عەدنان عەلی تاڵەبانی  بەوروژاندنی پرسی سزادانی پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجەو یٔیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین و پشتگوێخستنیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە, ماوەیەك یەكێتی هەڵمەتێكی بۆ سیستمی لامەركەزی پارێزگاكان دەستپێكرد, هێشتا یٔەو هەڵمەتەی كۆتایی پێنەهێنابوو, پرسی هەرێمی سلێمانی خستوەتە بەرباس.  لامەركەزی و پرسی هەرێمی جیا دوو پرسی تەواو جیاوازن, سیستمی لامەركەزیی پارێزگاكان دابەشكردنی دەسەڵاتەكانە لەنێوان حكومەتی هەرێم و چوار پارێزگاكەدا, بەڵام بەپێچەوانەوە دروستكردنی هەرێمی سلێمانی دابڕانی پارێزگاكانی هەرێمە لە رووی یٔیداری و حكومڕانیەوە. یەكێتی بەیٔاشكرا داوای سیستمی لامەركەزی دەكات, بەڵام بۆ هەرێمی سلێمانی كە خراوەتە بەرباس و گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت تا یٔێستا بە یٔاشكرا تەبەنی نەكردووە, لەگەڵ یٔەوەشدا بەدور نازانرێت یەكێتی یٔەم باسەی خستبێتە ناو خەڵك, چونكە دوای وروژاندنی یٔەم پرسە لەمیدیا و رای گشتیدا لەلایەن خەڵكی ترەوە, یەكێك لە یٔەندامە دیارەكانی یٔەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە فراكسیۆنی یەكێتی-یش لە نوسینێكدا پشتیوانی خۆی بۆ هەرێمی سلێمانی دەردەبڕێت و شەرعیەتی پێدەدات. پرسیاری جەوهەری یٔەوەیە یەكێتی كە هێشتا هەڵمەتەكەی بۆ پرۆژەی لامەركەزی بە كۆتا نەگەیشتووە  بۆچی پرۆژەی هەرێمی سلێمانی دەوروژێنێت؟.  گریمانەی یٔەوەدەكرێت باسكردنی هەردوو پرسەكە لای یەكێتی بۆ مەبەستێكی تاكتیكی بێت نەك ستراتیژی, دوای هاتنە پێشەوەی یٔەم سەركردایەتیە تازەیەی یەكێتی و یٔامادە نەبوونی بارزانی و پارتی بۆ دیدار و دانیشتن لەگەڵیاندا پەیوەندییەكانی یٔەو دوو حزبە گرژی تێكەوت, هەڵمەتی پرسی لامەركەزی و دواتریش وروژاندنی بابەتی هەرێمی سلێمانی دەكەوێتە زەمەنی هەڵمەتەكانی یەكێتی دژی پارتی, بۆیە پێشبینی دەكرێت وروژاندنی یٔەم دوو پرسەش بۆ فشاركردن بێت لە پارتی بۆ یٔەوەی  دیفاكتۆی  سەركردایەتیە تازەكە قبوڵبكات.  یٔەگەر ناكۆكییەكانی یٔەو دوو حزبە وردبكەینەوە پارتی زیاتر لەگەڵ بەشێكی سەركردایەتی تازەی یەكێتی كێشەی هەیە نەك هەموو یەكێتی, بارزانی و پارتی زۆر كێشەیان لەگەڵ كوڕانی تاڵەبانی نیەو لەدوای كۆنگرەی یەكێتیشەوە بارزانی بە نهێنی و دور لە چاوی میدیا لەگەڵ باڤڵ تاڵەبانی كۆبوەتەوە, بەڵام یٔامادەی دانیشتن و دیدار نیە لەگەڵ لاهور تاڵەبانی, یٔاماژەی یٔەوەشدەركەوتووە مامەڵەی جیای پارتی درزی خستبێتە ناو سەركردایەتیە تازەكەی یەكێتی, لە پرسی كەمكردنەوەی موچەشدا لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بە یٔاشكرا درزی نێوان یٔامۆزاكان لە سەرۆكایەتی یەكێتی دەركەوت.  یٔێستا كە هەوڵ هەیە بۆ یٔاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی پارتی و یەكێتی و لەچەند رۆژی رابردوودا دیدار و دانیشتنیش كراوە و بڕیارە كۆبونەوەی تریش بكەن, لەرۆژانی داهاتوودا لە یٔەگەری یٔاساییبونەوەی پەیوەندییەكانیان دەردەكەوێت یٔایا لامەركەزی و هەرێمی سلێمانی كارتی گوشارە یاخود پرسێكی ستراتیژی؟. لانی كەم لەم بارودۆخەدا پێناچێت نە یەكێتی و هیچ هێزێكی تر كە رەخنەیان لە خراپی یٔیدارەدانی حكومەتی هەرێم و قۆرغكاری پارتی و ناعەدالەتی جوگرافی لە سەر یٔاستی كوردستان هەیە بوێری یٔەوەیان هەبێت بەكردار كار بۆ هەرێمی سلێمانی بكەن, دروستكردنی هەرێمی سلێمانی هەرێمێك نیە لەپاڵ هەرێمی هەولێر, بەڵكو جێهێشتنی ناوی هەرێمی كوردستانە بۆ دەسەڵاتی پارتی لە هەولێر و دهۆك, هەموو هێزەكانیش ترسی یٔەوەیان هەیە یٔەوكات ساحەی كوردایەتی بۆ پارتی بە تەواوی یەكلایی بێتەوە كە لە شەستەكانی سەدەی رابردوەوە هەوڵی قۆرغی دەدات. هەر هەوڵێكی  یاسایی و دەستوری و مەدەنی بۆ بوژاندنەوەی خەڵك و یٔاوەدانكردنەوەی كوردستان و سەر رێگەخستنی دەسەڵاتێكی دیموكراتی و مەدەنی قابیلی پشتیوانیكردنە, بەڵام تا یەكێتی لە دێگەڵە بەرەوخوار هەیمەنەی هەبێت هەر پرۆژەیەك بۆ دروستكردنی هەرێمی جیا لە سلێمانی بێ‌ پشتیوانی یٔەوحزبە یٔاستەمە جێبەجێبكرێت, هەر هەوڵ و  پرۆژەیەك لە گریمانەی یٔەوەی یەكێتیشی لە پشتەوە نەبێت بۆ جیابونەوە لە دەسەڵاتی پارتی لەم كاتەدا دەرژێتە جۆگەی هەوڵەكانی یەكێتی بۆ فشاركردن لە پارتی.

كوردۆ فەرەج رۆژی (1/7/2020)، ژمارەیەك پەرلەمانتاری پەرلەمانی كوردستان، بە مەبەستی ڕەتكردنەوەی موچەی خانەنشینی فۆرمیان پركردەوە بۆ ئەوەی موچەی خانەنشینی وەرنەگرن، لەكاتێكدا ئەو پەرلەمانتارەی مافی وەرگرتنی موچەی خانەنشینی هەیە، بە پێی یاسای چاكسازیی، دەبێت دوو مەرجی تێدا بێت، 15 ساڵ خزمەتی حكومی و تەمەنی لە سەرووی 45 ساڵەوە بێت، ئینجا تەنها 50%ی خانەنشینی وەردەگرێت و ئەوانەشی ئەو مەرجانەیان تێدا نییە، لەكاتی گڤتوگۆی یاساكەدا لە پەرلەمان، مافێكیان بۆ پینەكرا و بڕیاردرا ئەوانیش بە رێژەی 15%ی موچەكەیان خانەنشین بكرێن، بەڵام نابێت بگاتە رێژەی 25%. دوای ئەوەی هەشت پەرلەمانتار لە دیوانی پەرلەمانی كوردستان فۆرمی ڕەتكردنەوەی خانەنشینیان پركردەوە، بەڵام پێشتریش بە زۆرینەی دەنگی پەرلەمانتاران ئەو بریارە جێبەجێكرا، كە هەر پەرلەمانتارێك دوو مەرجی یاسایی تێدابێت كە 15 ساڵ خزمەتی حكومی و تەمەنی لە سەرووی 45 ساڵەوە بێت، دەتوانێـت بەپێ‌ یاساكە خانەنشین بن، ئەمەش لە یاسای خانەنشینیی عیراقی دا هەر بەمجۆرەیە. بەڵام ئەو هەشت پەرلەمانتارەی كە تائێستا فۆرمیان پركردووەتەوە، یەك پەرلەمانتاریان یەك مەرجی تێدایە، كە تەمەنی لە سەرووی 45 ساڵییەوەیە، بەڵام مەرجی خزمەتی نییە و تەنانەت بۆ رۆژێكیش لە وەزیفەی حكومی دا نەبووە. ئەو حەوت پەرلەمانتارەی دیكە، هیچ كام لەو دوو مەرجەی خانەنشینییان تێدا نییە. كاتێك پەرلەمانتارێك كە هەردوو مەرجەكەی تێدا بوو، مافێكی تەواو یاساییە كە لە پاش تەواوكردنی خولی پەرلەمانیی، خانەنشینی وەربگرێت و بەپێی یاسای چاكسازیش كراوەتە 50%ی موچەكانیان، كە پێشتر 80%ی موچەكانیان بوو. ئەمە لەكاتێكدایە حیكمەتی خانەنشینبوون بەپێی مەرجەكان، لەو روانگەوەیە كە پێشتر ئەو كەسەی خانەنشین دەبێت، مانگانە بڕێك پارەی خانەنشینیی لە موچەكەی بڕاوە، تا ئەوكاتەی بەپێی یاسا دەگاتە تەمەنی خانەنشینبوون و دوای خانەنشینبوونیش، پارەی بڕاوی خانەنشینییەكەی وەردەگرێتەوە. بەڵام نەك پەرلەمانتارێك كە مەرجەكانی ساڵانی خزمەت و تەمەنی یاسایی خانەنشینبوونی نەبێت و پێش كاری پەرلەمانیی چەند ساڵێك، یان تەنانەت رۆژێكیش موچەخۆری دەوڵەت نەبووبێت و پارەی خانەنشینی لە موچەكەی نەبڕابێت و كەچی بە چوار ساڵی پەرلەمانیی، خانەنشین بكرێت! وەك ئەو هەشت ئەندام پەرلەمانەی فۆرمی رەتكردنەوەی موچەی خانەنشینیان پڕكردووەتەوە، تەنانەت سەرۆكی فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی لەدواین هەڵوێستیان لەبارەی خانەنشینی پەرلەمانتاران پێیان وایە كە سەرجەم پەرلەمانتارەكانیان یاسای خانەنشینی عێراقی یەكگرتوو دەیانگرێتەوە و مەرجەكانیشیان تێدایە، بەشێك لە پەرلەمانتاران هیچكام لە مەرجەكانیان تێدا نییە، بەڵام موچەی خانەنشینی وەك موزایەدەیەك بەو گەلە ستەمدیدەیە دەفرۆشنەوە. من پێم سەیرە بەشێك لە پەرلەمانتاران موزایەدە بە سەر هاوپیشەكان و تەنانەت هاوڵاتیانیشەوە دەكەن، كە پەرلەمانتار هەیە لە پاش تەواو بوونی خولی پەرلەمان، بگەرێتەوە سەر پیشەكەی پێشووی كە پزیشكە، موچەكەی نزیكەی پێنج ملیۆن دینار وەردەگرێت، بەڵام ئەگەر دوای تەواوبوونی ئەم خولە و بەپێی یاسای چاكسازیی، موچەی خانەنشینی وەربگرێت، موچەكەی نزیكەی ملیۆن و نیوێك دینار دەبێت. بۆیە ئەمەی ناویانناوە رەتكردنەوەی موچەی خانەنشینی، لەراستیدا رەتكردنەوەی لەتەموچەی خانەنشینییە. لە كاتێكدا وەزیرێك، كە پلەیەك لەخوار پەرلەمانتارەوەیە و ئێستا موچەكەی نزیكەی حەوت ملیۆن و 600 هەزارە، بۆ هەر مانگێك بری پانزە ملیۆن دیناریش نەسرییەی هەیە و بە بێ‌ چاودێری دارایی، خۆی سەرپشكە لە چۆنێتی سەرفكردنی. واتا مانگانەی وەزیرێك نزیكەی 23 ملیۆن دینارە. سەرباری ئەوەی دەیان دەسەڵاتیان  هەیە بۆ رێككەوتن و گرێبەست و بەخشینی پڕۆژەی جیاجیا بە كۆمپانیا و كەرتی تایبەت و دەتوانن سود لە دەسەڵاتەكانیان وەربگرن و یەك پەرلەمانتاریش نییە، بچوكترین دەسەڵاتی لەوجۆرەی هەبێت، لەكاتێكدا ئەمڕۆ میدیای كوردی و سۆشیالمیدیا فۆكسەكەیان خستوەتە سەر پەرلەمانتار، وەك لەوەی بیخەنە سەر وەزیر و دەسەڵاتدارەكانی تری ناو حكومەت و گەندەڵییە گەورەكە لەناو حكومەتدایە، نەك پەرلەمان، كە تەنها كێشەكە لە بەرزی موچەكەیاندایە و ئەمەش بەوهۆیەوەیە كە پلەكەیان، سێیەم پۆستە لەسەر ئاستی كوردستان، لەكاتێكدا پۆستەكانی سەرۆكی هەرێم و جێگرەكانی و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و جێگری، سەدان ملیۆن دینار نەسریەی مانگانەیان لەبەردەستدایە و بە 108 پەرلەمانتاری كوردستانەوە، بێجگە لەو سیانەی دەستەی سەرۆكایەتیی، هیچیان یەك دینار نەسریەیان لەبەردەستدا نییە تاكو گەندەڵیی لەسەر بكەن و ئەمەش بەرگریكردن نییە لە پەرلەمانتار، بەڵكو وتنی راستییە، سەرەڕای ئەوەی زۆرینەی پەرلەمانتارەكان خۆیان بێدەنگیان لەمبارەیەوە هەڵبژاردوە و بوونەتە گوێرایەڵی حزبەكانیان و لەسەر ئەم پرسە گرنگانە نایەنە وەڵام. پەرلەمانتاریش، وەكو وەزیر و دادوەر و هەر پلە باڵایەكی تر، مافی خانەنشینبوونی هەیە، ئەگەر مەرجەكانی خانەنشینبوونی عیراقی گرتییەوە، بەڵام شلكردنی مەرجەكان و دەرفەتدان بۆ ئەوانەشی كە نە ساڵانی خزمەت و نەتەمەنی خانەنشینبوونیان هەیە، بەڵام بە رێژەی 15ش بۆیان هەبێت خانەنشین ببن، وەك ئەو هەشت پەرلەمانتارەی دوێنێ‌ فۆرمەكانیان پڕكردوەتەوە، ئەمەیان ناڕەوایە و كەچی سەرەڕای ئەوە موزایەدەش بكەیت بەسەر ئەوانەی تەواوی مەرجەكانیان تێدایە. بۆیە، هەقە هەموو ئەو پەرلەمانتارانەی مەرجی 15 ساڵ خزمەت و 45 ساڵ تەمەنیان تەواونەكردووە، هەر هەموویان ویژدانی ئەوەیان بجوڵێت خانەنشینی رەتبكەنەوە و دواتر بچنەوە سەر وەزیفەكانی پێشوویان، یان دوای كاری پەرلەمانیی، بچن كار و كاسبییەك بدۆزنەوە و ئەمەش عەیبە نییە و سەربەرزییە و پێویستیش ناكات وەكو موزایەدە بە هاوڵاتیان و پەرلەمانتارەكانی تری بفرۆشنەوە. بۆیە، پڕكردنەوەی فۆرمی ڕەتكردنەوەی خانەنشینی، موزایەدەیەكی تەواو ساسیی بێ‌ بنەمایە، چونكە پەرلەمانتار هەیە پێشتر مامۆستای زانكۆ بووە، ناكرێت زیاتر لە بیست ساڵ خزمەتی هەبێت و دوای پەرلەمان جارێكی دیكە ناچاربكرێت بگەرێتەوە سەر كارەكەی خۆی، ئەگەر داوای خانەنشینی بكات تەواوی یاساییە. هەربۆیە دەبێت رێگانەدرێت یاری بە بیرو هۆشی هاوڵاتی بكرێت، كە رۆژانە دەیان ملیۆن دۆلاری ئەم هەرێمە بە فێڵ و شێوازی جیاجیا دەدزرێت و دەبرێتە دەرەوەی كوردستان، بەڵام كە دێتە سەر خانەنشینی پەرلەمانتارێك، تەواوی تۆرە كۆمەڵایەتی و میدیاكان، كە بە پارەی میللەت بەرێوەدەبرێن، باسی موچەی خانەنشینی پەرلەمانتار دەبێت جێگای باس و سەردێری هەواڵەكانیان و دزییە گەورەكانی پێدادەپۆشرێت.  

