیارەدە قێزەونەو بەریان بەو دیاردەیە پێ نەگیراوە ، ئێستا رۆژانە چیرۆكەكانی كوشتن و تۆڵەكردنەوە بۆتە فاكێكی قێزەون كە ژیان و ئاسایشی كۆمەڵگەی خستۆتە مەترسییەوە .
■ جان دوندار وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: کەمال چۆمانی رۆژی ٢٩ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٨، جان دوندار، رۆژنامەنوسی بەناووبانگی تورک و سەرنوسەری پێشوی رۆژنامەی جومهورییەت، میوانی دیداری دامەزراوەی کۆربەری ئەڵمانیی بو لە هامبۆرگ. لە ئێلبفیلهارمۆنیی هامبۆرگ وتارێکی لەژێر ناوی “رۆژەکانی مەنفا” پێشکەشکرد. دوندار ئێستا لە بەرلین دەژیێت بە هۆی ئەوەی کەیسی ناردنی چەکی لە تورکیاوە بۆ داعش ئاشکراکرد. ئەمەی خوارەوە دەقی وتارەکەیەتی: بەڕێزان، گەیشتمە ئەڵمانیا و هێشتا بۆنی باڕوتی هەوڵی تیرۆرکردنەکەم دەکەم. لەسەر چاکەتەکەم، سوتماکی کتێبە سوتێنراوەکانم… لە گوێکانمدا، دەنگی داواکاری گشتیی داوای زیندانی تا مردنی دەکرد. لە پێستمدا، شێداریی کونجی زیندان. لەپێش چاوەکانم مۆبێک لە خەڵک هاواریان دەکرد “خیانەتکارەکان هەڵبواسن!” دڵم شەقدەبات لە بیری خۆشەویستان کە لەدوای خۆم بەجێماون… هیچ لەو نیشانانە نابینیت چونکە لەناو مێشکمدا قفڵدراون.. هەمویان لەپشتی روخسارێکی بەبزەوە دەشارمەوە… لە هەناوی بومەلەرزەیەکی بەگوڕەوە دێم… هەندێکمان لەژێر داروپەردوەکە بەجێماین، ئەوانیتر هێشتا هەوڵدەدەن رێگایەک هەڵکرێنن تا لێی دەربازببن. ئەوانەی وڵات جێدەهێڵن، خەم بۆ ئەوانە دەخۆن کە ناتوانن. ئایا چاوەڕوانیی رۆژێکی وا بوین؟ نەخێر. ئێستا رونتر دەتوانین ببینین کە زۆربەی ئەو بەڵگانە پێشتریش هەبون. پێنج ساڵ پێش ئێستا، هێشتا وامان بیردەکردەوە کە دەتوانین ئەو تاریکایییە تێکبشکێنن کە بە روناکیی ئێمەی دەخنکاندین. رۆشنبیرەکانمان کە ئێمەیان لە نزیکبونەوەی مەترسییەکە ئاگادارکردەوە، یەک-دوای-یەک سەربڕدران. گڵاسەکانمان تێکشكێنران. ئەو گەنجانەی لە پێناو پاڕكێک دەنگیان هەڵبڕی تەقەیان لێ کرا. زۆربەیان چاویان پێکرا… نەمانتوانی چیتر ببینین. ئێوە دەربارەی بۆقی کوڵاو دەزانن. ئێمە لەناو مەنجەڵێکدا کوڵیندراین، پلەی گەرمییەکەی وردەوردە بەرزکرایەوە تا دەستبەجێ هەستیپێنەکەین… زۆر درەنگ بو، کاتێک تێبینییمان کرد. ئێمە وەک چێشت سوردەکراینەوە… ئەهریمەن خۆی لە بۆسە دانابو. لە قەفەسێکدا چاوەڕوانیی ساتی هێرشەکەی دەکرد، ئامادە بە نێزەوە، بە ترسی گوناهـ، هی “شەرمەزاریی”. بایەکی رەش هەڵیکرد و قفڵەکەی شکاند. ئەهریمەن بەرەڵا بو، خەڵاتکرا، هاندرا. “خراپترینەکە” بوە نمونەی باڵا. ئەوەی تا دوێنێ گوناهـ و شەرمهێن بو، بو بە نۆرم. بەم شێوەیە حوکمڕانیی ئەهریمەن دەستیپێکرد. “چاکەکە” تێدەکۆشا بۆ ئەوەی سەرەتا قبوڵینەکات. هەرکەسێک دژایەتیی کرد لە قەفەسەکە ئاخنرا، ترسنۆکەکە جێیهێشتبو. ئەوانەی مانەوە، خرانە گۆشەیەکەوە. لە ماوی پێنج ساڵدا لە خاکی خۆماندا بوینە نەفیکراو. هەر بەرهەڵستکارێک لە واقیعدا مەنفایەکە. مەنفابونت لەو چرکەساتەوە دەستپێدەکات کە