■ ئازاد ئیبراهیم ئەحمەد چەند خۆش دەبوو، چەند کورددانە دەبوو ئەگەر مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەردانەکەیدا بۆ بەغداد، هەموو ڕووداوەکانی ڕۆژانی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری عێراقی بەلاوە بنایەو ڕاستەوخۆ و وێستگەی یەکەمی سەردانەکەی کۆشکی سەلام بوایەو یەکەم کۆبوونەوەی لەگەڵ (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) سەرۆک کۆماری عێراق بوایە؟ بارزانی نەیتوانی مێژوو دروست بکات و بچێتە مێژووی خەبات و تێکۆشانی گەلی کوردەوە و نمونەیەکی جوانی کوردانە پیشان بدات. تەنانەت ڕق و بوغزیی بارزانی سیاسییانەیش نییە!، لەسیاسەتدا ئەوەی بارزانی دەیکات نەزانینە لەکایەی سیاسەت و سیاسەت نییە. وەک چۆن ڕۆژانێک بارزانی دەیگوت "ئەگەر مالیکی بگەڕێتەوە دەسەڵات من دەوڵەت ڕادەگەیەنم"و کەچی ئێستا دۆستە لەگەڵ مالیکی. دەکرێت ئێستایش هەمان تەقیم بۆ پەیوەندی بەرهەم ساڵح لەگەڵ بارزانی بکەین. ئەوەی مالیکی بەنیسبەت ئێستای بارزانی سیاسەتە، بەڵام ناکۆکی بارزانی بەرامبەر بەرهەم ساڵح بوغزی نەزانینە لەسیاسەت و وێنەیەکە لەمێنتاڵێتی خێڵ. بارزانی لەخێزانەکەی خۆیاندا مێژوویەکی نێگەتیڤی دووبارە کردەوە، بەڵای لەدەرەوەی خێزانەکەیان نەیتوانی مێژووی پۆزەتیڤی مام جەلال دووبارە بکاتەوە. ئەوەی پەیوەندی بەو مێژووە دووبارەی خێزانەکەیانەوە هەیە ئەوەیە، لەساڵی 1966دا مەلا مستەفای بارزانی و باوکی مەسعود بارزانی دەچێتە بەغداد. (ناجی تالیب) سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی عێراق لەگەڵ قونسوڵی ئەمریکا لەعێراق نزیکەی ٥۳ دەقیقە گفتوگۆ دەکەن و ناجی تالیب بە باڵیۆزەکەی ئەمریکا لەعێراق دەڵێت "ئێمە مافی کوردەکان دەدەین، بەڵام مەلا مستەفا داوای مافی هەموو کورد ناکات، مستەفا بارزانی دەڵێت لەگەڵ من ڕێکبکەون و حەقتان بەسەر کوردەکانیترەوە نەبێت" ئەوەی ئەمڕۆ بارزانی کوڕ لەبەغداد دەیکات، هەمان وێنەی مێژوویی بارزانی باوکەو دووبارەی ناو مێژووەو ئەمڕۆیش بارزانی وەک نوێنەری هەموو کورد لەبەغداد نەبوو، تەنها بۆ مامەڵەو سەودای پۆست و پێگەی حیزبەکەی چووەتە بەغداد مەسعود بارزانی لەدەرەوەی خێزانەکەی خۆیان نەیتوانی مێژوو بەدیوە پۆزەتیڤەکەیدا و بەشێوەی (مام جەلال) دووبارە بکاتەوە کە لەشەڕی ناوخۆدا گەڕایەوەو چووە پیرمام بۆلای بارزانی. ئەگەرچی ئەم دوو ڕووداوە (چونی مام جەلال بۆ پیرمام بۆلای بارزانی) لەگەڵ (چوونی بارزانی بۆ بەغداد بۆلای د. بەرهەم) دوو ڕوداوی جیاوازن لەڕوی کات و شوێن و قەبارەوە. بەڵام دوو ڕووداوە لەدواجاردا دەبەسترێتەوە بەبەرژەوەندی کوردەوە. وەک چۆن مام جەلال قوربانی بەخۆیی و حیزبەکەیدا لەپێناو یەک ڕیزی کورد، دەبوو بارزانیش قوربانی بەخۆی بدایە لەپێناو یەک گوتاری و بەهێزی پێگەی کورد لەبەغداد، بەڵام بارزانی نەک ئەم وێنە پۆزەتیڤەی سەرۆک مام جەلالی دووبارە نەکردەوە، بەڵکو لەکاتێکدا دەچێتە بەغداد کە دەزانێت سەرۆک کۆمار لەبەغداد نییە و لەدەرەوەی عێراقە. ئەمەش تەنها بۆئەوەی بارزانی چاوی بەکەسێک نەکەوێت کە بارزانی پێی خۆش بێت یان نا، ئێستا لەلوتکەی دەسەڵاتی عێراقدایە و سەرۆککۆمارە.

■ موشریق عەباس...وەرگێرانی:ئارام مەحمود زۆر ڕوونە "مانگی هەنگوینی" كە عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراقی لەگەڵ هێزە سیاسیەكان‌و، ئامرازەكانی ڕاگەیاندن‌و، جەماوەری پێكەوە كۆكردەوە، كۆتاییهات، چەكوشە ئازار بەخشەكانیان ئامادەكردووە، هەڵمەتێك لە تۆمەت‌و خستنی سیاسی،  شانبەشانی سكاڵای بابەتیی لە خاو و خلیچكی جوڵەی سیاسی ڕێدەكات‌و، بەشێوەیەكی ڕۆژانە لە شاشەكانی تەلەفیزیۆن‌و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە بڵاودەكرێنەوە. بە دیاریكراوی نازانرێت ئاخۆ عەبدولمەهدی كە هیچ كوتلەیەكی سیاسی پشتیوانی ناكات‌و، هێزێكی میلیشایی دیاركراو نایپارێزێت‌و، هیچ ئامرازێكی ڕاگەیاندنیش بانگەشەی بۆ ناكات‌و، نەگروپی پیاوانی خاوەن كاری ئاشكراش، درك بەمەترسی بێدەنگییەكەی دەكات كە لە بەردەم گێژەڵوكەیەكی سیاسی گەورەدایە وەك ئەوەی موقتەدا سەدر ڕابەری ڕەوتی سەدر ئاشكرایكرد‌و، پەیوەستە بە كڕین‌و فرۆشتنی پۆستەكان لە حكومەتەكەی، یان ئەوەی پەیوەستە بە دزەكردنی تایبەت بە قەیرانی سزاكانی ئەمریكا دژی ئێران، یان ئەوەی تایبەتە بە نەتوانینی تەواونەكردنی كابینەی حكومەت‌و، ئارامیی لە بەردەم ململانێی ئاشكرای پارتەكان.       تا ئەوكاتەی پرسی وەسفی دیمەنی سیاسی‌و پێگەی عبدولمەهدی لەناویدا یەكلادەكرێتەوە، پێویستە بە ڕاشكاوی بوترێت ئەو (سەرۆك وەزیرانی چارەسەری سیاسی)نەبووە، وەك ئەوەی هەندێك لە ڕیشسپیانی سیاسەت لە عێراق دەیبینن، كاندیدی (مەرجەعییەتى دینی)یش نەبووە وەك ئەوەی هەندێك لەناوەندەكان بانگەشەیان بۆ كردووە، هەروەها كاندیدی (موقتەدا سەدر)یش نیە، وەك ئەوەی هەندێك پێیانوابوو، بەڵكو بەسادەیی ئەو كاندیدی (داخرانی سیاسییە)، ئەوەش گوزارشتێكی ڕونترە لە شكستی حزب‌و نوێنەرایەتیە عێراقییەكان‌و سەرەتای پاشەكشێیانە، هەروەك ئەوە ئەو ئاراستەیە كە كۆی حزبە عێراقییەكان لەكاتی هەستكردنیان بە مەترسی لەناوچون بەبێ‌ گەرەنتی هەناردەی بكەن بۆ گەلی عێراقیی توڕە و بێئومێدو شێواو و ، سەركێشی بكات بۆ ئەوەی ببێتە (پاڵەوانێكی میللی) یان لەسەر پیربونی بەتەنها تێچوی شكست هەڵگرێت. عەبدولمەهدی بیرمەندو نوسەرو سیاسی‌و فرە ئاراستەو ئینتیما، بە دڵنیایی دەزانێت ئەو كە هێزە عێراقییەكان چەندین جار ڕەتیانكردۆتەوە، نایانەوێت بیكەن بەپاڵەوان، بەباشتری دەزانن قۆناغی مەترسی گەورەی پێ تێپەڕێنن، تا ئەو كاتەی دەتوانن پرۆسەی گۆڕانكاری پێستەكانیان‌و ناوەكانیان و پەیڕەویان تەواودەكەن بۆ خۆگونجاندنیان لەگەڵ قۆناغی لەناوچون‌و ئەو لەدایكبونەی بەڕێوەیە كە هەر ئەبێ‌ ببێت. بەئاسانی تێبینی ئەو زمانە ناڕازیی و تۆمەت بەخش و سوككەرە دەكرێت، كە دژی عەبدلمەهدی و حكومەتەكەی دەستیپێكردووە‌و پەیوەستە بە دوو هۆكار، یەكەمیان سیاسی، پەیوەستە بەخواستی هێزە سیاسیەكان لە (سەربڕینی پیشیلە)و چەسپاندنی هەژمونیان بەسەر بڕیاری حكومەت لەڕیی لاوازكردنی شكۆی‌و، گواستنەوەی بڕیار بۆ هۆڵە سیاسە شاراوەكان. دووەمیشیان، میللیەو پەیوەستە بە بێدەنگی خودی عەبدولمەهدی‌و ڕوبەڕونەبونەوەی خۆ بەزلزانی‌و  لادانی سەركردە سیاسیەكان، بەڵكو تێوەگلاندنی بە لیستێك لە وەزیرەكان كە بۆ هۆی ناڕەزایی میللی لەكابینەكەی پێش تەواوكردنی. لێرەدا بە دیاریكراوی پێویستە دیمەنی سیاسی عەبدولمەهدی بێنینەوە یاد، ڕەنگە بیرهێنانەوەی خودی خۆشی، بەوەی ڕێككەوت‌و پێشهات‌و ڕوداوە سیاسی‌و میللیەكان، وەتاق خستویانە بەرانبەر لیستێكی درێژ لە هێزی و حزبی دەسەڵاتدار و ئەویش هێزی ڕەتكردنەوەی هەیە هێندەی ئەوەی ئەو حزبانە هێزی لەكارخستنی ئەویان هەیە لە پۆستەكەی ئەگەر بیانەوێت، بەڵام هاوكێشەكە لەبەرژوەندی ئەوە ئەگەر بزانێت ئەو حزبانەی لەبەردەمیدا خۆیان زەبەلاح كردووە لە خراپترین قۆناغەكانی لاوازۆ داڕمانیاندان‌و ململانێ دەكەن لەپێناو بەردەوامبون، بەڵكو هیواكانیشیان بەودا هەڵواسیوە بۆ بوژانەوە. كاتێك سەرۆك وەزیران ئەو خاڵە بەهێزەی دەزانێت، ڕەنگە سەرلەنوێ‌ پێناسەی پێوەرەكانی بەهێزی‌و لاوازی بكاتەوە، نەك لەبەردەم حزب و سەركردەكان گریمانەكراوەكان، بەڵكو لەبەردەم پشتوانە ئیقلیمی‌و نێودەڵەتییەكانیشیان، بەجۆرێك پەراوێزێكی فراوان لە جوڵەو دەستپێشخەری بۆ بڕەخسێت‌و  لەناوەندی ئەو هێزانەبدانە بەربەست بۆ هەستانەوەی دەوڵەت دادەنێنن، بگرە پلانی بەردەوام بۆ لاوازكردن و لێدانی جێبەجێدەكەن.  بەڵێ‌..دەوڵەتان گەلێكی زیندو و شۆڕشگێڕی وەك عێراقیان هەیە، ناكرێت پشت تەنها بەیەك بببەسترێت بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری لەژیانیدا، بەڵام ئەكرێت ئەو كەسە دەرگای گۆڕانگاریەكی سەقامگیر بەكەمترین تێچوو بكاتەوە، ئەگەر خۆی كرد بە پرۆِژەی ڕوبەڕوبونەوەی نەك دانوستان‌و، ئەگەر لەپێگە ڕاستەقینەكەی گەیشت، كە ئەو لەدەرەوەی ناوەندی سیاسی وەستاوەە بێ ئەوەی هیچ بایەخێك بۆ پرسە شەخسیەكان‌و پەیوەندی مێژوویی‌و هەڕەشەی حزبیەكان دابنێت‌و، وایلێبكات لە مێژوودا وەك ئەوە ناویبێت كە خۆی كوشت لەپێناو ژیان‌و بەردەوامبونی نوخبەیەكی سیاسی نوقمبو لەگەندەڵی.    ئەو قڕقڕەی لەدەرەوەی دەرگای نوسینگەكەت گوێت لێیدەبێت، ئەوە دەنگی ئەو هێزو حزبە بەشاخبوانەن لەبەررزكردنەوەی دەنگیان تا بێدەنگیت درێژە بكێشێت، هەموو ڕۆژێك ئەوكارە دەكەن، تا ئەوكاتەی دەرگاكەت دەكەیتەوە‌و بەسەر هەموویاندا هاوار دەكەیت "بێدەنگبن".  

