.gif)
له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج سه‌ردانی ماڵی كه‌یوان كاوه‌م كرد ، ئه‌و كوڕه‌ی خۆی و هاوسه‌رو مناڵه‌كانی له چه‌ند رۆژی رابردودا به‌ر په‌لاماری دڕندانه‌ی فڕۆكه‌كانی ده‌وڵه‌تی توركیا كه‌وتن و خۆی و هاوسه‌رو هه‌ردو مناڵه‌كه‌ی بریندار بوون، جگه له شه‌هید بوونی خه‌باتگێڕێكی دژی سته‌م و نادادی و بریندار بوونی چه‌ند كه‌سێكی تر ، كه‌یوان بۆ بژێوی خۆی و خانه‌واده‌كه‌ی له كونه‌ماسی ماركێتێكی داناوه ، ئه‌و به پاره‌ی ماركێته‌كه‌ی ده‌یویست ژیانێكی ئاسوده‌و شایسته به مرۆڤ بژین ، هاوسه‌ری كه‌یوان په‌یمان تالیب تاهیر له و په‌لاماره دڕندانه‌یه‌دا قاچێكی به‌ته‌واوه‌تی له ده‌ست داو قاچه‌كه‌ی دیكه‌شی له سێ شوێنه‌وه شكاوه ، په‌یمان بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی تر بكه‌وێته‌وه سه‌ر پێ جگه له‌وه‌ی پێویستی به چه‌ندین نه‌شته‌ر گه‌ری یه ، تازه قاچێكیشی بۆ هه‌تا هه‌تا ده‌بێته قاچی ده‌سكرد و نابێته‌وه خاوه‌نی پێیه‌كه‌ی خۆی ، په‌یمان ئه‌و ئێواره‌یه‌ی ئێمه رۆیشتین له نه‌خۆشخانه‌ی شاره‌وه گوازرابوه‌وه بۆ نه‌خۆشخانه‌ی ئه‌نوه‌ر شێخه بۆ نه‌شته‌رگه‌ری كه‌یوانیش له ماڵه‌كه‌ی خۆیدا له ته‌ك كه‌س و كاره‌كه‌یدا چیرۆكی په‌لاماره‌كه‌یان ده‌گێڕایه‌وه ، هێژوانی كوڕیشیان سه‌رقاڵی یاری بوو ، هێژوان تا ئێستا سه‌ری به‌ستراوه‌و هه‌میشه‌ی خوشكی كه یه‌ك ساڵ له هێژوانی شه‌ش ساڵه گه‌وره تره، ئێستا هه‌میشه له ماڵی نه‌نكێتی و خێزانه‌كه به ته‌واوه‌تی پرش و بڵاو بوونه‌ته‌وه ، هه‌میشه‌و هێژوان بۆیه له یه‌ك دور خراونه‌ته‌وه چونكه زۆر یاری و ده‌ستبازی ده‌كه‌ن و ره‌نگه ئه‌وه‌ش ببێته هۆی ئازار بۆیان، كه‌یوان ده‌ڵێت " من خه‌می خۆم نیه خه‌می په‌یمان و هێژوانمه " ئه‌و به دڵی پڕه‌وه باسی دۆخی په‌یمانی هاوسه‌ری ده‌كات له كاتێكا خۆیشی دارشه‌قه‌كانی به ته‌نیشت خۆیه‌وه داناوه ، ئه‌و ده‌ڵێت ئێمه تازه نابینه‌وه خێزانه ئارام و ته‌ندروسته‌كه‌ی پێش رودانی كونه‌ماسی ، ئه‌و باس له‌وه‌ش ده‌كات هێشتا وه‌ك پێویست نه‌هاتونه ته ده‌نگیانه‌وه‌و ته‌نانه‌ت سه‌رۆك كۆماری عیراق خۆی خه‌ڵكی سلێمانیه‌و ئه‌و خێزانه‌ش خه‌ڵكی هه‌مان شارن ، كه‌چی تا ئێستا هه‌واڵی نه‌پرسیوون . ئیتر كه‌س قاچه‌كانی په‌یمان ناداته‌وه ، به‌ڵام لانی كه‌م ئه‌مان هێشتا له ژیاندان ، له كاتێكا فڕۆكه‌ی توركی ته‌نها له یه‌ك دوو ساڵی رابردودا 28 هاوڵاتی سڤیلی له باشوری كوردستان ره‌شه كوژ كردوه ، دوای 14 رۆژ له روداوه‌كه‌ی كونه ماسی كه‌یوان هێژوانی كوڕی دێنێته ته‌ك خۆیه‌وه دایده‌نێت و به من ده‌ڵێت تۆ بڵێی ئه‌و بۆردومانه بۆ ئاینده‌ی هێژوان جێی مه‌ترسی نه‌بێت ؟، كه ده‌بینم هێژوان راده‌كات و یاری ده‌كات ده‌ڵێم هیوام وایه به زووترین كات ئه‌م خانه‌واده‌یه پێكه‌وه كۆبنه‌وه
د.ئاراس محەمەد ساڵح هەموو زمانێک لە ڕیگەی ئالۆگۆڕی بازرگانی و ئاین و دراوسێیەتی و کاریگەری ژیاریەوە چەندین وشەو زاراوەی زمانەکانی تری تێکەڵاو دەبێت و زیاتر دەولەمەند دەبێت، زمانی کوردیش لەو سروشتە بەدەر نیە، وشەکانی وەک (تەکێ، خانەقا، صۆفی، دەروێش، شێخ)و چەندانی تر، لە ڕێگەی ئاین و تەریقەتە تەسەوفیەکانەوە تێکەڵاوی زمانی کوردی بووە، پاشان مشتوماڵ کراوەو بووە بە بەشێک لە زمانە ڕەسەنەکە. یەکێک لەو وشانەی لە ڕیگەی تەریقەتە تەسەوفیەکان بە تایبەتی تەریقەتی قادریەوە هاتووەتە ناو زمانی کوردی، وشەی (دەروێش)ـە، هەندێک ڕیشەی ئەم وشە دەگێڕنەوە بۆ زمانی فارسی، دەروێش لە زمانی فارسیدا ئەو کەسەیە دەرگاو دەرگا ئەکات و لە دەرگای ماڵان دەدات، لە زمانی کوردی و عەرەبی و فارسی و تورکیدا هەر دەروێشە. مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لە (فەرهەنگی خاڵ)دا، ئەڵێت: دەروێش کەسێکە کە بەڕاستی خوا پەرست بێت، بە بەشی ئەو (خوا) دابکەوێ، دەروێشی: خواپەرستی و بە بەشی ئەو (خوا) داکەوتن. (فەرهەنگی خاڵ: ل٢٥٠). مام هەژاری موکریانی لە فەرهەنگی (هەنبانەبۆرینە)دا، ئەڵێت: دەروێش: عەوداڵ، بێ ماڵ و حاڵ، ڕەبەن، مریدی تەریقەتی قادری بە پرچ، (درویش: مرید گریقت قادریە). (هەنبانەبۆرینە: ل٣١٣). ئەوەی تێبینی ئەکرێت: هیچ یەکێک لەم دوو نوسەرە ناڵێن: (دەروێش) کوردی نیە، هەروەکو مامۆستا هەژار لە فارسیشدا نوسیویەتی (درویش) کەواتە فارسیشە. هەندێ بۆچوونیش هەیە کە باس لەوە دەکەن کە وشەی دەروێش ڕیشەی لە ناو زمانی کوردیدا هەیە، لە شێوەزاری هەورامیدا هاتووە، هەڵگرانی ئەم بۆچوونە پێان وایە (دەروێش) وشەیەکی ماچۆگۆیە، هەورامی ئیستایەو لە (دەیرواچ- یان دەیر وێش) واتە وشەیەکی لیکدراوی کۆنە کەهەورامیەکان بەوانەیان گوتوە کە لە (دەیر- معبد- خەڵوەت-چلانە) دا ماونەتەوەو خواپەرستیان کردووە، لە فۆلکۆری هەورامیدا هاتووە: (چی خودای نەکەردا دێوانەو دەیری تو بەینە پەی لایم، عاقیبەت خەیری)، هەربۆیە بەهەندێ لەدەروێشەکانیش وتراوە دێوانە، واتە: ئەوانەی کە لە دەیردا دەمێننەوە کەهاتنەدەرەوە قسەکانیان هی مەعبەدە، یان ئەوانەی کە لەناو کۆمەڵدان و قسەو مامەڵەیان وەک هی کەسانی ناو پەرستگاو دەیرەکان وایە، ئیتر لەسەر زمان دەیرواچ بوەتە دەیروەش و دواتر بووتە دەرویش. (مەحوی) شاعیر لە دێڕە شیعرێکیدا ئاماژەی بە (دەیر) کردووەو (دەیر) لای مەحویش هەمان واتای هەورامی هەیە، وەکو ئەڵێت: دیارم دەیری عیشقە، جێ بە سوتن بێ لەوێ دەگرم کە من مشتێ چڵ و چێوم، بەچی بم، کەڵکی کێ دەگرم هەندێکیش پێیان وایە ئەم وشە لە (دریوز)ی زمانی ساسانیەوە هاتووە، (دریوز) واتە: کەسێک کە لە دەرگای ماڵان ئەدات و گەدایی ئەکات، لە فارسی کۆنیش هەمان مانای هەیە، پاشان بەهۆی گۆڕانی دەنگەکان بووەتە دەروێش. (دەر یۆز- دەروێش). لە زاراوەدا دەروێش: ئەو کەسەیە وازی لە دنیاداری هێناوەو بە ژیانێکی سادە ڕازی بووەو کونجی قەناعەتی گرتووە، هەروەها دەبێت شوێنکەوتووی یەکێک لە تەریقەتەکانی قادری و ڕیفاعی و مەولەوی بەکتاشی و سەنوسی بێت. لە کوردستاندا دوو تەریەقەتی سۆفیگەری سەرەکی هەبووە، قادری و نەقشبەندی، تەریقەتی نەقشبەندی بە شوێنکەواتوانی خۆیان ئەڵێن: (صۆفی)، (دەروێش) تایبەتە بە تەریقەتی قادریەوە، هەروەکو خانەقا تایبەتە بە نەقشبەندی و تەکێ بە قادریەوە. لەگەڵ بڵاوبونەوەی تەریقەتی قادری لە کوردستاندا، وشەی (دەروێش) تێکەڵاوی زمان و فۆلکلۆری کوردی بووە، وەکو لە پەندو قسەی نەستەقی کوردیدا هاتووە: (خێر بەخوێش نەک بە دەروێش) واتە: هەتا خزم و کەسی نزیک هەبێت، دروست نیە خێر بە کەسانی بێگانە بکرێت، لێرەدا (دەروێش) وەک (استعارە) بۆ کەسانی دوورو بێگانە بەکارهاتووە، هەروەها وتراوە: (دەروێشی و بەخۆشی) واتە هەژاری و دڵخۆشی، گرنگ نیە هەژاربیت، ئەوەی گرنگە دڵت خۆش بێت. هەروەها لە پەندێکی تردا هاتووە: (دەروێش دۆخواز بێت، دۆ زۆرە)، واتە: کەسێک لە هەوڵی پەیداکردنی شتێکدا بێت، هەر دەستی دەکەوێت. لە قسەی نەستەقدا هاتووە: (نانی دەروێشی) یان (شۆربای دەروێشی) لەبەر ئەوەی دەروێش هەموو کات خەڵکی هەژار بووەو خواردنی سادەی خواردووە، بە هەموو خواردنێکی سادە ئەوترێت خواردنی دەروێشی، کورد ناڵێ: بابچین لە ماڵی ئێمە خواردنێکی سادە بخۆین، وەک خوازە (استعارە) ئەڵێت: ئەچین لە ماڵی خۆمان نانێکی دەروێشی، یان شۆربایەکی دەروێشی ئەخۆین، ئەم گوتەیە زۆر کات بۆ تەوازع لەلایەن خاوەن ماڵەوە بەکارهاتووە. یان ئەڵێن: (خوا نانێکی دەروێشی داوە) ئەم قسە نەستەقە زیاتر باوکێکی دنیادیدە بە مناڵەکانی ئەڵێت، کە ئەملاولا بکەن و سەرەڕۆبن، لە ڕووی ئامۆژگاریەوە باوکیان ئەڵێت: ڕۆڵە خوا نانێکی هەژارانەی داوە لێمان تێکمەدەن، با بە بێدەنگی بیخۆین. لە ئاخاوتنی ڕۆژانەی کوردیدا ئەڵێن: (زۆر دەروێشە) یان (کابرایەکی دەروێشە). واتە: زۆر بێئاگایە لە دنیا، ئاگای لە سیاسەت و ڕۆشنبیری نیە، هەروەها بۆ خاکی بوون و سادەیی دەوترێت: (فڵان کەس دەروێشە) واتە: کەسێکی سادەو خاکیەو پێویستی بە شتی گەورە و گرانبەها نیە. دەروێش کەسێکی دابڕاو بووە لە دنیاو زۆر بێ ئاگا بووە لە گۆڕان و پێشهاتە سیاسی و فەرهەنگیەکان، تەنها لە خەڵوەتدا سەرقاڵی قیامەت و زیکرو یادی خوا بووە، تێکەڵاوی کۆمەڵ نەبووە، هەربۆیە بەهەموو کەسێکی نەزان و بێ ئاگا لە دنیا ئەڵێن: دەروێش. وشەی دەروێش و زۆر زاراوەو وشەی تەسەوف و تەریقەت لەناو هونەرو فۆلکلۆری کوردیدا ڕەنگی داوەتەوە، ئەمەیش بەڵگەی تێکەڵاوبوونی کۆی گشتی کۆمەڵی کوردیە لەگەڵ تەریقەتە تەسەوفیەکان و کەلتورو هەڵسوکەوتی ڕۆژانەی دەوروێش و سۆفیەکاندا، لە گۆرانی فۆلکلۆری کوردیدا هاتووە: ڕیشەکەم تاشی پرچەکەم لە بێخ، تۆبەو تەریقەت ناردمەوە بۆ شێخ ڕیشەکەم تاشی پرچەکەم لە بێخ، بەرماڵم قەد کرد، ناردەمەوە بۆ شێخ. ئەو کەسانەی بوونەتە دەورێش لەسەر دەستی شێخێک تۆبەیان کردووەو بڕیاریانداوە نزیک هیچ حەرامێک نەکەونەوە، ئەم گۆرانیانە کەسێک بۆ (یاری) وتوە، واتە: وامەزانە بوومەتە دەورێش و وازم لە خۆشەویستی تۆ هێناوە، ئاگاداربە لە پێناوی تۆدا، وازم لە دەروێشی هێناوەو (ڕیش و پرچ و بەرماڵ) کە نیشانەی دەروێشیە، هەموویم ناردەوە بۆ شێخ، هەمووی لە پێناوی (یار)دا. لێرەدا زیادەگۆیی(مبالغە)ی زۆریشی تێدایە، کە هیچ شتێک ناتوانێت دەروێش لە ڕێبازی دەروێشی پاشگەز بکاتەوە، بەڵام عەشق و ئەڤین ئەو کارەی کردووە. هەروەها لە گۆرانی میللیدا هاتووە: (بە ماچ و دوو ماچ هیچت ناێشێ... کردمان نانێ بوو، دات بە دەروێشێ). ئەم جۆرە گۆرانیانە لێدوانە لەگەڵ یاردا، ئەگەر ڕوومان بدەیتێ و بێ دڵیمان نەکەیت هیچ زەرەر ناکەیت، هەروەکو خێری ئەو نانە وایە داوتە بە دەروێشێکی گەدا. لە شێوەزاری هەورامیدا هاتووە: (کەشکۆڵ هورگیروو ، ملوو دەرویشی دماو باڵاکەیت وەشیم پەی چیشی). لە ڕۆژگاری ئەمڕۆشدا بەشێک لە هونەرمەندە نوێیەکان، لە گۆرانیەکانیاندا ئاماژەیان بە هەندێ زاراوەو وشەی دەروێشی و سۆفیگەری کردوە، یەکێک لەوانە ئەڵێت: ئاگرێ لە دەروونمە ڕازێکی سەوداییە بوومە سۆفی خەڵوەتی ئەو عەشقە خوداییە چاوم بینایی نەما کەچی هەر چاوەڕێتە ڕێگای تۆ ئەگرمە بەر دایم سەرم لە ڕێتە یەکێ پێم دەڵێ دەروێشە یەکێ پێم دەڵێ شێتە من خۆم بێلانەم کەچی ئەو دڵەم لانە و جێتە لێرەدا (عاشق) خۆی چواندوە بە دەروێش، چۆن هەموو کات دەروێشەکان عەوداڵی دەرگای شێخ و ڕێگەی حەقیقەتن، منیش بەهەمان شێوە ڕێگەی عەشقی تۆم گرتوەتەبەرو بومەتە دەروێشی ڕێگای عەشقی یار. گۆرانیبێژی ناسراو، سەید محەمەدی سەفایی، لە گۆرانیەکیدا ئەڵێت: ڕیشەكەم تاشی پرچەكەم لەبێخ بەرماڵ و تەزبیحم، ناردەوە بۆ شێخ وتم یا شێخ گیان من تۆبە ناكەم بەڵكو تا جوانم یەكێك پەیاكەم لێرەدا هونەرمەند ئاماژە بە (ڕیش و پرچ و بەرماڵ و تەزبیح) دەکات، کە کەرەستەی دەروێشین، شێخیش ڕابەری کۆڕی دەروێشە، عەشق و دەروێشی پێکەوە کۆنابنەوە، هەربۆیە دەبێت لە پێناوی عەشقدا واز لە دەروێشی بهێنیت و کەرەستەی دەروێشی بنێرێتەوە بۆ شێخەکەی. هەروەها لە فۆلکلۆردا هاتووە: یاخوا شێخ نەمرێ بۆ دین زەرەرە با دەروێش بمرێت ڕێگەی لەبەرە. دەروێشی ناکەم فێری فێڵەبم دڵداری ئەکەم هەر جاحێڵەبم دەروێشی و پابەند بوون بە ڕێنمویەکانیەوە، کارێکی قورسە، تەرکی دنیاو دابڕان لە جەنجاڵیەکانی، پشتکردنە جوانی و خۆشیەکانی ژیان، بەهەموو کەس ناکرێت، هەربۆیە لە فۆلکلۆری کوردیدا لە زمانی دەرویشەکانەوە وتویانە: دەروێشی نـاکـەم بـاری گرانە دەروێش قابیلی شای کەسنەزانە گۆرانبێژێکی تر لە دێڕە شیعرێکدا ئەڵێت: بۆ خانەقای چاوەکانت ئەبم بە دەروێش و سۆفی بەناوی تۆ زکر ئەکەم ئەگەر پێشم بڵێن شێتی هەروەها لە گۆرانی میللیدا هاتووە: ماڵ لە مەریوان، دڵ لە دەروێشان دیتنت خاسترە، لە ئاخ هەڵکێشان. ڕەوشی دەروێشی و سۆفیگەری و زاراوەکانیان، لەم پەند و قسە نەستەق و دەقە شیعریە فۆلکلۆریانەداو، چەندین دەق و وتەی بە توێکڵی تری کوردیدا هاتووە، هەموو ئەمانە بەڵگەی ئاوێزان بوونی کۆمەڵی کوردیە لەگەڵ جیهانی دەروێشی و عیرفانی و خەڵوەت و کەلتوری سۆفیگەریدا.