زەبەنگ بەهادین ئەوەی مێژوی عەرەبی خوێندبێتەوە دەبینێت مێژویەکی خوێناویە پرە لە جەنگ و داگیرکاری و زوڵم و ستەم ، لە سەرەتای سەرهەڵدانی شیعە گەرایی و گەشە پێسەندنی لە لایەن فارسەوە بە مەبەستی خۆ جیاکردنەوە لە عەرب و هێشتنەوەی دەسەڵاتی فارسی لە ناوچەکەو نەکەوتنە ژێر رکێفی دورگەی عەرەبی هەمیشە کوشتار و خوێن بوونی هەبووە لە نێوان سوونە و شیعە کە دوو پێکهاتەی سەرەکی حوکمن لە عێراقدا . هەرچی کوردایەتی و شۆرش کرا لەم ناوچەیە بۆ رزگار بوون بوو لە دەست داگیر کەرانی کورد بۆ بە دەستهێنانی سەربەخۆی و ئازادی ، بەشی باشوری کوردوستان کەوتە بەرەی هەردو مەزهەبەکەوە مەزهەبی شیعی و مەزهەبی سوونی ، سەردەمێک بەرەنگار بونەوە لەگەڵ سوونە سەردەمێکیش لەگەڵ شیعە ، هەڵبەت هیچیان لەوی دی باشتر نەبوو بۆ دۆزی کورد ، ئێستا لە عێراق شیعە باڵا دەستە سەرجەم بریاری سیاسی و ئابوریەکان لای شیعەکانە لە نێوان ئەوە بریارانە ئابوری و نەوتی کوردوستان سنوورەکان رامیاری ئەمانە وایانکردوە کورد نەتوانێ هەنگاو بنێ بێ پرسی بەغداد . خەڵک لە تاو زوڵم و دزی و نا شەفافیەت هانا بۆ بەغداد دەبەن ، نەزانین لەو ئاکارە سیاسیانەی ئێستا لە عێراقدا هەیە کوردی خستۆتە دۆخێکی ئاڵۆزەوە ، لە لایەک گەمەی بۆگەنی سیاسیەکانی ئێرە بۆ مانەوە لە چوارچێوەی عێراق و بۆ هێشتنەوەی خۆیان لە لایەک ی ترەوە دەستگرتن بە سەر سەروەت و سامانی ناوچەکە بۆ بەرژەوەندی خۆیان و رەشکردنی رووی بەغداد بۆ ئەو کاتانەی بەرژەوەندیان وا دەخوازێ ، ساتێک عێراقی دراوسێ ساتێکیش ئێمە بەشێکین لە عێراق ، هەر کات پارە بێت لە بەغدادەوە ئێمە لەگەڵیانین کە پارەش نەما ئێمە لەرێیەک و ئەوان لە رێیەک ، ئەم گەمەیەی دەسەڵاتدارانی کوردوستان دەیکەن  مەترسیدارە سەرنجامەکەی خەڵک وەک خۆیان لێدەکەن ئەوەی پارە بدات کوری باشە بێ ئەوەی بیریان بێت چ مەزهەب گەرایی و تایەفە گەرایی و کێشەو شەری گەورە بوونی هەیە لە خواروی عیراق ، ئەوەی وای لە خەڵک  کرد بڵی با قەوارە هەرێم هەڵوەشێتەوە ستەمی ئەمانەیە نەک باشی ئەوان ئێستا خەڵک دەستێکی لە ئاگردایە بە دەست سیاسەتی شاراوە و نادیاری هەرێم بۆ نەگبەتی دەیەوێت دەستەکەی کەشی بخاتە ئاگرەوە بە گەرانەوە بۆ بەغداد ، دوو هەڵبژاردە کە هیچ کامیان هیوایەکی روناکی تێدا نییە لە ئێستادا هیچ لایەکیان هەڵبژاردەیەکی تەندروست نین ،  ئەوەش لەو لاوە بوەستێ ئۆپسزێۆنێکی  راستگۆ بوونی نییە تەنها چارە بۆ ئەم میللەتە ستەم لێکراوە دەستگرتنی یەکدیە و دروستکردنی  متمانەو توانای ناوخۆی تاکەکانە پێکەوە ، وەک پێشینان دەڵێن ئێستا بەس یەکمان هەیە و کەسمان نەما .

نەبەز جەلال ئەو ژیانە سەپاوو سروشتە خراپەی ئێستای ھەرێمی کوردستانی تێکەوتووە، بەرھەمی کۆی شکستی ئەو ئاوەزە چەپەک و خۆبەزلزانە، لەخۆبایی و کاڵفامەیە، کە بەردەوام تواناکانی لە دروستکردن و بەدەستھێنانی دەستکەوتی تایبەتی و کەسی خۆی وپێلێنانی مافە گشتییەکانی خەڵکی کوردستاندا بووە وەک سەرانی دەروون ئاڵۆزی بێ ئاگا لە دەسەڵات و ئەزموونیبەڕێوەبردندا. ئەوانەی خەڵکیان بە بچوک و کەم دەبینی و بە خواست و چێژی ئارەزوومەندانەی کەسی و بەرژەوەندییە نە بڕاوەکانی خۆیانھەڵسوکەوتیان لەگەڵ دەکردو پێیان بە میللەتەکەی خۆیاندا دەناو بێ شەرمانە ھەڵسوکەوتیان دەکرد و گوێیان بۆ ھیچ دەنگێکیڕەواو داخوازی ڕاستەقینەی گەل نەدەگرت. ئێستا دەبینین بەم شەرم و شکست وشەرمەزاریە ھەمە چەشنەو بچوکییەوە ،چاو لە دەست و دەمی خەڵکەکەیەتی بۆلێخۆشبوونێکی میللەت کە قەت بە خەیاڵیدانەدەھات بکەونە ڕۆژێکی ئەوھاوە! ئایا کورد تا کەی ناتوانێ دەسەڵاتی کارتۆنی و لێبوکە خۆ بەزلزان و مایەپوچە سیاسی و بەدفەڕەکەی خۆی تێپەڕێنێ و ناخیخۆی ئارامکاتەوەو بێتەوە ناو دۆخی مرۆڤ بوون و، لە سواربونی ملی سیاسەت و دەسەڵاتی پیاکەوتە دابەزێ و خۆی لێبێتەوەبە خۆی! بێگومان ئەمە تاکە دەستپێکی پەشیمانبوونەوە لێبوردەیی و ڕاستکردنەوەی کارەکانی دەسەڵاتە کە بتوانێ خۆی پێ پاک وئاشتبکاتەوە . خۆی لەو لە خۆ بایبون و فووتێکردنە ڕزگاربکات و بچێتەوە سەر دۆخی ئاسایی نیشتیمانبوون و پێکەوە ژیان و کارکردنقبوڵبکا! بە تایبەت کە لە ئێستادا سروشتی ناوچەکە لە لێواری دەستکاریکردندایەو زۆری نەماوە بۆ ھەڵوەشاندنەوەودروستکردنەوەیەکی نوێتر، بەدڵنیایی ھەرێمەکەشمان بەو گۆڕانکاریە گەورەیەدا تێپەڕ دەبێ. تا ئێستاش تروسکاییەک ماوە گەر بەتەمای کوژاندنەوەن و ناتانەوێ خاپور نەبێ! بە دڵنیایی ئەم ھێورکردنەوەو ئارامییە لای خەڵک نییە و لە ناو لەپی دەستی دەسەڵاتداراندایە وەک چارەسەرێکی سەرەتای بەھەنگاوەکانی بەرەوپێشچوون، بە ھیوای سەرانی بەسەر گێژخواردوی بەرژەوەندیە کەسییەکان بەئاگابێنەوەو برایەتیەکیڕاستەقینەو حکومەتێکی ھاوڵاتی بوون گەشە پێبدەن. خەڵکی کوردستان ڕێز لە سنوری ھێڵی سووری مێژوو خەباتی خۆی دەگرێ، ئێوەش ئەو ڕێزو سنورە مەشکێنن و مەیکەنەوەبەچەکی بڕەروو مانەوەو دژە گەل و وەک بارمتەیەکی ڕاموسان بەکاری مەھێنن، تا پەیوەندییەکەمان لەوە زیاتر نەپسێ! پێش پسانیش؛ سەری بەرزی میللەتەکە ماچ بکەن و کەوشەکانیان بخەنە سەر و بڵێن ئێمە بچوکتانین کاتێکیش پسا: « ڕەش و سپی ، بەھێز و بێھێز »پێکەوە دەپسێ و کەمەری شلی شەوەش بە مێژووی کوردایەتیدا شتێکی زیاتر و جوانترلەوەی جارانتان پێ ڕەوا نابینێ و سەر شۆڕ دەبن!