نەبەز گۆران سەرۆكی حیزبی پارتی لەگەڵ بەشێك لە منداڵەكانی، سەردانی _بەغداد_یانكرد. سەردانیكردن بۆ ناوەند جوڵەیەكی ئاسایی و سیاسییە هەموو حیزبێكی هەرێم مافی خۆیەتی ئەو جوڵەیە بكات، ئەما كاتێك سەرۆكی ئەو حیزبە لەگەڵ بەرپرسی _حشدی شەعبی_، باسی لەوەكرد هاتوونەتە _بەغداد_ تا هەڵەكانی پێشو چارەسەر بكەن، بۆخۆی گورزێك بوو هەم لە خۆی دا، هەم لەو گوتارە فریودەرانەی ماوەی دوو ساڵە خەڵك و هەواداری خۆی پێ فریودەدات. ئەگەر دوای گەڕانەوەی جارێكی دیكە، گوتاری ریفراندۆم و سەربەخۆی بەرزبكاتەوە، ئەشێت تەنها ئەوانە بڕوای پێبكەن، كەیفیان بۆ خۆفریودان دێت. ئەم سەردانە دەرگایەكە بۆ كۆتایی هێنان بەو گوتارەی نەخشەی هەرێمی بچوككردەوە، هەرێمی خستە ناو گۆشەیەكەوە، گەر ئەمریكا نەبووایە، حوكمڕانی كورد، كۆتایی پێهاتبوو. كۆتایی هێنانە بەو گوتارەی لەبری بەهێزكردنی هەرێم، ناوەندی بەهێزكردەوە.  بەڵام پێدەچێت ئیدی سەرۆكی حیزبی پارتی لەوە تێگەیشتبێت، هەڵەیەكی گەورەی كردوە و لەبری ئەوەی هەڵەكەی لەناوخۆی هەرێم چارەسەربكات، دەچێت لە ناوەند چارەسەری دەكات. ئەم جۆرە جوڵانە تەنها بەو كارەكتەرە سیاسییانە دەكرێن، لە مێژووی خۆیاندا خاوەنی هیچ گوتارێك نین و، لە پێناو مانەوە و دەسكەوتی خۆیاندا گشت رێگەیەكی نادروست دەگرنە بەر. لە زنجیرەی _خۆش نشینان_ " ماڵێك دەچن بۆ داوای كچێك بۆ كوڕەكەیان، دوای ئەوەی نیو سەعات باوكی كچە قسە دەكات، ئینجا دەڵێت، من زۆر حساب نیم، با دایكی كچە قسە بكات، دایكی كچەش نیو سەعات قسە دەكات و دەڵێ‌: من زۆر حساب نیم، با كچە قسە بكات، كچە دەڵێت راستی من هیچ نیم، با باوكم لە باتی من قسە بكات. خوشكی زاوا هارەبێت و دەڵێت: دوای ئەم هەموو قسەیە دیسان گەیشتینەوە خاڵی سەرەتا."  ئێمە لە هەرێم گەیشتینەوە خاڵی سەرەتا. وەك سەرۆكی پارتی كە دادانی پێدانا، گەر ئەو هەڵە گەورەیەی نەكردایە، گەر بە قسەی دۆستانی كورد، هێزە ناوخۆییەكانی بكردایە، ئێستا كێشە و گفتوگۆی ئێمە لەگەڵ ناوەند، لەسەر دەشتی نەینەوا و سنووری خوار كەركوك دەبوو، ئەما بەهۆی هەڵەكەی ئەوەوە، ئێستا كێشەی ئێمە لەگەڵ ناوەند، هەوڵدانە بۆ چارەسەركردنی ئەو هەڵەیە. كێشە نییە، تا ئێرە باشە! بەڵام پێناچێت تەنها بۆ چارەسەری هەڵەكەی چوبێت، ئەشێت بۆ لێدان لە بەشێكی هێزەكانی دیكەی هەرێم چووبێت. ئەم گومانە لە جوڵەكەی پەیوەندی بە مێژووی كاری سیاسییەوە هەیە، بە درێژایی مێژووی كاری سیاسیی ئەو كارەكتەرە، لەو كاتەی باس لە یەكریزی دەكات، سەرقاڵی شێواندنی یەكریزییە، لەو كاتەی باس لە سەربەخۆی دەكات، لە هەوڵی دروستكردنی پەیوەندیدایە لەگەڵ دراوسێكان، لەو شوێنەش هێزێكی دەرەكی دەكاتە دوژمن و هەندێك بروای پێدەكەن، مەبەستییەتی ئەو هێزە لە خۆی نزیك بكاتەوە. بەردەوام جوڵەكانی لەگەڵ وتاردانەكانی دوو دونیای جیاوازن. لەوانەیە لەسەر پۆستێكی وەزاری لە ناوەند، لە هەرێم كۆمەڵێك كێشە دروستبكات، ئەگەر هێزەكانی دیكە كەیفیان بە كێشە هەبێت و بۆیان گرنگ بێت، گەر بۆشیان گرنگ نەبێت، دێتەوە كێشەكە لە هەرێم لەسەر دەسەڵاتەكانی ناو هەرێم دروستدەكات. باجی گەورەی ئەم هەرێمە لەسەر دەستی ئەو، دەستەیەك دروستبووە، بەردەوام دیوارێكی گەورەن لەسەر دروستكردنی هەرێمێكی بەهێز. جۆرێكیشە لەو سیاسیانەی زۆر زوو، هەوای خۆی وەردەگرێت و، بەكۆبوونەوەی چەند خەڵكێك دەچێتە دۆخێكەوە پێیوایە ئیدی دونیا لەژێر هەیمەنەی ئەودایە. هیچ كات لە دورەوە سەیری نەخشەی هەرێم ناكات، تابزانێت ئەم پارچە زەوییە بچوكە، كاریگەری لەسەر هیچ شوێنێك نییە، تا ببێتە مەترسی لەسەر دونیا. ئەم پارچە زەوییە بچوكە، تەنها هەوڵێكی دۆستانی كوردە بۆ ئارام هێشتنەوەیەكی كاتی، ئەو دۆستانەش بەردەوام بە كورد دەڵێن: پێویستە شوێنی خۆت بزانیت. بەهەرحاڵ... هیوادارین دوای چاككردنەوەی هەڵەكانی، جارێكی دیكە هەرێم توشی كێشەی گەورە نەكاتەوە. ئەما ئەم هیوادارییە، تەنها هیوادارییە، چونكە برواناكەم بتوانێت بە بێ‌ كێشە دابنیشێت. ئەو دوژمنانەش ئەو پێشتر باسیدەكردن، ئێستا لە تەنیشتیان دانیشتووە، دڵنیام لەوەی ئێستا لە دیدگای ئەودا، ئەوانەی دەرەوەی هەرێم دوژمن نین، دوژمنەكان لە فەزای بیركردنەوەیدا، هێزە كوردییەكانی ناوخۆن. (ناتوانێت بەبێ‌ داتاشینی دوژمن سیاسەت بكات.) با زۆر بە قورسی سەیری نەكەین، ئێمەی گەڕاندەوە خاڵی سەرەتا. بەڵام بە قورسی بیگرین جارێكی دیكە هەڵەكانی خۆی نەكاتە بنەمایەك كۆمەڵگەیەك باجی بدات. كارەكتەری سیاسیی كائینێكە بزانێت لە چ كاتێكدا گوتار بەرزدەكاتەوە، لە چ كاتێكدا جوڵە دەكات. هەر كارەكتەرێكی سیاسیی ئەم دوو كاتەی نەزانی، بەهۆی هەڵەكانییەوە كۆمەڵگەیەك ئازار دەبینێت و خۆشی ناچاری چەمانەوە دەبێت. پاشا _ڤاگنەر_ بە كوڕەكەی دەڵێت: دەسەڵات بۆ كەسێكە بزانێت بچەمێتەوە، بەڵام پاشا كەسێكە بیرلە میللەتەكەی بكاتەوە، نەك خێزانەكەی." 

■ ئاسۆ حاجی هەر لێکدانەوەیەک بکرێ بۆ ئەو سەردانەی بارزانی بۆ بەغدا،لەوە کەم ناکاتەوە کە سەردانەکە پێویستیەکی مەزن بوو نەک بۆ بارزانی بەڵکو بۆ بەرپرسانی عێڕاقی بەتایبەتیش بۆ سەرۆکوەزیران عەبدولمەهدی. ئەو سەردانە لە سەر داوای عادل عەبدولمەهدی سەرۆک وەزیرانی عێڕاق بووە،بۆ دوو ئامانج: - عەبدولمەهدی پێویستی بەوەیە کە وەک کەسایەتیەکی بەهێز و پیاوی چارەسەری وەدیار بکەوێ،بە پێچەوانەی مالیکی و عەبادی کە دروستکەری کێشە و پشێویەکان بوون. - نیاز پاکی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی هەولێر و بەغدا نیشانی ئەمریکا و ئەوروپا بدات،چونکە عادل عەبدولمەهدی پاڵپشتی ئێران و مەرجەعیەتی لەگەڵە و پێویستی بە پاڵپشتی زیاتری ئەمریکا هەیە. بارزانی بەهۆی پەیوەندی دێرینی لەگەڵ عەبدولمەهدی و دۆستایەتیەکەیان پاڵپشتی ناکات،لەبەر ئەوەش نیە کە ئێران و ئەمریکا بە شێوەیەک لە شێوەکان لە سەری کۆکن و کەسیان هێشتا دژایەتیان نیشان نەداوە،بەڵکو بەهۆی ئەوەیە کە عەبدولمەهدی لە داواکەی لە سەرۆک مەسعود بارزانی بۆ سەردانی کردنی بەغدا ئامادەیی خۆی و حکومەتەکەی نیشان داوە لە هەوڵدان بۆ چاککردنەوەی پەیوەندیەکان بەگوێرەی دەستوور و گەڕاندنەوەی مافەکانی خەڵکی کوردستان. هەنگاوی یەکەم لە بەغداوە هاویشترا کاتێک عەبدولمەهدی بڕیاری هەڵگرتنی خاڵە گومرگیەکانی نێوان هەولێر و کەرکوک،سلێمانی کەرکوکی دا، هەروەها لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەو شێوەیەی حکومەتی کوردستان لای پەسند بوو بڕیاری ڕەوانەکردنی نەوتی کەرکوک درا لە ڕێگای بۆڕی نەوتی کوردستان بۆ بازاڕەکانی جیهان،لەوانەش گرنگتر ئێستا قسەی جدی دەربارەی گەڕانەوەی پێشمەرگە بۆ کەرکوک و ناوچە داگیرکراوەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم دەکرێ،کە چاوەڕوان دەکرێ لە ماوەیەکی نزیکدا بە گەڕانەوەی سەربەرزانەی پێشمەرگە بۆ کەرکوک و شنگال و ناوچەکانی دیکە ئەو دۆسیە بکەوێتەوە سەر راستە ڕێگای خۆی،بە مەبەستی گەڕاندنەوەی ئەو دۆخەی بتواندرێ باس لە کارکردن بۆ جێبەجێکردنی مادەی سەت و چلی دەستوور بکرێ. لەگەڵ ئەوانەش لێژنەی هاوبەشی ئەنجوومەنی وەزیران و ئەنجوومەنی نوێنەران خەریکە بە زیادکردنەوەی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان بۆ سەتا حەڤدە کۆتایی بەکارەکانی بێنێت. هەموو ئەوانە کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدان کە لە بوغڕایی هەندێک سەرکردەی عەرەب سەریان هەڵدا بە لێکدانەوەی ئەوەی عێڕاق بەهێز بۆتەوە و دەتوانێ کورد بگەڕێنێتەوە چیاکان وەک عەبادی و پیاوەکانی بانگەشەیان بۆ دەکرد. بارزانی بۆ ڕاستکردنەوەی لاباری کەوتووی کورد لە بەغدایە کە ڕووداوەکانی شازدەی ئۆکتۆبەر و کەسانێک هۆکار بوون کە لە جیاتی حورمەت گرتنی خۆیان، لە ناسکترین و تەنگترین کاتدا پشتیان لە مافە نەتەوەیی ونیشتیمانیەکانی گەلی کوردستان کرد و ڕوویان کردە حوکمی ڕەشیدی بەغدا.

■ د.به‌ختیار شاوه‌یس هادی عامری سه‌رۆك و كاره‌كته‌ری سه‌ره‌كی حه‌شدی شه‌عبی له‌فڕۆكه‌خانه‌ی به‌غداد به‌ڕاخستنی فه‌رشی سوور پێشوازی له‌ مه‌سعود بارزانی كرد،به‌ڵام نه‌مانزانی عامری وه‌ك سیفه‌تی په‌رله‌مانتار و سه‌رۆكی فراكسیۆنی فه‌تح ، یان وه‌ك حه‌شدی شه‌عبی چوه‌ته‌ پێشوازی بارزانی؟! ئه‌گه‌ر وه‌ك سیفه‌ته‌ په‌رله‌مانیه‌كه‌ی ئه‌مه‌ی كردبێت ئه‌وا پرسیاری گه‌وهه‌ری ئه‌وه‌یه‌ له‌نێوان ده‌یان سه‌رۆكی فراكسیۆن بۆ ته‌نها عامری شان به‌شانی حه‌لبوسی سه‌رۆكی په‌رله‌مانی عیراق چوبونه‌ فرۆكه‌خانه‌و فه‌رشه‌سوره‌كه‌یان داخست؟ به‌ڵام ئه‌گه‌ر وه‌ك سیفه‌ته‌ سه‌ربازیه‌كه‌ی بوو بێت كه‌ دامه‌زرێنه‌رو پاڵه‌وانی حه‌شدی شه‌عبیه‌ كه‌ عامری زۆر زیاتر به‌م سیفه‌ته‌ ناسراوه‌ ئه‌وا ئه‌مه‌یان پێویسته‌ ویژدانی هه‌مووان بجوڵێنێت به‌تایبه‌تی له‌مه‌سه‌له‌ی كه‌ركوك و ڕووداوه‌كانی ١٦ ی ئۆكتۆبه‌ر، كه‌ سه‌ری زمان و بنی زمانی هه‌ندێك به‌خیانه‌تی ١٦ ی ئۆكتۆبه‌ر ناوی ده‌نێن و به‌ئێستاشه‌وه‌ یه‌كێتیی پێ ناشرین ده‌كه‌ن به‌وه‌ی كه‌ڕێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ حه‌شدی شه‌عبی كردوه‌ و كه‌ركوكی فرۆشتوه‌ به‌ سه‌رانی میلشیاكانی حه‌شدی شه‌عبی! هیچ كاتێك لاریمان نه‌بوه‌و دژی ئه‌وه‌ نه‌بوین كه‌بارزانی سه‌ردانی به‌غداد بكات، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ یه‌كێك له‌كێشه‌كانمان و جیاوازیه‌كانی ئێمه‌ له‌گه‌ڵ پارتی و بارزانی ئه‌وه‌ بوه‌ كه‌ ئه‌وان سیاسه‌تی دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌به‌غداد و موزایه‌ده‌ی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیان به‌رزده‌كرده‌وه‌ ، وه‌ ئه‌مه‌ش گه‌شته‌ ئه‌و ئاسته‌ی كه‌ به‌ئاشكرا ده‌یانوت ئێمه‌ ده‌بین به‌ جیرانێكی باش و به‌پاسپۆرتی خۆمان سه‌ردانی به‌غداد و ده‌وڵه‌تانی ده‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین، ئێمه‌ش ده‌مانوت ته‌نها به‌سیاسه‌تی حه‌كیمانه‌ی سه‌رۆك مامجه‌لال ده‌توانین ئه‌م خه‌ونی شاعیرانه‌ بكه‌ینه‌ واقع و حاڵی حازر كاته‌كه‌ی گونجاو نیه‌ و ئاماده‌كاریه‌كانی ڕیفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی وه‌ك پێویست نیه‌ به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ ده‌ره‌نجام سووربونی بارزانی له‌ڕیفراندۆم خیانه‌تی ١٦ ی ئۆكتۆبه‌ری لێكه‌وته‌وه‌. به‌ڵام كام خیانه‌ت؟!! هه‌رچه‌ند نازانین ئێستا بارزانی چ له‌ئه‌جێندای سه‌ردانه‌كه‌یدا هه‌یه‌ ، به‌ڵام گه‌رموگوڕیه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ موجاهیده‌كانی حه‌شدی شه‌عبی ڕه‌نگه‌ بۆ ئه‌وه‌ بێت كه‌ له‌گه‌ڵ حاجی عامری مه‌حكه‌مه‌ی خیانه‌تكارانی ١٦ ی ئۆكتۆبه‌ر بكات؟! یان بیه‌وێت قه‌ره‌بوی خوێنی ئه‌پرامزشكێنه‌كان بۆ كه‌سوكاریان وه‌ربگرێته‌وه‌؟! به‌هه‌ر حاڵ ئه‌مڕۆ كاتیه‌تی بپرسین ئه‌گه‌ر یه‌كێتیی خیانه‌تی كردوه‌ و كه‌ركوكی فرۆشتوه‌ به‌ حه‌شدی شه‌عبی ، ئه‌ی خیره‌ له‌یه‌كه‌م سه‌ردانتان بۆ جیرانه‌ باشه‌كه‌ له‌گه‌ڵ دابه‌زینتان به‌ماچ و موچ و ده‌ستله‌مله‌وه‌ هادی عامری له‌باوه‌ش ده‌گرن؟ خێره‌ وا به‌و كاته‌كه‌مه‌ كه‌ساڵێكه‌ و خۆتان ناوتان ناوه‌ ، داستانی پردێ و سحێلا تان بیرچویه‌وه‌ كه‌ به‌رامبه‌ر كێ بو؟  هه‌ر بۆیه‌ هاتنی بارزانی بۆ به‌غداد جگه‌له‌وه‌ی نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌سیاسه‌تی مام و یه‌كێتیی بۆ چۆنیه‌تی ته‌عامولكردن له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عیراق ڕاست و دروست ده‌رچوو و مانای اعترافكردنی بارزانیه‌ به‌م ڕاستیه‌ ، هه‌روه‌ها ئیتر ده‌بێت هه‌موو لایه‌ك باش بزانن كه‌یه‌كێتیی له‌١٦ی ئۆكتۆبه‌ر خیانه‌تی نه‌كردوه‌ به‌ڵكو له‌وكاته‌داڕێگری كرد له‌وه‌ی كه‌ كه‌ركوك وه‌ك ده‌ردی عه‌فرینی لێبێت به‌وه‌ی كه‌جگه‌له‌ وێرانبون و ته‌ختبوونی شاره‌كه‌ له‌گه‌ڵ زه‌ویدا هه‌روه‌ها سه‌دان پێشمه‌رگه‌و هه‌زاران هاوڵاتی سیڤیلی له‌كوشتن و بڕین پاراستوه‌.

