د.ئاراس محەمەد ساڵح

 
  هەموو زمانێک لە ڕیگەی ئالۆگۆڕی بازرگانی و ئاین و دراوسێیەتی و کاریگەری ژیاریەوە چەندین وشەو زاراوەی زمانەکانی تری تێکەڵاو دەبێت و زیاتر دەولەمەند دەبێت، زمانی کوردیش لەو سروشتە بەدەر نیە، وشەکانی وەک (تەکێ، خانەقا، صۆفی، دەروێش، شێخ)و چەندانی تر، لە ڕێگەی ئاین و تەریقەتە تەسەوفیەکانەوە تێکەڵاوی زمانی کوردی بووە، پاشان مشتوماڵ کراوەو بووە بە بەشێک لە زمانە ڕەسەنەکە.
  یەکێک لەو وشانەی لە ڕیگەی تەریقەتە تەسەوفیەکان بە تایبەتی تەریقەتی قادریەوە هاتووەتە ناو زمانی کوردی، وشەی (دەروێش)ـە، هەندێک ڕیشەی ئەم وشە دەگێڕنەوە بۆ زمانی فارسی، دەروێش لە زمانی فارسیدا ئەو کەسەیە دەرگاو دەرگا ئەکات و لە دەرگای ماڵان دەدات، لە زمانی کوردی و عەرەبی و فارسی و تورکیدا هەر دەروێشە.
مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لە (فەرهەنگی خاڵ)دا، ئەڵێت: دەروێش کەسێکە کە بەڕاستی خوا پەرست بێت، بە بەشی ئەو (خوا) دابکەوێ، دەروێشی: خواپەرستی و بە بەشی ئەو (خوا) داکەوتن. (فەرهەنگی خاڵ: ل٢٥٠).
مام هەژاری موکریانی لە فەرهەنگی (هەنبانەبۆرینە)دا، ئەڵێت: دەروێش: عەوداڵ، بێ ماڵ و حاڵ، ڕەبەن، مریدی تەریقەتی قادری بە پرچ، (درویش: مرید گریقت قادریە). (هەنبانەبۆرینە: ل٣١٣).
ئەوەی تێبینی ئەکرێت: هیچ یەکێک لەم دوو نوسەرە ناڵێن: (دەروێش) کوردی نیە، هەروەکو مامۆستا هەژار لە فارسیشدا نوسیویەتی (درویش) کەواتە فارسیشە.
    هەندێ بۆچوونیش هەیە کە باس لەوە دەکەن کە وشەی دەروێش ڕیشەی لە ناو زمانی کوردیدا هەیە، لە شێوەزاری هەورامیدا هاتووە، هەڵگرانی ئەم بۆچوونە پێان وایە (دەروێش) وشەیەکی ماچۆگۆیە، هەورامی ئیستایەو لە (دەیرواچ- یان دەیر وێش) واتە وشەیەکی لیکدراوی کۆنە کەهەورامیەکان بەوانەیان گوتوە کە لە (دەیر- معبد- خەڵوەت-چلانە) دا ماونەتەوەو خواپەرستیان کردووە، لە فۆلکۆری هەورامیدا هاتووە: (چی خودای نەکەردا دێوانەو دەیری تو بەینە پەی لایم، عاقیبەت خەیری)، هەربۆیە بەهەندێ لەدەروێشەکانیش وتراوە دێوانە، واتە: ئەوانەی کە لە دەیردا دەمێننەوە کەهاتنەدەرەوە قسەکانیان هی مەعبەدە، یان ئەوانەی کە لەناو کۆمەڵدان و قسەو مامەڵەیان وەک هی کەسانی ناو پەرستگاو دەیرەکان وایە، ئیتر لەسەر زمان دەیرواچ بوەتە دەیروەش و دواتر بووتە دەرویش.
  (مەحوی) شاعیر لە دێڕە شیعرێکیدا ئاماژەی بە (دەیر) کردووەو (دەیر) لای مەحویش هەمان واتای هەورامی هەیە، وەکو ئەڵێت:  
دیارم دەیری عیشقە، جێ بە سوتن بێ لەوێ دەگرم
 کە من مشتێ چڵ و چێوم، بەچی بم، کەڵکی کێ دەگرم
هەندێکیش پێیان وایە ئەم وشە لە (دریوز)ی زمانی ساسانیەوە هاتووە، (دریوز) واتە: کەسێک کە لە دەرگای ماڵان ئەدات و گەدایی ئەکات، لە فارسی کۆنیش هەمان مانای هەیە، پاشان بەهۆی  گۆڕانی دەنگەکان بووەتە دەروێش. (دەر یۆز- دەروێش).
لە زاراوەدا دەروێش: ئەو کەسەیە وازی لە دنیاداری هێناوەو بە ژیانێکی سادە ڕازی بووەو کونجی قەناعەتی گرتووە، هەروەها دەبێت شوێنکەوتووی یەکێک لە تەریقەتەکانی قادری و ڕیفاعی و مەولەوی بەکتاشی و سەنوسی بێت.