د. حلمی رەسول رەزا کەسێک بەناوی " جەواد سەعید" وتارێکی لە ماڵپەڕی ئاوێنەدا بڵاوکردۆتەوە بەناو نیشانی " بەرهەم ساڵح لە نێوان خەمی خۆی و مافەکانی کوردا، کە وەک فاڵ گرتنەوە گەڵیک تۆمەتی داوەتە پاڵ دکتۆر بەرهەم، بەپێویستم زانی ئەم سەرنجەی لەسەر بنوسم. ھەرێم و بەغدا بەرەو کوێ؟ نووسەر لەسەرەتای نوسینەکەیدا باس لەوەکات کە وەفدەکەی هەرێمی کوردستان بەمەبەستی رێککەوتن لەگەڵ بەغدا بەبەراورد لەگەڵ جارەکانی پێشوودا نەرمتر وتووێژیان کردوە، کەچی کازمی بەبێ منەتی قسەی لەگەڵ کردون. دیارە بە هەموو لۆژیک و پێودانێک دەبێ نووسەر ئەو راستیە بزانێ هیچ حکومەتێکی دەستبەکاربووی بەغدا وەک ئەوانەی پیشوو نین و هیچ سەرۆک وەزیرانێک لەم دۆخە ئابوریە داتەپیوەی عێراقدا ناتوانێ رێگە بەخۆی بدات پیاوەتی بە ئاوی حەمامەوە بکات و مووچە بۆ فەرمانبەرانی هەرێم دابین بکات بەبێ ئەوەی بزانێ داهات و خەرجی ئەم هەرێمە چەندە و چۆن پەیداو سەرف دەکرێت. ئەمە راستیەکە کەسی ئەکادیمی و ئەوانەشی موتابعی دۆخەکەن مەگەر خۆیان گێل بکەن ئەگینا دەزانن دوای خۆپیشاندانەکان و پەتای کۆرۆناو داتەپینی نرخی نەوت چی دەگوزەرێ.  سەرۆك كۆمار و كێشەكانی هەرێم  لە بەشێکی تری وتارەکەی نوسەردا، باس لەوە دەکات یەکێتی و پارتی پاڵیان لێ دابوەوە و مام جەلالی رەحمەتی نەیدەهێشت تەشقەڵە بە کوردستان بکرێت، بێ ئاگا لەوەی یەکێک لەو کۆڵەکانەی مام جەلال پشتی پێ بەستبوو بۆ هەرێم و بەغداش دکتۆر بەرهەم بوو، ئەو بەراوردەشی بیرچوە کە دۆخی ئابوری سەردەمی مام جەلال و ئێستا ئاسمان و ڕێسمانی فەرق بوو، لەگەڵ ئەوەشدا مام جەلال دەیانجار لای دۆست برادەرە نزیکەکانی باسی لەوە کردوە کە ئیدارەی هەرێم چەند سەرئێشەیان بۆ دروست کردوە و ئەو هەر خەریکی پینەکردنی بووە. بۆیە بەراوردێکی بچوکی هەردوو سەردەمەکە دەری دەخات نوسەر چەند پەلە پرۆزێی کردوە بۆ هاویشتنی تیرەکەی و نەک نەیپێکاوە بەڵکو بەلاشیدا نەرۆیشتوە. ئەوجا نوسەر دێتە سەر لۆمەی بەشێک لە سەرکردایەتی یەکێتی بەوەی بەرهەم ساڵحیان کردە نوێنەری ئەو حزبە تێکۆشەرە لە بەغدا، باشە هەڵەی یەکێتی لە چیدا بوو کاتێ ئەو بوە سەرۆک کۆمار یەکێتی بە ژمارەیەکی قورسەوە بردەوە نێو گەمە سیاسیەکان و هاوسەنگی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بۆ گەڕانەوە. ئەمە قسەی من نیە بەڵکو شرۆڤکارە عێراقی و نێودەوڵەتیەکان وا دەڵێن، ئەوەی گومانی تێدا نیە، پشتگرتنی یەکیتی فاکتەرێکی سەرەکی بوو بۆ بۆ سەرکەوتنی دکتۆر بەرهەم لەو هەڵبژاردنەی لەناو پەرلەمانی عێراقدا کرا، بەڵام خودی کەسێتی بەرهەم ساڵح بوو کە توانی سەرکەوتن مسۆگەر بکات و بەسەر رکابەرەکەیدا سەری بخات. پاشان نوسەر پێی وایە ماڵی کورد ئەوەندە تۆکمەو یەکگرتو بوە، بەرهەم ساڵح بۆتە مایەی لەرزاندنی، بێ ئەوەی ئاماژە بۆ ئەو دەردە کوشندەیە بکات کە ماوەی زیاتر لە چارەکە سەدەیەکە بەرۆکی ئەم خەڵکەی گرتوە، دیارە هۆکاری شەڕی ناوخۆش بەرهەم ساڵح بوو کە ئەسڵەن ئەو لەم وڵاتەدا نەبوو، ئەوەشی لەبیرچوە یەکێک لە فاکتەرەکانی پێکهاتنەوە و کۆتایی هێنان بەو خوێنڕشتنەی پرسەی خستبوە زۆربەی ماڵەکانی ئەم هەرێمەوە، بەرهەم ساڵح بوو، کە بێ ووچان لە واشنتۆن تێدەکۆشا بۆ کۆتایی پێ هێنانی و ئاشتی و ئارامی گەڕانەوە بۆ هەرێمەکە.  كازمی و بەرهەم ساڵح نووسەر بەوە سەغڵەتە، رۆژێ لە رۆژان دکتۆر بەرهەم و کازمی پەیوەندییان خۆش بوەو ئێستاش پەیوەندیەکە توندو تۆڵە، من نازانم ئەمە مایەی شەرمە یان شانازی بۆ کورد، پێم سەیرە کورد بیت و ئەوەت لەبەرشان ناخۆش بێت کوردێک تواناکەی گەیشتبێتە ئاستێک لەو شەقامە چڕو پڕەی عێراقدا توانای بەسەر ئەوەدا هەبێت چەندین کاندید رەتبکاتەوەو کاندێدێکی شەقام جێگیر بکات.. ئەی بۆ نابێ حوسنی زەنمان بەوە هەبێت کاریگەری کاک بەرهەم لەسەر کازمی دەبێتە خێرو بەرەکەت بۆ کوردستان.. نازانم نوسەر خۆی لەوە لادەدا کە نەزعەی قەومی و ئایینی عێراقیان بەچ دەردێک بردوە، زۆربەی ئەو دروشمانەی جاران بۆ شیعە پیرۆز بوون، ئێستا بونەتە گاڵتەجاڕی شەقام،  ئەو دروشمانەی بۆ کوردستان دەوتراو ئێستا لای خەڵک چۆن سەیردەکرێن، ئەویش بەهۆی ئەوەی لە سایەیدا خەڵک شیری پێ ناکڕدرێ بۆ مناڵەکانی. جا ئەگەر پرۆژەیەکی نیشتمانی هەبێت و هەمومان لە سایەیدا برسی نەبین و کەرامەتمان پارێزراو بێت، چ زیانێکی هەیە؟. نووسەر لە بڕگەیەکی تردا تۆمەتی ئەوەی دەداتە پاڵ گوایە لە رێگەی رێبوار کەریمەوە دەیەوێ مووچەی هەرێم  بخاتە سەر بەغدا، لەراستیدا دکتۆر بەرهەم زۆر لەوە زیاتر دەستکراوەترە گەر پرۆژەیەکی هەبێت لەرێگەی پەرلەمانتارێکی کوردەوە بیخاتە بەرچاو، ئەمە جگە لەوەی لەسەر ئەو پرسە هیچ ناڵێم با تەنها لە واڵەکەی خۆیەوە راپرسیەک بکات، بزانێ ئایە خەڵک دەیەوێ مووچە حەڵاڵەکەی لە کوێ وەربگرێ، بۆ فەرمانبەرێکی سادە چ فەرقی هەیە مووچەی لە بەغدا بێت یان هەولێر، ئەدی باشە کێیە ئەوەندە دەست پاکە وای کرد بە عەرەبی لافیتە بنوسرێ و لە عەبادی بپارێنەوە رەحممان پێ بکات.. ئەوەش بەرهەم ساڵح بوو یان دەسەڵاتدارانی ئەم هەرێمە خۆماڵییە.  نووسەر، حاشا لەوە ناکات دەسەڵاتدارانی هەرێم خەڵکیان نائومێد کردوە، دیارە هیچ کەسیش قسەی لەسەر ئەم گوزارشتە نیەو کەمیشی وتوە، بەڵام دوای ئەوە یەکسەر فاڵ دەگرێـتەوەو میللەت دەکاتە کاڵاو بەرهەم ساڵحیش بە مەعامەلەچی، و دەیانفرۆشێ، بێ ئاگا لەوەی کوردستان بۆ ماوەی چەندین ساڵی داهاتوو فرۆشراوەو نەوت و درامەتەکەشی لە بازاڕدا لە نەوت و درامەتی هەموو ناوچەکە هەرزانفرۆشتر دەکرێت.. ئایە نوسەر ئەو دۆخەی ئێستا لە کوردستان دەگوزەرێ هەر بە تاوانی بەرهەم ساڵح ی دەزانێ یان ئەوانەی بۆریە نەوتەکانیان بەدەستەوەیە و لەبارخاتری سکی برسی ئەم میللەتە لە کەلـلەی شەیتان نایەنە خوارەوەو ناگەنە رێککەوتن. پاشان نوسەری خەمی ئەوەیەتی، بەرهەم ساڵح و کازمی شەقام بەلای خۆیاندا رادەکێشن، تۆ بڵێ شەقام ئەوەندە کاڵفام بێت تەنها بە وشەو دروشم بکەونە داوی سەرۆک کۆمارو سەرۆک وەزیران، یان ئەوەی بەچاوی خۆیان دەیبینن، وردە وردە دەستە درێژەکان دەبڕن و دەیانەوێ شکۆ بۆ ئەو کەسانە بگێڕنەوە، کە قوتیان کەوتۆتە گەروی نەهەنگەوە، جا گەر ئەوان توانیان کارێکی وابکەن، ئەوکاتە خەڵک خۆیان دەنگیان پێدەدەنەوە نەک بەلۆژیکی پێشووتر، کە ئەمەش دەستکەوتە بۆخەڵک، ئیتر نازانم نووسەر چ داخێکی لەم پرۆسەیە هەیە. سەبارەت بە رۆڵی بەرهەم ساڵح لە پێکگەیاندنی وەفدەکانی هەرێم، نوسەر توشی تێکەڵ کردنێک بوە، گوایە کاک بەرهەم نایەوێ هەرێم و بەغدا بگەنە رێککەوتن، وەک ئەوەی یەکێتی و پارتی ئەوەندە دەست کورت بن لە رووی پەیوەندی و کەناڵەوە، تۆ بڵێی ئەو وەفدەی بیەوێ رێکبکەوێ ئەوەندە داماو بێت، تەنها بەرهەم ساڵح لێیان تێکبدات.. باشە، ئەگەر نیەتەکە ئەوەندە پاکە با بەشەفافی لەگەڵ کابینەکەی کازمی بگەنە رێککەوتن بەبێ بەرهەم ساڵح، ئێ خۆ هەندێک ئەگەر مەبەستیان بێت ئەڵێن لەوێ هیچی بەدەست نیەو فەیسبوکەوانەکانی لێ رادەسپێرن تا بەخەڵکی رابگەیەنن سەرۆک پاڵی لێ داوەتەوەو بێ خەم لێی دانیشتوە، یان هەوەسیان لێ بێت ئەڵێن هەموو شت بەدەست ئەوەو کەچی هیممەت ناکات. حەقە خوێنەرو ئەوانەی موتابعن ئەم دوو فاقیە لە گوزارشت کردن بە ویژدانەوە وەربگرن و لەوە هوشیار بن ئەم جۆرە نوسینانە چ مەبەستێکی تاریکی لەپشتەوەیە. یەكێتی و پارتیی لە کۆتاییدا نوسەر، پێشنیارێکی زۆر جوانی کردوەو داوا لە یەکێتی و پارتی دەکات چاکسازی لە نەوت و خاڵە گومرگیەکان بکەن و دەست لە تاڵانی هەڵبگرن، و وشەی ئەگەر بەکاردەهێنێ، من نازانم چۆن رێگەی بەخۆیداوە بڵێ ئەگەر.. چونکە کاتی ئەگەر نەماوەو بە فیعلی دەبێ دەستبەرداری بن. ئێ خۆ هەم حکومەتی عێراق و هەم کاک بەرهەم و هەموشمان هەر ئەو داواکاریەمان هەیەو هیچی تر. ئەی ئەگەر ئەوان دەستیان لەو تاڵانی بڕۆیە هەڵگرتبا، داهات و خەرجی شەفاف با، لە مانگی حەوت مووچەی مانگی دوو بە نیوەو دوومانگ جارێک دابەش نەکرابا، با کاک بەرهەم هەر هەوڵی تێکدانی ماڵی کوردو قەوارەکەی دابا، نەک جێگەی سەرەنج نەبوو، بەڵکو مەگەر لە هەواڵێکدا خەڵک وەبیری هاتباوە.  بەڵام بەم هەموو کەموکوڕی و ماڵوێرانیەی دەسەڵاتدارانی کورد بەسەر کوردیدا هێناوە، و خەڵک بە کورد بوونی خۆشی بێزارە؛ نەخۆشی بەردەرگای پێگرتوە، دیناری پێ نییە، کاروکاسبی وەستاوە، هیچ جوڵەیەکی نەماوەو گەیشتۆتە قۆناغی چەق بەستن؛ هەموو ئەمانەش بەرهەم ساڵح هۆکار بێت، ئەوە بەراستی ویژدان کار ناکات، مەگەر تەنها ئەوکەسانە ئەو قسانە بکەن کە راسپێردراون سپی لەخەڵک بکەن بەرەش و شاباشی خۆیان لەورێگەیەوە دەستبکەوێت.