■ عەبدولڕەحمان ڕاشد .. وەرگێڕانی: ئارام مەحمود.. سەرچاوەیەكی نادیار لە هەواڵگری ئەمریكا وتی، جێنشینی پادشای سعودییە بەرپرسیارە، سەرچاوەیەكی تر، كە ئەویش بێناوە، لە وەزارەتی درەوەی ئەمریكا وتویەتی، ڕاپۆرت هەیە كە سعودییە تۆمەتباردەكات بەو تاوانە، دوای ئەوە دوناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاو مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوە، دەركەوتن‌و ڕەتیانكردەوە. دزەپێكراوەكان، كە وا دەردەكەوێت لە چوارچێوەی هەڵمەتێكدا بوبێت‌و هەندێك لە ڕۆژنامە ئەمریكییەكان ئەنجامیاندابێت، خراوەتە پاڵ كەسانی نادیار"سی ئای ئەی" و وەزارەتی دەرەوە و غەیری ئەوان، ئەوەش دوای ئەوەی دزەپێكراوەكانی بەرپرسانی تورك كەمیكرد، هەموو ئەمانە پاڵینا بەكۆشكی سپی كە بەفەرمی ڕاوەستانی لەپاڵ حكومەتی سعودییە ڕابگەیەنێت، لە مشتومڕی تایبەت بەكوژرانی جەمال خاشقچی. ئەكرێت هەڵوێستەكە خوێندنەوەی ئەوەی بۆ بكرێت كە وەڵامە بۆ هەردوو حكومەتی توركیاو قەتەر و، دژی نەیارەكانیشی لە حزبی دیموكرات و میدیای دژە ئاراستە بێت،  هەڵمەتەكە دەیویست سەرۆكی ئەمریكا ئیحراج بكات‌و، ناچاری بكات هەڵوێستێكی جیاواز وەربگرێت. لەبەر ئەوە ترەمپ ڕاگەیاندنی هەڵوێستی ئیدارەكەی لە بەیاننامەیەكی دورودرێژ و ڕاشكاودا هەڵبژارد، بۆ ئەوەی پەیامەكە بگات بەهەموان، سەرۆك خۆشی دەركەوت، لەبەردەم كامێراكانی تەلەفیزۆن بەیاننامەكەی خوێندەوە، دواتر وەزیری دەرەوەش دەركەوت‌و تەئكیدی لەوەكردەوە كە لەبەیاننامەكەدا هاتووە، بەوەش كۆشكی سپی گەمەی دزەپێكردن‌و، جەنگی دەرونی و میدیایی لەباربرد. پێشتریش ترەمپ هەڵوێستی یاسایی ڕونكردبۆوە، كە هیچ شتێك نیە حكومەتەكەی پابەندی  دەستوردان بكات، نە كوژراوەكە ئەمریكییەو نە ئەو خاكەشی تاوانەكەی لە سەركراوە خاكی ئەمریكایە، وێڕایی ئەوەی كە بڕوای بە تۆمەتەكان نیە‌و، سعودییە وڵاتێكی گرنگە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان، بەوەش دەیەوێت لایەنە فشاركەرەكان بێدەنگ بكات، لەكۆنگرێس بن كە زۆرینەیان لە حزبی دیموكراتی ڕكاربەرین، یان توركیا كە بەهەمان شێوازی خۆی وەڵامی دایەوە، زانیاری دزەپێدەكرد بۆ ئیحراحكردنی، بەوەی  تاوانەكە بەكاردەهێنێت بۆ مامەڵەو بەدەستهێنانی سازش و ئازادكردنی بەرپرسێكی بانكی توركی تۆمەتبار، یاخود ڕادەستكردنی نەیارێك لەبەرانبەر ڕاگرتنی هەڵمەتەكەی دژ بەسعودییە. پرسی خاشقچی چەكێكی هەڵتۆقیوبو لە جەنگێك كە لە بنەڕەتدا ماوەی دوو ساڵە لەسەر گۆڕەپانی ئەمریكی بونی هەیە لەنێوان كۆمارییەكان حزبی سەرۆك‌و، نەیارە دیموكراتەكانی، كە تۆمەتباركردنی شەخسی سەرۆكی تیادا بەكارهات‌و دژی خێزانەكەی و دژی كاندیدكراوەكانی، كە دواینیان دامەزراندنی دادوەرێك بوو لەدادگای باڵا. فشارە بەردەوامەكانی سەر ترەمپ سەبارەت بە سعودییە بۆ پێش پرسی خاشقچی دەگەڕێتەوە، یاخو ناكۆكی سەبارەت بەپشتیوانی جەنگی یەمەن، نەیارانی سەرۆك داوای لێدەكەن هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ سعودییەو، هاوپەیمانی عەرەبی لە جەنگ دژی یاخبوەكانی هاوپەیمانی ئێران لەیەمەن ڕابگرێت، ئێستاش داوا دەكەن بە بایكۆتكردنی سعودییە، بە دیاریكراوی لە پرسی فرۆشتنی چەك‌و، هاوكاری سەربازی‌و هەواڵگری‌و پێدانی بەنزین بە فرۆكە جەنگییەكانی سعودییە لە ئاسمان.   داواكارییەكان چییە؟ ڕاگرتنی جەنگی یەمەن‌و كشاندنەوەی سوپای سعودییەو هاوپەیمانەكانی لەوێ‌، ترەمپ بە وەڵامێكی نوێوە دەركەوت، وتی سعودییە خوازیاری شەڕ نییەو ئامادەشە بۆ كشانەوە لەیەمەن لەحاڵەتی كشانەوەی پشتیوانییەكانی ئێران بۆ حوسییەكان، هیچ لۆژێكێك لەو قسەیەدا نیە كە ڕێگە لە سعودییە دەگرێت بەبێ‌ دەركردنی ئێران لەیەمەن، كە لەپشتی كودەتاكەی یەمەنەوە بووە لەسەرەتاوە. ترەمپ ڕوبەڕوبونەوەی ئێرانی كردۆتە پرۆژەی سیاسی سەرەكی دەرەوەی خۆی،  بەكرداریش دەستیكرد بە سەپاندنی سزا،  تا ئێران ڕازیدەبێت بە ڕاگرتنی  پرۆژە ئەتۆمییە سەربازییەكەیو كۆتایی بە بڵاوكردنەوەی ئاشوب لەسوریا و لوبنان و عێراق‌و یەمەن‌و ئەفغانستان‌و غەیری ئەوان دێنێت.  * عەبدولڕەحمان ڕاشد "میدیاكارو ڕۆشنبیرێكی سعودییە، سەرنوسەری پێشوی ڕۆژنامەی شەرقلئەوسەت‌و، بەڕێوەری گشتی پێشوی كەناڵی ئەلعەرەبییە بووە".

■ مایكڵ نایتس ..وەرگێڕانی: ئارام مەحمود ... كەركوك بەخاڵێكی بنەڕەتی دادەنرێت لە ڕێككەوتنی داهاتە نەوتییەكان لەنێوان حكومەتی ناوەندی عێراق‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش ڕۆڵی سەرەكی دەگێڕێت لەم پرۆسەیەدا، پێش ئەوەی بتوانن بگەن بە ڕێككەوتنێكی لەوشێوەیە، چاوەڕواندەكرێت ساڵی داهاتوو هەردوو حكومەتی بەغداد‌و هەرێمی كوردستان درێژە بدەن بە بەردەوامیی پلانی هەماهەنگی ناردنە دەرەوەی نەوت.  پێدەچێت كوردەكان بەردەامبن لە فرۆشتنی نەوتە خاوەكەیان‌و ناردنە دەرەوەی نەوتی كەركوكی لەلایەن حكومەتی بەغدادەوە، حكومەتی ناوەندیش كاربكات بۆ دابینكردنی بودجەی هەرێم، ئەم ستراتیژە دەرفەت دەڕەخسێنێت كوردەكان بەردەوامبن لە دابەشكردنی مووچەو پێشكەشەكردنی خزمەتگوزاررییە كۆمەڵایەتییەكان‌و خەرجكردنی تێچوەكانی نەوت‌و بەردەوامبون لەدانەوەی قەرزەكانیان بەبڕی 200 ملیۆن دۆلار بەشێوەیەكی مانگانە.  لەسەر ئاستی ئەمنیش، پرۆسەی " Solid torque"بووە هۆی پوچەڵكردنەوەی توانای ڕێكخراوی (دەوڵەتی ئیسلامی)و گەڕاندنەوەی بۆ  دۆخی ساڵی 2012، لەگەڵ ئەوەشدا، وێڕایی ئەوەی ڕێكخراوی (داعش)  هێرشەكانی لەڕووی چەندایەتیەوە كەمیكرد، بەڵام لەڕووی جۆرییەوە فێڵەكانی دوو ئەوەندەكرد.  هێزە ئەمنییەكانی عێراق پێویستیان بە ئەندامی زیاتر هەیە، بەتایبەت لە دانیشتوانە ناوخۆییەكان، لەپێناو بەردەوامبوون لە شكستهێنان بە گروپەكانی ڕێكخراوی (دەوڵەتی ئیسلامی)، بەهۆی ئەوەی ئەم گروپە ناكۆكییەكانی لەسەر ئەو ناوچانانە قۆستوەتەوە كە لەنێوان حكومەتی بەغدادو حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیە، پێویستیەكی زۆر هەیە بۆ دامەزراندنی نەوەیەكی نوێ‌ لە هێزی هاوبەش.  بەرپرسە عێراقییەكان بیریان لە پێكهێنانی دوو كەتیبەی نوێ‌ بۆ قەلاچۆكردنی تیرۆر كردوەتەوە، یەكێكیان لە سلێمانی‌و ئەوی تریشیان لە هەولێر، لەسەر ئەو بنەمایەی لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی فیدراڵیدا كاربكەن‌و لەلایەن بەغدادەوە پێداویستیەكان بۆ دابینبكرێت‌و لە دانیشتوانی ناوخۆیی  كوردو غەیری كورد پێكبهێنرێت. لەسەر ئاستەكانی تریش، هێزەكانی (حەشدی شەعبی) ئەدائێكی باشیان لە هەڵبژاردنە نیشتمانییەكان تۆماركرد، بەجۆرێك ژمارەی ئەندامانی (عەسائیبی ئەهلی حەق) لە پەرلەمان، لەیەك كورسییەوە بازیدا بۆ 15 كورسی، پێویستە لەسەر ویلایەتە یەكگرتووەكان بە ڕوونی ئاماژە بەوەبكات كە ئامادەیە یان ئامادەنیە هیچ پێشكەشی (حەشدی شەعبی)بكات لەڕووی ڕاهێنان‌و پشتیوانیەوە، هەندێك پێیانوایە پێویستە لەسەر واشنتۆن سزا بەسەر (عەسائیبی ئەهلی حەق)‌و هەندێك یەكەی تردا بسەپێنێت، بە لە چاونەگرتنی هەر بڕیارێك كە بەرپرسانی ئەمریكی دەیدەن، پێویستە لەسەریان پشتیوانی دامەزراوە بەرگرییەكانی عێراق بكەن. (حەشدی شەعبی) بەپلەی یەكەم بەهۆی نەبونی هێزی یەدەگی فەرمی سوپای عێراق دامەزرا، تائەمڕۆش ئەم كێشەیە هەیە، پێویستە لەسەر ویلایەتە یەكگرتووەكان  پارێزگاری لە بوونی خۆی بكات لەعێراق‌و، كێبڕكێی ئێران بكات لەسەر هاوكاری سەربازی‌و هاوكاریكردنی عێراق بۆ دامەزراندنی هێزی یەدەگ، لەڕێی ئەنجامدانی ئەو كارەوە دەتوانێت ئێران ببەزێنێ، چونكە عێراقییەكان هاوكاری ئەمنیی لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكان بەرزتر دەنرخێنن، وەك لە پشتیوانی ئێرانی. * مایكل نایتس پسپۆڕە لە كاروباری سەربازی ‌و ئەمنیی عێراق‌و ئێران‌و وڵاتانی كەنداو و، "هاوڕێی كار" لە پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتەكانی خۆرهەڵاتی نزیك.   