ئالنگاریی گوتاری باو دەکەی کە باوەڕی کۆمەڵایەتییە، ئەو چوارچێوەیە کە لەلایەن دەوڵەتەوە کێشراوە، یان بەگشتیی نۆرمە قبوڵکراوەکانن… تۆ وەک “خیانەتکارێک” نیشاندەکرێیت ئەو ساتەی کە دەڵێیت “نا”. ئەگەر لە بەشێکی دونیا بژیت کە تێیدا بەربەستێکی نزمی لێبوردەیی و ویستێکی بەرز بۆ تاکڕەویی هەیە، تۆ دەزانی کە پێویستە خۆت ئامادەبکەیت بۆ دادگاکان، پەراوێزدەخرێیت، سوکایەتییت پێدەکرێت، هەڕەشەت لێدەکرێت، جوێنت پێدەدرێت، دەچیتە زیندان، تەنانەت بۆ ئەبەد بێدەنگ دەکرێیت- زنجیرەیەک سزا و تەنیاییەکی قوڵ و کەمەرشكین. ئەم زانیارییە، هەندێک کەس ناچاری بێدەنگیی دەکات، هەندێک زیندان یان تەنانەت گۆڕستانیش… هیرانت دینک، یەکێک لە دوا نوێنەرەکانی خەڵکێک کە خراپترین ئازاری مەنفایان چەشت لە سەدەی رابردو داوای دادگەریی کردبو بەر لەوەی تیرۆر بکرێت. “کەی نەمامێک دەچێنین بۆ ئەوەی میوەکەی بخۆین؟” ئەو میوەیە وای لە هەندێک کەس کرد واز لە فیکرەکانی خۆیان بێنن نەک نیشتیمان. ئەوەش دیسان قوڕسە. هەرگیز ناتوانی رێزی خودی خۆت بگێڕیتەوە تەنانەت دوای ئەوەی کە دەتوانی بشگەڕێیتەوە. ئەوانیتر نیشتیمانەکەیان جێدەهێڵن کە ناتوانن دەستبەرداری فیکرەکانیان ببن. موراپان مونگان مێشکی نەفیکراو لە چەند وشەیەکدا پوختەدەکات: “بە راستی ئەو کەسەی کە کۆچدەکات ئەو کەسە نییە کە جێدەهێڵێت، بەڵکو زیاتر ئەوەی کە لەدوای خۆی دەمێنێتەوە…” مەنفییەکی تر، پیۆدۆر ئەدۆرنۆ، پێناسەی “مەنفای عەقڵ” دەکات بە… “هەست بە ماڵی خۆت نەکەیت لەناو ماڵی خۆتدا..” ئێستا بۆ ساتێک خەیاڵ بکە کە کاتێک لەم هۆڵە دەڕۆیتەوە دەرەوە هیچ ماڵێکت نییە بۆی بڕۆیت. هەموشتێکت کە پێکەوە گرێداوە و ئارەقەت بۆی رشتوە بۆ رزگارکردنی ژیانت لێت سەنراوەتەوە.. چیتر کورسیی حەسانەوەت، ژوری نوستنت، کتێبەکانت، پشیلەکەت یان سەگەکەت، نەماون. دەبێت هەمویان لەدوای خۆت جێبهێڵیت و بەرەو بۆشایییەکی بێ بن بڕۆیت. ئەمە ئەو باجەیە کە تۆ تەنها لەبەرئەوەی بژاردەی ریسکی نەیاربونت هەڵبژاردوە لەجیاتی ئاسودەیی تەسلیمبون دەبێت بیدەیت… ئایا ملکەچدەکەیت بۆئەوەی ئەو باجە نەدەیت؟ تراژیدیاکەی ئێمە بە هۆی وەڵامی ئێمەوەیە… “نەخێر!” رەشوڕوت بە پڕوپاگەندەی حکومەت گۆشکراون. ئازایەتیی دەوێت بۆ ئەوەی ئاگاداریان بکەیتەوە: “ئەمە هەموی درۆیە. ئێوە نافڕن؛ ئێوە وا دەکەونە ناو خەرەندەوە.” ئەمە دەبێتە هۆی سزادان، تەنیایی و مەنفا.” یەکەم شت گوێت لێ دەبێت ئەمەیە: “تۆ خەڵکی ئێرە نیت.” بەداخەوە، ئەوە رێک چاوەڕوانییەکەیە بۆ تۆ لە مەنزڵی خۆشتەوە. ئینجا زو دەستدەکەیت بەوەی بڕوابکەیت کە تۆ کەسێکی هەمیشە نامۆی. ئینجا دێیتە لای رستەکەی ستێفان زوێیگ: “من هی هیچ شوێنێک نیم.” بەهاری رابردو چومە پێشانگایەک لەسەر ستێفان زوێیگ لە لوکسەمبۆرگ. لە دەروازەی چونەژورەوە چاوم بە هەندێک کارتۆنی ناڕێکخراو کەوت… یەکەمجار وامزانی پیشانگاکە تەواودەبێت؛ دواتر تێگەیشتم: ئەو سندوقانە بوخچەکانی نوسەرێکی مەنفیکراو بون کە ناچارکرابو جار دوای جار بوخچەکانی