د. كامه‌ران مه‌نتك   ئه‌وه‌ی ئه‌‌مڕۆ ده‌گوزه‌رێت ئاشبه‌تاڵێكی به‌بێده‌نگی به‌ڕێوه‌ ده‌چێت، ئه‌گه‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌ ده‌كرا، كه‌وا ئه‌لته‌رناتیڤی ئێراق توركیایه‌، ئه‌وا هێزه‌كانی سوپای ئێراق به‌نوێژی نیوه‌ڕۆ گه‌ڕێنرایه‌وه‌ ناوقووڵایی هه‌رێمی كوردستان و سنووره‌كانی داگیركرده‌وه‌، سه‌رۆكی پارتی خۆی له‌چیاكان شاردۆته‌وه‌و نووزه‌ی لێوه‌ نایه‌ت، نه‌باسی ده‌وڵه‌تی كوردی و نه‌باسی مافه‌كانی كورد ده‌كات، له‌هه‌وڵی پاراستنی سه‌ری خۆی و بنه‌ماڵه‌كه‌یه‌تی، منداله‌كانی تاله‌بانی، كه‌ ئاماده‌بوون جگه‌ له‌ بنه‌ماڵه‌ی بارزانی شه‌یتانیش قبووڵ بكه‌ن، بۆچی تازه‌ له‌دوا چركه‌دا به‌ زه‌لیلی دێنه‌ هه‌ولێر، بۆئه‌وه‌ی رێكبكه‌ون له‌گه‌ڵ بنه‌ماله‌ی بارزانی و به‌ ته‌بایی هه‌موو شتێك ته‌سلیمی ئێراق بكه‌نه‌وه‌! وا باڵكردنی ئێران ده‌ستپیپێكردووه‌، هه‌ربزانه‌ به‌م زوانه سوپای ئێراق گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ سه‌رسنووره‌كانی ئێرانیش، به‌ڵام ره‌نگبێت بۆ ئێران تۆزێك جیاوازتر بێت، سه‌ره‌تا هه‌وڵبدرێت له‌ به‌غداوه‌ رۆلی كه‌م بكرێته‌وه‌، ئه‌م گۆڕانكاریه‌ خێرایانه‌ واتای ئه‌وه‌یه‌ دۆخه‌كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ پێش ده‌ستپێكردنی هه‌ژموونی جیهانی ئه‌مریكاو ده‌ستپێكردنی سیسته‌می تاكجه‌مسه‌ری، واته‌ قۆناغی به‌هێزكردنه‌وه‌ی ئێراق و به‌ تامپۆنیبوونه‌وه‌ی كوردستان، بۆیه‌ ده‌بێت كوردستان بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵی تر بچێته‌وه‌ قۆناغێكی تر له‌ بنده‌ستی و كۆیلایه‌تی، له‌جیاتی ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی بیست و نۆ ساڵدا وڵاتێك ئاوه‌دان بكه‌نه‌وه‌، وڵاتیكیان وێران كرد، له‌جیاتی ئه‌وه‌ی ناوچه‌ به‌عه‌ره‌بكراوه‌كانی كوردستان رزگاربكه‌ن، له‌به‌عس و هه‌موو رژیمه‌كانی تر خراپتر كوردستانیان ته‌عریب كرد، ئه‌وه‌ی ئێستا جگه‌ له‌ ئاشبه‌تاڵێك هیچی تر نیه‌، كورد له‌ دانووستانه‌كان خراوه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌و تاكه‌ ریگای له‌به‌رده‌میدا ماوه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ به‌زه‌لیلی خۆی بخاته‌وه‌ به‌ر قاپی به‌غداو داوای مه‌رحه‌مه‌تی لێبكات، به‌ڵام له‌دواجاردا به‌غدا به‌هیچ رازی نابێت ئه‌مه‌ش له‌پیناو كورد نا به‌ڵكو ته‌نیا له‌پێناو رزگاركردنی سه‌ری خۆیان و ئه‌و پارانه‌ی دزیویانه‌، فه‌رموو با ئه‌و ملوینان دۆلاره‌ی دزویتانه‌ جگه‌ له‌ ریسوابوون بتوانێت شتیكی ترتامن بۆ بهێنیت، فه‌رموون ئه‌و پارانه‌ی له‌ماوه‌ی رابردوودا شه‌ڕتان له‌سه‌ر ده‌كردو مندالی كوردتان له‌پیناو به‌كوشتن ده‌دا، ده‌بێت به‌ مه‌منونیه‌وه‌ بیگه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ به‌غدا، به‌غدای عروبه‌و پایته‌ختی ئێراق، به‌ڵام دڵنیابن ئه‌مجاره‌یان وه‌كو ئاشبه‌تاڵی 1975 نابێت، ترسنۆكانه‌ تێیته‌قێنن و ئه‌وه‌ی دزیوتانه‌ بیبه‌ن و رابكه‌نه‌ ئه‌و دیو سنووره‌كان، چونكه‌ سنووره‌كانیشتان لێگیراوه‌، ئه‌مجاره‌ خه‌لكی كوردستانیش نه‌ك هه‌ر دواتان ناكه‌وێت به‌ڵكو، به‌پشوودرێژیه‌وه‌ چاوه‌روانی ئه‌وه‌ ده‌كات تۆله‌ی بیست و نۆ سال له‌جاشایه‌تیتان لێبكاته‌وه‌، ئێوه‌ هیچتان له‌به‌رده‌ست نه‌ماوه‌ ته‌نیا وه‌ك په‌یكه‌رێكی به‌تاڵ به‌كارده‌هێنرێن و مامه‌ڵه‌تان پێوه‌ده‌كرێت بۆ لیدانی مه‌سه‌له‌ی كورد، به‌راستی گه‌وره‌ترین ده‌ستكه‌وتی ئێوه‌‌ له‌و ماوه‌یه‌ی حوكمڕانیه‌ سه‌قه‌ته‌، سووك كردنی مه‌سه‌له‌ی كوردو هه‌ڕا‌جاكردنی نیشتمانیك بوو، له‌كوێن ئه‌وانه‌ی هێنده‌ حیسابیان بۆ هیچ كه‌س نه‌ده‌كرد، له‌كوێن ئه‌وانه‌ی له‌خۆبایی ببوون و وه‌ك قاره‌مانێكی راسته‌قینه‌ خۆتان به‌رامبه‌ر گه‌له‌كه‌تان نیشان ده‌داو وه‌ك ترسنۆكیش له‌به‌رده‌رباری دوژمنانتان هه‌لده‌له‌رزین، له‌كوێن ئه‌وانه‌ی هیچ حیسابیان بۆ رای گشتی كوردستان نه‌ده‌كرد، كوا ئه‌و سوپاو چه‌ك و تفاقه‌ی هه‌تانه‌، كوا ئه‌و هێزانه‌ی به‌ناوی پێشمه‌رگه‌ی كوردستانه‌وه‌ له‌پێناو مانه‌وه‌ی خۆتان به‌كارتانده‌هێنا، كوا ئه‌و هیزانه‌تان، كه‌ تا ئێستا ئاماده‌ نه‌بووه‌ و نه‌یتوانیوه‌ ته‌قه‌یه‌ك به‌سه‌ركه‌وتوویی دژی هیچ دوژمنێك بكات، كوا ئه‌و ئۆپۆزسیۆنه‌ گه‌مژه‌یه‌ی به‌بێئه‌وه‌ی تێیبگات شه‌ڕی حوكمی په‌رله‌مانی و سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرد، له‌كوین ئه‌كادیمست و چڵكاوخۆرو كاسه‌لێسی حزبه‌كان، كه‌ ئه‌و به‌ناو سه‌ركرده‌ ترسنۆك و نه‌زانانه‌یان له‌ خه‌لكی كوردستان كردبووه‌ پێغه‌مبه‌ر، قاره‌مانی سه‌ر شاشه‌كان له‌كوێن، ده‌ی باهه‌مدیس ده‌ست به‌ده‌هۆڵ لێدان و حه‌كیمی سه‌رۆكه‌كانیان بكه‌ن، كه‌ چۆن و به‌چ زانایه‌كیه‌وه‌ سوپای ئێراقیان هێنایه‌وه‌ ناو قووڵایی كوردستان، باسی ئه‌و مناوه‌ره‌ سیاسیه‌ گرنگه‌ش بكه‌ن، كه‌ سه‌ركرده‌ پێشمه‌رگه‌و قاره‌مانه‌كانی ئه‌وان ده‌یكات و به‌غداو ئێران و تاران و ئه‌نقه‌ره‌ ده‌كات به‌گژ یه‌كدا، باسی شێخ و به‌گ و سكرتێرو سه‌رۆكی كۆمارو ته‌ڕه‌ماشه‌كانتان بكه‌ن، ده‌ی دیسانتان ئه‌و ریسواییه‌ بكه‌نه‌ سه‌ركه‌وتنی بێوێنه‌وه‌ مێژووی ئه‌و میلله‌ته‌ی پێفریو بده‌ن، فه‌رموون به‌رگری له‌كوردستان مه‌كه‌ن، ته‌نیا له‌و پارانه‌ بكه‌ن، كه‌ دزیوتانه، تازه‌ به‌نهێنی سه‌ردانی یه‌كتر ده‌كه‌ن و ده‌تانه‌وێ ئاشت بنه‌وه‌؟! وه‌ك كورد گوته‌نی " پاشی تڕی خه‌پشه‌ی بڕێ"، تازه‌ بۆچی ئاشت ده‌بنه‌وه‌!، تازه‌ بۆچی ئه‌و چاكسازیه‌ مه‌هزه‌له‌ ئامیزه‌ ده‌كه‌ن، كه‌ 29 ساله‌ مێشكی خه‌لكی كوردستانتان پێكاس كرد، تازه‌ هیچ شتیك سوودی نه‌ماوه‌ ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ زێڕینه‌ی ره‌خسا، هه‌مووتان كرده‌ قوربانی خۆتان، ده‌بڕۆن سه‌ركرده‌و بنكرده‌ خائینه‌كانی كوردستان، ده‌بڕۆن ئاو ئاو چن و به‌غدا نیوه‌ی رێتان بێت!.‌

كەمال چۆمانی  حکومەتی هەرێمی کوردستان ناتوانێت لە داهاتوی نزیکدا رێژەیەکی زیاتریش موچەی فەرمانبەران دەبڕێت. ئەمجارە یەکێتییش جدییتر پشتیوانیی دەکات. هەرچەندە لاهوڕ تاڵەبانی تویتی کرد و داوایکرد لەگەڵ بەغداد رێکبکەون، بەڵام ئەویش تێگەییشتوە رێککەوتن لەگەڵ بەغداد ئاسان نییە چونکە بەغداد داوای تەسلیمکردنی یەکێک لە سەرچاوە هەرە سەرەکییەکانی داهاتی یەکێتیی و پارتیی کردوە؛ گومرگەکان. بەداخەوە هەندێک ئەندام پارلەمان و سیاسیی پۆپیولیست داوای هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستانیان کرد. ئەم بیانوە دەرفەتی دایە یەکێتیی و پارتیی تا لە نزیکترین کاتدا کۆببنەوە و جارێکی تر پەیوەندییەکانیان ئاسایی بکەنەوە. ئاساییکردنەوەی ئەو پەیوەندییانە نە لە پێناو خەڵکی کوردستانە، نە لە پێناو پاراستنی قەوارەی هەرێمی کوردستان، بەڵکو تەنها لەپێناو هەڵوێستێکی یەکگرتوی یەکێتیی و پارتییە بۆ رێککەوتن لەگەڵ بەغداد تا کاریگەریی خراپ لەسەر سەرچاوەی دارایی یەکێتیی و پارتیی نەکات. هەروەها، ئەگەر رێکنکەوتن لەگەڵ بەغداد، بتوانن جارێکی تریش رێژەی بڕینی موچەی فەرمانبەران کەمبکەنەوە، ئەگەر هەڵوێستی هەردولا بەتەواوی یەک بێت باشتر دەتوانن زاڵ بن بەسەر ناڕەزایەتییەکاندا. بۆ ئەوەی خاڵە سنورییەکان تەسلیم نەکەنەوە و خۆیان گومرگ وەربگرن، ئەو دو هێزە بە هەر نرخێک بێت رێنادەن بەغداد کۆنترۆڵی خاڵە سنورییەکان بکاتەوە کە داوایەکی دەستورییە؛ پارتی ئیبڕاهیم خەلیل و حاجی ئۆمەران و یەکێتییش باشماخ و پەرویز خان. هی لاوەکییش هەن بەڵام ئەوانە سەرەکییەکانن. داهاتی ئەو گومرگانە لە ئێستادا لە داهاتی نەوت گرنگترە بۆ یەکێتیی و پارتیی. لە زوترین دەرفەتدا جارێکی تر یەکێتیی و پارتیی بڕیارە کۆببنەوە و هەوڵدەدەن هەڵوێستەکانیان یەکبخەنەوە. بۆ ئەوەش، یەکێتیی دەستی بە کۆبونەوەکان کردوە و لەو رێیەوە لەگەڵ پارتییش رێکدەکەوێتەوە. لاهوڕ تاڵەبانییش تویتەکەی لەبیردەکات -هیوادارم تا ئەوکات نەیسڕێتەوە- و کشانەوەی یەکێتیی و رێککەوتن لەگەڵ بەغداد دەبنە بڵقی سەر ئاو. خەڵکی هەرێمی کوردستان دەبێت باش ئەوە بزانە پارتی و یەکێتی چی خراپە بەرانبەر یەکتر و پێکەوە کردویانە، بە تاوانی جەنگیشەوە. هەمو کاتێک ئەو دو هێزە ئەگەری هەیە پێکدابدەن کە خاوەنی میلیشیای حیزبیین و رێنادەن دەزگا عەسکەریی و ئەمنییەکان یەکبگرنەوە. بەڵام هەرگیز نابێت ئەوە لەبیربکەن کە بەرژەوەندییە ئابورییەکانی ئەو دو هێزە زۆر زۆر لەوە گەورەترە کە ئەو دو هێزە دو ئاراستەی سیاسیی جیاواز لە یەک وەربگرن. تا خەڵک لەو راستییە تێنەگات هەمیشە دەکەونە ناو وەهمی گۆڕانکاریی لەڕێی ململانێی میدیایی ئەو دو هێزەوە.