■ د. نیاز نەجمەدین  ئایا سلێمانی بۆ بزنس باشترە لە هەولێر؟ وەڵامیك بۆ د.عزەت سابر هاوپۆل و هاوکاری پێشوم لە زانکۆی سلێمانی و پەرلەمانتاری خانەنشین د.عزەت سابر لە بەرنامەیەکیدا لەگەڵ رەنج لەم شەوانەدا وتی: خەڵکی سلێمانی لە هەر 100 دۆلارێک تەنیا پێنج دۆلار پاشەکەوتئەکەن و مەسرەفکەرن، بەڵام خەڵکی هەولێر پاشەکەوتیان زۆر بەرزترە. دەرئەنجامێک ئەو پێی گەیشتبوو ئەوە بوو کە کۆمپانیاکان رووبکەنە سلێمانی زیاتر قازانجئەکەن یان سەرکەتووتر ئەبن وەک لە هەولێر، تەنیا لەبەرئەوەی خەڵکی سلێمانی مەسڕفکەرترن.  با ئەوە بڵێم من بینیومە هێرشی توندئەکرێتە سەر ئەو. ئەم گفتوگۆیەی من سەر بەو کەلتورە نییە و نامەوێت بۆ نازڕاندن بەکاربهێنرێت، بەڵکو گفتوگۆی ناوەرۆکی ئەو زانستەیە ئەو و من خوێندومانە، مەبەستەکەش لە یەکتر فێربونە بەشێوەیەک ناچارببین وا سەیری فەزای گشتیی نەکەین کە هەرچی تێبکەین جێی ببێتەوە. سەرەتا من نازانم رێگای شیکاریی توێژینەوەکەیان راستە یان نا. بۆ توێژینەوەیەکی لەو چەشنە، لای کەم پێویستە سامپڵێکی گەورە وەربگیرێت، ئەو خێزانانەی لە هەردوو شارەکە بەشدارن هەمان ئاستی داهاتیان هەبێت (واتە راپرسیی عشوائیی نەبێت)، پاشان توێژەر بەهای زەمیلەی بەکاربەرێکی نمونەیی بدۆزێتەوە، بزانێت بەکاربەرێکی نمونەیی (typical) لە هەولێردا مانگانە چیی ئەکڕێت و بایی چەندە. هەمان شتیش لە سلێمانی بکات. ئەمەش بۆ یەک مانگ نا، بەڵکو لای کەم بۆ چوار مانگ و هەر مانگەی لە وەرزێکدا. بەڵام بەپێی قسەکانی د.عزەت، پرسیار لە ژمارەیەک خەڵک لە سلێمانی و لە هەولێر کراوە کە ئەمە بووە: (ئەگەر 100دۆلارت هەبێت چەندی سەڕفئەکەیت و چەندی خەرج ئەکەیت؟). ئەم پرسیارە ئەنجامی دروست نادات بەدەستەوە.  گریمان رێگا زانستییەکەیشیان راستبووە، بەرای من، هێشتا بۆچونەکە هەڵەیە، لەبەرئەم هۆکارانەی خوارەوە: یەکەم، لە زانستیی ئابورییدا، بەردی بناغەی وەبەرهێنان و گەشەی ئابوریی پاشەکەوتکردنە. ئەگەر خەڵکی هەولێر پتر پاشەکەوتئەکەن، ئەوا وەبەرهێنان لەو شارەدا پتر سەرکەوتوو ئەبێت، نەک لە شارێکدا کە دەستبەجێ پارەکەی خەرجئەکات.  دووەم، وایدابنێ لاوازیی سیستمی بانکیی و متمانە بە سەرکەوتنی بزنس وادەکات خەڵکی هەولێر پارەکانیان لە بانک پاشەکەوت نەکەن، بەڵکو لە ماڵەوە هەلیبگرن، هێشتا ئەگەری زۆر ئەوەیە بزنس لەو شارەدا سەرکەوتووبێت وەک لە سلێمانی. بۆچی؟ لەبەر دوو هۆکار. لەلایەک، مادام هەولێریی پاشەکەوتئەکەن، ئەوا بەکاربردنیان سەقامگیرترە لە سلێمانی. بەکاربەری هەولێریی ماڵی سپیی هەیە بۆ رۆژی رەش. خەڵکی سلێمانی دەستبەجێ داهاتەکەی خەرجئەکات (بەپێی قسەکەی د.عزەت). کەواتە خەڵکی سلێمانی ئەمساڵ زۆر خەرجئەکات و سالی داهاتوو توشی ئەزمە ئەبێت و پەنا بۆ قەرز ئەبات، ساڵی دواتر ناچارە قەرزبداتەوە و کڕینەکانی کەمبکاتەوە.  کامیان بۆ بزنسکار یان فرۆشیار باشترە: بەکاربردنێکی خاوی بەردەوام یان بەکاربردنێکی خێرای کاتیی؟ بەرای من، ئەوەی یەکەمیان، واتە هەولێرییەکە، بۆیە هەولێر بۆ بزنس باشترە (بەپێی ئەم فاکتەرە بێت).  جگە لەمانەش، وادەردەکەوێت کە ئاستی داهات لە هەولێر بەرزترە وەک لە سلێمانی(زۆربەی رێکخراوەکان لە هەولێرن، سەفارەتەکان لە هەولێرن، هتد). ئەمە یانی چیی؟ یانی ئەوەی تۆ ناتوانیت بەوەی بزانیت هەولێرییەک لە 100 دۆلاردا چەند خەرجئەکات و سلێمانییەک چەند ئیتر ئاستی بەکاربردن لەو دوو شارەدا بدۆزیتەوە، چونکە تا سلێمانییەک 100 دۆلار پەیدائەکات، رەنگە هەولێرییەک 120 پەیدابکات. ئەوکاتە ئەگەر هەولێرییەک 40 دۆلاریش پاشەکەوت بکات و سلێمانییەکیش ئەگەر لە 100 دۆلار 5 دۆلار پاشەکەوتئەکەن وەک د.عزەت ئەڵێت، ئەوا هێشتا ئاستی بەکاربردنیان لەیەکتر نزیکە. واتە کۆی بەکاربردن لەیەکتر نزیکە. لەم روەشەوە، بزنس لە هەولێردا سەرکەوتووتر ئەبێت.  لەسەروو ئەمانەوە، زۆر فاکتەری گرنگی تر هەن کار لە بڕیاری دامەزراندنی بزنس ئەکەن و لەم نمونەیەدا فەرامۆشکراون. کاتی ئەمەم نییە، تەنیا یەک شت ئەڵێم: هەرگیز ئەوەی شارێک مەسڕفەکەرترە لە شارێکیتر ناتوانێت ببێت بە هاندەری راکێشانی وەبەرهێن و بە سادەیی بڵێیت "وەرن لە سلێمانی وەبەرهێنان بکەن سەرکەوتوو ئەبن".  لە زانستدا، دەقیقبون توخمێکی گرنگە و پێویستە کەم تا زۆر رەچاوبکرێت.

■ جان عەزیز .. وەرگێڕانی: ئارام سەعید .. ‎یەکێک لە دەسکەوتەکانی ئەم رۆژانەی دوایی ئەمساڵ دەرچوونی کتێبێکی ئالان دونۆیە بەناوی میدیۆکراسی " La Mediocratie "، یان رژێمی هیچ و پوچەکان. ئەم کتێبە گەشتێکی بەناو قەڵەمەکانی خۆرئاواو و رەخنەگرانیدا کردووە، گەڕاوە بەدوای ئەو هۆکارانەی وا دەکەن هیچ و پوچەکان بگەنە ناوەندی دەسەڵات و بڕیاردان، لەرووی سیاسی و ئابوریيەوە، زیاتریش... قسەی زۆر کراوە لەسەر ئەو کتێبەو نوسەرەکەی، ئەهێنێت زیاتری لەسەر بوترێت، دەربارەی خۆرهەڵات چواردەورمان و ئێمەش.  ‎• ئەم نەوەیەی کیوبێک تەئکید دەکاتەوە کە هیچ و پوچەکان جەنگی خۆیان یەکلایی کردۆتەوە، بەبێ ئەوەی قەڵای باستیل بگرن ( ئاماژەیەکە بە شۆرشی فەرەنسی) بەبێ سوتانی رایشتاگ ( ئاماژەیە بە سەرکەوتنی هێتلەرە لە ئەڵمانیا) بەبێ یەک فیشەکی جەنگی "فەجر" (ئاماژەیە بە جەنگی ئەفسانەیی نێوان بۆنتا و براکمار) هیچ و پوچەکان جەنگیان بردەوەو دەستیان گرتووە بەسەر جیهانەکەمان و ئێستا حوکمی ئەکەن. ‎• مامۆستای فەلسەفەو زانستە سیاسیيەکان ئامۆژگاریيەکی کاڵوکرچ بۆ خەڵکی ئەم سەردەمە دەکات: " پێویست بەو کتێبە ئالۆزانە ناکات. شانازی مەکەو رۆحانی مەبە، ئەوە وەک لوتبەرزێک نیشانت دەدات. هیچ بیرۆکەیەکی باش پێشکەش مەکە. ئەوکات روبەروی رەخنە دەبیتەوە.هیچ تیرامانێکی قووڵت نەبێت، چاوەکانت زەق بکەرەوە، لێوەکانت شۆڕ بکەرەوە، بە ناشرینی بیر بکەرەوە، هەر ئاوابە. ئەبێت توانات هەبێت بخڕێیتە قوتوە (تعلیب). زەمەن گۆڕا. هیچ و پوچەکان دەسەڵاتیان گرتە دەست " !  ‎• ئەوکاتەی پرسیار لەسەر هۆکاری ئەو گۆڕانکاریە دەکرێت، بۆ دوو هۆکار دەگەڕێتەوە، سۆسیۆلۆژیی و ئابوری، هەروەک چۆن لە سیاسەتدا کاروباری گشتی نێودەوڵەتی دۆنۆ هۆکاری یەکەم بەوە دادەنێت کە چەمکی کارکردن لە کۆمەڵگاکاندا بەرەوپێشچونی بەخۆیەوە بینیوە. لەمبارەیەوە دەڵێت پیشە بووە بە وەزیفە تەنها وەک ئامرازێک سەیر دەکریت بۆ مانەوەو هیچی تر. لەوانەیە رۆژانە ١٠ سەعات خەریکی دانانی پارچەیەکی ئۆتۆمبیل بیت، بەڵام ناتوانی خەلەلێکی سادەی ئۆتۆمبیلەکەی خۆت چاک بکەیت. لەوانەیە خواردنێک دروست بکەیت کە توانای کڕینیت نیە. یان کتێب و گۆڤار ئەفرۆشیت و خۆت یەک دێڕیش ناخوێنیتەوە. کارکردن گەیشتۆتە ئاستی "مام ناوەند". ئەوانەشی کاردەکەن "مام ناوەند" بوون، ئەوەش بە مانایەکی نیگەتیف بۆ وشەکە. کارکردن بۆتە تەنها شیوازەکان (دوبارەبونەوە). وەک شتێک لە بینین و گۆشەنیگای شاپلن لە "سەردەمی مۆدێرن" یان وەک فریتز لانگ لە شاکاری " میترۆپۆلیس" . ‎• هۆکاری دووهەم بە بۆچونی دۆنۆ بەستراوەتەوە بە جیهانی سیاسەت و بواری دەوڵەت و کاروباری گشتی. لێرەوە دەسەڵاتی هیچ و پوچەکان دەستی پێکرد و لەمبارەیەوە دەڵێت رەگەکانی حوکمڕانی هیچ و پوچیی لە سەردەمی مارگرێت تاتشەرەوە دەستی پێکرد و دەڵی لەو رۆژەوەی تەکنۆکراتەکان هاتنە سەر حوکم، سیاسەتیان گۆڕیەوە بە چەمکی حوکمرانیی، ئیرادەی میللیان گۆریەوە بە چەمکی ئەوەی لەرووی کۆمەلایەتیەوە قبوڵکراو بیت ، هاوڵاتی بە گووتەی " شەریک". لە کۆتاییدا کاروباری گشتی بوو بە تەکنیکێکی ئیداریی، نەک سیستمی بەها و نمونە باڵاکان. دەوڵەت بووە کۆمپانیایەکی تایبەت. بەرژەوەندی گشتی بووە چەمکێکی هەڵە لە کۆمەڵێک بەرژەوەندی تایبەتی تاکەکان.سیاسی بووە بە تەنها ئەو وێنە ناشرینەی چالاکەوانی لۆبیکردن بێت بۆ بەرژەوەندی دەست وپێوەندەکانی. بەگوێرەی هەردوو بۆچونەکە بە دوبارەبونەوەی شێوازی تایبەتی کار و بە کاڵاکردنی و بەشتکردنی ئەمە، بەتاڵکردنەوەی سیاسەت و کاروباری گشتی، هیچ و پوچیی بووە سیستمێکی کامڵ لەسەر ئاستی جیهان. بنەمای سەرکەوتنیش تیایدا بوە بەوەی " یاریەکە بکەیت". تەنانەت ئەو وشەیەی کە زۆر کاریگەرەو مانای هەیە. ئیتر ئەوە کارێکی مرۆڤدۆستانە نیە و مەسەلەی بەشەریەت نیە. ئەوە تەنها "یارییەکە"یە . تەنانەت بە شێوازێک لە هەموو زمانەکانی جیهاندا ئەو بێماناییە بلاوبۆتەوە " ئەبێت یارییەکە بکەیت" ئەمەش بنەمایەکە نە نوسراوەتەوە و نە تێکستی هەیە بەڵام هەموان دەیزانن: وابەستەبونێکی کوێرانەیە بۆ قەبارەیەک، بەشێوازی کاتبەسەربردنی شەوان و نانخواردنی نیوەروان و تۆڵەکردنەوە دەردەکەوێت. دواتر ئەو قەبارەیە دەبێتە جەستەیەکی بۆگەنکردوی بونیادی تەواو. تەنانەت هۆکاری بوونیی خۆی و پرەنسیپەکانی دامەزراندنی لەبیردەکات بۆچی هاتوەو بۆ چ ئامانجیک لەبیری دەچێت.... دەربارەی باشترین بەرجەستە بونی سیستمی هیچ و پوچیی دۆنۆ دەڵێت وێنەی " پسپۆر" ە (خبیر). ئەو نوێنەری "دەسەلاتە"وئامادەیە عەقڵی خۆی پێ بفرۆشێت لە بەرامبەر "رۆشنبیر" کە هەڵگری باوەری پابەندبونە بە بەها و نمونە باڵاکان. زانکۆکانی ئەمڕۆ کە کۆمپانیاکان پارەیان دەدەنێ بونەتە کارگەی بەرهەمهێنانی پسپۆڕەکان، نەک رۆشنبیرەکان! تەنانەت جارێک سەرۆکی زانکۆیەکی گەورە ووتی: " پێویستە ئەقڵەکان بگونجێن لەگەڵ پێداویستی کۆمپانیاکان". جێگای ئەقڵی رەخنەگرانەو هەستەکانیان نەماوە. یان هەروەک سەرۆکی یەکێک لە تۆڕە مەزنە میدیاییەکانی خۆرئاوا ووتی" ئەرکی ئەوان ئەوەیە بە ئاشکرا ئەقڵی ئەوبەشەی ماوە لە بینەرانی بەکاربەر بفرۆشیت،هەموو شتێک بۆتە رازیکردنی پیداویستیەکانی بازاڕ" ‎دۆنۆ دروستبوونیی سیستمی حوکمڕانیی هیچ و پوچەکان وا دەبینیت . سیستمێک لە سەدا هەشتای سیستمی ژینگەیی زەوی خستۆتە مەترسی بەکاربردنیان. لەسەدا پەنجای سەروەت و سامانی ئەم ئەستێرەیەمان لەدەستی لەسەدا یەکی دەوڵەمەندەکانی دایە. ئەمەش هەمووی بە پەیڕەوکردنی دابڕاندنی سیاسەت لە کاروباری گشتی وپابەندبونی مرۆڤ.  ‎ کەواتە چۆن روبەڕوی سیاسەتی ئەو هیچ و پوچانە بین؟ دۆنۆ لە وەڵامدا ئەڵێ: هیچ رەچەتەیەکی سیحری نیە. جەنگی دژی تیرۆر خزمەتێکی گەورەی سیستمی هیچ و پوچەکانی کرد. کارێکی کرد گەلانی دونیا تەسلیمی ئیرادەی چەند گروپێک بن، یان چەند کەسێک، وەک ئەوەی ئەوان بەخشندەییەکی گەورە بکەن. لەجیاتی ئەوەی ئەو جەنگە ببێتە دەرفەتێک بۆ ئەوەی گەلان بگەنەوە ئەوەی بڕیارەکانی خۆیان بدەن. ئەوە مەترسی "شۆرشی بێهۆشکردنی" نوێیە، مەبەست لێی تیشک خستنە سەر حوکمی هیچ و پوچیە.  ‎ ئەوەی لەسەرمانە بیکەین بەرخودانە دژی ئەو ئەزمون وتەفرەدانە و هەموو ئەوانەی نامانگەیەنێتە سەرەوە. رێگە نەدەین زمانی ئیرادەی بەتاڵ بەرێوەمان بەرێت، بەڵکو چەمکە مەزنەکان. بەوەی مانا بگێڕینەوە بۆ وشەکان بۆ چەمکی هاوڵاتی بوون، گەل، ناکۆکی، گفتوگۆ، مافی کۆمەڵەکان، خزمەتی گشتی، کەرتی گشتی و خێری گشتی... ئەو وابەستەییە بگیرینەوە لە نیوان ئەوەی بیربکەینەوەو کاربکەین. هیچ جیاکردنەوەیەک لە نێوانیان نیە. کاری بنچینەیی ئەوەیە بەرگری بکەین.