بپێچێتەوە. ئێستاش لە پیشانگاکە دانراون بۆ یادکردنەوەی ئەوی. زوێیگ ئەنجامگیرییەکی بەم جۆرە لە یادەوەرییەکانی خۆی دروستدەکات:: “بوخچەکەم پێچاوەتەوە و ئامادەم. )…( ئەوڕوپا، ماڵمان، )…( کاولکارییەکی چەشتوە… ئێستا ئێمە بەڕاستی بێماڵین.” مەنفا ژیانی کۆنت دەبات، هەروەها فیکرە سانسۆرکراو و هونەرە قەدەغەکراوەکانیشت. وشەی تورکیی لە بەرانبەر مەنفا “سورگون”ە. واتا “لێدانێکی نوێ.” مەنفاکان لەوانەیە کەشێکی میهرەبانتر بدۆزنەوە ئەو شوێنەی کە مەنفاکان دەڕۆن، کەشێک کە رێ بە نەفیکراوەکان دەدات کە خونچە بکەن؛ بەڵام، وەک هەر نەمامێکی هەڵکەنراو و دابڕێنراو لە ئاو و ژینگە سروشتییەکەی، ئەگەری ئەوەی کە جارێکی تر لە شوێنی تر رەگ دەگرێتەوە، وەهمێکە. ئایا میوە دەگرێتەوە یان وشک دەبێت. مێژو دەوڵەمەندە بە هەردو نمونە… گەورەترین شاعیری تورک نازم حیکمەت ناچوربو وڵاتەکەی بەجێبهێڵێت دوای بەسەربردنی چەندان ساڵ لە زیندان. ناسنامە نیشتیمانییەکەی لێ سەنرایەوە. لە مەنفادا مرد، بە حەسرەتی ماڵەوە. گەورەترین دەرهێنەری سینەمایی تورکیا یەڵماز گۆنای ناچاربو وڵاتەکەی بەجێبهێڵێت دوای بەسەربردنی چەندان ساڵ لە زیندان. ناسنامە نیشتیمانییەکەی لێ سەنرایەوە. لە مەنفادا مرد، بە حەسرەتی ماڵەوە. یەکێک لە بەناووبانگترین مۆسیقارەکانی تورکیا ئەحمەد کایا ناچاربو وڵاتەکەی بەجێبهێڵێت دوای ئەوەی وەک “خیانەتکار” دانرا. لە مەنفادا مرد، بە حەسرەتی ماڵەوە. هەرسێکیان ئێستا لە وڵاتی خۆیاندا بەڕێزەوە یادیان دەکرێتەوە… شیعرەکانیان، فیلمەکانیان و گۆرانییەکانیان لە هەمو شوێنێکن… تورکیا بەهرەیەکی تایبەتی هەیە لە بەنەفرەتکردنی منداڵە یاخییەکانی خۆی، ناشتنیان لە خاکەکانی تر و هەڵواسینی مەدالیای پاڵەوانێتیی لەسەر ئەو گۆڕە دورانە. ئایا ئەوە هەمان شت نییە بۆ تۆماس مان رویدا کە ناسنامە ئەڵمانییەکەی لێ سەنرایەوە لەلایەن نازییەکانەوە؟ ساڵی رابردو بیرم لەو دەکردەوە کاتێک شۆفێرێکی لۆریی تورک هەواڵی لە خێزانەکەی خۆیدا لەسەر “سوکایەتیکردن بە ئەردۆغان.” کە مان دەربارەی حەزی خۆی نوسی بە دیتنی شکستی هێزە ئەڵمانییەکان لە شەڕدا، دانیشی بەوە دانا: “ئەوەی کە کوڕەکانم ناچاردەکرێن کە هەواڵ لەسەر من بدەنە حیزبی نازییەکان هەرکاتێک ئەو وشانە ببینن بەسە بۆ ئەوەی رادەی کارەساتی خۆمان تێبگەین.” ئەهریمەن نەخۆشییەکە کە دەتوانێت توشی نزیکترین و ئازیزترین کەست بێت… بەدوات دەکەوێت تا کۆتایییەکانی زەویی. هەروەک بەرانبەر زوێیگ کردی. ترسی ئەهریمەن ئەوی تێكشکاند لە دورترین ئەو شوێنەی کە دەیتوانی بۆی بڕوات. با جارێکی تر بگەڕێمەوە لای زوێیگ: هەشت مانگ بەر لەوەی ژیانی خۆی کۆتایی پێ بێنێت ئەو ئەم وشانەی خوارەوەی نوسی: “…سواستیکا (سیمبۆلی نازیزم) لەسەر تاوەری ئیڤل شەپۆل دەدات، هێزی پیادەی رەشەبا بە ئیستیفزازەوە بەناو شەقامی شامپس ئێلیسێزی ناپلیۆندا نماییشدەکەن (…) ژیان چیتر شایانی ژینکردن نییە… من نزیکەی پەنجا و نۆ ساڵم. ئەو ساڵانەی پێشم زۆر غەمگین دەبن. بۆچی لەگەڵ ئەو هەمو