جەواد سەعید لەدوای هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیرانی عێراق (مستەفا كازمی)، شاندی هەرێم چەند جارێك چۆتە بەغدا بە ئامانجی ڕێككەوتنێك كە ببێتە چارەسەری كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان. ئەم شاندەی هەرێم زۆر نەرمتر بوون لەگەڵ كازمی بە بەراورد لەگەڵ عادل عەبدولمەهدی، بەڵام كازمی بەبێ منەتی و ڕەقتر قسەی لەگەڵ كردوون و داواكارییەكانی هێندە بەرزكردۆتەوە تاكو حكومەتی هەرێمی كوردستان لە قالب بدات و مەیدانی جولە سیاسی و ئابورییەكانی سنوردار بكات. كازمی بەجۆرێك قسەی كردوە كە نییەتی ڕێككەوتنی نەبوبێت، بۆیە لە بەرامبەر ڕادەستكردنی تەواوی نەوت و داهاتی خاڵە سنورییەكان، هیچ بەڵێنێكی بە شاندی هەرێم نەداوە.   سەرۆك كۆمار و كێشەكانی هەرێم لەسەردەمی سەرۆك كۆماری ڕەوانشاد مامجەلال، یەكێتی و پارتی پشتی خۆیان لێكردبۆوە و بێخەم بوون لەوەی كە حكومەتی ناوەند بتوانێ تەشقەڵەی گەورە بە هەرێم بكات، چونكە باش دەیانزانی دڵسۆزی و توانای مامجەلال هەموو ئەو لوغمانە پوچەڵدەكاتەوە كە بۆ ژێرپێی كورد دایدەنێن. بەشێك لە سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، بە پێداگری لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ بەرهەم سالح هەڵەیەكی كوشندەیان كرد لەوەی كە پێیانوابوو دوای مامجەلال شیاوترین كەس بۆ ئەم پۆستە دكتۆر بەرهەمە، لەو هەوڵەی یەكێتی بۆ هێنانەوەی بەرهەم سالح بۆ ناو یەكێتی موكوڕی بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماری، دوو ئەنجامی خراپی لێكەوتەوە، یەكیان نێوماڵی كورد هێندەی تر پەرتەوازە بوو، دووەمیان، بەرهەم سالح بۆ مسۆگەركردنی چوار ساڵی تری سەرۆك كۆماری و بەدەستهێنانی پشگیری عەرەبی شیعە و سوننە ناچار بێت لە بەغداوە بەربەست بۆ یەكێتی و هەرێم دروست بكات و ڕمەكان ئاراستەی قەوارەی هەرێم بكات. ئەمە قسەیەكی ڕەوانشاد نەوشێروان مستەفام بیر دەخاتەوە كاتێك لە كێبڕكێی دكتۆر فوئاد و بەرهەم سالح بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار، لێیان پرسیبوو كاك نەوشێروان لە نێوان ئەم دوو دكتۆرە كامیان باشترن بۆ ئەو پۆستە؟ ئەویش لە وەڵامدا وتبوی دكتۆر فواد پیاوێكی دەیپلۆماسی و زمانزان نییە، ئەم پۆستە بە تەواوی دەمرێنی بەڵام خیانەت لە كورد ناكات، هەرچی بەرهەم سالەحیشە پیاوێكی دەیپلۆماسی و زمانزانە، پەیوەندییەكی باشیشی لەگەڵ دنیای دەرەوە هەیەو گڕوتینێكی باش دەدات بەو پۆستە و دڵی عەرەبەكان لەخۆی ڕازی دەكات بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری تاكو چوار ساڵیتر ببێتەوە سەرۆك كۆمار، بەڵام پشت لە كورد دەكات. لە ساڵی 2018یشدا لە كاك مەسعود بارزانییان پرسیبوو کە ئایە بۆچی حەزناکەی بەرھەم سالح ببێتە سەرۆک کۆمار، لەوەڵامدا وتبووی: من بۆیە نامەوێ‌ ببێت بەسەركۆمار لەبەغدا چونكە ئەو پیاوە لەپێناو بەرژەوەندییەكانی خۆی هەموو سازشێك لەسەر مافەكانی كورد دەكات. ئەگەر بەراوردێكی ئەو دوو رایەی هەریەك لە نەوشیروان و بارزانی بكەین، سەرباری جیاوازیی زۆری نێوانیان لەسەر كۆی پرسەكان، بەلام لەسەر ئەوكاراكتەرە هاوڕان و خوێندنەوەكانیان هاوجوتن.   كازمی و بەرهەم سالەح چەند ساڵێك پێش ئێستا، كازمی سەرنوسەری گۆڤاری (الاسبوعیە) بوو، ئەو گۆڤارە لە سلێمانی دەردەچوو و لە لایەن بەرهەم سالحەوە سەرپەشتی و تەمویل دەكرا، لەوكاتەوە كازمی و بەرهەم سالح پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان هەیە و لە قسەی یەكدی دەرناچن. لە ئێستاشدا هەردووكیان بەتەمای دروستكرنی حزبێكن لەسەر ئاستی عیراقدا، بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان و عیراق لێك گرێ بدەن، كازمی لەنێو شەقامی عەرەبی (بەتایبەتی شیعە) و بەرهەم سالحیش لە كوردستاندا هەوڵەكانیان یەك بخەن و لە هەڵبژاردنی داهاتوی عێراقدا بە لیستێكی هاوبەش دابەزن. هەربۆیە هەموو هەوڵەكانی خۆیان خستۆتە گەڕ، بۆ ئەم مەبەستە كازمی دەیەوێ تا هەڵبژاردنی داھاتوو هەندێ بەرپرس لە پۆستەكانیان دووربخاتەوە و ڕێگری لە ڕیككەوتنی ناوەند و هەرێم بكات بە ئامانجی ڕاكێشانی شەقامی عێراقی. بەرهەم سالحیش دوای ئەوەی حزبێكی لە پێناو ئەم پۆستەیدا هەڕاجكردو گسگی لە خەونی چاكسازیدا و خەڵكی كوردستانی بێ ئومێد كرد و لە ناو یەكێتیش دەستی لە بنی هەمبانەوە دەرچوو، ئێستا دەیەوێ حزبێكی تر دروستبكات و خۆی ئامادە بكات بۆ هەڵبژاردن. هەردووكیان پێكەوە، كازمی دەیەوێ بە عەرەب بڵێ پارەی نەوتی ئێوە نادەم بە كورد و هەنگاوی تریشی بەدوادا دێت، بەرهەمیش لەڕێگای كەسە نزیكەكانی خۆیەوە هەوڵی گەڕاندنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بۆ سەر بەغدا دەدات، (نمونەش خستنەڕووی پڕۆژەیەكە لەڕێگەی پەرلەمانتارێكەوە بەناوی رێبوار كە لەلیستەكەی خۆیدابوو سەبارەت بەم پرسە!)، كە هەموو مەبەستێكی ناوبراو ئەوەیە بەغدا لای كورد شیرین بكات و هەوڵی كێش كردنی كورد بدات بەرەو ئەوێ. قسە لەسەر ئەوە نیە كە دەسەلاتدارانی هەرێم فریشتەن و گەندەڵ نین، بە پێچەوانەوە، ئەوە هەڵە گەورەو زەقەكانی پارتی و یەكێتییە كە خەڵكیان نائومێد كردووە، بەلام دەبێت ئەو راستیەش بزانرێت كە بەرهەم سالح و ئاراستەكەیشی هیچیان لەوانە كەمتر نیە كە لەپێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیان و پۆست و كورسییەكانیان میللەتێك هەرزانفرۆش دەكەن و بەرەو ئاقارێكی نادیار و مێژووییەكی تاریكتری دەبەن! بەڵێ بەم جۆرە كازمی و بەرهەم هەردووكیان لەخۆ ئامادەكردندان و لە هەنگاوەكانیان پرسوڕا بە یەكتر دەكەن تاكو ڕای شەقام بجولێنن و پۆستەكانیان بەدەست بهێننەوە. ئەگەر وانییە، بۆچی دەبێت لەو هەموو هەوڵ و سەردانەی شاندی هەرێم بۆ بەغدا رۆلێكی بەرهەم سالەح وەك سەركۆمار نەبینرێت؟! ئەگەر ئاوڕێك لە رابردوو بدەینەوە، چ لەسەردەمی مام جەلال و چ لەسەردەمی دكتۆر فوئاد مەعسومدا، كاتێك تەنگژەكان بە بنبەست دەگەیشتن، شاندی هەرێم سەردانی بەغدایان دەكرد، كۆبوونەوەی سێ قۆڵی یا چوار قۆڵی نێوان (سەركۆمار، سەرۆك وەزیرانی عیراق، شاندی هەرێم، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران) ئەنجام دەدرا. بەلام ئەوەی تێبینیمان كردووە لەوماوەی رابردوودا چەندین جار شاندی هەرێم لەسەر ئاستەكانی سەرۆكی هەرێم، سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران جێگری ئەنجومەنی وەزیران و شاندی تر چوونەتە بەغدا، ئەم شاندە بەجیا لەگەڵ سەرۆك وەزیران و لەلایەكی ترەوە لەگەل سەركۆمار كۆبوونەتەوە. ئەوەش سەلمێنەری ئەوەیە بەرهەم سالەح نایەوێت لەگەڵ هەردووكیان بەیەكەوە دابنیشێت نەكا دەستەكەی ئاشكرابێت و بكەوێتە روو. پرسیار ئەوەیە ئەگەر بەرهەم سالەح لەسەر حیسابی كورد بووە بە سەركۆمار، ئەوە دەبێت لەسەر مافەكانی كورد هەڵبدات و قبوڵ نەكات غەدر لە كورد بكرێت، خۆ ئەگەر وەك سەركۆمار و رەمزێكی عیراقیش هەڵسوكەوت بكات دیسانەوە دەبێت لەسەر چوار پارێزگەی هەرێم هەڵبدات كە بەشێكی عیراقن! بەلام ئەوەی دەبینرێت بە پێچەوانەوەیەو بێدەنگی بەرهەم سالەح و خۆدزینەوەی لەپرسەكان ئەوەمان پێدەلێت كە ناوبراو هەڵوێستێكی دووفاقی هەبێت و لای شاندی هەرێم هەڵوێستێك و لای كازمی قسەیەكی تری كردبێت! كۆمەلێك هەڵوێستی رابردووی پشتڕاستی ئەو گومانانە دەكەنەوە. ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت نەهێشتنی شەرمی سیاسییە لەژێر شكاندنی قەوارەی هەرێمی كوردستان. ناوبراو لەپەنای قەوارەی هەرێمی كوردستاندا بەدووای دەسكەوتەتایبەتیەكانی خۆیەوەیەتی و بێباك لەخەم و ئازارەكانی خەلكی كوردستان.   یەكێتی و پارتیی یەكێتی و پارتیی لەو هەنگاوانەی كازمی و بەرهەم سالەح بێئاگا نین و هەستیان بە تەگبیرەكانیان كردوە، بۆیە دوورنییە ئیتر لەمەودوا یەكێتی و پارتیی لە یەكتر نزیك ببنەوەو كێشەكانیان بەلاوە بنێن و كۆبونەوەی دووقۆڵیش لەسەر ئاستی بەرز ئەنجام بدەن. نزیكبونەوەی یەكێتی پارتی بۆ ڕێگرتن لە هەوڵەكانی كازمی و بەرهەم سالح هیچ ئامانجێكی نابێت ئەگەر چاكسازی لە نەوت و خاڵە گومرگییەكان نەكەن و كۆتایی بەم دزین و تاڵانییە نەهێنن و سیاسەتی ئابوری دانەڕێژن، تەنیا بەمە دەتوانن خزمەتگوزارییەكان دابین بكەن و موچەی تەواوی فەرمانبەرانیش مسۆگەربكەن و چیتر لەبەر بەغدا نەپاڕێنەوە. بە پێچەوانەوە هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی خراپتر دەبێت.

ئاسۆ حاجی چوونی بافێل تالەبانی بۆ پیرمام و کۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆک بارزانی لە چەند لایەکەوە گرنگە: - یەکخستنەوەی توانا و هەڵوێستی هێز و لایەنە کوردستانیەکان لە ژێر بڕیار و رێنوماییەکان سەرۆک بارزانی واتا زاڵبوونەوەی گیانی نەتەوەیی و نیشتیمانی بەسەر گوتاری سیاسی کوردستانی لە بەرامبەر عێڕاق و لە گفتوگۆکان دەربارەی کێشە هەڵپەسێردراوەکان. - کۆدەنگی و هاوهەڵوێستی بۆ سەرخستنی کارنامەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە تایبەتی یاسای چاکسازی کە جگە لە بەهێزکردنەوەی دامەزراوەکانی حکومەت ئەوە دەستی هەولێر لە بن سەری بەغدای رەفتار فاشی دەردێنێ و لە قۆناغی ترسی سازشکردن لە سەر مافە دەستوریەکان دەرباز دەبین. - پەند و وانەیەکی گرنگە بۆ گەلی کوردستان بە هەموو حیزب و پێکهاتەکانیەوە کە تەنها ئەوان بەکەلکی یەکدی دێنن و جیاوازیەکان زۆر گچکەترن و لە وێکچوەکان و هەر چەند رکابەر و دژی یەکتر بین لە کۆتایی هەر تەواوکەری یەکترینە جا بە خۆشی بی یان بە ترشی.ئەوەش وەدیار کەوت کە بێگانە یەک مەیدانە جا مالیکی یان عەبادی و کازمی بێت. - لەوانەش گرنگتر خەڵکی کوردستان لە رووی نەفسیەوە پشوێک دەدەن و لە جیاتی بیرکردنەوە لە ململانێی ناوخۆیی و عیاندی سیاسی حیزبەکان و نیازی تۆڵەکردنەوە،زیاتر لە ماهیەتی بەغدا و دەوڵەتی بەزۆر دروست کراوی عێڕاق تێدەگەن کە سەت ساڵ زیاترە خێر و بێری بۆ خەڵکی کوردستان تەنها چەوساندنەوە و برسی کردن و داگیرکردن و کوشتن و تاڵان و وێران کردنە. - لە هەمووشیان گرنگتر و زیاتر جێی سەرنج ئەوەیە کە ئەوانەی تەنها بۆ دژایەتیکردنی بارزانی و پارتەکەی هیچ نەما نەکەن لە دەستدۆیی داگیرکەر و پێشنیار کردنی بڕینی بودجە و موچەی خەڵک تا دەگاتە پێشنیارکردن و کارکردن بۆ هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان،دەرفەتێکیان بۆ خەڵکی نەتەوەیی و نیشتیمانی نەهێشتەوە جگە لە خۆشویستنی بارزانی و بە گەورەتر تەماشاکردنی لە تەنها سەرۆکی حیزبێک و رابەرێکی سیاسی بەڵکو وەک لێڤەگەڕێک(مەرجەع)پشتگیری بکەن و باوەڕی پێبهێنن.