پەیكار عوسمان ئەو هەرچییەكبێ، لە هەموو حاڵەتێکا تۆ هەر گاڵتەی پێئەکەیت و هەر جوێن و ڕقی بەسەرا ئەبارێنیت. دەی لێرەدا خەلەلەکە تۆیت نەك ئەو. کێشەکە تەنیا نەبوونی سەقافەتی یەکترقبوڵکردنە لای تۆوە، نەك جۆری جەهلەکەی ئەو. چونکە جەهلی ئەو هەرچییەکبێ و هەرچۆنێکبێ "ئەگەر بۆ خۆیەتی"، هێشتا هەر بچوکترە لە جەهلەکەی تۆ بە پێکەوەژیان و یەکترقبوڵکردن، کە هەر بۆ خۆت نیەو بۆ گیانی ئەوانیتریشە! ڕەنگی ئەو هەرچییەکبێ، کاتێ ڕەنگی تۆ ناسڕێتەوە، ئەو بەشێکە لە ڕەنگاوڕەنگی و جوانیی دنیا. بەڵام کاتێ تۆ بە بیانووی جوانکردنی دنیاوە، ڕەنگی ئەو بسڕیتەوەو بتەوێ لە وێنەکە دەریکەیت، لەڕاستیدا ئەمەیانە کە ناشرینکردن و تێکدانی هارمۆنی دنیایە نەك ئەوەی ئەو! تۆ وا لە پێشکەوتن و نوێگەری گەیشتوویت، کە ئەو وەکو تۆبێت، یەعنی کە خۆی نەبێ و ببێ بە تۆ. دەی لێرەدا کۆنەپەرستییە شەخسییە بێوەیەکەی ئەو کێشەکە نیە. تازەپەرستییە شمولی و شەڕەنگێزەکەی تۆ کێشەیە. چونکە ئەو نەهاتووە تۆ بکا بە دەروێش، تۆ هاتووی ئەو بکەی بە خۆت. ئەو نەهاتووە شمشێرەکەی لە تۆ بدا، تۆیت بێڕەحمانەو جەلادانە شمشێرەکەی زمانت لەو ئەدەیت! هەموو فۆڕمەکانی ناهۆشیاری و گەمژەکردن و دیلکردنی ئینسان شایەنی ڕەخنەو قسەلەسەرکردنن. بەڵام قسەیەك کە ڕەچاوی یەکترقبوڵکردن بکاو سەرنەکێشێ بۆ سڕێنەوە. چونکە کە چویتە ناوچەی سڕینەوە، ئیتر لە خەتی ڕەخنە لاتداوەو تۆش دیل و گەمژەو دەروێشی فکرەکەی خۆتیت. لێرەشدا ئەوەی کە پێویستی بە هیمەتی هۆشیاریی و ئازادبوونە لەلایەن تۆوە، خۆتیت نەك ئەو! هەموومان بەجۆرێك لە جۆرەکان دەروێشین و هەمووشمان پێویستمان بە هۆشیاریی و ئازادبوونە. (بەڵام هۆشیاریی بە بت و دۆگماکەی خۆت. ئازادبوون لە بت و دۆگماکەی خۆت.) نەکئەوەی خۆت عەقڵدۆگمایەکبیت و گەڕ لە دۆگمای ئەوانیتر بئاڵێنیت! نەكئەوەی خۆت، تا ئەوپەڕی تەقدیس بتی خۆت تەقدیسکەیت و خەریکی شکاندنی بتی ئەوانیتربیت! نەكئەوەی خۆت، تا بینەقاقات لە ئایدۆلۆژیایەکا چەقیبێت و بەتەمابیت ئەوانیتر ئازادو هۆشیاربکەیتەوە! ئەو شەڕەی لەگەڵ بتی ئەویتر ئەیکەیت شەڕە لەپێناو بتەکەی خۆت نەك شەڕی ئازادی. شەڕی زیاترکۆیلەبوونە نەك شەڕی ئازادبوون. ئاخر کە لە بتی ئەویتر ئەدەیت، لێرەدا هەم بتی خۆتت فەرامۆشکردوە، هەم ئەویش ئەخەی بەڕقاو دەمارگیرتری ئەکەیت لەسەر بتەکەی خۆی. یەعنی لەمجۆرە لە شەڕەدا دایمە هەردو بتەکە براوەو پارێزراون و ئێمەش بەرئەبینە یەکتریی و ئەدۆڕێین. (ئا ئەمەیە کە ئێمە لەگەڵ یەکتردا ئەیکەین و ناویشمان ناوە ئازادیخوازی و شەڕی ئازادی)! لەڕاستیدا تا شەڕەکانت لەگەڵ ئەودابێ و لەدەرەوەی خۆتدابێ، تۆ هێشتا لەناو کۆیلەییدایت. ئازادبوونی تۆ لەوێوە دەستپێئەکات، کە شەڕەکانت بهێنیتە ناو خۆت و لێرەدا ئیتر، هەم تۆ بیرێك لە بتی خۆت ئەکەیتەوەو هەم بوارێك بەویش ئەدەیت بیرێك لە بتی خۆی بکاتەوە. لەبری شەڕیش هەردوکتان ئەکەونە ناو ئاشتی و ئازادییەوە! هۆشیاریی سڕینەوەی هیچ ڕەنگێك نیە، بەڵکو سڕینەوەی "فکری سڕینەوە"ی ناو هەموو ڕەنگەکانە لە بەرژەوەندی پێکەوەژیان. هۆشیاریی سڕینەوەی هیچ شتێکی دەرەوەی تۆ نیە. سڕینەوەی ڕق و بتی ناو خۆتە. ئاخر کە بتت هەبوو ڕقت ئەبێ و کە ڕقت هەبوو عەقڵت نابێ و کە عەقڵت نەبوو ئەکەویتە ناو جەهلەوەو کە چویتە ناو جەهلەوە ئیتر تۆ خۆت لەناو کۆیلەییدایت و لە کۆیلەیی ئەو گەڕێ! ئازادبوون سڕینەوەی هیچ ڕەنگێك نیە، تەنیا سڕینەوەی "حەزی سرینەوەیە" لەناو خۆتداو ئازادبوونتە لە کۆتی ئەم حەزە، کە هەمیشە لە جەهل فریوی ئایدۆلۆژیاوە دێ و تۆ وائەزانیت لە هۆشیارییەوە هاتووە! ژیانیش خودی پێکەوەژیانەو ئێمە تا نەگەین بە پێکەوەژیان ناگەین بە ژیان. پێکەوەژیانیش لە یەکترقبوڵکردنەوە دێ و یەکترقبوڵکردنیش بەگدانە بۆ لای خۆت و وازهێنانە لەو. ئەوقبوڵکردن لە خۆتقبوڵکردنەوە دێت. تۆ تا لە دەرەوەی خۆتدابیت، هێشتا خۆتت قبوڵنەکردوە، بۆیە ئەویش قبوڵناکەیت! کە گەڕایتەوە ناو خۆت، ئیتر لەوە تێئەگەیت کە تۆ هەر بەقەت خۆتیت نەك بەقەت هەموو وێنەکە، بۆیە ئەویش قبوڵئەکەیت و دەس لە سڕینەوەی هەڵئەگریت. بەپێچەوانەوە تا لە دەرەوەی خۆتدابیت، ئیتر خۆتت لێئەبێ بە هەموو وێنەکە، بۆیە هەوڵی سرێنەوەی ئەو ئەدەیت. هۆشیاریی لەناو خۆتدایەو هەر بۆ ناوەوەش ئەتهێنێتەوە. ئایدۆلۆژیا لە دەرەوەدایەو هەر بۆ دەرەوەش ئەتبا. ئێمە بەقەت نان و ئاو پێویستمان بە بیرکردنەوەی ڕەخنەییە، بیرکردنەوەی ڕەخنەییش ئەگەر نیشانەیەکی هەبێت، هەر ئەوەیە ڕقاوی و برینارکەرو شەڕەنگێز نیە. هەرئەوەیە کە بۆ ڕۆشنکردنەوەی حەقیقەتێکە نەك بۆ ڕەشکردنی شتێك. هەر ئەوەیە کە بۆ هەموومانەو بۆ پێکەوەژیانە، نەك بۆ شەڕو بردنەوەی ئەم و دۆڕانی ئەو. بەرامبەر ئەو هەموو سوکایەتییەکەی کە پێتان کرا، من لە ئێستاوە تاکو سێ ڕۆژی تەعزێکەتان تەواوئەبێ، دەروێشی تەکێ و تەریقەتی ئێوەم. ئاخر ئەم چەن ڕۆژە، نادەروێشێکم نەبینی قسەتان پێبڵێ، هەرچی تانەی لە ئێوەدا، خۆی بەجۆرێكی تر دەروێشەو فەرقەکە هەر ئەوەیە، ئێوە دەروێشی ڕاستگۆو بەئیرادەو بێ مەسڵەحەتن لەسەر تەریقەتی خۆتان. بەڵام ئەوان دەروێشی مەسڵەحەتچی و بێ ئیرادەو درۆزنن لەسەر تەریقەتی خۆیان. ئێوە هەرچی ئەکەن لە دڵسافی خۆتانەوەیە، بەڵام زۆرێك لەو قسانەی کە پێتان وترا لە دڵڕەشییەوەبوو!
پشتیوان زاهیر ئەوەی ئێستا بە خۆڕایی دەست سلێمانی كەوتووە، رەنگە وڵاتانی تر بەپارە بیكڕن، ناشتنی تەرمی كەسایەتییەكی وەك شێخ محەمەدی كەسنەزانی لە سلێمانی كە تەریقەتەكەی خاوەنی هەزاران شوێن كەوتەیە لە جیهاندا گرنگترین دەستكەوتە بۆ كەرتی كەشتوگوزاری شارەكە. ساڵانە عیراق داهاتی زۆری دەست دەكەوێت بەهۆی زیارەتكارانی یٔێرانی و وڵاتانی تر بۆسەر مەزاری حەسەن و حسێن لە نەجەف و كەربەلا، هەروەها یٔیمامەكانی سامەڕا، یٔەوە وڵاتانی تری وەك سعودیە و قودس و ڤاتیكان و هندستان هەرباس مەكە لەو رووەوە چ داهاتێك كۆدەكەنەوە. نابێت دەمارگیری دینی و دژە دینی وا بكات بكەوینە قسە وتن بە شوێنكەوتوانی شێخ، چونكە یٔەستەمە بڕوا هێنان بە كەسێك كە گەیشتبێتە ئەو ئاستەی بتوانێت شیرو چەقۆ لە هەستیارترین شوێنەكانی جەستەی خۆی بدات. ناشبێت پێمانوابێت مۆركی شار بەمجۆرە مەزارانە تێك دەچێت، بەپێچەوانەوە یەكێك لە خەسڵەتەكانی شار لە هەموو دونیادا بوونی كەرتی جۆراو جۆری گەشت و گوزارە، لە مەزارەوە تا مۆزە خانەو نادی و پەیكەر سازی و باڕو دیسكۆش. سلێمانی پایتەختی میری بابان و شێخ مارفی نۆدێ، ئینجا سێكوچكەی نالی و سالم و كوردییە، كە ئەمانە لە حوجرەكان خوێندوویانەو فەقێ و عارف و مورید بوون، بۆ پایتەختی دەروێشانیش نەبێت؟ بۆ پێمان ناخۆشبێت هاوڵاتیەكی هیندی و پاكستانی و شوێنكەوتانی شێخی كەسنەزانی لە هەموو دونیادا ئیتر سلێمانی بناسن و بێن سەردانیشی بكەن؟ راستە هاتنی یٔەم لێشاوەی دەروێش و شوێنكەوتانی شێخی كەسنەزانی لە مەرزەكانەوە رەنگە بۆ ئەم كاتی پەتای كۆرۆنایە كاریگەری خراپی هەبێت، بەڵام بۆ ئایندەی دوای كۆرۆنا، دەبینین ئەمجۆرە هاتنە بە لێشاوە بۆ شارێكی وەك سلێمانی ساڵانە بەردەوام دەبێت و سوودی ئابوری و كەلتوری دەبێت، بەشێك دەبێت لەگەشەپێدانی كەرتی گەشتوگوزارو كاریگەری راستەوخۆی لەسەر بازار دەبێت. لە روانگەی ترەوە بۆ گلەیی لە دەروێشان بكرێت؟ كە بۆ شێخەكانیان حاڵیان لێ هاتوەو ستایشیان سنور دەبەزێنێ. ئەی بۆ ناپرسن ئۆرگانە مۆدێرنەكان! كە خۆی لەحزبی سیاسی و ئۆرگانی كۆمەڵی مەدەنی دەبینێتەوە لەدوای راپەڕینەوە حزبە كوردییەكان فرسەخ فرسەخ بەرگی فكری و رەخنەو هێزی بیرو باوەڕیان فڕێداو بەتەواوی كاریان لەسەر ئەوەكرد كە لایەنگرانیان دەروێشانە كار بۆ شەخس و گروپ بكەن و وەلائیان بۆ ئەم كەس و ئەو كەس و تاك و گروپ هەبێ. دەروێش بە فۆرمە ئاینیەكەی نا، بەمانا بەرژەوەندی ویست و خۆپەرستیەكەی لە حزبەكاندا هەیە. نمونەی بەرجەستەش خۆ هەموومان لەكاتی مردنی سەرۆكاكاندا تا ئاستی قوڕپێوانمان بینی. لێرەوە پەیامم بۆ حكومەتی كوردستان ئەوەیە، گرنگی بە كەرتی مەزارەكان بدات نەك هەر بۆ شێخ و پیاوانی ئاینی، بەڵكو مەزاری سیاسی و شاعیرو كەسایەتییە دیارو بەناوبانگەكانیش بكات بە نیشتمانی، بۆئەوەی چاوی گەشتیار زیاتر بەلای خۆماندا رابكێشین. سلێمانی ئەو كاتە شارە كە هەموو فۆرمەكانی كۆمەڵ تێیدا خۆیان ببیننەوە. سلێمانی وەك نیشتمانی فرە رەنگی سیاسی و كەلتوری با فرە رەنگی یٔاینی و تەریقەتی و بیرو باوەڕیش بێت. لە چوارچێوەی یاساو پارستنی ئازادیە كەسی و گشتیەكان. لەم روانگەوە بۆ هەر رووداوێك توێژینەوە پێویستە مردنی كەسایەتی باڵای تەریقەتی قادری و لێكەوتەكانی هەڵگری زیاتر لە خوێندنەوەیەكن، منی نوسەریش لەم گۆشە نیگایەوە بۆ سلێمانی و كوردستان ئەم بیرو رایەم بەگرنگ زانی.