بێڕێزیکردنە هەڵبکەم؟” ئێوە دەتوانن خەیاڵی ئەوە بکەن ئەو وشانە چەندە روخێنەرن بۆ کەسێکی وەک من: نزیکەی پەنجا و نۆ ساڵ، کەلوپەلەکانی لەناو سندوقە کارتۆنییەکاندا، بە چاوی خۆی تەماشای گەشەی ئەهریمەن دەکات لە خاکی خۆی و لە سەرانسەری جیهاندا. تراژیدیای زوێیگ وانەیەکی باشمان پێ دەبەخشن ئەمڕۆ: مەنفا هیوادەخوازێت کە ئازادیی و ئاشتیی بدۆزیتەوە بۆ ئەو کەسەی کە بۆی دەچێت. پاشماوەکانی گوللە لەبەردەم ماڵەکەی جێنامێنن، یان هەڕەشەکانی پۆلیس. هیچ زنجیرێک لە قەڵەمەکەی نائاڵێنرێت، هیچ ئەڵقەیەکیش لە زمانی نابەسترێت… بەڵام ئەوە ئەوە نییە کە رودەدات: ئەو هەورانەی لە خاکەکەی فرمانتەوە بەرزدەبنەوە وەدواتدەکەون، و لەکوێ بیت رۆژەکە دادەپۆشن. بەڵام هەندێکجار لە ناخەوە دەتڕوخێنن. یەکێک لە زنجیرەکانی پێکانت هەمو ئەو شتانەیە کە لەدوای خۆتەوە بەجێتهێشتون. هەر رستەیەکی ئازایانە کە تۆ دروستیاندەکەی دڵخۆشت دەکەن بەڵام خۆشەویستانت لە دورەوە توشی کێشە دەکەن. ریشەکانی ئەو خۆشەویستانە لاپەڕەکانی بایۆگرافیی مەنفای تێكشکاوی بێسنور نیشاندەدەن. یەکێکی تر لە ئەڵقەکانی سەر زمانت هیواکانتە بە گەڕانەوە. هەر وشەیەکی ئۆپۆزسیۆنیی نەیاریی، ئەو هیوایە زیاتر دوردەخاتەوە، لە نیشتیمانی لەداییکبونت دادەبڕێت، رستە بە رستە…. هەندێک هەڵە، بێدەنگیی یان تەسلیمبون بۆ ئەوەی بتوانی دەروازەکانی گەڕانەوە بکەیتەوە. تەنانەت ئەگەر بشگەڕێنەوە، هیچ شتێک وەک خۆی نابێت: ئەو خاکەی بۆی دەگەڕێیتەوە هەمان ئەو خاکە نییە کە جێتهێشت، ئەو کەسەشی دەگەڕێتەوە هەمان ئەو کەسە نییە کە بەجێیهێشت. بە کورتی، وەک قسەیەکی پێشینانی تورکیی هەیە دەڵێت: “بڕۆ، و لەوانەیە هەرگیز نەگەڕێیتەوە؛ بگەڕێوە، و لەوانەیە هەرگیز نەیبینیەوە.” ئێ کەوایە بۆ کوێ دەڕۆیت… مەنفا بۆ کوێ دەڕوا، لوغزێکە. تۆ هیچ فیکرەیەکت نییە بە کوێدا بۆ لوتکە سەربکەویت و بە کوێدا لەناو قوڕەکەدا گیر بخۆیت. زمانت جیاوازە، ناتوانی داوابکەیت. بەئازارترین بەش سەقامگیربونە هەر کە برینە نوێیەکانی خۆت دەلێسیەوە. پێویستە شەڕی حەسرەت بۆ ماڵ بکەیت لەلایەک، لەلایەکی تریش شەڕی خاکێکی نامۆ چونکە وەک گەڵایەکی ژاکاوت لێهاتوە کە دەکەوێتە خوارەوە. نامۆبون حەتمییە، ئێشێکە بۆ ئاسودەیی پەیوەستبون. لەبەرئەوەی تۆ لێرەش بێگانەی، هەروەک چۆن لە خاکی یەکەم کە بەجێتهێشتوە بێگانە بوی. مەحاڵە ئۆقرە بگری؛ هەمو شتێک کاتییە. تۆ خەمباری چونکە تۆ لە دەرەوەی کۆمەڵگا دایت، هەست بە شەرمەزاریی دەکەیت چونکە تۆ جیاوازی، نەویستراو چونکە تۆ بەبێ ویستی خۆت هاتویت. خەمباریی سەردەکێشێت بۆ پەرێشانیی. بەڵام پەنابەر هیچ مافێکی نییە بۆئەوەی خەمبار یان رەشبین بێت، یان نەخۆش بکەوێت. پێویستە ئازاری خۆت هەڵبگری، هەمو شتێک لە سفرەوە دەستپێبکەیت، تا بەسەر نیشتیمانی نوێدا زاڵ ببیت، بۆ ئەوەی ژیانێکی نوێ دروستبکەیت، گەدەت پڕ بکەیت، ئاو بێنیت لە وڵاتی خۆتەوە و چارەسەرییەکان بدۆزیەوە بۆ کەسوکارت لە وڵاتی خۆت. ئەگەر پەیوەندییەکی نزیک بهێڵێتەوە لەگەڵ نیشتیمانی خۆتدا، توشی ریسکی پێكدادان دەبی وەک ئەو شۆفێرەی کە بەبەردەوامیی تەماشای دیمەنی ئاوێنەی دواوە دەکات. ئەگەر تەماشای دواوە بکەیت، لە بۆشایییەکی تاریک دەچیت کە رەگ و ریشەت هەڵدەوەشێتەوە. وەک شۆفێرێکی باش، پێویستە هەمو کات چاوەکانت بخەیتە سەر رێگاکە و بپشکنی کە چیش لەدواوە هەیە.. .