■  سەرتیپ جەوهەر  پێدەچێت پێكهێنانی كابینەی نوێی هەرێم ماوەیەكی درێژ بكێشێت، هێشتنەوەی دانیشتنەكانی پەرلەمان بەكراوەیی بەبێ‌ بونی هیچ دەقێكی قانونی بۆ ئەو درێژكردنەوەیە، هاوكات پێكهاتەی وەفدی پارتی بۆ دانوستانەكانی لەگەڵ یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی، بەڵگەی ئەوەن كە ئەم هەویرە ئاوی زۆر دەكێشێت. ئاستەنگ و ئاڵۆزییەكانی پێكهێنانی ئەم كابینەیە جیاوازترە لە پێشوو، دەتوانین لەچەند خاڵێك رونیبكەینەوە، یەكەمیان: شوێنەواری بارودۆخی كابینەی پێشوی هەرێم هێشتا نەڕەویتەوە، بەتایبەت بۆ بزوتنەوەی گۆڕان بەشداریكردن لەم كابینەیە دووجار زەحمەتە، جارێك بەهۆی دەركرانی وەزیرەكانی لەكابینەكە، جارێكی دیكە بەهۆی گوشاری بەشێك لەدەنگدەران و هەڵسوڕاوانیان كە پێیانوایە نابێت گۆڕان دوای ئەو بارودۆخەی بەسەریهات لەكابینەی پێشو بەشداری لەحكومەتدا بكات! دووەم: هێشتا گرژییەكان پێكهێنانی حكومەتی نوێی عیراق لەنێوان یەكێتی و پارتی نەڕەویتەوە، هێشتا حكومەتی عیراق بەتەواوی پێكنەهاتوەو بڕیارە كورد وەزیرێكی دیكە بەركەوتەی بێت و دیار نییە بەر كێ‌ دەكەوێت، قسەیەكیش هەیە لەچەند رۆژی داهاتوو مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی سەردانی بەغدا بكات و عادل عەبدولمەهدی ببینێت، دیار نییە ئەو سەردانە رۆڵی دەبێت لەخاوكردنەوەی گرژی نێوان پارتی و یەكێتی، یان بەپێچەوانەوە، چونكە ئەوە دەوەستێتە سەر ئەوەی د. بەرهەم چاوی پێدەكەوێت یان نا؟ سێیەم: لەوەدەچێت داواو خواستی لایەنەكان بۆ بەشداریكردن لەم كابینیە زۆر بێت، هەریەكەیان بەبێ‌ روانین لەژمارەی ئەندامانیان لەپەرلەمان چاویان لەپۆستەكانی ریزی پێشەوە بێت، ئەمەش دابەشكردنی پۆستەكان زەحمەتتر دەكات. تائێستا پارتی دیموكراتی كوردستان تێگەیشتنی خۆی بۆ بەرنامەو شێوازی پێكهێنانی حكومەت رانەگەیاندووە، لایەنەكانیش تێگەیشتنی خۆیان بۆ چۆنییەتی بەشداریكردن و مەرجی بەشداریكردنیان لەم حكومەتە رانەگەیاندووە! ئەوەی دیارە ئەوەیە كە راگەیاندنەكان زیاتر تیشك دەخەنەسەر پرسی دابەشكردنی پۆستەكانی حكومەت لەنێوان لایەنەكان، لەكاتێكدا رەنگە بۆ ئەمجارە چەند پرسێكی دیكە ببێتە جێی گرنگی لایەنەكان، بەتایبەت یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان. دیارترین ئەو پرسانەی پێویستە بۆ ئەم كابینەیە بەجددی قسەی لێبكرێت خۆی لەسێ‌ خاڵی سەرەكی دەبینێتەوە، یەكەمیان: یەكلایی كردنەوەی پرسی شەریك یان شەراكەت لەم حكومەتە؟ رەنگە داوابكرێت ئەوە رونبكرێتەوەو پرسی بڕیاردان لەحكومەت ببێتە باسێكی گەرم. دووەم: بەرنامەی هاوبەشی كاری حكومەت لەچوارساڵی داهاتوو، هەروەها پابەندبونی هەموو لایەنەكان لەپشتیوانیكردنی ئەو بەرنامەیەو جێبەجێكردنی، چونكە ناكرێت حكومەت تەنها حكومەتی پێدانی موچەبێت بە فەرمانبەران و پرۆژەی باشتركردنی ژیانی خەڵكی نەبێت. سێیەم: بەرنامەی كاری پەرلەمان، واتە پێویستە لەسەر هێڵە گشتییەكانی بەرنامەی كاری پەرلەمان بۆ چوار ساڵی داهاتوو رێككەوتنێكی مەبدەئی بكرێت، بێگومان ئەو رێككەوتنە ئەو لایەنانە بگرێتەوە كە حكومەت پێكدێنن، نەك ئەوانەی دەبنە ئۆپۆزسیۆن لەچوار ساڵی داهاتوو! چونكە ئەگەر لەئێستاوە لەسەر هەندێ‌ پرسی رێككەوتن نەكرێت، دەشێت گرژییەكانی داهاتوو لەناو پەرلەمان و دەرەوەی پەرلەمان لەچوار ساڵی رابردوو كەمتر نەبێت، بەتایبەت پرسی سەرۆكایەتی هەرێم و پرۆژەی دەستور.

■  كەمال چۆمانی  ..دەوری کوردایەتیی و بارزانیی.. لەوەتەی بۆتە سەرۆک کۆماری عێڕاق، بەرهەم ساڵح گوڕوتینێکی خستۆتە ناو سەرۆکایەتیی کۆماری عێڕاق و پەیوەندییە ئیقلیمییەکانی عێڕاق. لەسەر ئاستی دونیادا پێشوازییەکی لەرادەبەدەری لێکراوە. لە شەقامی عەڕەبیی عێڕاقییدا، بە سونە و شیعەوە، لە هەمو ئاستەکاندا، زۆر بەگەرمیی پێشوازیی لە بەرهەم ساڵح کراوە. خەڵکی عێڕاق بە شێوازێکی زۆر تایبەت رێزیان لە دو سەردانی بەرهەم ساڵح بۆ ناو شەقامەکانی بەغداد گرت. لە کوەیت و ئوردن و سعودیە و ئێران پێشوازییەکی شاییستەی لێ کرا. تەنانەت وا لە میدیاکان بڵاوبۆتەوە کە نێوەندگیریی لەنێوان سعودیە و ئێران دەکات، هەرچەندە سەرۆکایەتیی کۆمار رەتیکردۆتەوە.  بەرهەم ساڵح هەرچۆنێک بوە سەرۆک کۆمار و چوە ناو هەر رێککەوتنێکی ژێربەژێر، یان هاوپەیمانیی بۆ دیموکراسییی و دادپەروەریی جێهێشت، یان دوای ئەو هەمو سوکایەتییە بە یەکێتیی یان سوکایەتیی یەکێتیی بەو چوەوە ناو یەکێتیی، پرسێکە و هەموان رەخنەیان لێی گرت، هەرچەندە ئەوە نامۆ نییە بە دونیای سیاسەتی کوردیی. لە شەڕی ناوخۆی شاخەوە هەر وا بوە؛ ئەمڕۆ خەڵکی بێگوناهـ بە گژ یەکدا دەدەن و یەکتر دەکوژن و سبەی بەیەکەوە گرێبەستی نەوت ئیمزادەکەن و لە کەنار دەریا رادەبوێرن. ئەوەی زیاتر دەمەوێت بڵێم تەماشای سیاسەتی کوردایەتیی بکەن کە مەسعود بارزانیی خۆی بە خاوەنی دەزانێت. لەبەرئەوەی بارزانیی نەیدەویست بەرهەم ساڵح ببێتە سەرۆک کۆمار، ئێستا حکومەتی هەرێم و بنەماڵەی بارزانیی مامەڵەی لەگەڵ ناکەن. چونکە بارزانیی و پارتیی دژی بەرهەم ساڵح بون، تەنانەت حکومەتی هەرێمیش جورئەتی نەکرد بەیاننامە دەربکات بۆ پیرۆزباییکردن لە بەرهەم ساڵح، هەرچەندە جێگری سەرۆکی حکومەت یەکێتییە. کۆسرەت رەسول تا دوێنێ شێرەکەی پارتیی بو لەناو یەکێتییدا، کەچی ئەمڕۆ ئەو ٥٠ دەفتەر دۆلارەیان بڕیوە کە وەک نەسریەی سەرۆکایەتیی هەرێم پێیان دەبەخشی. تەنانەت بەرهەم ساڵح دەتوانێت بچێتە هەمو شوێنێکی دونیا و لە ئاستی باڵا پێشوازیی لێ دەکرێت، لە شەقامەکانی عێڕاقدا گوڵباران دەکرێت، بەڵام هیچ رون نییە ئەگەر لە هەولێر دەربکەوێت گوللەباران نەکرێت و دواتر ئاساییشی پارتیی نەڵێت دو تیرۆریست بون یاخود دو سەرخۆش بون، یان بەرهەم ساڵح کێشەیەکی کۆمەڵایەتیی هەبو. بارزانی رایگەیاندوە کە رێ بە بەرهەم ساڵح نادات بچێتە ناو هەولێر. ئەوە کوردایەتیی بارزانییە عێڕاق بە نەفرەت دەکات، کەچی شەڕ بۆ سەرۆکایەتیی کۆمار دەکات. کوردایەتیی بارزانییە ئێستاش بە کەرکوک دەڵێت داگیرکراو، کەچی لەگەڵ حەشدی شەعبیی هاوپەیمانێتیی دروستدەکات. کوردایەتیی بارزانییە دوێنێ بە هادی ئەل-عامریی دەگوت دوژمن، ئەمڕۆ هاوپەیمانن پێکەوە. دوێنێ یوسف محەمەد دەرگاکانی هەولێری بەسەردا داخرا، ئەمڕۆ بەرهەم ساڵح. پارتی و بارزانی پێیان وایە میراتگری کوردایەتیین، کوردایەتیی ئەوان دەستیانپێکردوە و ئەوانیش دەیپارێزن و تا نەشگاتە مەنزڵ، کە هەرگیز ناگات چونکە کەی بگات ریسەکەی ئەوان دەبێتەوە خوری، ئەوان دەبێت بیپارێزن. هەرکەسێک لەو خەتی فاشیزمی کوردایەتییە لای دا، تەخوین دەکرێت.

■  چیا عەباس مەبەستی بنەرەتی رەخنە و پێشنیاز و پرۆژەکانی هەڵسوراوە نارەزاکانی نێو بزوتنەوەی گۆڕان لە مەقامی یەکەمدا بوژاندنەوە و تۆکمەکردنی بزوتنەوەکەیە بەرامبەر ئەو مەترسیە گەورانەی کە یەخەی گۆڕان یان گرتوە، هاوکات پشکێکی ئەو نارەزاییە بازنەکانی دەسەڵاتی بزوتنەوەکەش دەگرێتەوە، چونکە لە لایەک وەک پێویست رێگر نەبون لە سەرهەڵدانی ئەو مەترسیانە و نەیان توانیوە مامەڵەی دروست و پێویست لە گەڵیاندا بکەن، لە لاکەی تریشەوە شکستیان هێناوە لە رێكخستنی نێو ماڵی گۆڕان. مەترسیەکانی دەرەوەی گۆڕان لە ئاکامی دابەزینی پێگەی پەرڵەمانی گۆڕان لە بەغدا و هەولێر و هەڵکشانی پارتی و یەکێتی چاوەروانکراو بو کە ئەو دو لایەنە گۆڕان وەک هێزێکی داکشاو بخزێننە نێو هاوکێشەی کێشە و ململانێکانی نێوانیان. گونجاوترین رێگەش بۆ ئەو مەبەستە دڵدانەوەی بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕانە، دڵدانەوەیەک دەسکەوت و گوشار و چاوسورکردنەوە تێیدا حەشار دراون. یەکێتی گوشار بۆ " یەکگرتنەوە" دەکات و کۆمەڵێک بەڵێنی پلە و پۆست و دەسکەوت بە گوێی دەسەڵاتدارانی گۆڕاندا دەچرپێنێت، دێشن مەکۆی سەرەکی گۆڕان دەدەنە بەر لێزمەی فیشەک و بەردەوامن لە کارە نارەواکانیان بەرامبەر هەڵسوراوانی گۆڕان لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حوکمرانیاندا. دیارە مەبەستی یەکێتی لە " یەکگرتنەوە" بەهێزکردنی پێگەیەتی بەرامبەر بە پارتی کە بە رێژەی زیاتر لە دو جار لە پێشەویەتی. گەر یەکێتی نیەتی یەکگرتنی لە گەڵ گۆڕان هەبوایە دەبو لە مێژ بەندێکی گرنگی رێکەوتنی لە گەڵ گۆڕاندا جێبەجێ بکردایە، ئەویش یەکگرتنی فراکسیۆنەکانیان بو، بۆ خۆم دڵنیام چەند جارێک داوای ئەوەیان لێکراوە بەڵام وەڵامیان نەبوە. لەم ساتەو وەختانەدا یەکێتی فشار دەکات تا گۆڕان لە حوکمرانی دور بخاتەوە، بێگومان مەبەستی لەو هەنگاوە ئەوەیە وەک دەیان ساڵی پێشو حوکمرانی بە راست و چەپدا بەرێت و ئەڵتەرنەتیڤەکانی فەرمانرەوایی بەردەم پارتیش سنوردار بکات، هەروەها وا لە گۆڕان بکات لە زۆنی دەسەڵاتیدا پێویستی بەو بێت و بیخاتە ژێر رەحمەتی خواستەکانی خۆیەوە.   هەرچی پارتیە متمانەی جارانی بە یەکێتیەکەی ئێستا کاڵبۆتەوە، لە یەک ساڵدا ئەزمونەکانی کارەساتی ئۆکتۆبەر و هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و هەوڵە تاک لایەنەکان بۆ بە دەستهێنانی پۆستی پارێزگاری کەرکوک دەسەڵاتدارانی پارتی یان گەیانۆتە ئەو بروایە کە نازانرێت دەسەڵاتدارانی یەکێتی چیان لێ چاوەروان دەکرێت و لە چ سات و شوێنێکدا کاری تاکلایەنەی بەدەر لە ئیرادەی گشتی و هاوبەشیان دەکەن.  پارتی مەبەستیەتی گۆڕانێکی لاوازبو وەک کارتێک لە هاوسەنگی هێز لە گەڵ یەکێتیدا بەکار بهێنێت، هەوڵ دەدات زیاتر لە خۆی نزیک بکاتەوە و دڵی رابگرێت. لە بەرامبەردا بەڵێنی پێگە و پۆست و شتی تر بە گۆڕان دەدات ئەگەر لە کابینەی نوێی هەرێم بەشداری بکەن.  بەدەر لە خواست و ویستی لایەنەکانی تر گۆڕان ئەزمونێکی زۆر تاڵی حوکمرانی هەیە، ئەگەر ئەو ئەزمونە وەک پێوەریش نەبینرێت دەبێت بە چاویلکەیکەی واقیعیەوە تێرامان و هەڵسەنگاندنی بۆ بکرێت.  