.gif)
عەبدولقادر ساڵح لە هەرێمی کوردستان، دوو ئیداری سەربەخۆ هەیە ک ئەوانیش بریتین لە ئیدارەی گەرمیان وئیدارەی راپەڕین، لەرووی کارگێڕییەوە پەیوەندییان بە پارێزگاکانەوە نیە و سەربەخۆن، بەڵام پێگەی یاسایی و پلەی کارگێڕییان روون نیە، کە ئایا لەسەر ئاستی پارێزگاکانن یان نا؟، ئیشکالیەتی قانونی لەمەش گرنگتر نەبوونی پاڵپشتی یاسایی هەبوونی ئەم دوو ئیدارەیە. کە لە خوارەوە روونی دەکەینەوە : یەکەم: بە گەرانەوە بۆیاسای ژمارە(3)ی ساڵی 2009ی یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکان لە هەرێمی کوردستان – عێراق و هەروەها یاسای ژمارە (6)ی ساڵی 2009ی یاسای وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان و یاسای ژمارە(4)ی ساڵی 2009ی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان و قەزا و ناحیەکان لە هەرێمی کوردستان ، بە هیچ شێوەیەک ناوی ئیدارەی سەربەخۆ نەهاتووە لەرووی پێکهاتە و پێگە و ئاستی کارگێڕییەوە . ئەمەش ئەوەمان بۆ دوپات دەکاتەوە کە ئەم ئیدارە سەربەخۆیانە لەرووی یاسایی دانیان پێدا نەنراوە ، لە کاتێکدا ئیدارەی گەرمیان پێش دەرچوونی یاسای ژمارە (3)ی ساڵی 2009 هەبووە، بێ ئەوەی لە یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکاندا چارەسەری یاسایی پێگەکەی یکرێت. دووەم: لەبەرەنجامی خاڵی یەکەمی لای سەرەوە ، رووبەرووی گرفتی یاسایی دیکە دەبینەوە لە دیاریکردنی پلەی وەزیفەی سەرۆکی ئیدارە سەربەخۆکان و ئەو دەسەڵاتە یاسایی و کارگێڕییانەی کە پیادەی دەکەن و بڕیاری کارگێڕیی دەردەکەن، چونکە لەبەر ئەوەی پێگەی یاسایی تەشکیلە ئیدارییەکە روون نیە و پالپشتی یاسایی نیە، ئەوا لەم کاتەدا پێگەی سەرۆک یان بەرێوەبەری ئیدارە سەربەخۆکەش دەخاتە ژێر پرسیارەوە لە تەواوی رووەکانی ماف و ئیمتیاز و دەسەڵات و پابەندییەکانەوە . سێهەم: جێگەی سەرنجە لە ماوەی زیاتر لە 11 ساڵی رابردوودا ، پەرلەمانی کوردستان وەک لایەنی تەشریعی تایبەتمەند و ئەنجومەنی وەزیران وەک دەسەلاتی جێبەجێکردن، لەسەر ئەم بابەتە رانەوەستاون و چارەسەری یاساییان نەکردووە، چۆن دەکرێت دوو یەکەی ئیداری وەک پەیکەربەندی کارگێڕی لە هەرێم هەبن کە لە نێو پەیکەربەندی دەسەلاتی جێبەجێکردن بوونێکی قانونیان نەبێت؟ تا ئاست و پێگە و دەسەلاتیان روون بێت و لەسەر ئەو بنەمایەش رەفتارە یاساییەکانیان ئەنجام بدەن. لەسەر بنەمای ئەوەی لای سەرەوە ، دەتوانین بڵێین کە ئیدارە سەربەخۆکان لەرووی یاساییەوە ریشە و سەنەدی یاساییان نیە، کە ئەمەش کۆڵەکەی سەرەکی هەموو رەفتارێکی قانونیە لەرووی یاسایەوەو گەر ئەمەش نەبوو ئەوا کۆی کارە یاساییەکانی ئەو دامەزراوە وەک ناولێنانەکەی کە ئیدارەیەکی سەربەخۆیە دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە ، بۆیە بەبروای ئێمە کاری سەرەکی ئەنجومەنی پارێزگاکان و پەرلەمان ساغ کردنەوەی یاسایی ئەم ئیدارە سەربەخۆیانەیە بۆ ئەوەی وەک پێکهاتەیەکی یاسایی لە هەناوی پەیکەربەندی دەسەلاتی جێبەجێکردندا جێگەی خۆیان بکەنەوە و مەرکەزی یاسایی و دەسەلات و پابەندییان روون بێتەوە .
د. ئه‌یوب سابیر گه‌ڵاڵی ئێمه ئه‌مڕۆ له‌سه‌رده‌مێكدا ده‌ژین قه‌یران به‌شێوه‌یه‌كی گشتی تیایدا كه‌ڵه‌كه بووه، ئه‌مه‌ش له‌ده‌رئه‌نجامی گۆڕانكاری و كرانه‌وه‌یه به رووی جیهانداو جه‌ختكردنه‌وه‌یه له‌سه‌ر ده‌سته‌به‌ركردنی سیسته‌می كوالیتی و رووبه‌ڕوبوونه‌وی دۆخه له‌ناكاوه جۆراو جۆره‌كان، ته‌نانه‌ت لێكۆڵینه‌وه‌و شیكردنه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان ئه‌مڕۆ به‌هه‌موو لایه‌نه‌كانیه‌وه پرۆسه‌یه‌كی ئه‌وه‌نده ئاسان نییه، به‌ڵكو خۆی له‌خۆیدا بابه‌تێكی ئاڵۆزو تێكه‌ڵاوه، چونكه قه‌یرانه‌كانی ئه‌مڕۆمان به‌جۆرێكن كه زۆربه‌یان نادیارن. ره‌نگه به‌شێوه‌یه‌كی گشتی نه‌توانرێ ئاست و كاریگه‌ری و لێكه‌وته‌ی زیانه نه‌رێنییه‌كانی په‌تاو درمی كۆرۆنا یاخود Covid -19 له‌سه‌ر ته‌واوی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی دیاری بكرێت تاوه‌كو كۆنترۆڵی ته‌واوی ئه‌و ڤایرۆسه نه‌كرێت و ئاماری ته‌واوی قوربانیانیش نه‌زانرێت، هاوكات هه‌رچه‌نده كۆنترۆلكردنه‌كه دوا بكه‌وێت -هه‌روه‌ك ئێستا به‌هۆی شه‌پۆڵی دووه‌می ئه‌م په‌تایه وا ده‌خوازێت- ئه‌وا بێگومان لێكه‌وت و زیانه‌كانی زیاتر كوشنده‌ترو مه‌ترسیدارتر ده‌بن، به‌تایبه‌تی له‌سه‌ر وڵاته پیشه‌سازییه‌كان كه فاكته‌رو بنه‌مای سه‌ره‌كی ئابووری جیهانن ، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هاو ئاهه‌نگی و رێككه‌وتنێك له‌نێوان ئابووریناسان هه‌یه كه كاریگه‌ری و لێكه‌وته‌كانی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئێجگار نێگه‌تیڤ ده‌بێت له‌سه‌ر ئابووری جیهانه‌وه. ئاماژه‌كان ئه‌وه ده‌خه‌نه روو كه كۆی داهاتی گشتی ناوه‌خۆ ی جیهانی GDP (اجمال الناتج المحلی) له ساڵی 2020 به‌رێژه‌ی 2,4 تاوه‌كو 3% كه‌م ببێته‌وه، به‌مه‌ش كۆی داهاتی گشتی ناوه‌خۆی جیهانی بۆ ساڵی 2019 كه به 86 ترلیۆن دۆلار خه‌ملێنراوه ئه‌وا نزیكه‌ی 3.5 ترلیۆن دۆلار له داهاتی ئابووری جیهانی به‌ره‌وه رێڕه‌وێكی وون بوونی نادیار یاخود كه‌م بوونه‌وه ده‌چێت. له‌هه‌مان كاتدا بازاری پشكی جیهانی (سوق الاسهم) دابه‌زینێكی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه بینیوه ته‌نانه‌ت بازاری داوجۆنزی به‌ناوبانگی جیهان ئاستی دابه‌زینه‌كه‌ی گه‌یشتۆته 3000 خاڵ كه ئه‌مه‌ش تۆماركردنی ژماره‌یه‌كی پێوانه‌ییه به به‌راورد له‌گه‌ڵ ئاستی دابه‌زینی تۆماری پێشوو كه 2300 خاڵ بووه. رێكخراوی هاوكاری ئابووری و گه‌شه‌پێدان OECD Organization for Economic Co-operation and Development ئه‌وه‌ی راگه‌یاندوه كه ئابووری جیهان له قه‌یرانی ئابووری ساڵی 2008ـه‌وه تاوه‌كو ئێستا مه‌زنترین پاشه‌كشه‌ی له گه‌شه‌پێدان به‌خۆیه‌وه ده‌بینێ ئه‌ویش به‌هۆی راوه‌ستانی كارگه پیشه‌سازییه جیهانییه‌كان و كه‌ره‌نتین بون له ماڵه‌وه و هه‌روه‌ها نه‌بوونی كریاڕ بۆ كاڵاكانیان. بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی زیانه‌كان زۆر له بانكه‌كان رێژه‌ی سو (فائچ) یان هێناوه‌ته خواره‌وه، دیاره ئه‌مه‌ش واده‌كات كه تێچووی قه‌رز وه‌رگرتن كه‌متر بێت و له‌به‌رامبه‌ردا ئاستی خه‌رج كردنی زیاتر بێت كه ئه‌وه‌ش به‌شێوه‌یه‌كی گشتی پاڵپشتییه‌كی باشه بۆ ئه‌و دۆخه ئابوورییه‌ی كه له ئارادایه. سه‌باره‌ت به بازاری نه‌وتی جیهانیش به‌هۆی ئه‌و كێبڕكێیه به‌رده‌وامه‌ی نێوان شانشینی سعوودیه و رووسیا و پاشه‌كشێی داخوازی سه‌ر نه‌وت و له‌به‌رامبه‌ر یشدا ئاستی ده‌رهێنانی نه‌وتی سعودیه كه گه‌یشته نزیكه‌ی 7 ملیۆن به‌رمیل نه‌وت له رۆژێكدا و دابه‌زینی نرخی نه‌وت بۆ نزمترین ئاستی وای كرد كه كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان به‌ره‌و داڕمانێكی چاوه‌ڕوان نه‌كراو ببنه‌وه و هاوكات وڵاتانی ئۆپیكیش به‌روه قه‌یرانێكی دارایی سه‌خت ببنه‌وه. كه‌رتی گه‌شت و گوزار كه رێژه‌ی له % 10 ی گه‌شه‌ی ئابووری جیهان پێدێنێت گه‌وره‌ترین زیانی به‌ركه‌وه‌توه كه ده‌گاته نزیكه‌ی 600 ملیار دۆلار ئه‌ویش به‌هۆی نه‌مانی گه‌شتكردن و داخستنی فرۆكه خانه‌كان ،ئه‌مه‌و واپێشبینی ده‌كرێت ئه‌و رێژه‌یه به‌ره‌و هه‌ڵكشان بڕوات و له‌گه‌ڵ كۆتایی ئه‌مساڵ بگاته یه‌ك ترلیۆن دۆلار ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌م ڤایرۆسه وكه‌ره‌نتینیه‌ی هاوڵاتیان به‌رده‌وام بێت. شوێنه گه‌شت و گوزارییه‌كان و مۆزه‌خانه‌و كڵاپ و رێستورانته‌كانیش به‌هه‌مان شێوه زه‌ره‌رمه‌ند بوونه، ته‌نانه‌ت كه‌رتی هونه‌رو سینه‌ماش به‌ده‌ر نه‌بوونه له‌م قه‌یرانه‌و زیانی خۆیان به‌ركه‌وتوه ، ئه‌وته زیانی فیلمه سینه‌مایییه‌كانی هۆلیود خۆی زیاتر له 5 ملیار دۆلار ده‌دات. زۆربه‌ی وڵاتان هاوكاری ماددیان بۆ هاوڵاتیان خستۆته روو ، ئه‌مریكا 2 ترلیۆن دۆلار ، ئه‌ڵمانیا750 ملیار یۆرۆ، ئیسپانیا 200 ملیار یۆرۆ ، به‌ریتانیا 400 ملیار یۆرۆ، له وڵاته عه‌ره‌بییه‌كانیش، تونس 850 ملیۆن دۆلار ، مه‌غریب 1,1 ملیار دۆلار، كوێت 1,6 ملیار دۆلار، قه‌ته‌ر 20 ملیار دۆلار، ئیمارات 27 ملیار دۆلار، به شێوه‌یه‌كی گشتی نزیكه‌ی 8 ترلیۆن دولار خستراوه‌ته روو له جیهاندا . بانكی نێو ده‌وڵه‌تیش World Bank له‌چوار چێوه‌ی پرۆگرامێكی ئابووری فراواندا له‌ماوه‌ی 15 مانگی داهاتوودا ده‌ستیكردوه به گه‌یاندنی هاوكاری بۆ وڵاتان به بڕی نزیكه‌ی 160 ملیار دۆلار،ئه‌وانیش وڵاتانی ئه‌فریقیا و رۆژهه‌ڵاتی ئاسیاو ئاسیای ناوه‌ڕاست و ئه‌وروپاو ، ئه‌مریكای لاتینی و رۆژ هه‌ڵاتی ناوه‌راست و باكوری ئه‌فریقیاو باشوری ئاسیا ده‌گرێته‌وه . ئه‌م دوو وڵاته زلهێزه‌ی كه كۆنترۆلی ئابووری جیهان ده‌كه‌ن چین و ئه‌مریكان، كاتێك باس له ئابووری ئه‌م دوو وڵاته ده‌كه‌ین به شێوه‌یه‌كی گشتی باس له ئابووری جیهان ده‌كه‌ین چونكه ئابووری هه‌ردووكیان یه‌كسانه به نیوه‌ی ئابووری هه‌موو جیهان. چین دووه‌م ئابووری وڵاتانی جیهانه له دوای ئه‌مریكا، كۆی داهاتی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گاته 13 ترلیۆن یوان كه ده‌كاته نزیكه‌ی 1.8 ترلیون دۆلار، ئابووریه‌كه‌ی كاریگه‌ری به رێژه‌ی 1/3 ی داهاتی نه‌ته‌وه‌یی هه‌موو جیهانه. چین به‌توانایه‌كی له‌راده به‌ده‌ر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ل قه‌یرانه‌كه كرد، پاڵپشتی ماددی سه‌نته‌رو ناوه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌ی كرد بۆدۆزینه‌وی چاره‌سه‌ر و ده‌رچون له قه‌یرانه‌كه،وڵاتێك له‌ماوه‌ی ته‌نها 10 رۆژ توانی نه‌خۆشخانه‌یه‌كی 2000 قه‌ره‌وێڵه‌یی دروست بكات، سه‌رۆكی چین له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی قه‌یڕانه‌كه ئه‌وه‌ی راگه‌یاند كه راسته ته‌ندروستی هاوڵاتیانمان گرنگه به‌ڵام نابێت ئه‌و ڤایرۆسه كاریگه‌ری له‌سه‌ر دۆخی ئابووریمان بكات و داهاتومان له‌ناو ببات،به‌ڵكو ده‌بێت هاوته‌ریب هه‌نگاو بنێین له‌گه‌ڵیدا ، ئه‌وه بوو 26 ترلیۆن یوان كه ده‌كاته نزیكه‌ی 3.6 ترلیۆن دۆلاری خسته بازاره‌وه كه ده‌كاته دوو هێنده به به‌راورد له گه‌ڵ داهاتی نه‌ته‌وییه‌كه‌ی، هاوكات 2 ملیار دۆلاری دیكه‌ی پێشكه‌ش به كۆمپانیا به‌رهه‌م هێنه‌كان كرد بۆ ئه‌وه‌ی زیانه‌كانیان كه‌م بكه‌نه‌وه. ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ی كه ده‌ڵێن ئه‌مریكا روبه‌رووی چین ده‌بێته ئێجگار دوره له لۆژیك و راستی، چونكه ئه‌مریكا به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی تۆكمه‌ی له گه‌ل ئابوووری چین هه‌یه، زیاتر له 200 كۆمپانیای گه‌وره‌ی ئه‌مریكی به‌رهه‌میان له وڵاتی چینه، له نموونه‌ی كۆمپانیاكانی Apple – Sony، به‌رهه‌مه‌كانی General Motors زیاتر له چین ده‌فرۆشرێت وه‌ك ئه‌وه‌ی له ئه‌مریكا ره‌واجی هه‌بێت، ته‌نانه‌ت سه‌رۆكی ئه‌مریكا ئێستا وا داوا له سه‌رۆكی چین ده‌كات كه هاوكاری بكات بۆ ده‌رباز بوون له‌و قه‌یرانه ، وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له 60% كڕین و فرۆشتنی بازاری جیهانی به دراوی دۆلاری ئه‌مریكییه ،بۆیه كاریگه‌ری قه‌یرانه‌كه له سه‌ر ئه‌مریكا و هاوكات كاریگه‌ری له سه‌ر ئه‌وروپاش زیاترده‌بێت. ئه‌وه‌ی پێشبینی ده‌كرێت كه ئابووری جیهان نزیكه‌ی 5,8 تا 8,8 ترلیۆن دۆلار زیانی به‌ركه‌وێت و ماوه‌ی ساڵێك تا دوو ساڵی پێویست ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی دووباره بوژانه‌وه به‌خۆیه‌وه ببینێته‌وه. سه‌باره‌ت به كوردستانیش به‌هۆی ئه‌م په‌تایه‌و له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئابووریه‌كه‌شی پشت به‌ستوه به داهاتی نه‌وته‌وه، ئه‌وا گه‌وره‌ترین زیانی به‌ركه‌وتوه ، ته‌نانه‌ت داهاتی ناوه‌خۆشی به‌رێژ‌ه‌یه‌ك كه‌م بۆته‌وه كه بۆ پێدانی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی مانگی پێشوو پشت به قه‌رزكردن له كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان و وه‌به‌رهێنه‌ران كراوه و بۆ ئه‌م مانگه‌ش به‌هۆی سه‌رجه‌م ئه‌و لێكه‌وتانه‌وه و كورتهێنانی داهاتی هه‌رێم و نه ناردنی شایسته داراییه‌كان له‌لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵه‌وه ده‌ستكراوه به لێبڕینی ناچاری له موچه به رێژه‌ی % 21 بۆ فه‌رمانبه‌ران و رێژه‌ی % 50 بۆ فه‌رمانبه‌رانی پله تایبه‌ته‌وه ، ته‌نانه‌ت به‌پێی هه‌ندێك سه‌رچاوه وه ته‌نها زیانی ئابووری كه‌رتی گه‌شت و گوزاربۆ ئه‌مساڵ ره‌نگه بگاته نزیكه‌ی 250 ملیۆن دۆلار. بۆیه ئه‌م وته‌یه‌ی كه ده‌ڵێت هه‌رگیز زه‌مه‌نی دوای كۆڕۆنا وه‌ك ئه‌وه‌ی پێش كۆرۆنا نابێت راستییه‌كی حاشا هه‌ڵنه‌گره، ئه‌وه ئه‌گه‌ر له‌دواجار بتوانرێت له‌ماوه‌یه‌كی نزیكدا به‌سه‌ر ڤایرۆسه‌كه زاڵ ببین و ئابووری جیهان زیاتربه‌ره‌و داته‌پین نه‌چێت و زه‌مه‌نی دوای كۆرۆنا ببینین. * به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی له وه‌زاره‌تی پلاندانان * دكتۆرا له به‌ڕێوه‌بردنی قه‌یرانه‌كان
.gif)
مەریوان وریا قانع (١) مێژووی سەدەی بیستەم لە ھێڵە سەرەکییەکانیدا بۆ کورد، ھێڵی گۆڕانی کوردە بۆ ”کەمینەیەکی ئەتنی“ لە چوارچێوەی کۆمەڵێک دەوڵەتی دەسەڵاتگەردا،authoritarian states . لە سەدەکانی بەر لە سەدەی بیستەمدا کورد ”کەمینە“ نەبووە، چونکە کەمینەبوون لەو قۆناغەدا لەسەر بنەمای ئاین دەستنشانکراوە. بە حوکمی ئەوەی کورد موسڵمانبووە و ھەڵگری ھەمان شوناسی دینیی بووە کە ئیمپراتۆریەتە دینییەکان ھەڵگیربوون، بۆیە سەر بەو زۆرینە دینییە بووە کە لە ڕووی سیاسییشەوە باڵادەست بووە. لە سەدەی بیستەمدا و لەگەڵ ھاتنی سیستمی ”دەوڵەتی نەتەوەدا“ شوناسی ئەتنیی و نەتەوەیی دەبێت شوناسی باڵادەست، لە ناو ئەم سیستمە تازەیەدا پێگەی کورد دەگۆڕێت بۆ ”کەمینەیەکی ئەتنی“ لەناو ئەو دەوڵەتانەدا کە دروستدەکرێن. لەم چوارچێوە سیاسییە تازەیەدا کوردبوون لە فۆرمە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگییە سەرەکییەکانیدا، دەبێتە بابەتی ھێرشکردنە سەر و سنوور بۆ دانان و پەراوێزخستن، تا بە ھەوڵی تواندنەوە و سڕینەوە و لەناوبردن دەگات. ئەم دۆخە بە پلە و ڕێژە و فۆرمی جیاواز لە تورکیا و ئێران و عێراق و سوریادا لەئارادابووە. مێژووی ئەم بە کەمینەبوونە لەناو ئەو دەوڵەتانەدا مێژووی بێمافکردن و چەوساندنەوەیەکی ئاڵۆز و فرەجۆرە. لە زۆرکاتدا کوردبوون وەک چۆن شوێنی گاڵتەپێکردن و بەکەمزانین و بێنرخکردن و بێمافکردن بووە. ھاوکات وەک ”ھەڕەشەیەکی ئەمنی“ی گەورە سەیری کراوە و داواکاریی و خواست و پەیوەندییەکانی لە سێبەری ئەو ھەڕەشەیەدا مامەڵەکراوە. ئەمەش ئەو پرۆسەیەیە کە لە ئەدەبیاتی سیاسیدا ناوی ”بە ئەمنیکردن“، Securitization، لێنراوە. بەرامبەر بەم دۆخە فۆرمی جیاوازیی بەرگریکردنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و شێوازی جیاوازیی قبووڵنەکردنی ئەو دۆخی ” بە کەمینەبوون“ە لە ئارادابووە. ئەنجامی ھەرە سەرەکیی ئەم بەرگریکردن و تەسلیمنەبوونە، سەرەڕای ئەو مێژووە توندوتیژ و پڕ خوێن و کوشتنە، مانەوەی ئەو شوناسە ”ئەتنیی“یە تا ئەمڕۆ و نەتوانەوە و لەناونەچوون و زیندووبوونیەتی. بەڵام ئەزموونی سیاسیی ئەم بەرگریکردنە ئەزموونێکی تایبەتە، دۆخێکە پڕبووە لە کێشەی ناوەکیی و لە فۆرمی ناشیرینی پەیوەندیی سیاسیی و لە کەسایەتی خراپ و لە سیاسەتمەداری بێدەربەست و لە خێزان و بنەماڵەی تایبەت کە سیاسەتکردن بۆ ئەوان ئامرازی مانەوەی خۆیان و نەوەکانیان بووە وەک خێزان و بنەماڵەی دەسەاتدار. لە قۆناغێکیشدا ئەم خێزانانە گۆڕاون بۆ کارخانەیەکی گەورەی بەرھەمھێانی تاوان و گەندەڵیی و بازرگانیکردن. لەسەرێکی دیکەوە ئەم پرۆسەی بەرگریکردنە پرۆسەیەکی تەواو خوێناویی بووە و بەناو مەرگی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی کوردستاندا تێپەڕیوە، کە زۆربەیان بە ئیمان و باوڕی بەرگریکردن لە خود و لەو شوناسەوە کوژراون کە بە شوناسی سەرەکیی خۆیانیان زانیوە. ئەزموونی کورد لەناو ئەم چوارچێوە مێژووییەدا ئەزموونی تراوما و شڵەژانێکی دەرونیی و ڕۆحیی دەستەجەمعیی بووە. ھێرشکردنە سەر بنەما مادیی و فەرھەنگیی و نەفسییەکانی کوردبوون بەشێکە لە مێژووی پەیوەندیی کورد وەک کەمینەیەک بەو دەوڵەتانەوە کە تیایاندا ژیاوە. کوشتن و بڕین، ڕاگواستن و ڕوخاندن، گرتن و دەربەرکردن، ھەژارخستن و سنووردارکردن، تا بە تواندنەوە و پلانی لەناوبردن دەگات، بەشێکی دانەبڕاوی ئەو مێژوەیە. بێگومان ئەم مێژوە شوخت و درزی سایکۆلۆژیی گەورەی لە بونیادی سایکۆلۆژیی بەشێکی گەورەی کەسانی سەر بەم میلەتەدا بەجێھێشتوە. بەدرێژایی ئەو مێژووە و بۆبەرەنگاربوونەوە و خوگونجان لەگەڵ ئەم دۆخەدا، زیاد لە میکانیزمێک بۆ بەرگریکردن لە خود ئامادەبووە. یەکێکیان یاخیبوون بووە بە ڕووی ئەو دۆخەدا و قبووڵنەکردنی فشار و ھێرش و تاوان و سوکایەتییەکانی بووە، ئیتر لە خەباتی سیاسیی چەکدار و مەدەنییەوە بیگرە، بۆ نووسین و مۆسیقا و داھێنان، بە تێپەڕین بەناو بە پاراستنی کەلەپور و زمان و شێوەژیان و نەبوون بە بەعسیی و ساڤاک و میت و، ھتد... بەڵام ئەمە ھەموو کاردانەوەکانی خوگونجاندن نییە لەگەڵ ئەو دۆخی ”بە کەمینەبوون“ەدا، کاردانەوەیەکی دیکە و ھەبووە و ھەیە، کە بەناو نکوڵیکردن لە کوردبوون و خۆدزینەوە لەو ئەرکە مێژووییانەدا تێدەپەڕێت کە کوردبوون لە فۆرمی کەمینەبووندا دەیخاتە سەر شانی کەسەکان. ئەم نکۆڵیکردنەش فۆرمی جیاوازیی گرتۆتەخۆی کە دەشێت لێرەدا باس لە دوو فۆرمیان بکەین. یەکەمیان ”تەماھیکردنە لەگەڵ دوژمنەکانی کوردا“دا، واتە وەرگرتن و بەناوکیرکردنی ئەو زمان و گوتار و پراکتیکانەیە کە دەوڵەتە دەسەڵاتگەرەکان لەسەر کورد بەرھەمیان ھێناوە. دووھەمیان، دیسانەوە لە پەیوەندییدا بە خاڵی یەکەمەوە، دروستبوونی ”خودنەفرەت“یە، واتە دروستبوونی دۆخی”ڕقبوونەوەیە لە خود“ خۆی کە ئەمیش دیسانەوە چەندان فۆرمی جیاواز دەگرێتەخۆی. بۆ نموونە شەرمکردن لە خود، ئیدانەکردن و مەحکومکردنی خود، بە ھیچنەزانینی خود، بە کەم تەماشاکردنی خود، ھتد. خودنەفرەتی“ دیاردەیەکی ناسراوی ناو مێژووی ئەو کەمینانەیە کە ڕووبەڕووی ناحەز و دوژمنی گەورە بوونەتەوە و لە کەوتنێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتییەوە بەرەو کەوتی تر ڕۆیشتوون و لەوەدا سەرنەکەوتون بتوانن خۆیان، لانیکە، لە ھەڕەشە بنەڕەتیی و داروینییەکانی لەناوبردن و سڕینەوە، بپارێزن. ئانا فرۆید لە کتێبێکی زۆر بەناوبانگدا بەناوی ”خود و میکانیزمەکانی بەرگریی لەخۆکردن“، کە لە ساڵی ١٩٣٦دا دەینوسێت، باس لە دیاردەی ”تەماھیکردن لەگەڵ ستەمگەر“دا دەکات وەک میکانیزمێک بۆ خۆپاراستن. ئەم خانمە دەرونناسە ئەم تەماھیکردنە وەک میکانیزمی بەرگریکردن لە خود دەبینێت و وەک ھەوڵی خود بۆ مانەوە سەیریدەکات. لە دیدی ئەودا مرۆڤ کاتێک ڕووبەڕووی ھەڕەشە و مەترسیی دەرەکیی گەورە دەبێتەوە، یەکێک لە میکانیزمەکانی بەرگریکردن لە خود، بریتییە لەوەی تەماھیکردن لەگەڵ ئەو کەس و لایەندا کە سەرچاوەی ھەڕەشە و مەترسییەکەن و ھەوڵدانە لەو کەسە ھێرشبەر و ھەڕەشەکەرە بچیت تا ئاستی ئەوەی تەواو وەک ئەوت لێبێت، یاخود لە ڕووی فیزییایی و جەستەییەوە، یان لە ڕووی ئەخلاقیی و مەعنەوییەوە، لاسایی ئەو بکەیتەوە و ھەوڵبدەیت لەو بچیت. بۆ نموونە، لاسایی زمان و بیرکردنەوەکانی ئەو بکەیتەوە و ئەو ڕوانینەت بۆخۆت دروستبکەیت کە ئەو بۆ تۆی ھەیە و دروستیکردوە. نەفرەتکردن لە خود، خۆتاوانبارکردن و لۆمەکردن لە خود، دەبنە ئەو بنە سایکۆلۆژیی و ڕەمزییەی ئەم پرۆسەی تەماھیکردنە ئارستە دەکەن. خۆ بە ناپاک و خائین و گەمژە، یان خۆ بێنرخ و بەھیچکردن، دەبنە دەرکەوتی ئەم پرۆسە مێژوویی و سیاسیی و دەرەونییە. لە ھەموو ئەم دۆخانەدا ”ڕەخنەکردنی خود“، کە کردەیەکی مێژووی ھێجگار گرنگە، دەگۆڕێت بۆ ”نەفرەتکردن لە خود“. ئەمەش ڕەخنەگرتن لە ڕەخنەکردن دەخات و دەیگۆڕێت بۆ تۆڕێکی گەورە لە ڕق و نەفرەتکردن لە خود.