لە راستییدا لە شوێنێکی ناشارەزا بەتەنها خۆت ئەمە بکەیت قوڕسە، و لە هەر هەڵەیەکدا بە نەفرەت دەکرێیت. هەندێک لە دۆخێکی بێچارەسەریی میلانکۆلییدا نوقم دەبن و هەرگیز هەنگاوێک بۆ دەرەوە نانێن. هەندێک خەریکە لە توڕەییدا تاوان دەکەن. زۆر کەم لەو تڕافیکە بویژدانەدا بە پێوە دەمێننەوە. سەدەی بیستەم بەکردار ئەو هێزی کێشکردنەوەی لەناوبرد کە ئێمە بە زەویی دەنوسێنێت. بەشەریەت فڕێدرایە ناو چوار باوە وەک سەدەفێکی بێماڵ کاتێک پەتەکە دەپسێت. ئەو رەشەبایە مەترسیدارە هەندێک لە ئێمەی فڕێدایە خاکی ترەوە و هەندێکی تریشی خستنە بۆشایییەوە. ئەو میراتە دێوەزمەیە تەنها لە سەدەی بیستویەکەم گەشەیکردوە. ژمارەی ئاوارەکان - بە هۆی شەڕەکان، توندوتیژیی و هۆکارەکانی دیکەوە- گەیشتۆتە ٦٥ ملیۆن کەس… لە هەر سێ چرکەیەکەدا، یەکێک ناچاردەکرێت وڵاتی خۆی جێبهێڵێت. نیوەی کۆچبەران منداڵن. لە سەدا هەشتا و چواری کۆچبەران لە وڵاتانی تازە-گەشەسەندون. واتا نەک لێرە، لە ئەوڕوپای دەوڵەمەند. ئەوڕوپا چەک دەفرۆشێت، خەڵک لەو شەڕانە رادەکات کە ئەو چەکانەی تێدا بەکاردەهێنرێت ئەوڕوپا دەیانفرۆشێت… خەڵکیش لەپشتی دیوارەکانەوە بەتەنها جێدەهێڵرێن… ئەوڕوپا دەروازەکان دادەخات و ئاساییشی خۆی دەپارێزێت. پارەش دەداتە کەسانی وەک ئەردۆغان تا لە خاکی دورەوە کامپیان بۆ دروستبکرێن. ئەوڕوپا خۆی کوێرکردوە لە بەرانبەر ئەو پەنابەرانەی کە ئەردۆغان وەک بارمتە و کارتی مامەڵەکردن بەکاریاندەهێنێت. لە هەمان کاتدا، ئەو پەنابەرانەی کە توانیویانە بگەنە ئەوڕوپا وا نیشاندەدەنرێت کە گۆڕانکارییەکی گەورە لە کیشوەری پیر دروستدەکەن. لەهۆشخۆچون کە کارەکانیان، شار و ستایلی ژیانیان لەژێر هەڕەشە دایە، ئەو خەڵکانە خڕدەکرێنەوە لەژێر باڵی پەیمانی دیواری بەرزتر. ئەگەر پارتیی ئەلتەرناتیڤی ئەڵمانیی [حیزبێکی راستڕەوە و دژ بە پەنابەرانە] سبەینێ حکومەت پێکبهێنێت، لەوانەیە ئەو کۆچبەرانە بگەڕێنرێنەوە وڵاتەکانیان؛ بەڵام ئێوە دڵنیابن کە زۆربەتان لە وڵاتی خۆتاندا هەستەکانتان وەک پەنابەران دەبێت. هەروەک ئێمە کە نەفیکراوین لە خاکی خۆمان لە تورکیا. مەنفا کێڵگەیەکی ئەڵغامە. دەکرێت گۆڕستانت بێت یان حەڕشت. دەکرێت بتخاتە بێدەنگییەوە یان زمانت بکاتەوە. دورکەوتنەوە لە هاوشارییانت لەوانەیە بتخاتە بۆشایییەکی تاریکەوە - یان لەوانەیە بتکاتە کەسێکی جیهانیی… لەوانەیە تەنیاتر بیت - یان قەرەباڵغتر… لەوانەیە ببیتە هەڤاڵانی قوربانییانی خاکی نوێت؛ بەڵام مەترسیی پەیوەستکردنی باسکەکانیش هەیە لەگەڵ حکومڕانەکان. ئێلیا کازان، یەکەم نەوەی ئەمریکیی، نیوەی ژیانی لە تەوبەکاریی بەسەربرد بۆ پەیوەندیکردن بە راوی جادوگەران