د. محەمەد شوانی بۆ هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك هه‌لومه‌رج و بنه‌ما و میكانیزمی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌ بۆ سه‌ركه‌وتن، به‌ تایبه‌ت ئه‌و پرۆژانه‌ی خه‌سڵه‌ت و سیفاتی گشتگیریان هه‌یه‌، وه‌كو پرۆژه‌و پلانی چاكسازی له‌ كۆمه‌ڵگا دوواكه‌وتووه‌كاندا كه‌ هه‌موو كایه‌و بواره‌كانی ژیانی ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه‌ پێویستیان به‌ گۆڕانكاری و سه‌رله‌نوێ بونیادنانه‌وه‌ هه‌یه‌ . له‌ رووی مێژووییه‌وه‌ ، كۆمه‌ڵگای دوواكه‌وتو تاراده‌یه‌ك چه‌مكێكی نوییه‌ ، ئه‌گه‌رچی هاو واتاكانی وه‌كو كۆمه‌ڵگای ساده‌و كلتوری سه‌ره‌تایی و كۆمه‌ڵگای  میكانیكی و چه‌ندین چه‌مكی تر بۆ گوزارشتكردن له‌ جۆرێكی تایبه‌تی و هاوشێوه‌ی كۆمه‌ڵگای دوواكه‌وتو سه‌دان ساڵ پیشتر له‌ لایه‌ن زانایان وفه‌یله‌سوفان و بیرمه‌ندانه‌وه‌ به‌كارهاتووه‌، به‌ڵام دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م و رزگاربوونی ژماره‌یه‌كی زۆری گه‌لانی داگیركراو له‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئیمپریالیزم‌، هه‌ندێك چه‌مك و بابه‌تی كۆمه‌ڵناسی له‌ بواری پۆلێنكردنی كۆمه‌ڵگاكاندا هاتنه‌ ئاراوه‌ ،وه‌كو كۆمه‌ڵگا تازه‌ پیگه‌یشتوه‌كان و كۆمه‌ڵگا گه‌شه‌سه‌ندوه‌كان و كۆمه‌ڵگا دواكه‌وتوه‌كان و كۆمه‌ڵگای جیهانی سێ و...هتد. له‌ راستیدا ئه‌م ناوزه‌د كردنه‌ بێ پێشینه‌ نه‌بوو، به‌ڵكو  تویژه‌رانی كایه‌ی زانسته‌ كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیه‌كان له‌م ریزبه‌ندی و پۆلێنكردنانه‌یاندا پشتیان به‌  چه‌ند پێوه‌رێكی هزری و شارستانی و كلتوری وه‌كو تایبه‌تمه‌ندی دیموگرافی و گه‌شه‌كردنی شارنشینی و ئاستی داهاتی تاك و رێژه‌ی خوێنده‌واری و په‌ره‌سه‌ندنی ته‌كنۆلۆژی و كاڵبوونه‌وه‌ی جیاوازیه‌ جێنده‌ری و نه‌ژادی و چینایه‌تیه‌كان ده‌به‌ست ، جگه‌ له‌وه‌ی به‌ ده‌یان توێژینه‌وه‌ له‌ باره‌ی خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی هه‌ر یه‌كێك له‌و جۆرانه‌ی كۆمه‌ڵگاكان ئه‌نجامدران بۆ ئه‌وه‌ی به‌ر له‌ هه‌موو شتێك كۆمه‌ڵگاكان خۆیان بناسن و بزانن له‌ چ قۆناغێكی گه‌شه‌كردن و په‌ره‌سه‌ندندان، دوواتر كۆمه‌ڵگا دوواكه‌وتوه‌كان به‌ به‌رنامه‌ كار بۆ تێپه‌راندنی ئه‌و قۆناغه‌ بكه‌ن و نیشانه‌ی په‌ره‌سه‌ندن و پێشكه‌وتنیان پێوه‌ دیار بێت . بۆیه‌ له‌ په‌نجا‌كانی سه‌ده‌ی رابردوو به‌ دوواوه‌، به‌ مه‌به‌ستی  چاكسازی له‌ هه‌موو ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی له‌ ژێر چه‌وساندنه‌وه‌و هه‌ژمونی  ئیمپریالیست رزگار ده‌بوون، سه‌ره‌تاو له‌ یه‌كه‌م هه‌نگاودا جه‌خت ده‌كرایه‌ سه‌ر نه‌خشه‌و پلان و به‌رنامه‌ی پیشكه‌وتنی  كۆمه‌ڵایه‌تی ،واته‌ گۆڕانكاری به‌ به‌رنامه‌ له‌ كۆی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگاكاندا، له‌ رێگای گه‌شه‌پێدانی ئابوری و به‌ پیشه‌سازی كردن وبونیادنانی ژێرخانێكی به‌هێزو به‌رزكردنه‌وه‌ی داهاتی نه‌ته‌وه‌یی ، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و گه‌شه‌كردنه‌دا پلانی چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی و خۆراك و خزمه‌تگوزاریه‌كانی وه‌كو په‌روه‌رده‌وفێركردن و ته‌ندروستی و كاره‌با و رێگاوبان و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و پێكه‌وه‌ به‌ستنی هه‌رێم و به‌شه‌كانی وڵاته‌كه‌یان‌ جێبه‌جێ بكه‌ن ،له‌ ئه‌نجامی ئه‌مه‌شدا هه‌ندێك له‌م كۆمه‌ڵگایانه‌  له‌ ماوه‌یه‌كی مێژوویی كورتدا گۆڕانێكی ریشه‌یی و چۆنایه‌تیان به‌سه‌ردا هات و له‌ شێوه‌ی بازدان (قه‌فزه‌)له‌ كۆمه‌ڵگای خێڵه‌كی ونه‌خوێنده‌وار ،سه‌ره‌تایی و برسی ، كشتوكاڵی دوواكه‌وتوه‌وه‌ بوون به‌ كۆمه‌ڵگای پیشه‌سازی و ته‌كنۆلۆژی پێشكه‌وتوو ،چونكه‌ هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌تدا مه‌رجی پیشكه‌وتن (تقدم)ده‌بێ هه‌موو بواره‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگا له‌ ئاینده‌دا زۆر جیاوازبن له‌ قۆناغی پیش ده‌ستپێكی پرۆسه‌كه‌. هه‌ندێك له‌ كۆمه‌ڵگاكانی باشوری رۆژهه‌ڵاتی ئاسیا باشترین نمونه‌ی پیشكه‌وتنی كۆمه‌ڵایه‌تی و گه‌شه‌كردنی خێرای ئابوری و په‌ره‌سه‌ندنی كلتوری و رۆشنبیری و چاكسازی بنچینه‌یین له‌ ژیانی سیاسی و په‌یوه‌ندیه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كانیاندا ،كه‌ سه‌دان ساڵ بوو له‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی كۆلۆنیالیستی  پورتوگالی و هۆڵه‌ندی و به‌ریتانی و له‌به‌رده‌م هێرش و په‌لاماری یابانی و چینی و مه‌غۆلی بوبونه‌ قوربانی ،بۆیه‌ كاتێك له‌ په‌نجاكان و شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی رابردوودا له‌ میانی خه‌بات و تێكۆشانێكی دورودرێژه‌وه‌ ئازادبوون و سه‌ربه‌خۆییان وه‌رگرت ،هه‌ندێك  وڵاتی وه‌كو ئه‌‌ندونیسیا و مالیزیاو هۆنكۆنگ وسه‌نگافوره‌ ‌...هتد‌ له‌وپه‌ری دواكه‌توییدابوون ، له‌ هه‌ندێكیاندا وه‌كو ئێمه‌ زۆربه‌ی زۆریان تا ئه‌و سه‌رده‌مه‌ ته‌خته‌ره‌ش و ته‌باشیرو مامۆستای قوتابخانه‌یان نه‌دیبوو.زیاتر له‌ 90%یان نه‌خوێنده‌واربوون ، هیشتا زۆرینه‌یان ئۆتۆمبێل و رێگاوبانی خۆشكراویان نه‌دیبوو، گڵۆپ و كا ره‌با وكه‌ره‌سته‌و ئامیره‌كانی ساردكه‌ره‌وه‌و روناكه‌ره‌وه‌یان نه‌دیبوو، بازاڕی ناوه‌ندی و ماركێتی گه‌وره‌و هه‌ژماركردنی ئه‌لكترۆنیان نه‌دیبوو، بڵاوبوونه‌وه‌ی نه‌خۆشی و رێژه‌ی مردنی منداڵ و برسیه‌تی و هه‌ژاری له‌ ئاستێكی زۆر به‌رزدا بوو، ناته‌بایی كۆمه‌ڵایه‌تی و شه‌ری نێوان بنه‌ماڵه‌و خێڵه‌كان هه‌میشه‌ له‌ سه‌رپی و ئاماده‌بوو.  ئه‌وانیش به‌ قۆناغی شه‌ڕی ناوخۆو   به‌رێوه‌بردن و رێكخستنی كۆمه‌ڵگادا مۆدێلێكی نمونه‌ییان پیشاندا، به‌ هه‌زاران كیلۆمه‌تر هێڵی ئاسنینیان دروست كرد بۆ پێكه‌وه‌ به‌ستانی ویلایه‌ت و شارو شارۆچكه‌كانیان ،به‌ ده‌یان وێستگه‌ی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌بایان دروست كرد به‌ وزه‌ی خۆروبه‌كارهێنانه‌وه‌ی خاشاك و رۆنی دره‌خت بۆ پاراستنی ژینگه‌ ،ئه‌وه‌ی پێی ده‌گوترێت ته‌كنۆلۆژیای كه‌سك ،ئێستا كێبڕكێ له‌گه‌ڵ وڵاته‌ پیشه‌سازیه‌ پیشكه‌وتوه‌كاندا ده‌كه‌ن له‌سه‌ر داهێنانی سه‌رسوڕهێنه‌رو به‌رزی داهاتی تاك و پێشه‌نگی دروستكراوه‌ ته‌كنۆلۆژیه‌كان ، به‌ پێی راپۆرتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان له‌ ساڵی 2018دا له‌ هه‌ندێك له‌م كۆمه‌ڵگایانه‌دا ناوه‌ندی داهاتی ساڵانه‌ی هه‌ر تاكێك گه‌یشتوه‌ته‌ نزیكه‌ی (64584) هه‌زار دۆلار و له‌ ریزبه‌ندی ده‌ یه‌كه‌مه‌كانی  وڵاتانی جیهانن ،له‌ باره‌ی شه‌فافیه‌ت و به‌گژاچوونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵیش له‌ ریزی هه‌ره‌ پێشه‌وه‌و له‌ یه‌كه‌مه‌كانن . بێگومان ئێمه‌ش له‌ چاوتروكانێكدا ناتوانین لاسایی ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ بكه‌ینه‌وه‌ ، به‌ڵام نزیكه‌ی  (30)ساڵه‌ جۆرێك له‌ ئازادی خۆ به‌رێوه‌بردنمان هه‌یه، كه‌چی تا ئێستا نه‌خزمه‌تگوزاریه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی وه‌كو ئاو و كاره‌با و خوێندن وته‌ندروستی وشاره‌وانیمان فه‌راهه‌م كردووه‌، نه‌ سه‌فه‌رێكمان به‌ شه‌مه‌نده‌فه‌رو تراموای  و میترۆ له‌ وڵات وبه‌ ناو شاره‌كانی خۆماندا كردوه‌ ،له‌م هه‌زاره‌ی سێیه‌م و سه‌ده‌ی بیستویه‌كه‌مه‌دا تا ئیستا نه‌ كارتی ئه‌لكترۆنی و نه‌ ژماره‌ بانكمان دیوه‌، نه‌ژێرخانیكی ئابوری و به‌رهه‌مێنانی به‌هێزمان هه‌یه‌، به‌ سه‌دان ملیۆن دۆلار قه‌رزارین و برسیه‌تیش هه‌ره‌شه‌مان لێ ده‌كات! له‌ كاتێكدا وڵاتی ئێمه‌ له‌ رووی خاك و ئاو و هه‌واو یه‌ده‌كی نه‌وت و   كانزا و سه‌رچاوه‌سروشتیه‌كانه‌وه‌ چه‌ندین جار له‌ وڵاتی ئه‌وان ده‌وڵه‌مه‌ندتره‌..  ئیستا به‌ هه‌موو پێوه‌رو تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی كۆمه‌ڵگای دوواكه‌وتوو ،عیراق به‌ گشتی و  هه‌رێمی كوردستان به‌‌تایبه‌ت له‌ ریزی پێشه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا گه‌نده‌ڵ و دوواكه‌تووه‌كانی جیهانین، له‌ زانسته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیشدا دوواكه‌وتن به‌ زه‌لكاو یان زۆنگ و گۆلاوی چڵكاو (مستنقع)پێناسه‌ ده‌كرێت ، واته‌ كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ كه‌وتوه‌ته‌ زه‌لكاوێكه‌وه‌ ، بریتیه‌ له‌ زۆنگی دوواكه‌وتن.  