لوقمان بەرزنجی ..ئەڵمانیا تێبینی و ڕونکردنەوەیەکی بچوک .. دوورو نزیک ئەو خانمە ناناسم و نەشم دیوە نەبادا هیچ تەفسیرێک بۆ ئەو نوسینەم بکرێت . . ماوەی چەند ڕۆژێکە قسەیەکی بێگەرد گالەبانی وەزیرئ کشت و کاڵی کوردستان کە ووتی تەماتەی کوردستان بە کەڵکی ئاوە تەماتە نایەت..بۆتە باس و هەواڵی گەرماو گەرمی تۆڕە کۆمەڵایەتی و سوشیال میدیاکان.. هەرکەس بەجۆرێک ئەو قسەی تەفسیر دەکرد ... بەندە چەند ڕۆژێک چاوەڕوانم کرد تا کەفی دڵی خەڵک دامرکایەوە هەر هەمووشیان هەقی خۆیان بوو، ئیستا کە وەزعەکە تۆزێک ئارام بۆەوە . بەهێمنی بە ندە دەمەوێ تیشکێک بخەمە سەر ئەو بابەتە و بڵێم ئیستا دەسەڵاتی کوردی خەریکە سۆزی شۆڕشگێری و خاک پەرستی و بەرژەوەندی خەڵک بە تەحرێکی دیکە بەخەڵک دەفرۆشێتەوە و دەقۆزێتەوە . دەستی کردوە بەجاڕدانی چاکسازی ....ئەوە لەکاتێکدا هەرچی موڵکی گشتی هەیە بۆتە موڵکی ئەوان و بەناویان کراوە و هەموو بازاڕ و بازرگانیش هینی ئەوانە کەم و زۆر لەناو ئەوچاکسازیەدا نیە ، بەبەڵگەی ئەوە خۆیان بازاڕیان قۆرخ کردوە بەروبوومی کشت و کاڵی لەدەرەوە دەهێنن و قازانجی دەچێتە باخەڵی ئەوان، دەستڕۆی و بازرگانی ئەو فیرعەونانە وایکردوە سەریان لە وەزیرو دەرجەدارەکانی خۆشیان شێواندوە، بۆ نمونە ئەوەتا هەڵای بازاڕو بەربوومی تەماتە چەند ڕۆژێک لەمەوبەر جەنابی وەزیری کشت و کاڵ لەتەفزیون فەرموێ ئەوتەماتە بۆ ئاوەتەماتە ناشێ ، ئیتر دونیایان لەسەر وێران کرد دەیان ڕیکلام و ناو ناتۆرەیان بۆ دروستکرد بەڵێ منیش دەڵێم ئەو تەماتەی کوردستانی ئەمساڵ بۆئاوە تەماتە ناشێ.. سەد دەرسەد هاوڕای جەنابی وەزیرم ئەو ڕاستگۆبوو.. بەڵێ دیسان دەڵێم ڕاستگۆ بوو کە ئەو تەماتەیە بۆ ئاوەتەماتە نابێت ، ئەوەی ئەو وەزیرە بەڕێزەی دەستخەڕۆکرد لەو داخویانیەی گوناهی ئەو نەبوو . گوناهی ئەو ڕاوێژکارانە بوو کە پێیان نەگوت بۆ هۆکارو نەشیاوی ئەو تەماتەیە بۆ ئاوە تەماتە ناشێ . دەبوایە ووردەکاری و هۆکارەکانیان بۆ باس بکردایە ، بەندە بەوپێیەی ساڵانێکی زۆر لە بەشی ڕێنمایی کشت و کاڵی کارم کردوە لەبەر ئەوە من زۆر چاک لە بێگەرد تاڵەبانی حاڵێم بەڵام دەبوایە بێگەرد گالەبانی تۆزێک ووردتر باسی لەو تەماتەیە و جۆرەکانی تەماتە و شایستەکانی بۆ جۆری بەکار هێنان بکردایە کە بۆچی ناشێ بۆ ئاوە تەماتە لەکاتێکدا بتر لە دە جۆر تەماتە هەیە و هەریە خەسڵكەتێکی خۆی هەیە ، ئەو تۆەی جاران پێش ڕاپەڕین لەسەردەمی ڕژێم دەهات تۆی تەماتەی ئاوە تەماتە بوو کەپێیان دەگوت ( تەماتەی ئاوی ) و کێشی ئاو لەناو تەماتەکەدا زۆربوو و پەلکی ناسک بوو ، ئەوەی ئەم ساڵ پێی دەووترێ ( تەماتەی خوان ) ( گماگە المائدە ) ئەوەتانیا دەشێ بۆ زەڵاتە و ڕازاندنەوەی سەرمێز لەبەرئەوەی تاڕادەیەک ووشکە و پەڵکی ئەستورە ،ئیستا جێگەی خۆیەتی جەنابی وەزیر بەدوا دا چون بکات بۆ ئەوەی کام دەزگاو مەسئولی گەندەڵی بێ ئاگا تۆی ئەو تەماتە و دەیان تۆی تری نەشیاوی هێناوە لەو کورستانە دابەشی سەر جوتیارانی کردوە، دیارە هێنانی ئەو جۆرە تۆیە بۆ کوردستان ئەویش دەستی مافیاکانی کوردستانی تێدایە تاوەکو هیچ کارگەیەکی ئاوی تەماتە لەکوردستان دانەمەزرێ و سود لەتەماتەی خۆماڵی وەربگیرێ و بەردوام مافیا بازرگانی ئاوەتەماتە لەگەل ئێران و تورکیا بەردەوام بێت ئەو پارەو پولەش خەڵکی کوردستان سودی لێ نەبینن . لەبەر ئەوە بازدان لەسەر ئەو بابەتە مەترسیدارە کارێکی خراپە دەچێتە خانەی تێکدانی ئەمنیەتی خۆراکی خەڵک و ئابوری خەڵک . پێشنیار دەکەم هەرچی زووە وەزیری کشت و کاڵ بەدوا چونەوە بۆ تۆی هەموو ئەو بەرهەمانە بکات کە هێناوینەتە کوردستان و بەرپرسانی ئەو کارە لێپێچینەوەیان لەگەل بکرێت و جگە لەوەش وەزیری کشت و کاڵ لیژنەیەکی ڕاوێژکار لە پسپۆرانی کشت و کاڵ و شارەزا پێک بهێنێ وێڕای ئەوەش کۆنگرەی ساڵانەی کشتوکاڵ ببوژێنێتەوە تا لەو کۆنگرەیە دەستنیشانی پلانی ساڵانە دابڕێژرێت بۆ یەکەی بەروبوومەکان بە پێی پێداویستی ژمارەی دانیشتوان و ئاماژە بەوهۆکارانە بکرێن کە بۆنەتە مایەی ویرانکردن و هەرزان فرۆشکردنی بەرومی کوردستان و پلانی ساڵانەی کشت دابڕێژێڕت دەزگای سەرژمێری کشت و کاڵی بەدواچوونی جدی لەسەر بەرنامەی ساڵانەکەدا بکات بایەخ بە بوژاندنەوەی ( مەڵبەندی توێژینەوەی کشت و کاڵی ) ( مرکز بحوپ الزراعیە ) بدرێ بە زیاتر توێژینەوە لەو باریەوە بکرێت بۆ شوێنانەی کە پێیان دەووتێ بارانی مسۆگەر و نیمچە باراناویەکان
رێبوار سیوەیلی بە پێویستی دەزانم بۆ خۆشەویستان و هاوڕێیانی ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتییە، چەند ڕوونكردنەوەیەك بنووسم، بەدەر لەوەی شێخەكەیان كێیە و چیبووە، یان جیاوازەبیرییان ڕەتدەكەینەوە، یانژی پەسەندی دەكەین. لە دەرەوەی هەموو ئەمانە پێویستە چەند شتێك هەیە بگوترێت بە هیوای ئەوەی لە بڕیاری پێشوەخت و تانەوتەشەر ڕزگارمان ببێ.. 1. دیاردەی دەروێشی لە كۆمەڵگەی كوردستاندا، دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی/مێژووییە و ڕەگوڕیشەیەكی زۆر كۆنی هەیە، ڕەنگە لەبنەمادا هەوڵدانێكی كورد بێت بۆ چێكردنی مۆدێلێكی پەرستنی تایبەت بەخۆی، ئەمە جگەلەوەی لەسەر ئاستی چینەكانی خوارەوە و بگرە واوەتر لە چینەكانیش، هەوڵدانە بۆ ڕیكسختنەوەی كۆمەڵگەیەك، یان دەستەیەكی كۆمەڵگە لە دەوری بڕوایەكی تایبەت بە كەسێك، یان بیروڕایەك، یاخود تێكەڵێك لە هەردووكیان. بەمجۆرەش، دیاردەكە بەرهەمهاتووییەكی ڕەسەنی ئەم كۆمەڵگەیەیە و لە ساتەوەختی جیاوازیشدا وەك جۆرێ لە بەرەنگاری/ ملكەچی، یان خۆپارێزی لە ئاست دەسەڵاتی وەختدا كاركردی خۆیان هەبووە. كاتێك (ڕیچ)، یان (جەیمس فرەیزەر دەخوێنینەوە، كە لە 1820 و 1832دا سەردانی میرنیشینی بابان و ئەرەدەڵانیان كردووە، دەنگ و بەزمی دەروێشەكان نەك لە كۆمەڵگەدا، بەڵكو لە سەرای میرنشینەكانیشدا دەبینینەوە. 2. ئەگەر ئەمە دیاردەیەكی ڕەسەنی كۆمەڵگەی خۆمان بێت، پێویستی بە تێگەیشتن و توێژینەوەی زیاتر هەیە تاكو بتوانین لەوێوە بڕیاریان بەسەردا بدەین. هەر دوێنی دكتۆر هەردی مێدە (Hardy Mède)لە ڕایەڵەكەی خۆی، وەك هەوڵێك بۆ پێشگیری لە هێرشكردنە سەر دەروێشەكان، لە زاری مێژوونووسی فەرەنسی، (پۆڵ ڤین)ـەوە ئەم وتانەی نووسیبۆوە: (هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره ده‌كه‌ین گه‌ر شیكردنه‌وه‌یه‌كی دینیانه‌ی رووت بۆ ئه‌كتێكی دینی، یان پراكتیكێكی دین بكه‌ین. هیچ پراكتیك یان ره‌فتارێكی دینی هه‌ر به ته‌نها دینی نییه، به‌ڵكو هه‌ڵگری چه‌نده‌ها ره‌هه‌ندی تری كۆمه‌ڵایه‌تی، ئابوری، گه‌ڕان به دوای خۆشنودی، ستراتیژی به ده‌ستهێنانی قبوڵی كۆمه‌ڵایه‌تی و ..، هەیە..)، پاشان هەردی ئەمە ڕوونتر دەكاتەوە و دەڵێت: (بۆ پۆل ڤێن دین ته‌نها عه‌بایه‌كه و مرۆڤه‌كان له‌به‌ری ده‌كه‌ن به نیاز و مه‌به‌ستی دی، بێگومان ئه‌م عه‌بایه ڕێگه له‌وه ناگرێت كه ئه‌مان بڕوادار نه‌بن، یان گیروده نه‌بن به هه‌ندێ بۆچون و عه‌قیده. پاڵنه‌ری هاتنی ده‌روێشه سنوربڕه‌كانش هه‌ر دین نییه، چه‌نده‌ها هۆكاری دی ده‌شێت هه‌بێت. به‌ڵام، پێویستیان به سۆراخكردن و تێگه‌شتنی قوڵ هه‌یه دوور له بازاڕی تۆمه‌ت و پروپاگه‌نده!). 3. لەم ڕوانگەیەوە، سنووربڕیی دەروێشەكانی ڕۆژهەڵات دەكرێت هەڵگری مانای دیكەی تەواو جیاواز بێت لەوەی كە بەشایانی ئەو هەموو شكاندن و تەشەرەیان بزانین. پێش هەموو شتێك ئەوانە كوردن و بە زمانی كوردییش دەدوا و بە جلوبەرگی كوردییەوە، دوایئەوەی پاسدارانی ڕژێمی ئێرانی چوار كەسیان لێ بریندار دەكەن، دێنە نێو سنووری هەرێمی كوردستانەوە. وەك دەشڵێن كاتێك دەگەنە سنووری هەرێم، دادێنەوە و خاكی كوردستان ماچ دەكەن. ئەوان جلوبەرگی داگیركەریان نەپۆشیوو، بە زمانێكی داگیركەریش نە ئاخافتن. ڕێوڕەسمی دەروێشانە ئەوەیە پرچی دێرێژ و خەنجەر و شمشێر و زەرگیان پێ بێت. لە ئێران چەوسانەوەیەكی زۆر لەسەر كوردەكان و كەمینە ئایینباوەڕییەكان بە شێوەیەكی ڕێكخراو هەیە. لە كرماشان و ورمێ و شوێنەكانیتر كوردبوون تاوانە و جیاوازە باوەڕیش دووجار تاوان. لەوێ یارسانەكان بۆ ئەوەی چاوشكێن بكرێن لە زینداندا سمێڵێان دەتاشن. هەمووشێتك لە ئێراندا بۆ كورد شێوەیەكی بەرەنگاریی و بەرگریی بەخۆیەوە گرتووە. دڵنیام هەر ئەم دەروێشانە وەك كورد هەست بەو چەسانەوە سیستەماتیكییە دەكەن و سنووربڕییەكەشیان ئەوە دەسەلمێنێت: یاخبوون لەو سنوورە دەستكردەی كە باشوور و ڕۆژهەڵات لێكتر جیا دەكاتەوە. دەروێشەكان لە یادوەریی خۆیانەوە دەڕواننە سنوور: لە سەردەمی بابان و ئەردەڵانیشدا ئەوان سنووریان نەدەناسی و هاتووچۆیان دەكرد. 4. جلوبەرگ و پێڵاوو كۆڵەپشتەكانیان و بەپێ ڕۆیشتنەكەیان ئەوانی وەك ڕەشوڕووت و چینەكانی بەرایی كۆمەڵگە پیشاندەدا. زمان و وشەكانیان جەختیان لەوە دەكردەوە، كە ئەوانە مرۆڤی زۆر سادەن كە ئەو جۆرە بیروڕایەیان هەیە، نەك هاتبن بۆ ئەوەی ڤایرۆس بۆ ئێمە بگوێزنەوە. دەروێشەكان ئەگەر بە زمانیش نەڵێن كوردبوونیان دەخەنە پێش شێخپەرستییەكەیانەوە، ئەوە بە جلك و زمانەكەیان و سەماكەیان كوردبوونی خۆیان نومایش دەكرد. 5. كاتێك كوردی باشوور، یان هەرێم لە ساڵانی نەوەددا ئاوارەبوون و كۆڕەویان كرد، هەر ئەم چین و توێژانەی دەروێشەكانی دوێنی، لە ڕۆژهەڵات ماڵیان لەگەڵ بەشكردین و داڵدەیان داین. بۆیە ئەوان هەمیشە دەتوانن سنوور ببڕن و بێن بەمدیوا، هەروەكچۆن كاتێك میرنیشینی ئەردەڵان تێكچوو، كوردەكانی ئەوسا، بە مەستوورەی كوردستانییشەوە، نەچوونەوە ناوەوەی ئێران، بەڵكو هاتنە سلێمانی و ئەوێیان كردە پەناگە و هەر لەوێش نێژران. پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە: زۆینەی ئەوانەی خۆیان بە باشووریی ڕەسەن دەزانن، ئەسڵوفەسلێكی سنەیی و مەریوانی و سەردەشتی و سابڵاخییان هەیە. لە دروستبوونی سلێمانییەوە، هەر وەستایەك و هونەرمەندێك و نووسەرێك و سێمبوولێكی نەتەوەیی ئێمە لەم هەرێمەدا شانازیی پێوە دەكەین، ڕەگوڕیشەیەكی ڕۆژهەڵاتیانەی هەیە. 6. ئەم گەرمیان و كوێستانكردنە، ئەم چوونە ڕۆژهەڵات و هاتنە باشوورە دەلالەتێكی زۆر قووڵ دەدات بە كوردبوون و ئازارەكانی كوردبوون: ئێمە لە هەموو كاتێكدا پەنا بۆ یەكتر دەبەین و خۆشیی و ناخۆشییەكانمان لەگەڵ یەكتر بەشكردووە. ئێمە دەزانین ئەگەر بەتەواویش یەكتر نەچەوسێنینەوە، ئەگەر گۆشتی یەكتریش بخۆین، هێشتا ئێسكی یەكتر ناشكێنین. دووژمنەكانیش ئەمە باش دەزانن و هەرئەوەش لە پشت تەقەكردنی كۆماری ئیسلامییەوە هەیە لە دەروێشەكان: بۆچی پەنا بۆ باشوور دەبەن؟ بۆچی ئەوێ دەكەنە مەئوا، بۆچی لەوێ دڵنیایی خۆتان دەدۆزنەوە؟ ئێوە پێویستە ملكەچ و سەرشۆڕی ئێمە بن و ڕازیی بن كە سێدارە قەدەری ئێوەیە و دیارییەكی ئیلاهییە. كەچی دەروێشەكان بەو نەزانییەی خۆیانەوە وەك ئێمە دەڵێین: ئەمەیان ڕەتكردەوە و هاتنەوە نیشتمان بۆ نمایشێكی ئەوتۆ كە چەندە شێخپەرستانەیە، ئەوەندەش ناڕازایەتی دەربڕینە لە ئاست چەوساندنەوە و ستەمی ژێر كۆماری ئیسلامی. 7. دەروێشەكان ڕەهەندێكی جواننیناسانەش لە كوردبوون بەرجەستە دەكەن: پرچەكانیان و سەما و زیكریان بە زۆری بە كوردییە. سەرڕاوەشاندن و پەخشكردنەوەی پرچیان بەهەرچوارلادا، بۆ من وەك بەشینەوەی ئازارەكانی كوردە بە هەموو لایەكی جیهاندا. ناخی ئەوان لەم زیكرەدا پڕە لە پەیام. خوێنی ئەوان ئەوەندەی ئازار چەشتووە و ڕژاوە، لە حاڵدا دەوەستێت و شمشێر خوێنیان لێناهێنێت.. بۆچی ئەمە نەكەینە ماركەیەكی كوردبوون؟ بۆچی بەهۆی ئەمەوە، وێڕای پەسەندیی بیروڕاكەیان، یان ڕەتكردنەوەی، وەك تایبەتمەندییەكی ئەم كۆمەڵگەیە لە خۆنواندن و خۆنمایشداندا قەبووڵ نەكەین؟ لە كۆمەڵگەی ئێمەدا سەدان دیاردەی ئەوەندە قێزەوون هەن و ئێمە چاومان لێنووقاندوون، كە ڕەفتاری دەروێشەكان هیچ نییە لەچاو ئەوانەدا. 8. سلێمانی شارێكە لە دروستبوونییەوە جێگەی جیاوازیی بۆتەوە و فرەڕەنگی تیایدا خەمڵیوە. سلێمانی شارێكە یادوەریی پڕە لە هەمەڕەنگیی و ڕەنگاڵەیی. ڕۆژگارێك لەبەردەمی مزگەوتی گەورەی ئەو شارەدا، خەڵك بە هەموو زارەكانی زمانی كوردی ئاخاوتوون و زۆریش ئاسایی بووە. ڕۆژگارێك مەدرەسەكانی ئەو شارە پڕبوون لە قوتابی و حوجرەكانی لە هەموو لای جیهانەوە فەقێ ڕوویان تێدەكرد. جەوت و بنێشتەتاڵی سلێمانی دەچووە ڕووسیا و پۆڵۆنیا.. سنوورەكانی ئەم شارە هەمیشە بۆ ئەوانیتر كراوەبوون.. دەروێشەكان لە بنەمادا خەڵكی ئەم شارەن و پەڕیونەتە ئەو شوێنەی ئێستا لێیان كردووین بە سنووری نێوان دوو وڵات، دەنا لە بنەمادا ئەوێش نیشتمانی خۆمانە.