لە ١٩٥٠کان لە خاکی نوێی خۆیدا. ئەلێکساندەر سۆلژێنیتشاین هێندەی بۆ رەخنە توندەکانی لە گولاگ ئاڕشیپێلاگۆ یادیدەکرێتەوە بەو رادەیەش بۆ ئیدانەکردنی زو کشانەوەی ئەمریکا لە ڤیێتنام… لە لاکەی ترەوە، قوتابخانەی فڕانکفۆرت، بەرهەمێکی پڕبەهای مەنفا بو لە راکردن لە ئەڵمانیای نازیی. یەکێکی تر لە مەترسییەکانی سەر نوسەری مەنفا گۆڕینیەتی بۆ فیگەرێکی سیاسیی کە پڕ بوە لە توڕەیی و توندیی لە زنجیرکردنی ئازادییەکان و فیکرەکانی. سیاسەت دەچیتە ناو خوێنتەوە، وات لێ دەکات نەتوانی دەربارەی هیچی تر بنوسیت. ئافراندن هەموکات بە هۆی توڕەیییەوە دەرناکەوێت -کە هەندێکجار وەک کفنە بۆی. مەنفا دەوردەدرێت بە شەڕێک لەگەڵ تەورێک کە پەیوەندییەکانی لەگەڵ خاک توندکردون؛ ئەوەی حەساس و بە هەمان رادەش گرانە ئەوەیە کە ئەو شەڕە بگوازیتەوە بۆ فیکر، بۆ هونەر، بۆ ئەدەبیات. نەفیکراوەکان ناتوانن ئەمە رێکبخەن، ناتوانن توڕەیی و هەستی تۆڵەیان لە خۆیاندا دابکوتن و دواجار وەک “نەیاری سیاسیی لە مەنفا”دا دەمرن. ئینجا ئەوانە هەن کە دەگەڕێنەوە چونکە جارێکی تر ناتوانن لە وڵاتی خۆیاندا جێگیر ببنەوە. چیڕۆکی ئەوان تراژیدیایەکە بۆ خۆی. وەک برونۆ ئالفرێد دۆبلین کە نەیتوانی کەشێکی کەلتوریی بدۆزێتەوە کە لە ئەڵمانیا بەدوایکەوتبو، دەبوایە بگەڕێتەوە فەڕەنسا کە لەوێدا پەنابەر بو لە ماوەی شەڕدا. . ئایا تاکە ئەزمونێکی پاڵەوان نییە؟ بێگومان هەیە. با لە بەدواکەوتنی ئەو هەورە رەشانە دوربکەوینەوە و نیگایەکی ئەرێنییانە لە مەنفا بکەین. رێمبدەن یادی ئێرنست رۆیتەر بکەمەوە لەم ساتەدا. قائیمقامی ماگدیبۆرگ دەستگیرکرا و نێردرا بۆ کەمپێکی کۆکردنەوەی جوەکان لە ١٩٣٣ بە هۆی دژایەتیکردنی نازییەکان. لەوێدا لێیدرا، سوکایەتیی پێکرا و ئەشکەنجەدرا. لە ١٩٣٥ خۆیی و تەنها جانتاکەی، پاسپۆرتەکەی کە هێشتا لێی زەوت نەکرابو و پارەیەکی ئاسایی لە گیرفانیدا ئەڵمانیای بەجێهێشت. هەر کە ئەوێی بەجێهێشت بە هاوڕێکانی گوت: “لەوانەیە ئێمە بەرەو بیابانێک بڕۆین بۆ دە ساڵان، بەڵام رۆژێک دەگەڕێینەوە.” ئەو نەچوە هیچ بیابانێکەوە؛ ئەوێ تورکیا بو کە باوەشی بۆ کردەوە و بەخێرهاتنی کرد. هەروەک خۆی پێشبینییکردبو، بەشداریی کرد لە بونیادنانەوەی تورکیا بۆ دە ساڵان، ئەو تەنانەت خەباتیشی دەکرد بۆ ئازادکردنی خاکی خۆی. ئەو نەخشە-ڕێگایەکی داڕشت بۆ ئەڵمانیای دوای شەڕ. لە گەڕانەوەیدا بو بە قائیمقامی بەرلینی ئازاد و بەشدارییکرد لە سەرخستنەی وڵاتەکەی خۆیدا. بە خوێندنەوەی چیڕۆکەکەی، ئەو هیوای پێبەخشیم؛ منیش کاتێک گەیشتم تەنها خۆم و یەک جانتا، پاسپۆرتەکەم کە هێشتا لێم زەوت نەکرابو و هەندێک پارەی ئاسایی لە گیرفانمدا. بەڵێ، مەنفا وەک بێماڵیی، بێماڵبون و لەدەستدانی دایک و باوک قوڕسە. بەڵێ، مەنفا هەوڵێکی پڕئازار و ئەزمونێکی غەمگینە. بەڵام مەنفا دەرگاش بۆ نوسەران، هونەرمەندان، ئەکادیمییان، رۆشنبیران و سیاسەتمەداران دەکاتەوە. ٨٥ ساڵ دوای رۆیتەر، ئەکادیمییەکان لە تورکیا کە لە کارەکانیان دەرکران لە بەرانبەر