ئایا له‌ خۆمان پرسیوه‌ بۆچی؟! به‌ شێوه‌یه‌كی زانستی  به‌ دووای هۆكاره‌كانی ئه‌م كاره‌ساته‌دا گه‌ڕاوین؟ چاومان كۆمه‌ڵگاكانی تری دیوه‌و بیرۆكه‌ی به‌راوردكردنێكمان به‌ خه‌یاڵدا هاتووه‌؟ ئه‌گه‌ر له‌ گه‌لانی ئه‌ندونیسیاو مالیزیاو هۆنكۆنگ وسه‌نگافوره‌ ناچین ! ئه‌ی‌ جیاوازی و تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئێمه‌ چین؟  ئێمه‌ وڵاتێكی سه‌ربه‌خۆ نین ، هه‌رێمێكین له‌ وڵاتێكی دوواكه‌تو و گه‌نده‌ڵدا، چه‌ندین هه‌ره‌شه‌و پلانی هه‌رێمی و ده‌ره‌كیمان له‌سه‌ره‌ ، به‌ڵام له‌ چوارچێوه‌ی سنوری هه‌رێمه‌كه‌دا توانای پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵایه‌تیمان هه‌یه‌، ده‌توانین چه‌ند هه‌نگاوێكی گرنگ بنێین بۆ ده‌رچوون له‌ زه‌لكاوی دوواكه‌وتن. ئه‌ویش به‌ به‌رنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی ده‌كرێت ،به‌ خوێندنه‌وه‌یه‌كی قوڵی ره‌وشه‌كه‌و له‌سه‌ر بنه‌مای تویژینه‌وه‌ی زانستی ده‌كرێت ،به‌ سودوه‌رگرتن له‌ ئه‌زمونی گه‌لانی دنیا ده‌كرێت، زۆر پێویسته‌ شاره‌زای ئه‌زمونی ئه‌و نه‌ته‌وانه ‌بین كه‌ كیشه‌و گرفته‌كانیان له‌ پرسی نه‌ته‌وه‌یی ئێمه‌ نزیكه‌ .  پێویسته‌ سه‌ره‌تا باوه‌ڕی ته‌واومان به‌وه‌ هه‌بێت ، ده‌ستپێكی چاكسازی و یه‌كه‌م هه‌نگاو نوسینه‌وه‌ی ده‌ستورو سه‌روه‌ری یاساو ره‌تكردنه‌وه‌ی پاشكۆیه‌تیه‌ بۆ وڵاتانی تر، دووه‌م هه‌نگاو راهێنانی تاكی كورده‌ له‌سه‌ر پابه‌ندبوون به‌یاسا ،په‌روه‌ركردن و پێگه‌یاندنی نه‌وه‌یه‌كی ژیرو هۆشیارو دڵسۆزی گه‌ل و نیشتمان‌، ئه‌میش له‌ رێگای  عه‌داله‌ت و نه‌هێشتنی فه‌رق و جیاوازی و لێپرسینه‌وه‌ له‌ دزو گه‌نده‌ڵكارانه‌وه‌ ده‌كرێت ،بۆیه‌ سێیه‌م هه‌نگاو  دامه‌زراندنی ده‌زگایه‌كی دادگایی به‌هێزو جیاكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كانه‌ (په‌ر له‌مان ، حكومه‌ت ، دادوه‌ری)كه‌ بتوانن هاوسه‌نگ كاری خۆیان بكه‌ن .  بۆ نمونه‌ ،له‌ سالی 1992ه‌وه‌ تا ئێستا نۆ كابینه‌ی حكومه‌ت و پێنج خولی په‌رله‌مان له‌ هه‌رێمی كوردستاندا تێپه‌ریوه‌، هه‌رگیز لیژنه‌ی ئابوری په‌رله‌مان نه‌یتوانیوه‌ چاودێری وردی داهاتی هه‌رێم بكات و له‌ راپۆرتێكدا دڵنیایی بداته‌ خه‌ڵكی كوردستان كه‌ ئه‌و داهاته‌ له‌ ده‌ستێكی ئه‌میندایه‌!  كه‌ ئه‌مه‌ش بنچینه‌ی دروستبوونی گه‌نده‌ڵیه‌ ، سه‌رچاوه‌ی نه‌مانی متمانه‌یه‌  له‌ نێوان حكومه‌ت و هاوڵاتی ، كه‌ ورده‌ ورده‌ بناغه‌ی په‌روه‌رده‌ و فێركردن تێكده‌دات .‌ بۆیه‌ پێویسته‌ چاكسازی لێره‌وه‌ ده‌ست پێ بكات ، له‌ كۆمه‌ڵگای دوواكه‌وتوودا هیچ سێكته‌رێك به‌ قه‌د بونیادنانه‌وه‌ی كه‌سایه‌تی تاكه‌كان و متمانه‌و به‌ كلتوركردنی یاساو ده‌ستورو رێزگرتن له‌ پیرۆزیه‌كانی كۆمه‌ڵگا گرنگتر نیه‌ .   ئه‌گه‌ر به‌وردی سه‌یری سه‌ره‌تای مێژووی هه‌ستانه‌وه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ بكه‌ین كه‌ پێشتر وه‌كو نمونه‌ باسمان كرد، له‌ پیرۆزی یاساو ده‌ستوری وڵاته‌وه‌ ده‌ستیان پێكردووه‌، له‌ هه‌ندێكیان مه‌لیكی و له‌ هه‌ندێكیان وه‌راسی و له‌ هه‌ندیكیان سه‌رۆكایه‌تی و له‌ هه‌ندێكیان په‌رله‌مانی و..هتد به‌رقه‌راره‌  به‌ڵام زۆر به‌وردی پێناسه‌ی سیسته‌می به‌رێوه‌بردنیان كردووه‌، ماف وئه‌ركی هاوڵاتی و خیانه‌تی ینشتمانیان دیاریكردووه‌، جه‌ختیان كردوه‌ته‌ سه‌ر پاراستن و سه‌روه‌ری سنوری نیشتمانه‌كانیان و عه‌داله‌ت و دیموكراسی و دوركه‌وتنه‌وه‌ له‌شه‌ڕو توندوتیژی و سه‌رخستنی یاسای مه‌ده‌نی و ده‌ستاوده‌ستكردنی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌ڵات و سه‌ربه‌خۆیی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌و ره‌تكردنه‌وه‌ی پاشكۆیه‌تی و  ..هتد  له‌ هه‌ندێكیاندا جه‌ختكراوه‌ته‌سه‌ر ئه‌وه‌ی هیچ هاوڵاتیه‌كی وڵاته‌كه‌یان بۆی نیه‌ خۆی كاندید بكات بۆ سه‌رۆكی وڵات یان بۆ ئه‌ندامی په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نی پیران ئه‌گه‌ر جنسیه‌ی وڵاتێكی تری هه‌بێت ، یان له‌ وڵاتێكی تردا وه‌كو هاوڵاتی ژیابێت ،بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیابن هه‌موو به‌رپرسه‌كانیان جگه‌ له‌م خاكه‌ی خۆیان هیچ شوێنێكی تر به‌ نیشتمان نازانن ، بۆیه‌ بۆهه‌رێمی كوردستانیش پێویسته‌ له‌ پرۆسه‌ی چاكسازیدا له‌م سه‌ره‌تایانه‌وه‌ ده‌ست پێ بكات  .‌

کاروان عەلی شامار لەدوای ئەوەی یەکێتی توانی کۆنگرەیەکی سەرکەوتوو ئەنجامبداو گۆرانێکی نەوعی لە پەیرەو پرۆگرام و ستراکچەری خۆیدا بکا، ھەنوکە کاتی ئەوەیە پەرلەمانتارانی یەکێتی بە یەک پاکێج خانەنشینی رەتکەنەوەو بەکردار بیسەلمێنن کە پارێزەر و پالپشتی داوا رەواکانی کۆمەڵانی خەلکی کوردستانن.  لە ئەگەری بوونی مەترسی لەنەگەرانەوەی پارەکە بۆ خەزێنەی حکومەت دەکرێ بکرێ بە پرۆژەیەکی شامل بۆ سوودی گشتی وەک: ١. کۆی پارەکە مانگانە بخرێتە سەر صندوقی توشبوانی شێرپەنجە. ٢. بەو پارەیە صندوقی تایبەت بە کەسوکاری سەربەرزی شەھیدان دروست بکرێ. ٣. یاخود ھەر پرۆژەیەکی تری ستراتیجی کە خزمەت بە زۆرینەی ھاونیشتیمانیان بکا.  خولاصە، ئامانج لە پەرلەمان داکۆکیە لە مافی ھاونیشتیمانیان نەک ئامراز لە بۆ مەرامی تایبەتی! ھەر پەرلەمانتارێک خانەنشینی رەتنەکاتەوە بۆ لەمەودوا لێدوانەکانی دەچێتە چوارچێوەی موزایەدەیەو ھیچ ئەرزش و ئعتیبارێکی نابێ!  

د.ڤیان سلێمان قەوارەی دەستوری و سیاسی هەرێمی کوردستان بەرهەمی خەباتێکی دوورودرێژی پڕ هەوراز و نشێوی لێوانلێو لە قوربانیدانە، بەرهەمی دەریایەک خوێن و ئەنفال و ڕاگواستن و کیمیابارانە، بەرهەمی شۆڕشی ئەیلول و گوڵان و ڕاپەڕینە مەزنەکەیە. بە خەباتی مەدەنی و جەماوەری گەلی کوردستان و خوێنی گەشی شەهیدانی شەڕی تیرۆریستانی داعش و داستانەکانی دوای شانزەی ئۆکتۆبەر و خەباتی سەختی سیاسی و دیبلۆماسی و تەحەدای ڕابەری نەتەوە (سەرۆک بارزانی) پارێزراوە. هەرێمی کوردستان تاکە قەوارەی دەستوری دانپیانراوی نێودەوڵەتی کوردە وەک نەتەوە و کوردستان وەک نیشتمان، لە سایەی ئەم هەرێمەدا ئاڵای کوردستان لە ناوەندە نێودەوڵەتیەکان شەکایەوەو ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کرا و دەنگی کورد بە هەموو جیهان گەیەندرا، ئەم ئەزمونە هیوا و پەنای گشت کوردێکە لە سەرانسەری جیهان.  لە چوارچێوەی پرۆژەی گەلەکۆمەی دەرەکی و ناپاکی ناوخۆیی، بەردەوام ئاڕاستەیەک لە ناوخۆی هەرێمی کوردستان وەک تەواوکاری پرۆژەی داگیرکەرانی کوردستان دژایەتی ئەزموونی هەرێمی کوردستانیان بە شێوازی جۆراوجۆر کردووە، داواکردن لە دەسەڵاتی ناوەند بۆ بڕینی بودجەی کوردستان، کارکردن بۆ بنکوڵکردنی حکومەت و ئاستەنگ خستنەپێش بەرنامەو پلانەکانی، بلاوکردنەوەی گوتاری دژەنەتەوەیی، بێ بەهاکردنی خاک و نیشتمان و کوردایەتی و سەروەرییەکان، هێرشکردنەسەر سیمبولەکان، پەرەدان بە گوتاری ڕەشبینی و بێ هیواکردن، تا گەیشتە ئەوەی بە ئاشکرا داوای هەڵوەشانەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان بکرێ، داوای هەڵوەشانەوەی ماڵ و پەرتەوازەکردنی خێزان و گەڕانەوە بۆ زەلکاوی داگیرکەر. کەسانێکی دۆڕاو متمانەی ڕای گشتیان لەدەستداوە و لایەنەکانیشیان ڕوویان نیە پشتگیریان لێبکەن، ئەمانە دەیانەوێ بە بانگەشەی چەواشە و بۆ مەرامی تایبەتی خۆیان دەنگی ناڕازی و مافی ڕەوای خەڵکی هەژار بقۆزنەوە، لەکاتێکدا سەرۆکایەتی هەرێم و حکومەت بە هەموو توانایەکەوە هەوڵی دەربازبوون لە قەیرانەکان دەدەن و حکومەتی هەرێم ڕێڕەوی چاکسازی و دادپەروەری گرتۆتەبەر، ئەم کەسە بچوکانە هەموو توانایەکیان خستۆتە گەڕ بۆ کاولکردنی نێوماڵمان و لەناوبردنی قەوارەکەمان، ئەمانە جێگای مەترسین چونکە هیچیان نەماوە بۆ لەدەستدان و کەسانێکی دۆڕاون. ئەوانەی داوای هەڵوەشانەوەی ئەم قەوارەیە دەکەن و دیارە کە پیلانی داگیرکەر جێبەجێ دەکەن و ڕووی تیریان لە پارتی دیموکراتی کوردستانە؛ باش دەزانن ئەم قەوارەیە واتە پارتی، چونکە پارتی سەرچاوە و کانگای خەباتی بزاڤی ئازادیخوازی کوردستانە، پارتی تەنها هێزی کوردستانە کە ڕاستگۆیانە و بنەماییانە و کردەییانە پارێزگاری لە هەرێمی کوردستان کردووەو دەکا، هەرێمی کوردستان بەرگەی پیلانگێڕییەکانی بەغدا و پاوانخوازی وڵاتانی دەوروبەر و هێرشی سەربازی میلیشیاکان و گەمارۆی ئابووری و شەڕی سەختی تیرۆر لە ڕووی بەرەیی و سەقامگیری ناوخۆیی گرتووە، بە دەنگ و هاواری ناسازی ئەوان نەک هیچی لێ نایە، بەڵکو پارێزەرانی زیاتر و زیاتر دەیپارێزن و بەهێزی دەکەن.