 لە کوردستاندا دوو تەریەقەتی سۆفیگەری سەرەکی هەبووە، قادری و نەقشبەندی، تەریقەتی نەقشبەندی بە شوێنکەواتوانی خۆیان ئەڵێن: (صۆفی)، (دەروێش) تایبەتە بە تەریقەتی قادریەوە، هەروەکو خانەقا تایبەتە بە نەقشبەندی و تەکێ بە قادریەوە.
لەگەڵ بڵاوبونەوەی تەریقەتی قادری لە کوردستاندا، وشەی (دەروێش) تێکەڵاوی زمان و فۆلکلۆری کوردی بووە، وەکو لە پەندو قسەی نەستەقی کوردیدا هاتووە: (خێر بەخوێش نەک بە دەروێش) واتە: هەتا خزم و کەسی نزیک هەبێت، دروست نیە خێر بە کەسانی بێگانە بکرێت، لێرەدا (دەروێش) وەک (استعارە) بۆ کەسانی دوورو بێگانە بەکارهاتووە، هەروەها وتراوە: (دەروێشی و بەخۆشی) واتە هەژاری و دڵخۆشی، گرنگ نیە هەژاربیت، ئەوەی گرنگە دڵت خۆش بێت.
هەروەها لە پەندێکی تردا هاتووە: (دەروێش دۆخواز بێت، دۆ زۆرە)، واتە: کەسێک لە هەوڵی پەیداکردنی شتێکدا بێت، هەر دەستی دەکەوێت.
 لە قسەی نەستەقدا هاتووە: (نانی دەروێشی) یان (شۆربای دەروێشی) لەبەر ئەوەی دەروێش هەموو کات خەڵکی هەژار بووەو خواردنی سادەی خواردووە، بە هەموو خواردنێکی سادە ئەوترێت خواردنی دەروێشی، کورد ناڵێ: بابچین لە ماڵی ئێمە خواردنێکی سادە بخۆین، وەک خوازە (استعارە) ئەڵێت: ئەچین لە ماڵی خۆمان نانێکی دەروێشی، یان شۆربایەکی دەروێشی ئەخۆین، ئەم گوتەیە زۆر کات بۆ تەوازع لەلایەن خاوەن ماڵەوە بەکارهاتووە.
 یان ئەڵێن: (خوا نانێکی دەروێشی داوە) ئەم قسە نەستەقە زیاتر باوکێکی دنیادیدە بە مناڵەکانی ئەڵێت، کە ئەملاولا بکەن و سەرەڕۆبن، لە ڕووی ئامۆژگاریەوە باوکیان ئەڵێت: ڕۆڵە خوا نانێکی هەژارانەی داوە لێمان تێکمەدەن، با بە بێدەنگی بیخۆین.
   لە ئاخاوتنی ڕۆژانەی کوردیدا ئەڵێن: (زۆر دەروێشە) یان (کابرایەکی دەروێشە). واتە: زۆر بێئاگایە لە دنیا، ئاگای لە سیاسەت و ڕۆشنبیری نیە، هەروەها بۆ خاکی بوون و سادەیی دەوترێت: (فڵان کەس دەروێشە) واتە: کەسێکی سادەو خاکیەو پێویستی بە شتی گەورە و گرانبەها نیە.
 دەروێش کەسێکی دابڕاو بووە لە دنیاو زۆر بێ ئاگا بووە لە گۆڕان و پێشهاتە سیاسی و فەرهەنگیەکان، تەنها لە خەڵوەتدا سەرقاڵی قیامەت و زیکرو یادی خوا بووە، تێکەڵاوی کۆمەڵ نەبووە، هەربۆیە بەهەموو کەسێکی نەزان و بێ ئاگا لە دنیا ئەڵێن: دەروێش.
   وشەی دەروێش و زۆر زاراوەو وشەی تەسەوف و تەریقەت لەناو هونەرو فۆلکلۆری کوردیدا ڕەنگی داوەتەوە، ئەمەیش بەڵگەی تێکەڵاوبوونی کۆی گشتی کۆمەڵی کوردیە لەگەڵ تەریقەتە تەسەوفیەکان و کەلتورو هەڵسوکەوتی ڕۆژانەی دەوروێش و سۆفیەکاندا، لە گۆرانی فۆلکلۆری کوردیدا هاتووە:
ڕیشەکەم تاشی پرچەکەم لە بێخ، تۆبەو تەریقەت ناردمەوە بۆ شێخ
ڕیشەکەم تاشی پرچەکەم لە بێخ، بەرماڵم قەد کرد، ناردەمەوە بۆ شێخ.
ئەو کەسانەی بوونەتە دەورێش لەسەر دەستی شێخێک تۆبەیان کردووەو بڕیاریانداوە نزیک هیچ حەرامێک نەکەونەوە، ئەم گۆرانیانە کەسێک بۆ (یاری) وتوە، واتە: وامەزانە بوومەتە دەورێش و وازم لە خۆشەویستی تۆ هێناوە، ئاگاداربە لە پێناوی تۆدا، وازم لە دەروێشی هێناوەو (ڕیش و پرچ و بەرماڵ) کە نیشانەی دەروێشیە، هەموویم ناردەوە بۆ شێخ، هەمووی لە پێناوی (یار)دا. لێرەدا زیادەگۆیی(مبالغە)ی زۆریشی تێدایە، کە هیچ شتێک ناتوانێت دەروێش لە ڕێبازی دەروێشی پاشگەز بکاتەوە، بەڵام عەشق و ئەڤین ئەو کارەی کردووە.