دەسەڵاتدارانی گۆڕان لەم " جەڕ حەبلە" قورسەدا مەبەستیانە دڵی هەر دو لا رازی بکەن و هیچ لایەک هێڵی ناوەراست نەبەزێنێت. ئەوان روبەروی دیلێمایەک بون، بە هەمو مەنتقێک لە مامەڵەی سیاسیدا ئەو ئاراستەیە هەڵدەبژێرن کە کەمترین بەرگرییان رو بە رو دەکاتەوە و بە کەمترین زەرەر و بچێک دەسکەوت لێی دەردەچن. " کاتێک" دەسەڵاتدارانی گۆڕان بیانەوێت لە کابینەی نوێدا شوێنیان بکرێتەوە، بێگومان دەبنە بەشداربویەکی لاواز، ئەوان توانای ئیدارەدانی بزوتنەوەکەی خۆیان نەبێت و نەتوانن کێشە ناوخۆێیەکانی گۆڕان بە شێوازێکی دروست چارە بکەن دەبێت لەو پێگە لاوازەی ئێستای گۆڕان لە حکومەتێکی ئاڵۆز و کێشەدار و لە سایەی خەیمەی بەرژەوەندیە دێرینە هاوبەشەکانی پارتی و یەکێتییدا چیان لێ چاوەروان بکرێت. دەسەڵاتدارانی گۆڕان ترسی ئەوەیان هەیە دوری لە حوکمرانی بزوتنەوەکە دەکاتە ئامانجێکی ئاسان بۆ گوشار و هەرەشە هەمە لایەنەکان، زەمینەی ئەم ترسەش ئەوەیە کە بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕان زیاتر لە نیوەی جەماوەری گۆڕان یان زویر و دڵگران کردوە.  هەوڵە چرەکانی هەندێک کاراکتەری گۆڕان کە لە ئێستادا ململانێکانیان بۆ وەرگرتنی پۆست و پایە لە حوکمرانیدا چرکردۆتەوە ئاماژەیەکی زەقە کە ئولفەتیان لە گەڵ دەسەڵات گرتوە و ئاڵودەی بون و لێشی تێر ناخۆن، هاوکاتیش پشتکردنە لە جەماوەری گۆڕان کە مەخابن زۆر ئومێد و هیوایان لە سەر ئەو جۆرە کاراکتەرە خۆپەرستانە هەڵچنیبو. پەنابردن بۆ ئەم جۆرە زیگزاگە لە سیاسەت و مامەڵەکردن بێگومان کێشەکانی ناو گۆڕان بە ئاراستەیەکی تردا دەبەن. بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕان نەعامە ئاسا سیاسەت بەرێ دەکەن، لە سەر گوتار و قسەی خۆیان جێگیر نین، رۆژێک سەرجەم پرۆسەی هەڵبژاردن رەتدەکەنەوە، رۆژی دواتر خشکەیی سەرجەم پرۆسەکە قبوڵ دەکەن و بە ئاکامەکانی کاردەکەن، رۆژێک بانگەشەی زەق بۆ حکومەتی کاتی و بەدیل دەکەن و رۆژی دواتر بە راکردن دوای سەرابی حوکمرانی هەرێم دەکەون، رۆژێک بانگەشە بۆ بەرەی نارەزا دەکەن و ساتێک دواتر دەسەڵاتداران لە ئامێز دەگرن و ... تاد. ئەمانە ئاماژەی زەقن کە گروپێکی تایبەت لە ناو گۆڕاندا مەبەستیانە لە سایەی ناوی گۆڕان و بەرنامەکەیەوە هەر چۆنێک بێت بازنەکانی بەرژەوەندیە تایبەتیەکانیان بەیەکەوە گرێ بدەن و بزوتنەوەکەش گوێرایەڵ و دەستەمۆی خواست و پلانەکانیان بکەن. خواست و خەونی زۆر نەزۆک، چونکە تا ئەم چرکەیەش سەبر و چاوەرانی گۆرانخوازان رەتی ئەوە ناکاتەوە کە بە یەکەوە و لە ناو گۆڕاندا دەکرێت چاکسازی و راستکردنەوە بەرقەرار بکرێن. مەترسیەکانی ناوخۆی گۆڕان هەر کەسێک دان نەنێت بەوەی چەندین کێشە و قەیرانی گەورە هەناوی گۆڕان یان تەنیوە دەبێت زۆر بێ ئاگا و کاڵفام بێت، مەترسی گەورە لەوەوە سەرچاوەی کردوە کە بازنەکانی دەسەڵاتی گۆڕان بێ منەتن و ئەو مەترسیانە وەک خۆی نابینن. بێباکی، غیابی دیدگا بۆ ئایندە، پێرەوکردنی نەریتە رێکخراوەییە بەسەرچوەکان، غیابی ئیرادەی یەکگرتو بۆ بریاردان، گروپ بازی و نەهجی رازیکردن و ئاراستەی تەوریسی سیاسی ئەو دیاردانەن کە هەناوی گۆڕان یان کلۆر کردوە و بونەتە مەترسی جدی لە سەر ئێستا و ئایندەی بزوتنەوەکە، بە تەنیشت ئەمەشەوە نەبونی سەرچاوەی دارایی جێگیر و غیابی راگەیاندنێکی تۆکمەی ناوەرۆک دەوڵەمەند و دابرانی گۆڕان لە بازنە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکان بزوتنەوەکەیان کردۆتە پاشکۆی روداوەکان.  دەسەڵاتدارانی گۆڕان دەڵێن کێشەکان و کەمو کوریەکانی دەستور لە کۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕاندا چارە دەکرێن، بە رەچاوکردنی نیەتە بەرچاوەکانی ئێستای دەسەڵاتدارانی گۆڕان ئەو دەرفەتە لە کۆنفرانسی نیشتمانیدا نارەخسێنن تا هەڵسوراوان سەرپشکانە و بێ گوشارو تۆقاندنی فکری ئەرکە رەسەنەکانیان جێبەجێ بکەن. چاوەروانی هەڵسوراوان سنوردارە، ئێستاش نەرۆیشتوە بە یەکەوە و لەو رێگەی دیالۆگی بنیاتنەر و چر و پرەوە لێکتێگەیشتنێکی ئومێد بەخش ببێتە سەرەتای چارەکردنی کێشەکانمان. رۆتەردام: ٢٠ی نۆڤەمبەری ٢٠١٨           

لاوك سەڵاح  شاگەشکە بووین، ئێمە، کە بۆ یەکەم جار کۆمپیوتەر هاتە هەرێمی کوردستانەوە، ئەوە ئەو کاتە بوو کە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لە سەرەتایی ساڵانی نەوەدەکانەوە بۆ بەرێکردنی کارەکانی خۆیان لەگەڵ دەستی خۆیاندا هێنایان و ئێمە وردە وردە فێربووین کاری لەسەر بکەین، کۆمپیوتەر ئامێرێک و ئامرازێکی راگەیاندن و پەیوەندیکردنی پڕ سیحر بوو. هەموومانی سەرسام دەکرد، بەتایبەتی بۆ نەوەی ئێمە لەو سەردەمەدا. بەر لە راپەرین، هەموو دەزانین، ئەگەر ئامێرێکی چاپکردنی ئاسایی لە کاتی پشکنینی ئەمندا لە ماڵەکەدا بگیرایە، زۆر بە ئاسانی دەوڵەت بە تۆمەتی بەشداربوون لە روخاندنی رژێمی دەخستیتە پاڵ و فەنا دەبوویت. لە یادمە، لە رۆژانی راپەریندا، کۆتایی مانگی سێ و سەرەتای مانگی چوار ١٩٩١ بوو لە ماڵی هاورێمان بەختیار عەلی گۆڤاری "ئازادی" یمان لە ژێر زەمینەکەیاندا چاپ دەکرد، هەموومان بە ئامێرێکی کۆنی چاپ خۆمان فێری چاپکردن کرد! بەراوردکردنی ئەو رۆژانەی رابردوو بە رۆژانی ئێستا نەوەک هەر زەمەن و پانتایی و کەڵێنێکی گەورەی لە نێواندایە بەڵکو بەها مرۆییەکان و تێروانین بۆ شتەکان و رەفتاری مرۆڤەکان و بەکارهێنانی ئامێرەکان و مەبەست و پەیوەندییەکانی مرۆڤ و سیستمی کۆمەڵایەتی و بێگومان شێوازەکانی حوکمرانی گۆرانکاری زۆریان بەسەردا هاتوون. لە ئێستادا ململانێیەکی شاراوە، شەرێکی قێزەوەن لە نێوان سیاسەت و تەکنەلۆجیادا بەرامبەر بە بەهاکانی دیموکراسی هەیە کە رەنگە لە "دە"یەکانی داهاتوودا ئەو ململانێییە یان بەسەرکەوتنی سیاسەت کۆتایی بێت کە بەتەواوی کۆنترۆلی تەکنەلۆجیا و دونیای دیجیتال دەکات و مۆری خۆی لەسەر بەرجەستە دەکات یان تەکنەلۆجیا خۆی بەها دیموکراسییەکان دەسرێتەوە، لە بری چاوەڕوانییە مەزنەکان کە تەکنەلۆجیا کارئاسانی بۆ ژیانی مرۆڤ دەکات و ئاسوودەیی و کامەرانی بە کۆمەڵگە دەبەخشێت، کۆمەڵگە بەرەو بۆشاییەکی گەورە بەرێت کە دونیا بکاتە دونیای ئامراز و چەند کۆدێک و پاسوێردێک و فۆرمێکی بێ گیان وهیچیتر و لە بازنەیەکی بەتاڵدا بە دوای تارمایی خۆماندا وێڵ بین بە بێ بوونی ناوەرۆک و قسە و دایالۆگ و بەهایەکی قووڵ کە تام بە ژیانمان ببەخشێت. ئایا لەو بڕوایەدا نیین کە نەوەک تەنیا کۆمەڵگەی کوردی بەڵکو دونیا سەرتاپا لەم قۆناغەدا پێویستی بەوەیە کە هەڵوێستەیەک بکات بۆ ئەوەی بزانێت تا چەند تەکنەلۆجیا بەهای بۆ دیموکراسیەت زیاد کردووە، ئایا کاری ڕێکخراوەکانی مەدەنی فراون یان لاواز کردووە؟ ئایا بە شێوەیەکی گشتی کاری لە سەر ئیرادەی هاوڵاتی کردووە، نموونەیەکی زۆر نزیک هەموو میمۆری ستکەکەی هەڵبژاردنی رابردوومان لە یادە کە کارمەندەکان بەر لە هاوڵاتییان نەیاندەزانی کاری لەسەر بکەن و ئەو ئاستە لە بەکارهێنان و تێگەیشتن کاری کاریگەر بوو لە بەکارهێنانی میۆرییە ستکەکە بۆ زۆرکردنی دەنگەکان لەلایەن پارتە سیاسییە باڵاکانەوە. ئەم نووسینە بانگهێشتکردنی خوێنەرە بۆ مەزەنەکردنی ئاییندە و دارشتنی چوارچێوەیەک بۆ پەیوەندی نێوان دیموکراسی و تەکنەلۆجیا و سیاست، کێ شەرەکە دەباتەوە؟ کاریگەری تەکنەلۆجیا بە تایبەتی سۆشیال میدیا و میدیای دیجیتاڵ و مۆبایەڵ..هتد لەسەر هەلومەرجە ئابووری و داراییەکان چییە؟ تا چەند دەتوانرێت دادوەری و یەکسانی لە نێوان چینەکانی کۆمەڵگە بپارێزێت، لە نێوان ئەوەی دەوڵەمەندتر دەبێت و ئەوەی، لانی کەم، وەک خۆی دەمێنێتەوە؟ تا چەند رۆڵی دەوڵەت و حکومەت دەگۆردرێت، بە باش یان خراپ؟ ئایا ئەم مشتومڕە یارمەتی دامەزراندنی حکومەتی ئەلکترۆنی دەدات وەک ئەوەی کە دەبێت هەبێت؟! کاریگەری لەسەر بازاڕکردن چۆن دەبێت بەتایبەتی لە ئێستادا ئەو تەکنەلۆجیایە لە ماڵەکانماندا جێگیربووە. راستە ئەم جۆرە تەکنەلۆجیایە ژیانی ئێمەی ئاسان کردووە و تواناکانمانی فراوان و زیاد کردووە، پانتایی نێوانمانی لە کیشۆرێکەوە بۆ کیشۆرێکی تر نزیکردۆتەوە و بە ئاسانی یەکتر دەدۆزینەوە و دونیایەک بەرهەمی نوێی هێناوەتە ئاراوە بەڵام ئایا هەموو ئەم سوودانە یارمەتی پیادەکردنی دیمکراسییەت دەدەن؟ ئایا کاریگەریان بە باش و خراپ لەسەر بەهاکانی مرۆڤدۆستی ودادپەروەریی و یەکسانی لە مەودایەکی فراواندا چۆن دەبێت؟ بێگومان کە باس لە دیموکراسیەت دەکەین مەبەستمان شێوازەکانی حکومرانییە، سەروەرییە، مافە مەدەنییەکانە، نوێنەرایەتیکردنە، دابەشکردنی ماف و ئەرکە بەسەر چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی. ئەوەی کە گرنگیشە ئاماژەی پێبدەین ئەوەیە ئەم پەیوەندییە لەهەر کۆمەڵگەکەیدا بە جۆری لۆکەڵی واتە لە ناو ژینگەکەی خۆیدا دەردەکەوێتەوە کە ئەمەش وا دەکات هەندێ لە گرفتەکانی ئەو کۆمەڵگەیە لەگەڵ خۆی هەڵگرێت. میکانیزمەکانی دیموکراسیەت لە سەردەمی بونیاتنانی نەتەوە و گەشەسەندنی پیشەسازی هاتەکایەوە، لە کاتێکدا میدیای دیجیتال لەگەڵ ئەم فۆرمە ناکۆکە، میدیای دیجتال جوگرافیای نییە. لامەرکەزییە، لەسەر تۆری پەیوەندییەکان بەندە، بەڵام سەرباری ئەم راستیەش، لە نێوان هەردووکیاندا ئەوەی هەر بە زیندووێتی دەمێنێتەوە نەوەک هەر چەمکە یاسایییەکانی دیموکراسیەتە بەڵکو کۆڵەکە گرنگەکانی دیموکراسیەتە کە دەبێت هەر بمێنێت و پارێزگاری لێبکەین. نموونەیەک کە دەشێت ببێتە سەرەتای رێکخستنی دونیای سیاسەت و تەکنەلۆجیا لە لای ئێمە تا چەند ئەندامانی پەرلەمانی عێراق و هەرێم دەتوانن کەڵک لە ئەزموونە یاسایی و پەرلەمانتارییەکانی دونیای رۆژئاوا وەربگرن بۆ ئامادەکردنی لێكۆلێنەویەکی بەراوردکار بۆ ژینگەی ئێمە بە بەکارهێنانی چەمکە رۆژئاواییەکان لە رێگای تەکنەلۆجیاوە، هەر بۆ نموونە کێ شارەزای لێکۆلێنەوەی یاساییە بە بەکارهێانی پیشەیی ئینتەرنیت و بە شێوەیەکی شیاو کە ببێتە زەمینەیەک بۆ تەشریعکردن و یاسا دارشتن و لۆبیکردن بۆ مەترسییەکانی ئێستا و ئاییندە. کاری لەم جۆرە دەتوانێ پانتایی ژینگەی لۆکەڵ فراوان بکات نەوەک هەر بۆ رێگرتن لە سرێنەوەی بەها دیموکراسییەکان بەڵکو بەر لەوە بۆ بەرجەستەکردنە سەرەتاییەکانی دیموکراسی، لەبەر ئەوەی لە پاش تێپەربوونی زیاتر لە ١٥ ساڵ بەسەر ئەزموونی هەڵبژاردن هەمیشە هەست دەکەیت کە ئەم پرۆسە گرنگە لە گەمێیەک زیاتر نییە و کاری پر مەترسی کردۆتە سەر هەموو کایەکانی دیکەی ژیانیشمان هەر لە سرینەوەی ئەرکی سەرەکی دیموکراسی تا دەگاتە تێکدانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەکان و گەشەنەکردنی کەلتووریش