پەیكار عوسمان  - خودی سیاسەت جۆرێکە لە باڵایی، چونکە تێپەڕاندنی جانبە غەریزییە خۆپەرستەکەی مرۆڤەو ئاشنابوونە بە گشت و هەستکردنە بەوانیتر. ئێمەش سیاسەتمان هەیە، بەڵام لە جانبە نزمە خۆپەرستەکەیدا. لەکاتێکا خودی سیاسەت ئەکەوێتە جانبە باڵا خۆنەویستەکەوە. کەواتە لەڕاستیدا ئێمە هێشتا سیاسەتمان نیە! ئاخر سیاسەتی ئێمە بریتییە لە ئۆخەی ئۆخەی هەرکەس بۆ خۆی. لەکاتێکا سیاسەت خۆی، بریتییە لە ئۆخەی ئۆخەی هەرکەس بۆ گشت. - لە جانبە نزمە ئاژەڵییەکەدا غەریزە حوکم ئەکاو لە جانبە باڵا مرۆییەکەدا هۆشیاریی حوکم ئەکات. سیاسەتیش سەربە ناوچەی دووەمەو لەسەر دوو پایەی عەقڵ و ئەخلاق وەستاوە. لەکاتێکا ناوچەی یەکەم لەسەر دوو پایەی حەزو ڕق وەستاوەو ئەم دوو قاچەش بۆ سیاسەت نابێ و سیاسەتی لەسەر ڕاناوەستێ! - خۆپەرستیی سیاسییانەی ئێمە، هەر جانبی پارەو مادە نیە، جانبی دەمارگیرییشە. ئاخر جاری وایە کەسەکە هیچ بەرژەوەندییەکی مادیشی نیە، بەڵام تا دواسنور بەرگری لە حیزبێکی گەندەڵ ئەکات! یان تا دواسنور بەرگری لە ڕای خۆی ئەکات ئەگەر هەڵەشبێت! دەی ئەمە گرێیەکی دەروونییە نەك هەڵوێستێکی سیاسی. هەڵوێستی سیاسی گۆڕاوەو بەپێ ی بنەمای چاکەو خراپە گۆڕانی بەسەردا دێت. بەڵام دەماریگیری سیاسی نەگۆڕەو تۆ بە چاك و بە خراپ هەر ئەوەیت کە هەیت. - هەیە پارتیبوونەکەی نەگۆڕەو بە باشی و بە جاشی هەر پارتییەو هەرچی ڕووبدا هیچ لە پارتیبوونی ئەو ناگۆڕیت. بەعەکسەوە هەشە دژەپارتیبوونەکەی نەگۆڕەو ئەسڵەن مەسەلەکە ستەم و فەساد نیە، بەڵکو هەر دژەپارتیبوونێکی ڕووتەو هیچی تر. دەی ئەم دووانە هەمان نەخۆشییان هەیە، "نەخۆشیی ناسیاسییبوون"، چونکە نە سیاسەت ئەوەیەو نە سیاسیبوون وایە! - بۆ ئەوەی لە نەخۆشییەکە تێبگەیت، سەیرکە لای ئێمە خودی کردە سیاسییەکان مەوزوع نین، بەڵکو بکەرە سیاسییەکان مەوزوعن. واتە هەمان کردە ئەگەر یارەکەت بیکا باش و شانازییە، بەڵام ئەگەر نەیارەکەت بیکا خیانەت و جاشێتییە! - لە نمونەی ٣١ی ئاب، ١٦ی ئۆکتۆبەر، ڕیفراندۆم.. کە هەریەك لەمانە هێشتا وەکو کردەکە نەبۆتە بابەت لای ئێمە. بەڵکو هەر لە بکەرەکەوە سەیریان ئەکەین و هەمان کردە، ئەگەر بکەرەکەی بگۆڕین بەویتر، لەگەڵ و دژەکەشی ئەگۆڕێت و ئەوەی کە ئێستا دژە، ئەبێتە لەگەڵ و ئەوەشی کە ئەوسا لەگەڵبووە، ئەبێتە دژ! کە ئەمەش خودی نابابەتیبوونەوە ئێمەش تا دیدی بابەتییانە دروست نەکەین، کوێرین ناتوانین بابەتەکان ببینین. بابەتیبوون ئەوەیە کە کردەکە چەقەو بە بنەمای چاکە ئەیپێویت، نەكئەوەی بکەرەکان چەقبن و بە بنەمای لایەنداریی بیپێویت. - ئەوەی سۆران عومەریش هەر لەم ئیزدیواجییەت و دووفاقییەدایەو پێشوەخت لەگەڵەکان و دژەکانی دیارەو خۆ ئەگەر پەرلەمانتارێکی پارتی وای بوتایە، ئەوکات هەمان دژەکانی ئێستای قەوارە، ئەبوونە بەرگیریکارانی سەرسەختی قەوارە! - ئەمەوێ بڵێم، کێشەکە ئەم حیزب و ئەو حیزب نیە، بەڵکو هەمووی یەك عەقڵیەتەو کێشەکەش ئەو عەقڵیەتەیە. سەیرکە پارتی لەگەڵ یەکێتی شەڕیبوو بەعسی بۆ هێناو یەکێتی لەگەڵ پارتی شەڕیبوو پاسداری بۆ هێنا. ئێمەش لەگەڵ پارتی و یەکێتی شەڕمانەو لەناخی خۆماندا حەزئەکەین بەغایان بۆ بێنین. دەی مەگەر ئەمە هەمووی یەك عەقڵ نیە؟؟ - کە نەخۆشی دای لە دەغڵ و دانەکەت، تۆ ئەبێ دەرمانی پیاکەیت و نەخۆشییەکە بکوژی، نەك ئەوەی ئاگری پێوەنێیت و دەغڵەکەت بسوتێنی. هۆشیاریی جیاکردنەوەی تەڕو وشکەو جەهل سوتاندنی تەڕو وشکە پێکەوە. لێرەشدا تەڕی ئێمە قەوارەکەی هەرێمەو وشکی ئێمە ستەم و فەسادەکەی حیزبەکانە. پارتی و یەکێتی بە ستەم و فەسادو "بە کردەیی" سی ساڵە خەریکی سوتاندنی تەڕەکەن. دژەکانیشیان لە جەهل و ڕقی خۆیانەوە، لەبری ئەوەی ستەم و فەسادو وشکەکە بسوتێنن، ئەوانیش دیسان هەر هاتوون بۆ گیانی تەڕەکە! - دەی دەرمانی فەسادو ستەمەکەی ئەوان و دەرمانی ڕق و جەهلەکەی ئەمان، هەر هۆشیارییەو هۆشیاریش هەر جیاکردنەوەی تەڕو وشکە. جا ئێمە ئەگەر لە ڕقی پارتی و یەکێتی هەرێم بوستێنین و لە ڕقی پەیەدە ڕۆژئاوا بسوتێنین و لە ڕقی پەکەکە قەندیل بسوتێنین، ئیتر دوژمنمان بۆچیە؟! - ڕقی قەومچێتی و ڕقی دژەکوردایەتی هەر یەکێکە. ڕقی دینی و ڕقی دژەدینی هەر یەکێکە. ئەو ڕقەی پارتی ئەیڕێژێ و ئەو ڕقەی دژەپارتییەکان ئەیڕێژن هەر یەکێکە. ڕقی حیزبایەتی و ڕقی شارچێتی و ڕقی سیاسی و ڕقی کۆمەڵایەتی.. هەمووی لەوەدا یەکە، کە عەقڵکوژەو هۆشیاری لەسەر دانامەزرێ. هۆشیارییش قەوارەی یەکەمی مرۆڤەو ئەم قەوارەیەش پێش هەرشتێك، بە شکاندنی تەوقی ڕق و دەمارگیری دروستئەبێ. تۆ تا دیلی ڕقەکانت بیت و تا دەمارگیربیت لەسەر حەزو ڕاکانت، ناتوانی قەوارەی هۆشیارییت هەبێت. هەموو قەوارەکانی تریش لەم قەوارەی یەکەمەوە مانا وەرئەگرن و لێرەوە دروستئەکرێن و ئەپارێزرێن.

عەلی مەحمود محەمەد 11 ساڵ و نیو زیاتر بەسەر ئەو كاتەدا تێدەپەڕێت , بۆ یەكەمجار نەك لە كوردستان بگرە لە عێراق و جیهانی عەرەبیش , دەستمان كرد بە راگەیاندنی  هەڵمەتێك لە پێناو هەڵوەشاندنەوەی خانەنشینی پەرلەمانتاران و كەمكردنەوەی موچەكانیان بە تایبەتی و پلە باڵاكان بە گشتی لە هەرێمی كوردستان, لەو ماوەیەدا 34 خۆپیشاندان و سەدان چالاكی جۆراوجۆرمان  بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامدا, تا داواكاری هەڵمەتەكە بووە داواكاری گەل و شەقام ,  ئەوە نەبێت نەمان زانیبێت بیرە نەوت و  گازەكان و شاخە  پڕ  كان  و چەمەنتۆو زەوییە پان و بەرینە ستراتیژییەكان و قاچاخچێتی بڤەو سپیكردنەوەی پارە رەشەكان و  چاوساغی فڕۆكە بێ فرۆكەوانەكان و كاركردن بۆ دەزگا سیخوڕییەكان و ... سەرچاوەی دەوڵەمەندییە زەبلاحەكانن, نەك موچەی پلە باڵاكان, بەڵام جیاوازی زۆری موچە لە كەرتی گشتی  دەرخەری نیشانەیەكی زەقی نادادپەروەرییە  لە هەر وڵاتێكدا, پێوەرێكی بنچینەییە بۆ دەرخستنی نا دادپەروەری لە دابەشكردنی سەروەت و سامانی وڵات. لەو ماوە دورو درێژەدا  زۆر  موزایەدەی بێ كردار,  زۆر واژۆی بێ بەرهەم , زۆر پڕۆژەی بێ خاوەند لە كۆتاییدا, زۆر بەڵێنی بێ بەجێ گەیاندنمان بینی,  زۆر سوێندی ئاینی و عەلمانی  بە موقەدەساتەكانی خواو شەهیدان و قوربانیانمان لایە بێ خاوەند لە ئەرشیفەكان كەوتوونە, زۆر حیزبی یەكسانی خوازی موچە پەرست, زۆر پارتی ئاینداری حەرامخۆر....زۆر مناڵی زمان ئاگراوی بە موچەی 51 وەرەقەیی تا مردن خانەنشین بوومان بینی, دەتوت ئەو هەموو بەڵێن و وەعدو ئیمزایەی كردبویان ئەوان نەبوونە و مێش میوانیان نەبوو...... لەم 11 ساڵەدا هێندەی موزایەدە بەم دۆسیەیەوە كرا, بە هیچەوە نەكرا, كەسی وا هەیە واژۆی لەسەر چەندین پڕۆژە یاسای لەم چەشنە كردووە, كە هەمووی لای بەندە پارێزراوە, بەڵام هێشتا مەرەكەبی واژۆكانی وشك نەببوەوە, خانەنشینی 51 وەرەقەیی خۆی خستە تەنگەی باخەڵ و ببڕای ببڕ ورتەی لێوە نەهاتەوە, وەك ئەوەی ئەوان نین موچەی خانەنشینییەكەیان نەك كاتی پەرلەمانتارییەكەیان لە موچەی نیوەی سەرۆكەكانی جیهان زیاترە , زۆری ئەمەش  لە ژێر ناوی ئەوەی گوایە حكومەتەكەمان دزە و ئەمین نییە بۆیە وەریدەگرن. بڕیارە ئەمڕۆ 1-7 كە رۆژی لە دایك بوونی نیوەی هاووڵاتیانی كوردستانە , پەرلەمانی كوردستان دەرگای رەتكردنەوەی خانەنشینی بۆ ئەندامە كۆن و نوێكانی بكاتەوە , كە ئەمەش  باشترین دیارییە بۆ  رۆژی لەدایك بوونی لایەكی كوردستان, لەماوەی رابردوو هەر لەم خولەی پەرلەمان  چەندین كەس بڕیاریان داوە ئەو خانەنشینیە رەت بكەنەوە , ئێمەش لە كاتێك كە جوڵەو كردەی پراتیكیمان  لێ سەنراوەتەوە, لەم وڵات و شارە ئازادەدە لەماڵەوەش لە ژێر چاودێری پزیشكی نا, بگرە سیاسی و ئاسایشداین, بۆیە ناتوانین بە چالاكی پێشوازی لەم حەدەسە بكەین, چاوەڕوانین قەولەكان چ بۆ پەرلەمانتارانی ئێستا وە چ بۆ رابردوو  ببێتە كردار, بڕیاری ئەمڕۆ موزایەدە ناهێلێت ,  قسە زلەكان پوچە كاتەوە,  فەرمووون ئەمە كردار و رەتی بكەنەوە , دەنا ئەوانەی چەندین ساڵە موزایەدە دەفرۆشنەوە ئیتر سیحری  فشەو درۆكانتان بەتاڵە بێتەوە ئەگەر رەتی نەكەنەوە، کاتی ئەوە نەماوە شەوان لە شاشەکان لەگەڵ بن، بە ڕۆژیش بە پراتیک دژ بن.

ئازاد جۆڵا    کورد بەبەردەوامی و لەکاتی ناچاریشدا هەندێک لە لایەنە عێراقیەکان باس لە جێ بەجێکردنی دەستووری عێراق دەکەن و کەم جاریش کاری پێدەکەن ، دەوڵەتی عێراق لەوەتەی لە سەرەتای بیستەکانەوە دروست بووە بەچەند قۆناغ و سیستەمی سیاسی و حوکمڕانیدا تێپەڕیوە ، هەروەکو چەندین دەستووری کاتی و هەمیشەیی بەخۆوە بینیوە ، ۱ - دەستووری ۱۹۲٥ کە بە دەستوری بنچینەیی ناسراوە لە ۱۹۲٥/۳/۲۱ بڵاوکرایەوە تاوەکو کەوتنی حوکمی پاشایەتی کاری پێکراوە ، لەم دەستورەدا هەوڵی ئەوە دراوە کورد وەک پێکهاتەیەکی عێراقی لە بۆتەی عێراقچیەتیدا بتوێنێتەوە ، دانیشی بەوە دا نەناوە کەوا کورد نەتەوەی دووەمە لە عێراقدا ، ۲ - دەستوری ۱۹٥۸ ی پاش شۆڕشی ۱٤ ی تموزی ۱۹٥۸ و ڕاگەیاندنی کۆماری کەوا بڕیاری نوسینەوەی دەستورێکی کاتیان دا بۆ عێراق و لە ۱۹٥۸/۷/۲۷ دەستوری کاتیان ڕاگەیاند ، لەم دەستورەدا کورد وەک هاوبەش لە عێراقدا مامەڵەی لەگەڵ کراوە ، بەڵام دانی بە هیچ پێکهاتەو نەتەوەیەکی تر نەناوە جگە لە عەرەب و کورد . ۳ - لە ۱۹٦٤ تاوەکو ۱۹٦۸ دووجار دەستور گۆڕاو نوسرایەوە ،ئەم سەردەمە قۆناغی کودەتا بوو ، لەم دەستورەشدا دانی بە مافی کورد داناوە لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا ، وە لە مادەی ۲۱ دا باس لە یەکسانی هەموو عێراقیەکاندا دەکات و دەڵێ لە ئەرک و مافدا یەکسانن ، ٤ - دەستوری کاتی ۱۹۷۰ بێ گومان ئەم دەستورە لەدوای کودەتا نوسرا و وەک دەستورێکی کاتی لە ۱۹۷۰/۷/۱٦ ڕاگەیەندرا ، ئەم دەستورە بە بەراورد بە دەستورەکانی تر هەندێک کراوە ترە لە ڕووی داننان بە ماف و هەبوونی پێکهاتە جیاوازەکانی تر لە عێراقدا ، بەڵام هەرچی سەبارەت بە نەتەوەی کوردە لە بڕگەی (ب) ی مادەی ٥ دەڵێ گەلی عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەکی عەرەب و کور پێک دێت ،هەروەها دەڵێت هەموو پێکهاتەکان هەموو مافێکیان پارێزراوە لە چوارچێوەی یەکپارچەیی خاکی عێراقدا ، ٥ - دەستوری ۲۰۰٥ ی هەمیشەیی عێراق ، ئەم دەستورە واتە هەمان ئەم دەستورەی ئێستا بە وەرچەرخانێکی گرینگ و مێژویی دادەندرێت بە بەراورد بە دستورەکانی پێشەخۆی چونکە بەشێکی زۆر لە مافەکانی کورد و پێکهاتەکانی تری عێراقی ناساندوەو جێگیرکراوە ، لە گرینگترین دەستکەوتەکانی ئەم دەستورە هاوبەشی کوردە وەک عەرەب لە عێراق و داننان بە مافی خۆبەڕێوە بردن و شێوازی سیستەمی فیدراڵی و مافە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و تەنانەت دەستوری سەربەخۆش بۆ هەرێمی کوردستان جێگیرکراوە .. لێرەدا ئەوەی گرینگە بۆ کورد لەم دۆخەدا ڕەنگە تەنها پێداگری و سووربوون و لانەدان لەدەستوور سوود و قازانج بەکورد بگەیەنێ و لە ئێستادا هیچ لایەنێک و وڵاتێک لەم مافە دەستوریانە زیاتری بۆ کورد پێ نەبێ ، بۆیە گرینگە کورد لە هەموو لایەنەکانی تری عێراق زیاتر پابەندی ئەم دەستوورە بێ و پێداگری جێ بەجێکردنی بکات ...