دەروێشەکان چیمان پێ دەڵێن؟ گەورانە بیر بکەینەوە !! شێرزد حەسەن رەزا لە دوای کۆچی دوای شێخ محەمەدی شێخ عبدولکەریمی کەسنەزانی ،دەنگی جیاواز و وتاری هەمەجۆر لەسەر ئەم بابەتە دەبینرێت بەڵام من جیاوازتر لە وتارەکانی تر پێم خۆش بوو،روئیایەکی بابەتیانە بۆ کۆچی دوایییەکەی و شێواز و هاتنی دروێشەکانی رۆژهەڵات و کەرکوك و خوارووی عێراق لێک بدەمەوە. ۱_دروێشەکان لە رۆژهەڵاتەوە و تێپەڕینیان بەو سنوورە دەستكردەی دەیان ساڵە دروست کراوە.،بێ گوێ دانە خاڵی سنووری و پێناس و فیزا ئەو راستیە بۆ ئێمە و خەلک و دنیا دەسەلمێنێت کە کوردستان یەک خاکە وسنوورە دەستکردەکان، لەبەردەم ئیرادەی خەلکدا رۆژێک بە تەواوی هەرەس دێنێ ،ئەم حاڵەتە،لەكوڕەوی ۱۹۹۱ دا روویداوە. ۲_هاتنی دروێش و موردەکان لە خوارووی عێراقە بۆ مەرقەدی و شوێنێک لە کوردستاندا،رەهەندی مێژووی سیاسی هەیە بۆ کوردستان لە زوومی لێکدانەوە ناوخۆیی و دەرەکیەکان ، پێویستە وەک رووداوێکی گرنگی کۆمەڵایەتی و ئاینی بنرخێنرێت. کە خاکی کوردستان مەرجەعە بۆنەتەوە و مەزهەبە جیاوازکان. ۳_راستە تەریقەتی قادری،تەنها پەیوەست نیە بە نەتەوەیی کوردەوە بەڵکو لە زیاتر لە پەنجا وڵاتی دنیا شوێن کەوتە و مورید و دروێشی هەیە،بەڵام بیرمان نەچێت ئەوەی جێگەی شانازی یە بۆ کورد، شێخ و رێبەری ئەم تەریقەتە کوردە و هەروەک چۆن ،لە رابردوودا روانشاد مام جەلال ،کە پۆستی جێگری سەرۆکی سۆشیال دیموکراتی جیهانی پێدرا مانا و پێگەی کوردی بەرز نیشاندا و کوردی بە جیهان ناساند کە مرۆڤ گەلێکی ئاشتی و دیموکراسی خوازن لە گێتیدا ،لە لایەکی ترەوە دکتۆر عەلی قەرەداخی کە پۆستی سەرۆکی یەکێتی زانایانی ئاینی جیهانی وەرگرت بۆ کورد واتاییەكی تری بە جیهان دا.هەروەها وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی لەلایەن نادیە مورادەوە،نمونەی چەوساندنەوەی گەلێکی زوڵم لێکراوی بۆ جیهان بەیان کرد. بەداخەوە ئەم دەستکەوتە گەورانە، نەتوانراوە بخرێتە خزمەت دۆزی رەوای گەلەکەمانەوە،تەنها سەرقاڵی پرتەو بۆڵە و یەکتر شکاندنین. ٤_ئازادی بیروڕا ،یەکێکە لە بنەما سەرەکیەکانی مافەکانی مرۆڤ ،لە دنیادا،وەک چۆن ئازادی بۆ یەکگرتوو و کۆمەڵ و سەلەفی ومەسیحەکان و صابیئەکان و کۆمەنیست و عەلمانی و عیلمانی هەیە،شانازیە رێگە بدرێت و تائاستی بەشداریش شانازی یە دروێشەکانیش مومارەسەی مەراسیم و ئادابی ئاینی خۆیان بکەن. ٥_شیعەکان چەندین سەدەیە بە شمشێر و جۆرەها شێوازی تایبەت بەخۆیان یادی شەهیدبوونی ئیمام دەکەنەوە،بەرپرس و سیاسی و ئەدیب ورۆژنامەنوس و مامۆستایانی زانکۆ،لە ناوخۆ و جیهاندا،بەشدار وهاوسۆزیانە،نەک رەخنەیان ئاراستە نەکراوە بەڵکو وەک یادێکی بەرز،هەمووان تێدا بەشدار دەبن.کەسم نەبینی بتوانێت رووبەروو بە نەنگی لێکی بداتەوە،بەلکو نەتەوەی فارس و عەرەبی شیعە سوودی گەورەی سیاسیان لەم بابەتە بینوە،ئەم لێکدانەوە بۆ هیدی بوزیەکانیش راستە،کە دەبینیت رێز بۆ گیاندار و دار و بەردی بێ گیان دادەنێن.ئیتر بۆچی ئێمە گلەیی و گازندە لە دەروێشێکی رووتەی بێ نان و بکەین،کە تەنها دەروازەی ئارامی دەروونی ئەو بۆ بە بەهەشتەکەی خودا هاوار و نرکە و زایەڵە بێت و بڵێ(حي الله). ٦_بەداخەوە زۆر کەم تا ئاستی هیچ، سیاسی و حکومڕانی کورد توانیویانە ،سوود لە پرۆژە و فکری دروێشانە وەرگرن ،بۆ خزمەتی مرۆڤی کورد،چونکە دروێشانەی کوردایەتی سەرقاڵی هاشو هوشی سۆشیاڵ میدیا و کەناكە بارگاویەکانن بە بیری دەرەکی. ۷_دروێشەکان پێمان دەڵێن؛ژیان کاتیەو ماڵ وسەروەت بۆ مرۆڤەکان تاسەر نیە،مرۆڤ پێویستە دوور بێت لە دزی و چەوساندنەوە کەسی تر،رێگە حەق بگرە دەتگەینێت بە راستی و ئارامی.
رامان مجید فقێ زۆر جار دەبینین یان دەبیستین لێرە و لەوێ کە سێک دەلێت خۆم دەکۆژم یان خۆی کوشت. دەپرسی بۆچی خۆت دەکوژیت دەلێت مەرگ و ژین جیاوازی چیە هیچ شتێک نیە لەپێناویدا بۆ مانەوە لەم ژیانە بۆی بجەنگم لەم سۆنگەیەوە و بە بگەرانەوە بۆ کورترین مێژووی ژیانمان دەبینین کە خەلک هۆکارێک و زیاتریان هەبوە لە پێناو بەردەوامی دان و درێژەدان بە مانەوە لە ژیان قوربانی بدەن کاتێک مرۆڤەکانی ئێمە لەسەردەمی حزبی بەعس. باوەریان وابوو رۆژێک دێت ئازاد دەبن و بە خەونەکانیان دەگەن بۆیە دەجەنگان و بەرگەی هەموو زوڵم و زۆرێکیان گرت. دوای ئەوە راپرینی خەلکی کوردستان هاتە کایەوە و حکومەت و پەرلەمان دروست بوو سەرباری شەری ناوخۆ و ئابلوقەی ئابوری و نەبونی و هەژاری ئەم خەلکە هیوایەکیان بەوە بوو کە ئەمرۆ نا سبەی ئەم ئابلوقەیە لادەچێت و شەری ناوخۆ کۆتایی دێت و سەدام دەرخێت و کورد بە مافەکانی شاد دەبێت جەنگان. دوای روخانی رژێم و دروست کردنەوەی عێراق خەلکی ئێمە ئاهێکی هاتەوە بەر و خەریکی نوێ بونەوەی هەموو شتێکی بوو هەر لە جل و بەرگ و ستایل و کەل و پەلی ناو مال هەروەها فێر دەبوو سەفەر بکات و هیوای وابوو ئەویش وەک هاولاتیانی وڵاتانی خاوەن نەوت دەتوانێت خۆش گوزەران و ئارام بژیت. دوای سالی2014ش دۆخەکە دیسان بەرە و خراپی رۆیشتەوە داعش هات و موچە بوە نیوە و لەوەش کەمتر. بەلام هاوڵاتی بەرگەی دەگرت چونکە هیوای بۆ دروست کرابوو سەبارەت دەولەتی سەربەخۆ و ئابوری سەربەخۆ. ئەوەی ئێستا روو دەدات خراپترین دۆخێکە بە درێژای50 سالی رابردومان چونکە هەر هەموو شتێک بێ بایەخ و بێ مانا کراوە نە خاک و نشتیمان قیمەتێکی ئەوتۆی بۆ هێشتراوەتەوە و نە بە هاتنی دەوڵەتانی داگیر کەر بۆ خاکەکەمان بەرگری لە خۆمان دەکەین تەنانەت بە دەرکردنی بەیانەمەیەکیش کە شایستەی دۆخەکە بێت دڵ خۆشیان نەکردین.هەورەها نە لەبەرامبەر عێراق خۆمان پێ دەگیرێت و هەموو شتێکیان تەسلیم دەکەین هێشتا ئەوان قبولمان ناکەن و شتێکیان نەهێشتەوە بە ناوی کێشەی کورد لە عێراق. نە لە درست کردنی حکومەتی عێراق مەرجێکیان هەبوو بە ناوی ناوچە کێشە لەسەرەکان و مادەی 140. نە دیارە موچەی خەلک و فەرمانبەران کەی و چۆن و چەند دەدرێت هەر رۆژە و نرخێک لەسەر موچەی خەلک دادەنرێت و هەموو سیاسەت وسەرکەوتنی ئەم حکومەتە بەستراوەتەوە بە سەودا کردن بە قوتی ئەم خەلکە هەژارە سەرباری ئەوەی نە ئابوری سەربەخۆمان ماوە و نە دەولەت و ریفراندومی کوردستان کە وەک هیوای دوارۆژ لە پێناوی بجەنگن و ئامادەیی قوربانی دانیان هەبێت کەس نازانێت ئایندەمان چۆن دەبێت نە ئەمرۆمان دیارە نە بەیانی بۆیە هیچ هیوایەک نەماوە هاولاتی لای ئاسایی بێت بەرگە بگرێت و لە پێناوی بجەنگێت بەجۆرێک وەک ئەو کەسە نەخۆشەی لێ هاتوە کە هۆکارێک بۆ مانەوە نابینێتەوە تا لە پێناوی بجنگێت ئامادەی خۆ کوشتنە.... رابردوو هەمووان کۆک بون لە پێناو هیوایەک دان بە خۆ دابگرن و ئەم دۆخە تێپەرێنن کەچی ئێستا ئەو هیوا و ئومێدەش نەماوە.. ئەم دۆخی بێ هیوا کردنە دەکرێت ببێت بە وەرچەرخانێکی مێژووی و هاتنە دی ژیانێکی نوێ و هیوای نوێ کە مێژوو لەم جۆرە وەرچەرخانەی زۆری بە خۆیەوە بینیوە نمونە وەک ئەورپای دوای جەنگی جیهانی دووەم. وە دەکرێت پێچەوانەکەی بێت وەک بەهاری عربی لە هەندێک ولاتی دەور وبەرمان. چونکە حکومەتێک نەتوانێت ئێستا ژیانێکی گونجا بۆ هاوڵاتیانی دروست بکات وە نەتوانێت خەونی بە هیوای بەیانیەکی باشتر بۆ دروست بکات تا بە هیواوە چاوەروان بێت و ئارام بگرێت. دەبێت چاوەروانی خراپترین دۆخی لێ بکەیت کە دەکرێت خەڵک لە هەر بەیانیەک و هەر چرکەیەک بێت هەموو شتێک سفر باکاتەوە و دونیای ئێمە ژێر و ژوور بکەن و دەسەلاتیش بە خەمساردیەوە سەیر بکات و ئەویش ببێت بە مێژوویەکی ناشرینی دوونیای رابردووی ئێمە
سالاری بازیان كاتێك دەبنە غارەتگەری ژێرزەوی، سەرزەوی و مەرزەكان بە قاچاخچییەكانەوە دەفرۆشن، كاتێ پێوانتان واكردووە كە لە (20%)ی كۆمەڵگا موچەخۆر و بێ خەبەرن لەوەی (50%)ی كۆمەڵگاش بەسەر ئەو (20%) ئەژی، ئەمە ڕاوێژكارەكانتان بێت خاك بەسەر موچەخۆر. بریا چاكسازیت دەكرد، گیرفانی خۆت و زۆریتریشت ئەتەكاند، ئەتكرد بە ڕۆژی خۆت و جیك وپوكت دەرئەهێنا...بانكەكانی دەرەوەی وڵاتت خاڵی ئەكردەوە...ئەم بانكانەی كە بەقەولی كورد دەفەرموێ: كێچ لە گیرفانیاندا سەوزە خانم ئەڵێ... گەرمت ئەكردەوە. واز لەم وشانە بهێنە سەرۆك! ڕیفراندۆمم بەقەت ناوی ئەژدادوئابادم خۆشدەویست، ئێستا ڕاپرسی بۆ زیندووكردنەوەی باپیرانم بكەن، بەشداری ناكەم، چاكسازیش وشەیەكی جوانە، لێڵ و تەڵخ و نابوتی مەكەن، با نەبێتە گاڵتەجاڕی. (قمشەای) عارفێكی ئێرانییە و دەفەرموێ:" قوماری ئاسایی كە پارە ئەدۆڕێنی و ئەیبەیتەوە بەچەبازییە، قوماری ڕاستی ئەوەیە كە ئەیدۆڕێنی بەڵام بردووتەتەوە، چۆن بردنەوەیەك كە مومكین نییە ئیتر بدۆڕێیتەوە و خۆت دەكەیتە قوربانی). لەیادمە، دیالۆگی نێوان مناڵێك و ئاخوندێك لە وڵاتی ئێران، بووە تەنزی هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، مناڵەكە یاری كرد و دۆڕا، ئاخوند وتی دۆڕای! مناڵەكە وەڵامی دایەوە و وتی لەو ساتەی ئێوە هاتوون ئێمە دۆڕاوین. ئێمە دەزانین ڕۆژەكانی بەرخودان كاڵیش ببنەوە هەر شاكارن، كاتێك هەزاران میل ئەبڕی بۆ ئامانج، لە ڕۆژگاری لەپێشی خۆتەوە نە ئایندە زۆر دیارە نە دەستكەوت، تەنها شتێ ئەبینێ كە گیانبازی و شەهیدبوونە، سیحری ئەم هێزە ئاسان بەتاڵ نابێتەوە، چەندە گەرمی بكەیتەوە هەر ئەخوری ولی راست و چه پی ام شاكاره گومانه وی بوه به جوری وا رابردو سوتا , دروست ئه توانین بلین سەركەوتن بە شاخی هیمالایادا، چەندین ساڵی گەرەكە، كەوتنەخوارەوەش یەك چركە!.كه وتنه خواره!!! بەسە دواجار وەڕێكەوتویت و ڕێگایەكیتر نییە جگە لە سەركەوتن ولی بی ئیوه چون گه ل ئیوه بونه ته دوو ڕاستەهێڵ ناگەن بەیەك چەندە درێژیش ببنەوە!، ڕێكوڕاست بەرەو ئامانج بەهێزی ناوەكی خۆمان.بی ناو نازناوی ئیوه كاتێك باڵندەیەك لەسەر ترۆپكی چیایەك ئاواز دەخوێنێ، باكی بە كەوتنە خوارەوە نییە، شاخەكەش بڕمێ چون متمانەی بە باڵەكانییەتی نەك بە پێیەكانی ، مێژوو لە كەس خۆش نەبووە و ئەوەی سنگی كوتاوە و سنگی خواردووە. خواروخێچی گەندەڵی بەپێی هەموو یاساكانی زەوی و ئاسمان یەكە و ماناكەی ناگۆڕێ، گەنم بچێنی جۆ نادوریتەوە، دەڵێن چاكسازییەكەتان ڕێككەوتنی ژێربەژێری دووییەنەیە و تەنها بۆ گورزدان لە هەزاران كادیری بەدبەختی خانەشین و ڕێكخراوەكان كە رۆژێ ناویاننرا بن دیوار و ئەمڕۆش سەردیوار، ئێستاش بۆ بانگەشەی چاكسازی وەلێ ڕۆشنە كە نییەتان و كردارتان جیاوازە لەبەرئەوە هەروەك قەولە فارسییەكە دەڵێَ: بار كج بە مقصد نمی رسد. هۆ گەلۆ! دواجار واڕێكەوتین كە ڕێگایەكیتر نییە جگە لە سەركەوتن.