ئیمزاکردنی دەستپێشخەرییەک بۆ ئاشتیی، هاتنە ئەڵمانیا. ئەوان کۆچکردنی سەدەیەک ئاوەژودەکەنەوە و لێرە وەبەرهێنان لەسەر داهاتویان لە خاکی ئەڵمانیا و خاکی خۆیان دەکەن. ئەو رۆژنامەنوسانەی لە تورکیا ناتوانن بەرگریی لە راستیی بکەن، لێرە دەنگیان هەڵدەبڕن… کارێکی مەزنی نوسەرانی دەرکراو نیشانیدەدات کە ئازار خۆراکی ئافراندنی گەورەیە - پێی دەگوترێت “ئەدەبی مەنفا.” هیچ گومانێک نییە لەوەی کە شەپۆلی کۆچکردن کە مۆری خۆی لەسەر گەردون بەجێهێشت لە دەیەی رابردو دەبێتە هۆی لەداییکبونی نەوەیەکی نوێ لە نوسەران و ئەدەبی مەنفا. “مەنفایی” بەردەوامدەبێت بۆ ئەوەی ببێتە یەکێک لە پڕبەرهەمترین زمانەکانی نوسین لەبەرئەوەی ئەدەبی مەنفا لەو قەڵەمانە دەڕژێت کە بە ئازار تیژکراون. هێژایان، وانەبێژی ئازیزم ئونسال ئۆسکای زۆر تامەزرۆی دوبارەکردنەوەی قسەکەی ئەدۆرنۆ بو “ژینی هەڵە بە راستی ژیان ناکرێت”… کاتێک لە وڵاتی خۆماندا جێمان نابێتەوە و هەمو نەیارەکان زیندانیی دەکرێن، دەتوانین لە دو شت یەکیان بکەین: بۆ ئەوەی ئەوە بپارێزین کە هەمانە، دەتوانین بچینە ناو رێککەوتنی پیسەوە لەگەڵ خاکێک کە تێیدا گەورە بوین - هەرچەندە کە ئازاری ویژدانیشمان دەدات - یان چاوەکانمان دابپۆشین و بایەخ بە هیچ شتێک نەدەین. ئەوکات ئەوانە هەن کە ناچارکراون وڵاتیان جێبهێڵن. وەک نوسەری جو جێڵی ساچش کە لە ١٩٤٠ ئەڵمانیای بەجێهێشت… یەکەم شت کە هاوڕێکانی گوتیان کاتێک گەیشتە ستۆکهۆڵم ئەوە بو: “لەمەودوا زمان تاکە شتە تۆ خاوەنیت.” ئەو تەنها سامانە وای کرد خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبیات لە ١٩٦٦ی پێببەخشرێت. ئەدۆرنۆ دڵخۆش نییە بەو رۆشنبیرانەی بژاردەی “مانەوە لەسەر لێوارەکە؛ هەڵدەبژێرن ئەگەر لە دۆخێکدا بن “تەنیایی” و “پەرستشی کۆمەڵایەتیی” هەڵبژێرن. ئەدۆرنۆ دەڵێت “نوسین دەبێتە نشینگەی بێماڵ. دروستکردنی نیشتیمانێک لە نوسین… چارەسەرییەک بۆ رەشبینیی زوێگ “من سەر بە هیچ شوێنێک نیم”… رەشبینیی کە تۆماس مان روبەڕوی دەبێتەوە بە گەشبینیی خۆی: “لە هەرکوێیەک بم، ئەڵمانیا لەوێیە.” بون بە “باڵۆنێکی باش-نەبەستراو” وەک بەرهەمهێنانی بۆ نوسەران، سیاسەتمەداران، ئەکادیمییان پڕ ریسکە. پڕ ئازارە لە ماڵ داببڕێیت، بەڵام رۆحیشت ئازاد دەکات. مەنفا لە نۆرمە دامەزراوەکان، کینە کوشندەکان، فشاری بێتام، پەیڕەوکردنی دابونەریت بۆ خۆدورگرتن لە مەترسیی و راستییە هەڵبەستراوەکان بۆ پاراستنی دیکتاتۆرەکان دەتپارێزێت: “پاراستن لە بەرژەوەندیی نیشتیمانیی.” مەنفا دەرفەتی ئەوەت پێدەبەخشێت رێگا دامەزراوەکان بەجێبهێڵیت بۆ ئەوەی رێگای خۆت بنەخشێنیت - و ئەوە ئەو شوێنەیە کە تۆ بە خۆت ئاشنا دەبیت، تا ئەوکات نەتدەناسی. ئەو تیپەی لەسەر زمانت دابو نامێنێت، هەروەک چۆن ئەو زنجیرانەی بە ئەژنۆکانتەوە بون و ئەو پەڕۆکانەی چاوەکانتی داگرتبو. ئێستا تۆ تەنهای، بەڵام سەربەخۆشی. بەجێهێشتنی ماڵی ئاسودەی خۆت بۆ دوبارە دروستکردنەوەی خۆت لە گەردونێکی دیکە بەرخۆدانێکی بەئیرادەیە. وەک