هادی حەمە رەشید  1     لەهاوینی ۱۹٦۳*دا کۆمەڵێك لە ئەفسەری عێراقی، پەیوەندی ئەکەن بە مەکتەبی سیاسی پارتییەوە، ئەوان کە زۆربەیان لەناسریی و بەعسییەکان بوون و لەڕێگای زیندانەوە بوو بوون بە هاوڕێی کەسانی وەك "برایم ئەحمەد"، بە مەبەستی زانینی داواکارییەکانیان لەو حکومەتە نوێیەی کە کودەتایان کردبوو بەسەر قاسمدا. مەکتەبی سیاسیش وەفدێك پێكئەهێنن بە سەرۆکایەتی برایم ئەحمەد و ئەندامێتی"نوری شاوەیس و عومەر دەبابە و جەلال تاڵەبانی،  پەیامی ئەو ئەفسەرانە ئەبەنە لای "مەلا مستەفا" ، بارزانیش ئەڵێ: وەڵا پێیان بڵێن ئێمە هەژارین، موسوڵمانین، مەزڵومین و زوڵممان لەسەرە، پێویستە ئەو زوڵمە لاببرێت، وەکوتر ئێمە هیچیترمان ناوێت!! سەیری ئەو ئەدەبیاتە زەلیل و پڕ لە سازشکارییە، نەتەوەیەك "سەرۆك/ڕابەر"ەکانی بەم زمانە بچێتە سەر مێزی دانوستانەوە، چۆن ژێردەستە و لەپەراوێزی مێژوودا نامێنێتەوە؟! (هەژار و مەزڵوم)لەکوێی دنیادا ئەتوانێت خۆی بەڕێوەبەرێت؟!  لەزۆر ڕووداو و جەرەیانیتردا سەرکردەکانی کورد بەم زمانە پڕ لە سواڵ و پاڕانەوەیە دانوستانیان لەگەڵ ڕژێمەکانی عێراقدا کردووە، بە پێچەوانەشەوە حکومەتە یەك لەدوای یەکەکانی عێراق، هەمیشە گفتوگۆیان بۆ دەرفەتی خۆڕێکخستنەوە و وەك هۆکارێك بۆ دەستەمۆ و ڕامکردنی حیزب و کەسایەتییەکانی کوردیان بەکارهێناوە. تەنانەت هەندێ جار لەناو وەفدی دانوستاندا هەوڵیانداوە کە ڕەمزە ئاینیی و خێڵەکییەکانی کوردیش بخەنە ناو وەفدەکانیانەوە و وەك فشار بۆ سەر سەرکردەکانی کورد بەکاریان بهێنن. لەکانونی یەکەمی ساڵی۱۹٦۳دا حکومەتی عێراقی وەفدێك ئەنێرێت بۆ لای بارزانی لە ڕانیە** لەناو وەفدەکەی عێراقدا "شێخ ئەحمەد بارزانیی" برا گەورەی مەلامستەفای تێدابوو، پاش گفتوگۆی چەند ڕۆژە ڕەوتی گفتوگۆکە بەرەو ئامانجی سەرکەوتن ملی ڕێگای گرتبوو، هەردوولا گەیشتنە ڕێککەوتن، بەو جۆرەی کە حکومەتی عێراقیی نەخشەی بۆ کێشابوو، هەرچەندە دواتر عەبدوسەلام عارفی سەرۆك کۆمار نەیویست هیچ یەکێك لەمافە نەتەوەییەکانی کورد بسەلمێنیت و گرەنتی بڕگە و مادەکانی ڕێککەوتنەکە دەستەبەر نەکرابوو، بەڵام دیسان بارزانیی ئامادەبوو ڕێککەوتنەکە ئەنجام بدات( دوایی دەرکەوت کە عەبدوسەلام عارف قورئانێکی بەوەفدی حکومەتدا ناردووە بۆ شێخ ئەحمەد بارزانیی تا لەگەڵ وەفدی حکومەتدا بچێت بۆ لای بارزانی، ئەو ئەیزانی کە مستەفا بارزانی بەقسەی شێخ ئەحمەد ئەکات)*** بینینی ئەم جۆرە گوزارەیە لەمێژووی ئێمەدا زۆر ئازاربەخشە، درێژکراوەی ئەم عەقڵەیە کە چەند زەلیل لەبەردەم دەرەوەی خۆمان ئەچەمێنەوە و چەند بە لەخۆباییبوونەوە لەگەڵ خۆمان ئەدوێین! 2 لە دنیای سیاسەت و بازنەی گفتوگۆ و دانوستاندا، جیهان گەیشتووە بە قۆناغێکی زۆر پێشکەوتوو، قۆناغێك کە مێزی گفتوگۆ هیچی کەمتر نیە لە گۆڕەپانی جەنگ، هەموو جوڵە و ئاکتێك ئەکرێت بەدەستەوەدانی پێگە و خاڵی ستراتیژیی بێت، بەپێچەوانەشەوە ئەکرێت دەستبەسەراگرتنی  پێگە و قەڵای بەرامبەر بێت. سەرنجێك کە جۆرێك لە کۆدەنگیی چاودێران و توێژەرانی لەسەر بێت، ئەوە بووە هەمیشە کورد بە خۆشباوەڕیی و سۆزدارییەوە چوونەتە ناو گفتوگۆ و دانوستانەکانەوە، هەر بۆیە بەبێ دەستکەوت لێی دەرچوون، جگە لەکۆمەڵێك ئیمتیاز و دەستکەوتی کەسیی، شتێکی ئەوتۆی لێ شین نەبووە، گرفتەکە کاتێك چەند بەرامبەر بووەتەوە کە نەبوون بە پەند و ئەزموون بۆ نەوەی دوای خۆیان! لە گفتوگۆی (بەعس - یەکێتی)ـدا، وەفدی یەکێتی بەسەرۆکایەتی، کاك نەوشیروان ئەچن بۆ بەغدا، بەهێلیکۆپتەرێك، عەقیدێکی موخابەراتی عێراقی "إحسان محمد الدیری"** یاوەریان ئەبێت، لەڕێگا بە کاك نەوشیروان ئەڵێت: ((کاکە ئێستا بەغدا کۆشك و سەرا و ئوتێلی ئەوەندە فەخمی لێیە، شوێنی وا خۆشتان نەدیوە، کوێتان پێ خۆش بێت، لەوێ داتان ئەبەزێنین)) ئەویش هەرچەندە دڵنیایە کە بەشێك لەو قسانەی بۆ موجامەلەیە، بەڵام دیسانیش تێئەگات ئەم قسانەش بەشێكن لەپرۆسەی گفتوگۆ و بۆ بەلاڕێدابردنی بنەڕەتی کێشەکان و سەرسامکردنی ئەوانە، بۆیە بەتوندیی پێیئەڵێت: ((دەیان وڵاتی ئەوروپییم دیوە، لەخۆشترین ئوتێل دابەزیوم، لەخانووی خوێندکاران و لاواندا ژیاوم، هەروەها لەئەشکەوت و لەهۆڵە مەڕیشدا نووستووم، گرنگ بەلای منەوە ئەوەیە مافی گەلەکەمان بسەلمێنن، خوای ئەکرد ئەتانبردین لە مەرقەدی شێخ عەبدولقادری گەیلانی لەگەڵ هندیی و پاکستانییەکان ئەتانخەواندین)) ئەمجۆرە لە ئیدارەدانی گفتوگۆ لەمێژووی ئێمەدا بەرامبەر بەنەیاران دانسقەیە، مەلەفی دانوستانی(بەعس - یەکێتی) دڵنیام ساتی پێکەنیناویی و ئابڕوچوونیشی تێدابووە، وەك هەر پرۆسێسێکیتری گفتوگۆ، بەڵام سەرۆکایەتیکردنی لەلایەن دووانەی (مام جەلال و کاك نەوشیروان)ـەوە، بەو هەمووە دژایەتیی کردنەی لایەنە کوردییەکان و تەنانەت بەشێکی زۆر لە سەرکردە و کادیرەکانی یەکێتی، بەڵام هێشتا چونکە ئەوان پشتئەستوور بوون بە(زانست و ڕۆشنبیریی لە دانوستاندا، زانینی زمان و پاراویی لەگەیاندندا، ئەزموون، بوێریی، بوونی پاڵپشتیی گەورەی پێشمەرگە و جەماوەر...تاد) ئەبینین حکومەتی عێراقیی ناچار ئەکات، پەنا بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکە بەرێت و لەزمانی خودی سەددامەوە تورکیا و وڵاتانی هەرێمایەتی بکات بە بیانوو! تاڵەبانی ئەڵێت: لەدانیشتنی یەکەمدا کە سەددام خۆی ئامادەبوو، ووتی پێم((شتێکتان ئەدەمێ کە لەبەرامبەر کوردی تورکیا و ئێراندا سەرتان بەرز بکاتەوە)) وتمان: باببینین.***** کۆتایی گفتوگۆی نێوان (بارزانیی - بەعس) لە بەهاری ۷۵دا ئاشبەتاڵی شۆڕش بوو، کۆتایی گفتوگۆی ئەمانیش گەڕانەوە بۆ شاخ و دەست پێکردنەوەی خەباتی چەکداریی بوو. 3      لە هونەری"دانوستان"ـدا گرنگە کەسی دانوستانکار کەسێکی ڕاهیب و خاوەنی پرەنسیپی دامەزراو بێت، جەنگاوەرێکی یەکلابێت لەپێناوی ئەو بۆچوونەی کەهەڵگریەتی. شارەزای زانستی دەرونزانیی بێت، توانای کۆنترۆڵکردنی بەرامبەری هەبێت،، ڕاستە کە پێویستە هەردوو لای ناکۆك بدەن و ببەنەوە ئینجا (دان) و (ستان) بەرجەستە ئەبێت، بەڵام خۆ بردنەوەی زۆرترین دەستکەوت و بەخشینی کەمترین باج ئامانجی هەموو لیژنەیەکی دانوستانکارە، سەرۆکی وەفد ئەگەر پێویست بوو قسە بکات، یان بەبێدەنگیی( بە هێمای دەموچاو، تەمسیلکردن بە قەڵەم و کاغەزەکانی بەردەمی، چپەکردن بۆ هاوڕێکانی، ڕەوانەکردنی وەرەقە پەیامی کورت بۆ هاوڕێکانی، نیشاندانی خەندە لەکاتی پێداگرییەکانی ئەواندا یان ڕوو گرژکردن لەکاتی کۆمەڵە ئۆفەرێك کە لایەق بەئەم و هێزەکەی نیە...تاد) ئەکرێت بابەتێك کە لەلات زۆر بەبایەخە هەڵایوێریت لە دانوستان نەهێڵیت وەك خاڵی لاوازت بەکاربهێنرێت، وەك ئەوەی کە ئیسرائیل"قودس"ی وەك خاڵی هێزی خۆی هەڵاواردووە و لە کنێستەوە بەبڕیار داوای کردووە کە نابێت لەهیچ کاتێکدا وەفدی دانوستانکار ئەو پرسە بخاتە سەر مێزی گفتوگۆوە لەگەڵ فەلەستینییەکاندا. یان ئێران لەمانگی نیسانی۲٠۱۷دا لەڕێگای وەزارەتی دەرەوەوە، ڕایگەیاند کە پرسی(بەرگریی موشەکیی) بۆ گفتوگۆکردن نیە. پارتی و یەکێتی(تایبەتتر پارتی) هەموو ئەوەی کە نەیارانی کورد(وڵاتانی سەردەستی کورد) پێی کردن، گەڕانەوە و لەگەڵ لایەنە کوردییەکاندا لەسەر مێزی گفتوگۆ کردیانەوە! بۆچی ئەوانەی کە لەکوردستاندا(تەنانەت وەفدەکانی بەغداشمان) ئەچنە سەر مێزی گفتوگۆ، بەر لە یەکلاکردنەوەی هەر پرسێك، پۆستێك بۆ خۆیان ئەدەن بەدوورین؟! لەبنەڕەتدا بۆچی زۆرجاران تەوەری گفتوگۆکان پۆست و پۆستکارییە و بەرنامە و مەرجی کارنامە ون و نادیارە؟! (هەڵبەت مەبەستمان بانگەشە و دروشم نیە، کە بەداخەوە زۆر زۆرن) بۆ دوورکەوتنەوە لەم تەڵەزگە و خوانە فریودەرە، کاتی خۆی کاك نەوشیروان وەك سەرۆکی وەفدی دانوستانکاری یەکێتی بۆ پێکهێنانی یەکەمین کابینەی هاوبەش پاش پرۆسەی ئازادیی عێراق، (بیستوومە) کە پێشنیازی بنەمای سیاسەتی"مێزی ڕەق"ـی لە دانوستاندا کردبوو، واتە ئەو مێزەی کە گفتوگۆی لەسەر ئەکرێت ڕووت بکرێتەوە لە ماددیات، پرسە جدییەکان کە خاڵی جیاوازیی پارتی و یەکێتییە بهێنرێتە نێوانیان. بەڵام بەداخەوە پارتی لەڕێگای مام جەلال(مام جەلالی ئەم دوواییانە)ـەوە ڕیسەکەی ئەکردنەوە بەخوریی! جارێك وەفدی پارتی(کەدیارە ژێربەژێر هەموو شتێکیان لەگەڵ تاڵەبانیی کۆتایی پێهێنابوو) هەموو پۆستە سەرەکییەکانی بەغدا و هەولێر ئەخەنەڕوو، ئەڵێن: ئێمە ئەم پەیپەرەمان ئامادەکردووە، سەرۆك کۆمار بۆ جەنابی مام جەلال و سەرۆکی هەرێم بۆ جەنابی کاك مەسعود، پۆستی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیران بۆ کاك نێچیر و سەرۆکی پەرلەمان بۆ ئێوە، ئینجا پۆستی سەرۆکی ئەنجوومەنی ئاسایش بۆ ئێمە و کاك مەسروریشمان بۆ داناوە! کاك نەوشیروان پێیان ئەڵێت: کاکە وابزانن ئێمە لەم وڵاتەدا نەبووین، هەرچی پۆستی کوردستان هەیە بیبەن بۆ خۆتان، بەڵام هیچ نەبێت بیربکەنەوە بۆچی سێ پۆستی زۆر گرنگ و بنەڕەتیی ڕادەستی یەك خێزان ئەکەن، باوك و کوڕ و برازا؟!! ئەو پیاوە چونکە پۆستی بۆ خۆی و کەسوکاریی نەئەویست، لەدانوستاندا دەنگی دلێر و کاریگەر بوو. لەهەڵبژاردنی ئەیلولی۲٠۱۳دا چەندە یەکێتی خستەوە قاڵبی خۆی و قەبارەی بچووك کردنەوە، بەڵام هێشتا پێیوتن: وامەزانن کە ۱۸کورسیتان هێناوە، بە۲٤ـەکەی ئێمەشەوە بچن بەناوی ٤۲ کورسییەوە دەستپێشخەریی بکەن بۆ پێکهێنانی حکومەت و سەرۆك وەزیرانیش بۆ ئێوە، تا پارتی لەو مەغرورییە بهێنینە خوارەوە، کەچی پڕۆپارتییەکانی ناو م.