.jpg)
پشکۆ ناکام ......هەر کە باس و خواستی لامەرکەزی و بە هەرێم کردنی سلێمانی لەلایەن خەم خۆر و دڵسۆزانی ئەو دوو بابەتە کەوتە ناو خەڵک و سایت و میدتاکان ، دەسەڵات و میدیا گەجەر و گوجەرەکانی کەوتونەتە باو و بالۆرەی ئەوەی گوایا مەترسی !!لەسەر قەوارەی!!هەرێم هەیە ، ئەمەش بۆ ترساننی خەڵک و پابەنبونی شارەکانی هەرێم بە پرینسیپە سواوەکەی یەک پارچەیی هەرێم ، پێش هەموو شتێک ئەوەی ئەمڕۆ بەناوی قەوارەیەکەوە هەیە و قوڕی کردوە بەسەر خەڵکا هەل و مەرجێکی تایبەتی دوای نەمانی رژێمی بەعس هاتە کایەوە و ئەوەی دەسەڵاتی بنەماڵە و رژێمەکەی هەولێر موزایەدەی بە سەرەوە ئەکەن کە ئەمە بەرهەمی خوێنی شەهیدانە جگە لە قۆستنەوەی ناوی خوێنی شەهیدان چی تر نیە و هەموو ئەزانین پێش رووخانی بەعس جەتەکانی ئەمڕۆی دەسەڵات لە کوێ بوون و گەر ئەوانە لە ناوهێنانی خوێنی شەهیدان جیاوازی لەنێوان کاک ئارام و تحسین شاوەیس نەکەن دیارە جیاوازی لە نێوان کەرامەت و سووکایەتی ناکەن ، جگە لەوەش قەوارەیەک ئەم و ئەو بۆت دروست بکەن زۆر ئاساییە هەر ئەم ئەو و ئەوە لەژێر پێتا رایکێشن کەی بەرژەوەندیان لەوەیا بێ و هەمووشمان " نۆرگێتا"ی "پەنەما" مان لەبیرە چون ئەمرکا بە هەلیکۆپتەر بردیە کۆشکی کۆماری و هەر ئەمریکاش بەهەلیکۆپتەر بردییەوە ئەمرکا بەڵام وەک زیندانیەک نەک وەک هاوپەیمان.. ئەم قەوارەیەی هەرێمیش خێر و بەرەکەتە بۆ بنەماڵە و چەن کاسێک و هیچی تر نا ، قەوارەیەک سەرۆک بە ناو حکومەتەکەی بیست و حەوت ملیار دۆلاری لە قووتی خەڵک دزی بێ بەڵام بیست و حەوت سەعات لەسەریەک کارەبا نەبێ ، ئاو نەبێ مانەوەی بۆچی باشە ؟، بەو هەموو داهاتەی هەرێم ساڵ لای مووچە خۆری داماو سێ مانگ بە تەنزیلاتەوە بێ ئیتر ئەم قەوارە و ئەم بەناو حکومەتە بۆچی هەبێ ؟ با بزانین ئەم قەوارەیە بازرگانیە ؟ نەخێر ، راستە پڕە لە بازرگانی دز و جاو برسی و نا ئینسانی بەڵام قەوارەکە خۆی تەنها خەریکی قاچاخصێتیە بە نەوتەوە بۆ زیاتر برسی کردنی خەڵک و دەوڵەمەن بوونی جەردە حوکمڕانەکان ، ئەی ئەم قوارەیە کشت و کاڵییە ؟استغفراللە،، ئەوەتا تەماتەش لە دەرەوە ئەهێنرێت وا بروا ماوەیەکی تر نانەواخانەی خۆماڵی نامێنێ و قارداشی هاوەردە کراو فێری نانی تورکیمان ئەکەن، تۆ بڵێی ئەم قەوارەیە مەڵبەندێکی زانستی بێ ، ئەمەش هەر نەخێرە ، بزانە راپۆرتی لایەن و دەزگا جیهانیە پەیوەندی دارەکان بە چ ئاستێکی نزم باس لە زانکۆ و سیستەم و ئاستی ئەکادیمی و میسداقیەتی بروانامەکانی ئەکەن ، ئەی قەوارە سەربەخۆش نیە ؟ بۆ ئەم پرسیارە با ئەو هەموو لەشکر و جەندرمە تورکیە وەڵام بەنەوە،،لە ڕووی سیاسیشەوە بۆ مەسەلەی مافی مرۆڤ و مەسەلە دیموکرسییەکانی تاک و کۆمەڵگا ئەوەتا مانگانە رێکخراوە جیهانییەکان بۆ مافی مرۆڤ ئیدانەی قەوارەکە و بەرپرسیارەکانی ئەکەن ، لە ڕووی پیشەسازیشەوە مشەخۆرەکانی هەرێم هەرچی کارگەیە فرۆشتیبانە کەرتی تایبەت و پارەکەیان نارد بۆ بانکی " هەڵک" بانکی بنەماڵەی ئەردوگان ، گومان لەوشا نیە بۆ نەتەوەیی بوونی قەوەاەکە بزانە دەسەڵاتی هەرێم چۆن دژایەتی باکوور و رۆژئاوا و رۆژهەڵات ئەکەن جگە لە دژایەتی کردنی ناوخۆی هارێمیش ، لە باس کرددنی نیشتمان پەروەریش ئەوانەی خۆیان سەپانوە بەسەر خەڵکا دوو مێژوو هەیە کە پشتگیرییان لێ ئەکات ئەویش ئاش بەتاڵ و سی ویەکی ئابە !!!، لە باشترین حاڵەتا ئەتوانین جۆری حوکم و سیستەمی رژێمەکەی هەولێر بە خێڵەکی گرێ دراو وەسف بکەین ، لە ناوەرۆکا خێڵەکیە لە رووی سیادیشەوە بەستراوتەوە بە تورکا... ئەوە مشتێکە لە خەرواری ئەو قەوارەیەی رەشابایەک هانی و مسۆگەر رەشەبایەکیش ئەیبات ، لئرەیا جێی خۆیەتی رەشەباکەی سلێمانی لە رووە مێژوو و یاخی بوونیەکەیەوە بپارێزین و کە سوور بزانین عومری ئەو قەوارەیە بەدەست خۆی نیە با چیتر شارەکەی بابان تێکەڵ بەو هەموو نەهامەتییە فەرزکراوەی لەسەرییەتی لەلایەن دەسەڵاتی بنەماڵە و رژێمەکەی هەولێر نەبێ و شەهامەت و زەردە خەکەی پایتەختەتەکەی بابان بگێڕینەوە بۆ ڕەشەباکەمان......بەڵێ بۆ بە هەرێم کردنی شاری رەشەبا...
زریان رۆژهەڵاتی گرێدانی رەهای رۆحی بە شێخ، جۆرێکی کولتووری خێڵ- کۆچەرییە کە ئاوێتەی دین کراوە. لای خێڵە کۆچەرەکانی ئاسیای ناوەڕاست، گوتەیەکی کۆن هەیە کە دەڵێت لەئاسمان یەک هەتاو، لە عەرزیش یەک ئەفەندی! کۆچەر پێویستی بە رابەرێک هەیە تا بۆ ژیان و مانەوە رێی پیشانبدات. کاتێ ئەوەی نامێنێت کۆستێکی گەورە دەکەوێ، بەرچاوی هەموو ئەندامانی خێڵ رەش دەبێت و ئەبێ بە پەلە سەرۆکی نوێ جێی بگرێتەوە. بۆیە هەر لە زووەوە دیاریکراوە کە کێ شوێنی دەگرێتەوە تا بۆشایی درووست نەبێت. ئەندامانی خێڵیش گرێدانی موتڵەقیان دەبێ بۆ ئەو رابەرە جا چ شێخ بێ یان خان و ئاغا. ئەمە بە دین توندوتۆڵتر کراوە و تا رۆژی ئەمڕۆش درێژەی پێدراوە. ئەم کولتوورە زیاتر زارەکییە و متمانەی تەواوی تیایە. بۆیە بە قسەی یەکێک بە ئاسانی خۆی تەیار دەکات و بێ گوێدانە کۆرۆنا و هەر بەربەستێکی دیکە، مردن بەگیان دەکرێ و سەری رێگا دەگرێت. ئەو قسەیەی کە زۆرجار دەیبیستین و دەڵێ؛ قسە قسەی پیاوە، لەوێوە دێت. لەکاتی یەکجێنشینی و گەشەکردنی شاردا کە لە جیاتی تاڵانی، ئاژەڵداریی کۆچەری و...، تاکەکان دەبنە خاوەنی مڵک و ماڵ، ئەمە و جۆری پابەندییەکانیش دەگۆڕێن. مەرجی مانەوە ئیتر سەرۆکی خێڵ نییە، بەڵکوو بڕی ئەو موڵک و ماڵەیە کە تاک هەیەتی. متمانەش کەم دەبێ و لە جیاتی قسەی پیاو، بەربەرە نووسین و قسەی یاسا پەیدا دەبێت. لە جیاتی گرێدانی رەهاش بە سەرکردە، وردە وردە گرێدانی خاک- نیشتمان درووستدەبێت! هەڵبەت وادیارە لای ئێمە هێشتا زۆری ماوە...