دایڤکردن بە ناو ئاوی سارددا، سەرەتا لەوانەیە خۆت کرژ بکەیت، بەڵام هەست بە بەهێزیی، نوێبونەوە، بەئیرادەبون و ئازادیی دەکەیت. بەردەوامیدان بە هەنگاوەکانت، وەستان لەسەر پێی خۆت، لە هەمو دۆخێک، رەتکردنەوەی کەوتنە داوی گوتاری باوەوە بێگوێدانە ئەوەی ئەنجامەکانی چی دەبن و خۆت بەتەنها بەردەوامیی پێدەدەیت لە هەمو شوێنێک و دژی هەمو کەسێک؛ هەمو ئەمانە بەخۆباوەڕییت بەهێزدەکەن. مەنفا هەروەها هەلی ئەوەشت پێدەبەخشێت لێهاتویییەکانی خۆت تاقیبکەیتەوە و وا بکەیت زمانت، پرسەکانت و جەنگەکانت لەودیوی سنورەکانی خۆتەوە ببیسترێن. هەروەک چۆن دونیابینیی نوێش دەبەخشێتە مەنزڵی نوێت. ئایا نوسەری ئەمریکیی-فەڵەستینیی ئێدوار سەعید دونیای رۆژئاوای فێرنەکرد کە سەلەفیەت تەنها ماڵی ئیسلام نییە، بەڵکو مەسیحیەت و جوش ڤێرژنی خۆیان هەیە؟ ئەڵمانیا، بەناووبانگ بە ماڵی کۆچەران، بە وزەی ئەو بیانییانە گەشەی سەند کە لە باوەشی گرتن و بوە هێزێکی زەبەلاحی جیهانیی وەک ئەمریکا کە هەمان شتی کردبو. ویستی کردنەوەی دەرگا بۆ کۆچبەران سەرنجڕاکێش بو. هەرچەندە تۆقیوم بە گەشەکردنی ئەوانەی دەیانەوێت کۆچەران دەربکەن، بەڵام دڵخۆشیی خۆم دەدەمەوە بە هاوسۆزیی خۆپیشاندەران و دروشمەکانیان کە دەڵێن: “پێویستە رق تێکبشکێنی!” هەروەک چۆن هاوڕێ ئەڵمانییەکانم شان بە شانی ئێمەن لە شەڕ بۆ ئازادیی لە تورکیا، منیش لەگەڵیاندا هاوشانیان دەڕۆم دژی نەژادپەرستیی. ئەوە پرەنسیپڵەکانمان/مەبدەئەکانمانن کە ئێستا دابەشمان دەکەن نەک وڵاتەکانمان. هاوسۆزییمان بۆ پڕەنسیپڵەکانمان سنور ناناسێت. ئێمە بۆ بەرزڕاگرتنی خۆشەویستیی شەڕەدەکەین نەک بۆ رق کە دیوارەکانی روخێندران - بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین لە میوەی ئەو نەمامانە بخۆین کە چاندنمان. کاتیەتی قبوڵبکەین کە ئێمە لە جیهانی کۆچەراندا دەژین. زۆر لە ئێمە لەوانەیە هەرگیز نەگەڕێتەوە ئەو خاکەی تێیدا لەداییکبوین. هەرگیز ئەو شارانە نەبینینەوە کە تێیاندا لەداییکبوین، ئەو رێگایانەی پیاسەمان پێیاندا کرد، ئەو دەریایانەی مەلەمان تێیاندا کرد. شتومەکەکانمان لەگەڵمان سەفەر دەکەن و لەناو بوخچەی قەبارە گەورە پێچراون. ماڵ لەناو بۆنی باڕوتی گوللەکان لەناو جلەکانمان، لەسەر سوتوی سەر چاکەتەکان، لە شێداریی سەر پێستمان و خۆشەویستیی خۆشەویستانمان بەردەوام دەبێت. ئەگەر کۆچەرێکی دەم-بە-خەندەت بینی کاتێک ئەو بینایە جێدەهێڵیت، بیر لەو ئازارە بکەوە لە پشتی خەندەکەوەیە. گوێ بۆ ئەزمونەکانیان بگرە کە لەوانەیە هەرگیز تۆ ئەو ئازارە بەو شێوەیە نەچێژیت. بڕیارەکە هی خۆمانە کە دژی ئەو ئازارە بوەستینەوە و تێکیبشکێنین. پێویستە بەردەوامبین لە نوسین بەئازادیی لە خاکی نوێماندا، لە خاکی نوێی ئەدەبیاتمان. بۆ هەرکەسێک کە دەڵێت من زۆر دورم لە تورکیا، رێمپێبدەن ئەو رستەیەی تۆماس مان وەربگرم: “لە هەرکوێیەک بنوسم، تورکیا لەوێیە.” - فۆتۆ: کلاودیا هۆهنە، دامەزراوەی کۆربەر
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