س یەکێتی ئەو هەواڵەیان بردەوە بۆ بارزانیی! پاشان بە بارزانیی ووت: فەرموون ئەوە دەرفەتێکی زێڕین، وەرە هاوکارتان ئەبین گۆڕانکاریی و چاکسازیی بکەن، ئەوەش کاردانەوەی پارتی بوو کە هەمووان ئەیزانن! تەنانەت لەرێککەوتنە ۲۵خاڵییەکەی لەگەڵ یەکێتیدا بابەتی گۆڕینی سیستمی سیاسیی و خەباتی پەرلەمانیی کردبوو بە تەوەر و باسی ئیمتیازات و پێگە و پۆست لەگۆڕێ نیە. 4 "دانوستان" پێشمەرج و مناوەرەی پێش وەختی هەیە، لەو پێشەکییەدا بە هێوریی تۆ بە بەرامبەر ئەڵێی ئەگەر تۆ نەیەتە پای داواکارییەکانی من، ئەوا من ئەمەم پێ ئەکرێت، وەك ئەوەی کە کاك نەوشیروان بە بەیاننامە ۷خاڵییەکەی کانوونی دووەمی۲٠۱۱ کردی.، ئەو ڕۆژانە وەك ڕۆژگاریی باڵادەستیی گۆڕان و سەردەمی زێڕین لەمێژوودا تۆمار ئەکرێت، ڕۆژگارێك کە گۆڕان دەستی پڕ بوو لەکارتی بەهێز، خەوی شیرینی لەچاوی گەندەڵکار و بازرگانە سیاسییەکان تاراندبوو! ئێستا گۆڕان و ئەم برادەرانەی کە مۆنۆپۆڵی گۆڕانیان کردووە، چ هونەرێکی پێش گفتوگۆیان ئەنجام داوە؟! گوتاری میدیایی کە لەسەردەمی کاك نەوشیرواندا گۆشت و ئێسقانی ڕکابەرەکانی تێکەڵ ئەکرد، ئێستا یەکەم تا پێنجەم هەواڵی کەی ئێن ئێن لەکاتی ئاڵتونیی ۸ی ئێوارەدا تەرخان کراوە بۆ حیکمەتی چوونەحكومەت و جادوی حەل کردنی کۆی کێشەکان لەسەر دەستی ئەو تیمەی کە هەموو شتێکیان ئامادەیە بۆ چوونە ناو حکومەتەوە! مێزی دانوستان پێویستی بە هاوسەنگییە، ناکرێت لەلایەکیدا "هەڵۆ" و لەوبەرەوە"کۆتر" ڕووبەڕوو ببنەوە، یان لایەکی "شێر" و لەبەرامبەریاندا "ئاسك" بێت، خۆ ڕوونە دەرئەنجامی ئەم جۆرە گفتوگۆیە! تیمی دانوستانکار ئەبێت یەکێك لەم دوو کارتەیان لەدەستتدا بێت، یان توانای دڵگەرم کردن و ئیغراکردنی بەرامبەر(کە ئەمە واتا بتوانیت لەڕووی مادیی بەخشینەوەی پۆستەوە بەرامبەر کۆنترۆڵ بکەیت) یان هێزی ترساندن و تۆقاندنی بەرامبەرت لەدەستدا بێت! یان توانای مانۆڕ و هەڵدانی باڵۆنی هەبێت، پارتی وەك لە ۵٠ساڵی ڕابردوودا ڕەمزی شکستی دیپلۆماسیەتی کوردیی بووە، خول لەدوای خولی دانوستانی لەگەڵ دنیای دەرەوەماندا دۆڕاندووە، بەڵام ئێستا وەك غۆلێك خۆی تەفخیم کردووە و هەزار و یەك باڵیشی لە وەفد و لیژنەی دانوستانکارەکەی ڕوواندووە! هێشتا تەنیا سەردانێکی(ڕاوێژکاریی) بۆ لای دوو حیزب ئەنجامداوە، کەچی لەڕێگای کۆمەڵێك بەرپرسەوە کە نزیکەی ۱٠ساڵە بەڕۆژوون ئێستا زمانیان پژاوە و باسی مەرج و شەرتی بەشداری لەم کابینە نوێیەدا لەلایەن پارتییەوە ئەکەن! هەر لەو نێوەندەدا لە نەبوونی ڕکابەری ڕاستەقینەو بوونی کۆمەڵێك داهۆڵی سیاسییدا، باس لە دەرهێنانی دۆسێی نەوت ئەکرێت لە وەرەقەی دانوستان و لەسەر مێزی گفتوگۆ دووری ئەخەنەوە! حەتمەن ئەوە باسی دوورخستنەوەی باوەڕی (گۆڕینی سیستمی سیاسیی)یش، شتێکی بەڵگە نەویستە، چونکە هێزگەلێك کە بیر لە "کەسابەت" و "بازرگانیی" بکەنەوە، ئەبێت ئیتر خەبات بۆ مانەوەی ئەم دۆخە بکەن نەك گۆڕینی! گۆڕان بەبێ هیچ کارتێك داخڵی دانوستان بووە، هێزێك کە بیرۆکەی ڕەدکردنەوەی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ۳٠ی ئەیلولی خستبێتە هزری هەڵسوڕاو و دەنگدەرەکانییەوە، ئیتر بێ مانایە ئەم فڕکان فڕکان و هەنسکە هەنسكە بۆ ئەوەی بەشداریی بکات لەگەڵ هێزە تەزویرچییەکاندا! کەی ئێن ئێن ڕۆژێك بەر لەهاتنی وەفدی پارتی تەدارەکی بۆ ڕێك بخات و زۆر بە تامەزرۆییەوە وەك هەواڵێکی گرنگ و بەپەلەی بڵاوی بکاتەوە! سەرەکیترین بنەمای دانوستان، ئەوەیە کە هەست بکەیت کۆی هێزەکەت لە دانوستاندابێت، واتە بەرلەوەی وەفدەکەت بچێتە سەر مێزی گفتوگۆوە، هەموو جومگەکانی حیزبەکەت ساز و ئامادەبن بۆ هەموو پێشهاتێك، ئەگەر بژاردەی بەشداریی کردن بوو، ئەوا ئەو تیمەی کە ئەچێتە حکومەتەوە هەست بکات کە نوێنەری هەمووانە و هێزی مەعنەوی سەدان هەزار دەنگدەر و ئەندامی لە پشتە، کە ئەبێتە ئۆپۆزسیۆن دیسان هێزەکەی ئامادەی هەموو قوربانیدانێك بێت. سەرچاوەكان   *(دیداری تەمەن)ی مام جەلال، ئامادەکردنی سەلاح ڕەشید، بەشی یەکەم ل۲٠۹ ** (البارزانی و الحرکە التحرریە الكوردیە۱۹٦۱ــ۱۹۷۵) مەسعود بارزانیی ل۱۲۵ ***(ناسیۆنالیزمی کوردیی پەرچەکردار) د.شۆڕش حاجی ل۱۷۲ ****(خولانەوە لەناو بازنەدا) نەوشیروان مستەفا ل۲۱ *****(بەشێك لە بیرەوەرییەکانی مام جەلال) مەعد فەیاز، و.سۆران عەلی ل۷٦  

■  ئـاری غـازی دوای بڵاوکردنەوەی فەرمانێکی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە ڕاگەیاندنەکان و سۆشیال میدیا سەبارەت بە داخستن و نەکردنەوەی بەشەکانی خوێندنی زانستە ئایینیەکان لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان، دەنگۆیەك بەناوی بەرپەرچدانەوەی دژە ئیسلامەکان ئەگەر بەری پێنەگیرێت و سبەی بگاتە مینبەری مزگەوتەکان ئەوا دوورنییە قەیرانە سەرەکییەکانی هەرێم و پرسوباسی پێکهێنانی حکومەتی نوێ لەبیری خەڵكی عەوام بباتەوە. دوای ئەوەی ئەمساڵ وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بە بڕیارێکی ئەکادیمی و زانستی نەکردنەوە و بەردەوام نەبوونی خوێندنی ئێوارانی لە سەرجەم بەشە پسپۆرییە زانستییەکان و یاسا ڕاگەیاند و بنەمای ئەم بڕیارەش هۆکاری خۆی هەیە لە لایەنە زانستی و ئەکادیمی و کارگێڕی و لەبەرچاوگرتنی پلانی ستراتیژی داهاتوو و پێویستی بازاڕی کار لە ڕووی چۆنایەتی و چەندایەتی.   بۆیە بەهەمان ئەو پێوەرانەی بۆ بەرەوام نەبوونی خوێندنی ئێواران لە بەشە پسپۆڕییە زانستییەکان و یاسا بێت، ئەوا گرنگی تایبەتی خۆی هەیە لە بەرزکردنەوەی کوالیتی خوێندن و ئاستی زانستی لە بەشەکانی زانستە ئایینیەکان لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان. کەچی هەموو ئەو ڕەخنانەی تائێستا لەم بڕیارە گیراوە و تەنانەت ئەو پشتگیریانەی بۆ ئیستیفیزای ئیسلامییەکان لەم بڕیارە هەیە، هیچیان پێوەری زانستی و بنەمای ئەکادیمی تێدانەبووە و تەنها هەڵچوون و وەڵامی سۆز و عاتیفەی ئایینی یان دژە ئایینی بووە.  دوای سەرهەڵدانی جەنگی داعش و تەشەنەکردنی هزری توندڕەوی لە هەرێم و ناوچەکە، هەموو لایەك بە خودی پارت و بانگخواز ڕۆشنبیرە ئیسیلامییەکانەوە کۆکبوون لەسەر کارکردن بۆ نەهێشتنی هزری توندڕەوی ئایینی و جەختکردنەوە لەسەر پێکەوەژیان و پشتگیری کردن لە هزری میانڕەوی ئایینی. کە ئەمەش پێویستی بە کارکردنی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان هەیە لە حکومەت و کۆمەڵگەی مەدەنی و مامۆستایانی ئایینی و پارتە ئیسلامییەکان. بۆ ئەم مەبەستەش هەنگاوەکانی حکومەت لە ڕێکخستنەوە و دابەشکردنەوەی خوێندنگە ئیسلامییەکان دەستی پێکرد لەنێوان وەزارەتەکانی ئەوقاف و خوێندنی باڵا و پەروەردە. ئێستاش دەکرێت بڵێین نەهێشتنی خوێندنی ئێواران لە بەشە زانستە ئایینیەکان لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان قۆناغێکیترە لە هەوڵەکانی حکومەت بۆ بەرگەگرتن لە هزری توندڕەوی ئایینی. لەوانەیە ڕەخنەی ئیسلامییەکان لە هەنگاوەکانی حکومەتی هەرێم بۆ ڕێکخستنەوە و پێداچوونەوە بە پڕۆگرامی خوێندنی بەشە ئایینیەکان بەهۆی گومانیان بێت لەو کەسانەی بەم کارە هەڵدەستن و لە زهنییەتی ئەواندا ئەو کەسانەی سەرپەرشتی ئەم پرۆسەیە دەکەن و بڕیارەکان دەدەن، خەڵکی دژە ئایین و دژە هزری ئیسلامیین و بە دوژمنی ئیسلامی سیاسییان دەزانن. بەڵام دەشبێت واقعیانە لەدوو بڕیاری حکومەتی هەرێم لە یەك کاتدا بڕوانن و بەراوردی بکەن، ئایا داخستنی خوێندنی ئێواران لە بەشەکانی زانستە ئایینیەکان مانای یاساغی خوێندنی ئیسلامی دەدات لە کاتێکدا هەر ئەمساڵ بۆ یەکەمجار دوو کۆلیژی زانکۆیی ئەهلی بۆ دیراساتی ئایینی کراوەتەوە و هەر یەکەیان هەردوو بەشی پەروەردەی ئیسلامی و بەراوردی ئایینەکان لە خودەگرێت؟! کادرانی پارتە ئیسلامییەکان وێڕای ئەوەی نەیانتوانی وێنەیەکی جوان لە ڕووی ئەکادیمی و هزرییەوە لە خوێندنگە ئیسلامییەکان پێشکەش بکەن و ئەوکاتانەی خۆیان لەو ناوەندانە باڵا دەستبوون نەهاتن پێش بۆ داڕشتنەوەی پڕۆگرامێکی سەردەمیانەی تێگەیشتن لە ئایین کە ناوەخنی پڕبێت لە میانڕەوی و پێکەوەژیان و یەکتر قەبوڵکردن و بە سەنتەرکردنی مرۆڤ. کەچی ئیسلامییەکان لە هەمانکاتدا بەپێی پاشخانی هزری و سیاسی خۆیان هاتبوون ناوەندەکانی خوێندنی ئیسلامییشیان دابەشکردبوو، بە جۆرێك هەر مەدرەسە و حوجرە و پەیمانگە و خوێندنگەیەك پەیوەست بوو بە لایەنێکی ئیسلامی یان پاشخانی هزرێکی ئیسلامی موستەعاربوو. کە ئەم زۆری و بۆیەش بووە هۆی کۆنتڕۆڵ نەکردن و لە ئەنجامی ویستیان بۆ ڕاکێشانی زۆرترین ئەندام و لایەنگر بووەهۆی ئەوەی هزری توندڕەوی لە پەنایاندا گەرا دابنێت و ببێتە بیانوویەکیش بۆ دەسەڵات دایانبخات و لەژێر چەتری چاودێری خۆیدا کۆیان بکاتەوە. بەشێوەیەکی گشتی نەك بە ڕەهایی، ئیسلامییەکان لە ئیدارەدان و بەڕێوەبردنی ئەو ناوەندە ئایینیانەش شکستیان هێنا لە پەروەردەکردنی تاکی بەرپرسیار و مامۆستای ئایینی خەمخۆر و هەقبێژ و نەترس کە هەمیشە لە بەرەی خەڵك بێت یاخود کەسانی بە توانا و شارەزا و ئەکادیمی پێبگەیەنن دوور لە ئینتیمای حزبی و هزری ئیسلامی موستەعار بۆئەوەی بشێن بۆ بەڕێوەبردنی دامەزراوە ئایینییەکان و ناوەندەکانی خوێندنی ئایینی بۆئەوەی چارەنووسی ئەمڕۆیان نەکەوتایە دەست خەڵکیتر. ئەوەی پێویستە لەم قۆناغە بۆ بەرەوپێشبردنی خوێندنی ئایینی و دروستکردنی هاوسەنگی لە نێوان ئەو سەردەمەی کۆمەڵگەی تێدا دەژی و بنەماکانی ئایین و پەروەردەکردنی تاکی ئایینی ئەکلدیمی خاوەن زانستی شەرعی و ئیمان و هەڵگری هزرێکی میانڕەو و بڕوابوون بە پێکەوەژیان و یەکتر قەبوڵکردن، هاتنە پێشەوەی ڕۆشنبیران و ئەکادیمییانی ئیسلامی و زانستە ئایینیەکانە بەگشتی و کشانەوە و دەستهەڵگرتنی پارتە ئیسلامیەکان و هەڵگرانی هزری ئایینی موستەعارە لە ناوەندەکانی خوێندنی ئایینی.