هەروەها لە گۆرانی میللیدا هاتووە: (بە ماچ و دوو ماچ هیچت ناێشێ... کردمان نانێ بوو، دات بە دەروێشێ). ئەم جۆرە گۆرانیانە لێدوانە لەگەڵ یاردا، ئەگەر ڕوومان بدەیتێ و بێ دڵیمان نەکەیت هیچ زەرەر ناکەیت، هەروەکو خێری ئەو نانە وایە داوتە بە دەروێشێکی گەدا.
لە شێوەزاری هەورامیدا هاتووە: (کەشکۆڵ هورگیروو ، ملوو دەرویشی دماو باڵاکەیت وەشیم پەی چیشی).

لە ڕۆژگاری ئەمڕۆشدا بەشێک لە هونەرمەندە نوێیەکان، لە گۆرانیەکانیاندا ئاماژەیان بە هەندێ زاراوەو وشەی دەروێشی و سۆفیگەری کردوە، یەکێک لەوانە ئەڵێت:
ئاگرێ لە دەروونمە
ڕازێکی سەوداییە
بوومە سۆفی خەڵوەتی
ئەو عەشقە خوداییە
چاوم بینایی نەما
کەچی هەر چاوەڕێتە
ڕێگای تۆ ئەگرمە بەر
دایم سەرم لە ڕێتە
یەکێ پێم دەڵێ دەروێشە 
یەکێ پێم دەڵێ شێتە
من خۆم بێلانەم کەچی
ئەو دڵەم لانە و جێتە
لێرەدا (عاشق) خۆی چواندوە بە دەروێش، چۆن هەموو کات دەروێشەکان عەوداڵی دەرگای شێخ و ڕێگەی حەقیقەتن، منیش بەهەمان شێوە ڕێگەی عەشقی تۆم گرتوەتەبەرو بومەتە دەروێشی ڕێگای عەشقی یار.
گۆرانیبێژی ناسراو، سەید محەمەدی سەفایی، لە گۆرانیەکیدا ئەڵێت:
ڕیشەكەم تاشی پرچەكەم لەبێخ
‎بەرماڵ و تەزبیحم، ناردەوە بۆ شێخ
‎وتم یا شێخ گیان من تۆبە ناكەم
‎بەڵكو تا جوانم یەكێك پەیاكەم
 لێرەدا هونەرمەند ئاماژە بە (ڕیش و پرچ و بەرماڵ و تەزبیح) دەکات، کە کەرەستەی دەروێشین، شێخیش ڕابەری کۆڕی دەروێشە، عەشق و دەروێشی پێکەوە کۆنابنەوە، هەربۆیە دەبێت لە پێناوی عەشقدا واز لە دەروێشی بهێنیت و کەرەستەی دەروێشی بنێرێتەوە بۆ شێخەکەی.
 هەروەها لە فۆلکلۆردا هاتووە:
یاخوا شێخ نەمرێ بۆ دین زەرەرە
با دەروێش بمرێت ڕێگەی لەبەرە.
دەروێشی ناکەم فێری فێڵەبم
دڵداری ئەکەم هەر جاحێڵەبم
دەروێشی و پابەند بوون بە ڕێنمویەکانیەوە، کارێکی قورسە، تەرکی دنیاو دابڕان لە جەنجاڵیەکانی، پشتکردنە جوانی و خۆشیەکانی ژیان، بەهەموو کەس ناکرێت، هەربۆیە لە فۆلکلۆری کوردیدا لە زمانی دەرویشەکانەوە وتویانە:
دەروێشی نـاکـەم بـاری گرانە
دەروێش قابیلی شای کەسنەزانە
گۆرانبێژێکی تر لە دێڕە شیعرێکدا ئەڵێت:
بۆ خانەقای چاوەکانت ئەبم بە دەروێش و سۆفی
بەناوی تۆ زکر ئەکەم ئەگەر پێشم بڵێن شێتی
هەروەها لە گۆرانی میللیدا هاتووە:
ماڵ لە مەریوان، دڵ لە دەروێشان
دیتنت خاسترە، لە ئاخ هەڵکێشان.
 ڕەوشی دەروێشی و سۆفیگەری و زاراوەکانیان، لەم پەند و قسە نەستەق و دەقە شیعریە فۆلکلۆریانەداو، چەندین دەق و وتەی بە توێکڵی تری کوردیدا هاتووە، هەموو ئەمانە بەڵگەی ئاوێزان بوونی کۆمەڵی کوردیە لەگەڵ جیهانی دەروێشی و عیرفانی و خەڵوەت و کەلتوری سۆفیگەریدا.