سابیری سه‌ندیكا - ئه‌مریكا لە كاتێكدا ڤایرۆسی نەگریسی كۆرۆنا هەموو جیهان و تێكڕای مرۆڤایەتی كردۆتە ئامانج و ژیانی خەڵكە ئیفلیج كردووە، ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠١٩ لە چینەوە بڵاوبووەوە و تا ئێستاش بەردەوامە لە بڵاوبوونەوە. کاریگەرییەکانی داهاتووی ڤایرۆسەکە گەورە دەبن و لە ئێستادا چەندین پرسیار جێدەهێڵن: ئایا بەرکەوتن دەبێت بە شتێکی حەرام؟ شێوەی خواردنگە و قاوەخانەکان چیلێدێت؟ فڕۆکە و فڕۆکەخانەکان چییان لێدێت؟ بەبڕوای هەندێک لە شارەزایان ئەم کارەساتە لە داهاتوودا کاریگەری ئەرێنی دەبێت: بڵاوبونەوەی شێوازی کارکردن بێ تێکەڵاوبوون، گۆڕینی تێڕوانینمان بۆ نەتەوایەتی بەوپێیەی وێنەی سەربازێک دەگۆڕێت بۆ وێنەی پزیشک یاخود پەرستارێک، گۆڕانی کیشوەری لە سیاسەتی جیهانیدا، ڕێوڕەسمە ئاینییەکان شێوازێکی دیکە وەردەگرن، هێڵی ئینتەرنێت بەشێوەیەکی بەرفراوانتر بەردەستدەبێت و ئەمەش توانای دەستڕاگەیشتن بە زانیارییەکان زیاتر دەکات، پێشکەوتنی بواری پزیشك بەوپێیەی پزیشکان دەتوانن چارەسەری نەخۆش بکەن بێ ئەوەی سەردانی نەخۆشخانە یان کلینیکەکانیان بکەن، باوەڕی مرۆڤ بە زانست دەگاتە سەروو نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان و تێگەیشتنە هەڵەکان، بڵاوبوونەوەی دەنگدانی ئەلیکترۆنی و چەندین کاریگەری دیکە کە دەبێت چاوەڕوان بین تا بیانبینین. بە درێژایی مرۆڤایەتی نەخۆشییە ڤایرۆسیەکان یەکێکبوون لەو کارەساتە سروشتیانەی مرۆڤ نەیتوانیوە بە زوویی کۆنتڕۆڵیان بکات و قوربانییەکی زۆری لەو پێناوەدا چەشتووە. کاتێک چارەسەری پێویستیش بۆ نەخۆشییە ڤایرۆسیەکان دۆزراوەتەوە، هێشتا کاریگەرییەکانی ئەو نەخۆشییانە بەردەوامبوون و بووونەتە هۆی ڕووخاندنی ئیمپراتۆرییەتەکان و تێکشکاندی نەتەوەکان. كڕۆنا ئه‌وپه‌تا جیهانیه‌ی كه ئابوری و ئاسایش و ته‌ندروستی و زانست و ژیانی هه‌موجیهانی به‌خۆیه‌وه سه‌رقاڵكردوه رۆژانه هەزار كه‌سیش رۆژانە گیان لەدەست دەدەن پیوسته خه‌ڵك كه‌لتوری خۆ پارێزی په‌یڕه‌وبكات ئەمەش بۆ سەلامەتی خەڵکی کوردستان یە هەزاران کەس تۆش فایرۆسی کۆرۆنا نەبێتته به‌بێ ئه‌وه‌ی گوێ له‌یه‌ك وشه‌ی ئه‌وده‌سه‌ڵاته درۆزنه بگرێت بەگشتی لە کوردستانی عێراق چونکەبهشێكی زۆر له‌خه‌ڵكی ئێمه ی کوردستانی عێراق باوه‌ڕ به‌بوونی ڤایرۆسی كڕۆنا ناكه‌ن هۆكاره‌كه‌ش باوه‌ڕنه‌بونی خه‌ڵكی کوردستان به دڵسۆزی و ڕاستگۆیی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌و هه‌رێمه كه‌به‌جۆرێك به‌ناخی خه‌ڵكدا ڕۆچووه هه‌ر به‌وچاوه سه‌یری سیاسه‌تو سیاسیه‌كانی هه‌موو جیهان ده‌كه‌ن. به‌داخه‌وه ئه‌و ده‌سه‌ڵاتدارانه‌ی هه‌رێم به‌جۆرێك ده‌سه‌ڵاتداریان ناشیرین و بێ متمانه كردووه به‌گومانه‌وه سه‌یری هه‌مووده‌سه‌ڵاتو ده‌سه‌ڵاتدارانی دوونیا ده‌كات ده‌توانێ ژیانی خۆێ و چوارده‌وره‌كه‌شی بپارێزی به‌بێ ئه‌وی گوێبداته ئه‌وه‌ی ڤایرۆسكه له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی كام حیزب تێكه‌ڵ كراوه یان له‌گه‌ڵ كام دین و ڕه‌نگی پێست گرێدراوه چونكه له‌ڕاستیدا ئه‌م ڤایرۆسه جیاوازی ناكات له نێوان هیچكام له مرۆڤه‌كان به‌هه‌موو جیاوازیه‌كانه‌وه دەگۆڕدرێت، پێویستە ده مامك و دەسکیش ببەستن بۆ ئەوەی تووشی ڤایرۆسەکە نەبن لەکاتی چون دەرەوە و بۆ بازارو شوینە قەرەبال غەکان و مارکیت و کۆبوونەوەکان کاتی گەریتەوە بۆ مالەوە پیویستە جل و بەرگەکەت دابکەنی و یەک سەر خۆت بشۆی و جل و بەرگی تازە لەربکەیتەوە ئەمەش بۆ خۆ پاریز لە ڤایرۆسەکە کە ناوی ڤایرۆسی کۆرۆنایە . بەڵام بە تەنیا بەستنی ماسک و دەسکیش بەس نییە بۆ ئەوەی تووش نەبیت، بەڵکو دەبێت هەموو رێکارە خۆپارێزییەکان بگریتەبەر. وەکو پاو خاوینی ماڵ و ئەو شوینانەی کاری تیدا دەکەی یان تیدا دەمینیتەوە و هەروەها دووری تۆ لەگەڵ کەسیکی تر دەبیت لە دوو مەتر مەتر نەبێت و کاتێ نەخۆشیت دەبیت لەمالەوە بیت و تیکەلی خەڵکی نەبیت و لەکاتی پیویست نەبێت نەچیت بۆ بازارو کاریتەکان و سەردانکردنی مالان و کۆمەلایەتیەکان نەکەیت و زوو زوو دەستەکانت بشۆی و دەست بۆ دەم و چاوت دەبەو کاتی دەست دەشوشت کیشە نیە دەست بۆ دمو چاوت ببەی و کاتی یەکێک نەخۆشە لی دروبکەوەیەوە و سەفەرکردن بۆ ولاتان شارەکان راگریت سەردان نەکەیت تا ڤاکسینێک بۆ ڤایرۆسە پەیدا دەبێت . نەخۆشییەک بڵاوبووەوە کە دواتر بە “تاعوونی جەستنیان” ناسرا. تاعوونەکە ساڵی ٥٤١ نزیک شاری بورسەعیدی میسر سەریهەڵدا و پاشان گوازرایەوە بەرەو سکەندەریە و بەرەو فەلەستین و لە دواییەکانی ساڵی ٥٤٢ گەیشتە قوستەنتینییە، پایتەختی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمای ڕۆژهەڵاتی، و بڵاوبوونەوەی بۆ ماوەی دووسەد ساڵ و تا ساڵی ٧٥٠ بەردەوامبوو. دەرکەوتە سەرەتاییەکانی، بەپێی وتەی مێژوونووس برکۆبیس قەیسەرانی ، بە دەرکەوتنی تایەک لەسەر تووشبوانبوو و پاشان نیشانەکانی تاعوونی دەرکەوتن کە لە شێوەی دومەڵە لەسەر ڕان یان ژێر باڵی کەسی تووشبوو. هەندێکیان لە هۆش خۆیان دەچوون. هەندێکی دیکە ورێنەیان دەکرد و زۆرینەشیان خوێناویان هەڵدەهێنایەوە. بەپێی سەرچاوەی ناشیۆنال جوگرافی ژمارەی ئەو کەسانەی لە ئاسیا، باکوری ئەفریقاو ناوچە عەرەبییەکان و ئەوروپا بەهۆی تاعوونەکەوە مردوون لەنێوان ٣٠ بۆ ٥٠ ملیۆن کەسن یان دەتوانین بڵێین نیوەی دانیشتوانی سەرزەوی بووە لەو سەردەمەدا. ئەم تاعوونە ئیمپراتۆریەتی قوستەنتینییەی لەچەندین ڕووەوە لاوازکرد. ئیمپراتۆریەتەکە توانای بەرگریکردن لەخۆی بەرامبەر دوژمنانی لەدەستدا بەهۆی ئەوەی ژمارەی مردووانی زۆربوو و نەشیدەتوانی راهێنانی سەربازی زیاتر بکات. کەمی ڕێژەی دانیشتوان تەنها کارییگەری لەسەر سوپاکەی نەبوو بەڵکو سیستمی ئابوری و بونیادی ئیداریی ئیمپراتۆریەتەکەشی تێکشکاند. کاتێک ڤایرۆس دەچێتە جەستەی مرۆڤەوە، سیستمی بەرگری لەگەڵیدا دەجەنگێت. زۆربەی کات ڤایرۆسەکە بێ دەرکەوتنی هیچ نیشانەیەک لەگەڵ جەستەدا دەژی، بەڵام کەسی تووشبوو دەتوانێت نەخۆشییەکە بگوازێتەوە بێ ئەوەی خۆی تووشی ببێت. بڵاوبونەوەی ئاوڵە بۆ پێش مێژوو دەگەڕێتەوە، وەک کۆلبێرت لە توێژینەوەکەیدا ئاماژەی پێداوە، کاریگەرییەکانی بەدرێژایی مێژوو بەردەوام بووە. هیچ کەس نازانێت لەکوێ و چۆن دەستیپێکردووە. ئاوڵە لەگەڵ دۆزینەوەی سەردەمی نوێدا لە ساڵی ١١٨ لەڕێی ئیسپانیاوە تەشەنەی سەند بۆ هیسپانیۆلا (یەکێک لە دورگەکانی دەریای کاریبی). لە سەرەتاکانی ساڵی ١٥١٩ سێ لەسەر چواری دانیشتوانی دورگەکە تووشیبوون. پاشان لە هیسپانیۆلاوە ئاوڵە گوازرایەوە بۆ بورتوریکۆ و پاشانیش بۆ ئازتیکی پایتەخت کە دەکاتە مەکسیکی ئەمڕۆ. نووسەرێکی ئیسپانی نووسیویەتی “لەزۆربەی شوێنەکان، هەریەکەو لە ماڵی خۆیدا دەمرد، ژمارەیان هێندە زۆربوو، ئەستەم بوو بیاننێژن بۆیە ماڵەکەیان بەسەردا دەڕووخاندن.” لە مەکسیک نیوەی دانیشتوان گیانیان لەدەستدا، ئاوڵە زۆر خێراتر لە داگیرکاری ئیسپانییەکان گەشتیدەکرد تا گەیشتە ئیمپراتۆریەتیئیلانکا و گشت ئیمپراتۆرییەکە تێکشکا و بە ئاوڵە گیانییان لەدەستدا. توانرێت ژمارەی مردوانی نەخۆشی ئاوڵە بزانرێیت چونکە تۆمارەکانی ئەو قۆناغە ڕووکەشیین، بەڵام بە خەمڵاندن دەگاتە دەیەها ملیۆن. بە گوتەی ویلیەم دنیڤان مامۆستای جوگرافیا لە زانکۆی مادیسۆن “کاتێک ئەم ڤایرۆسە گەورەترین کارەساتی دیمۆگرافی بەسەر ناوچەکەدا هێنا لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.” ئەم کارەساتە دیموگرافییە بەتەنها کاریگەری لەسەر ئەوروپا نەبوو، بەڵکو ئەفریقاشی گرتەوە. لە سەدەی هەژدەدا ئاوڵە دووبارە سەریهەڵدایەوە و لەڕێی کەشتییەکی هۆڵەندییەوە گەیشتە باشووری ئەفریقا،کە ئەمەش بووە هۆی تێکشانی دانیشتوانی (خوی سان)کە دانیشتوانێکی ڕەسەنی باشووری ئەفریقان. تاعوونی ڕەش و گۆڕینی ڕووی ئەوروپا�تاعوونی ڕەش لە ساڵی ١٣٤٧ و ١٣٥١ گەیشتە لوتکە، تاعوونەکە لە ڕۆژهەڵاتەوە لە ڕێگەی بازرگانی ناسراو بە “ڕیگەی ئاوریشم” سەریهەڵدا. دانیشتووانی جیهان لەوکاتەدالە ٥٠٠ ملیۆن کەس کەمتر بوو. لە ئەوروپا ژمارەی مردوان بە تاعوونەکە گەیشتە ٧٥ ملیۆن. لەگەڵ بڵاوبونەوەی تاعونی ڕەشدا بەپێی توێژینەوەیەکی لێکۆڵەر جۆشوا مارک کەلە بڵاوکراوەی ئینسایکلۆپیدیای مێژووی کۆن بڵاوکراوەتەوە، ئەوروپییەکان چیتر متمانەیان بەو دامەزراوە و ڕێکخراوانە نەدەکرد کە پێشتر متمانەیان پێان بوو ئەو سەردەمە بەهۆی گیانلەدەستدانی چەندین کرێکارەوە درزی تێکەوت. تاعوون لەنێوان نەوەی چینە هەژارەکاندا کە وەک پەنابەر هاتبوونە ئەوروپا تەشەنەی سەند، لەڕێگەی ئەوانیشەوە تاعوون گەیشتە چینی دەوڵەمەندان و لە ساڵی ١٣٥٢دا بە ملیۆنان خەڵک گیانیان لەدەستدا و بونیادی کۆمەڵایەتی ئەوروپا بەشێوەیەکی گەورە گۆڕانی بەسەردا هات. چونکە ئەوروپا دانیشتوانی زۆربوو، بۆیە لە سەرەتادا کێشەی دەستی کاری نەبوو. کرێکاران کاریان دەکرد کە باجیان بە پاشا دەدا و لە بەرامبەر ئەو زەوی و زارەشی کاریان تێدا دەکرد تەنها بەشی خواردن و خواردنەوە کرێیان پێدەدرا. بەڵام لەگەڵ تەشەنەسەندنی تاعوونەکەدا ئەوروپا تووشی کارەساتێکی گەورەبوو بەهۆی کەمکردنی دانیشتوانەوە، کە بە مانای کەمکردنی هێزی کار دێت، چونکە ئیتر کرێکاران گرنگییەکی بەرچاویان هەبوو، “ژنان لەبەرامبەر گیانلەدەستدانی ژمارەیەکی زۆری پیاواندا، مافگەلێکی زۆریان بەدەستهێنا. ئیتر ژنان مافی ئەوەیان هەبوو خاوەندارێتی زەوی بکەن و خۆیان کاروبارە ئیدارییەکان بەڕێوەبەرن. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی تاعوونەکەدا پزیشکانی ئەوروپی گومانیان لەو ڕێگاچارە پزیشکییانە دەکرد کە لە یۆنانییەکانەوە سوودیان لێوەرگرتبوو. لەدوای ئەوە نەخۆشانەکان شێوازێکی مۆدێرنیان کرا بە بەردا. ژنان لەبەرامبەر گیانلەدەستدانی ژمارەیەکی زۆری پیاواندا، مافگەلێکی زۆریان بەدەستهێنا. ئیتر ژنان مافی ئەوەیان هەبوو خاوەندارێتی زەوی بکەن و خۆیان کاروبارە ئیدارییەکان بەڕێوەبەرن لە دەرئەنجامی جەنگی یەکەمی جیهانی، ئەنفلۆنزای ئیسپانی بڵاوبویەوە و نزیکەی ٥٠٠ ملیۆن کەس تووشی بوون. لەنێوانیاندا ٥٠ بۆ ١٠٠ ملیۆن کەس گیانیان لەدەستدا. نەخۆشییەکە تووشی ئەوکەسانە دەبوو کە تەمەنیان لەنێوان ٢٠ بۆ ٤٠ ساڵدا بوو، زۆرینەی تووشبوانیش ڕەگەزی نێربوون. لەڕێگەی بەرکەوتنەوە لە کەسێک بۆ کەسێکی دیکە دەگوازرایەوە بەپێی ڕاپۆرتێکی بی بی سی عەرەبی “ئەنفلۆنزای ئیسپانی وەک تاعوون کاریگەری کۆمەڵایەتی قوڵی نەبوو، بەڵام زۆرینەی بەڵگەکان ئاماژە بە کاریگەری جۆراوجۆر دەدەن وەک باشتربوونی پێگەی ژنان بەهۆی زۆری ڕێژەی مردنی پیاوانەوە. هەروەها کاریگەری گەورەی لەسەر جەنگ بۆ نمونە لە هیندستان کە ئەنفلۆنزاکە بڵاوبووەوە، خەڵکی هیندی بەریتانییە داگیرکەرەکانیان تۆمەتبارکرد بەوەی کەمتەرخەمبوون لە مامەڵەکردن لەگەڵ نەخۆشەکاندا. یەکێک لە کاریگەرییە هەرە گەورەکانی ئەنفلۆنزای ئیسپانی گۆڕینی پێوەری جیهانی کەرتی تەندروستی گشتی بوو. چیتر تاوانبارکردنی نەخۆش بۆ نەخۆشکەوتنیان و چارەسەرکردنی تاک تاکەی نەخۆشەکان مانایەکی نەما و دەوڵەت دەستیکرد بە پەیڕەوکردنی بنەمای دابینکردنی چارەسەر بۆ هەمووان. هەروەها دەستیکرد بە دروستکردنی کەرتی تەندروستی گشتی و بەرەوپێشبردنی دامەزراوە پزیشکییەکان لەپێناو چارەسەری پێویست بۆ هەموواندا. هەروەها لە ساڵی ١٩٢٣، نەتەوە یەکگرتووەکان دامەزراوەیەکی تەندروستی ڕاگەیاند کە لە ساڵی ١٩٤٨دا بە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی WHO ناسرا ئه‌م ڤایرۆسه جیاوازی ناكات له نێوان هیچكام له مرۆڤه‌كان به‌هه‌موو جیاوازیه‌كانه‌وه پێویستە ده مامك و دەسکیش ببەستن بۆ ئەوەی تووشی ڤایرۆسەکە نەبن لەکاتی چون دەرەوە و بۆ بازارو شوینە قەرەبال غەکان و مارکیت و کۆبوونەوەکان کاتی گەریتەوە بۆ مالەوە پیویستە جل و بەرگەکەت دابکەنی و یەک سەر خۆت بشۆی و جل و بەرگی تازە لەربکەیتەوە ئەمەش بۆ خۆ پاریز لە ڤایرۆسەکە کە ناوی ڤایرۆسی کۆرۆنایە . بەڵام بە تەنیا بەستنی ماسک و دەسکیش بەس نییە بۆ ئەوەی تووش نەبیت، بەڵکو دەبێت هەموو رێکارە خۆپارێزییەکان بگریتەبەر. وەکو پاو خاوینی ماڵ و ئەو شوینانەی کاری تیدا دەکەی یان تیدا دەمینیتەوە و هەروەها دووری تۆ لەگەڵ کەسیکی تر دەبیت لە دوو مەتر مەتر نەبێت و کاتێ نەخۆشیت دەبیت لەمالەوە بیت و تیکەلی خەڵکی نەبیت و لەکاتی پیویست نەبێت نەچیت بۆ بازارو ماریتەکان و سەردانکردنی مالان و کۆمەلایەتیەکان نەکەیت و زوو زوو دەستەکانت بشۆی و دەست بۆ دەم و چاوت دەبەو کاتی دەست دەشوشت کیشە نیە دەست بۆ دمو چاوت ببەی و کاتی یەکێک نەخۆشە لی دروبکەوەیەوە و سەفەرکردن بۆ ولاتان شارەکان راگریت سەردان نەکەیت تا ڤاکسینێک بۆ ڤایرۆسە پەیدا دەبێت .
.gif)
.jpg)
.png)
.jpg)
.jpg)
