دانا ھەڵەبجەیی 26/7/2020 خۆکۆتایی پێھێنان لە دیاردەیەکی کەسیەتی و کۆمەڵایەتییەوە ئەکرێتە ھەنگاو و پەرچەکرداری سیاسیی و پەیامی داخوازییەکی تاکیی و گشتی. جاران لە کۆمەڵگە داخراوەکانی خێڵ و گوندەواردا، کچان و ژنان بە ناچاری پەنایان بۆ خۆسوتاندن  و خۆکوشتن  ئەبرد، لە ناچاری و نادادی  کۆمەڵگە و نەبوونی دەزگا و بنکەیەکی بەھاناچوون و ھاوکاریی کۆمەڵایەتی و یاساییدا. بۆ توێژینەوەی ئەم بابەتە دەیان کتێبی دەرونناسی و دەرونشیکاری و کۆمەڵناسی بەر دیدم کەوتووە، لە ئەنجامدا بەم ئامانجانە گەیشتووم کە کەسی خۆسوتێنەر و خۆکوژ لەم خاڵ و ھۆکارانەدا چڕ ئەبنەوە: * گەیشتن بە خاڵی كۆتایی و بنبەستی ڕێگا چارەکان. * گەڕان بە دوای زیان گەیاندن بە بێھێزترین و بەردەستترین کەس کە خودی خۆ کوژەکە خۆیەتی. * تۆڵە و جەرگبڕینی  نزیکان و ئازیزانی سەبەبکارانی کەسی خۆکوژ. * پەرچەکردار و پەیامی خۆ کوژ بۆ کەسی ھۆکارمەند و ئەوی تری تایبەت. * نەبوونی جۆش و خرۆشی بەگژاچوونەوەی ھۆکارمەند(المسبب) و نەخوێندنەوەی لۆژێکانەی دەوروبەر. *ترسان لە دۆڕاندن و زیان گەیاندن لە ململانێ و جەنگی ھۆکارمەنددا. * نەبوونی ھاوڕێ و ھاودەمی متمانەپێکراو و دەزگای تایبەتمەند. * بچووک و کورتبینیی ھۆشیاری و شیکارکاری دۆخەکە. * وا تێگەیشتن کە کۆتایی خۆی کۆتایی و چارەی کێشەکەیە. * خۆ ڕگارکردن و خۆتەواوکردن لە فشاری دەروونیی و ھزریی و نائومێدی و دڵەخورپێییەکانی کە توشی خۆکوژ بوون. ئەمانە  کورتکراوەی  ھۆکارەکانن، بەڵام لە کۆمەڵگەیەک کە بەھا و شکۆی مرۆڤی تیا سفرە، مرۆڤی تێدا ئامانج نییە، تەنیا وەک کارەساتێک و خورپەیەک خۆکوشتن کار ئەکات، نەک وەک وروژاندن و شۆڕشاندنی کەسەکان و ھێنانەدی ئامانج و ئومێدەکانی خۆکوژ. ھەر بۆیە کاریگەری و ھۆکاری خۆکوشتن و خۆخنکاندن و خۆسوتاندن، لە کۆمەڵگە جۆراوجۆرەکان جیاوازی ھەیە. ھەر بۆیە من پێم وایە ھەر کەسێک گەیشتە دۆخی خۆکوشتن، باشترە تەڕ و وشکی ھۆکارەکەی بسووتێنێت، نەک خودی خۆی؛ چونکە ھیچ خۆکوشتنێک ئازایەتی نییە و سەبەبکاریش ئەوەندەی تر لە سەر عەقڵییەتی خۆی و  ملھوڕی خۆی بەردەوام ئەبێت. بە خۆکوشتن قەد نادادپەروەری نابێتە دادپەروەری،،،،.

بەیار عومەر عەبدوڵا وتەیەک هەیە دەڵێت (کورد ئەوەی لە شەڕدا بەدەستیدەهێنێت، لە دانوستاندا لەدەستی دەدات). ئێرانیەکان بەپێچەوانەوە، بە درێژایی مێژوو، ئەوەی لە شەڕدا دۆڕاندویانە، لە دانوستاندا وەریانگرتۆتەوە. دانوستان یەکێکە لەو زانستانەی دەخوێندرێت؛ چەند مەدرەسەیەکی دانوستان هەیە. یەکێک لەوانە مەدرەسەی ئێرانە، کە پشودرێژی یەکێکە لە خەسڵەتەکانی. ئێرانیەکان بەناوبانگن بەوەی کە لە مێژودا لە زۆربەی دانوستانەکاندا براوە بوون؛ ئەوەی بە شەڕ لەدەستیانداوە، بە دانوستان وەریانگرتۆتەوە. لە ساڵی ١٩٤١ لە سەروەختی جەنگی جیهانی دووهەمدا، ڕوسەکان باکور و ئینگلیزەکان ناوەڕاست و باشوری ئێرانیان داگیرکرد. ئینگلیزەکان لەگەڵ ئەمریکیەکاندا لە ئێرانەوە چەک و نەوت و پێدوایستیان بۆ ڕوسەکان دەنارد بۆ شەڕی ئەڵمانەکان. ئێرانیان ناونابوو پردی سەرکەوتن.  سەرۆکی ڕوسیا، جۆزێف ستالین (Joseph Stalin) و سەرۆکی ئەمریکا، فرانکلین ڕۆزڤڵت (Franklin D. Roosevelt) و سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا، ویستۆن چەرچڵ (Winston Churchill)، ساڵی ١٩٤٣ لە تارانی پایتەختی ئێران کۆبونەوە و بڕیاریاندا کە دوای کۆتایهاتنی جەنگی جیهانی دووهەم، لە ماوەی ٦ مانگدا ئێران چۆڵبکەن. بەڵام دوای کۆتایهاتنی جەنگ ستالین پەشیمانبوەوە و ئامادەنەبوو باکوری ئێران چۆڵبکات. لە ساڵی ١٩٤٦ دا ڕووسەکان یارمەتی کورد و ئازەریەکانیاندا کە دوو دەوڵەت لە باکوری ئێراندا بۆ خۆیان دابمەزرێنن، کۆماری مهاباد و کۆماری ئازەربایجان، پایتەختەکانیان مهاباد و تەبرێز بوو.  سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی ئێران ئەحمەد قەوام (Ahmad Qavam)، چوو بۆ لای ستالین و توانی ڕووسەکان قایلبکات کە دەست لە پشتیوانی کورد و ئازەریەکان هەڵبگرن، بەرامبەر پێدانی هەندێک بیرەنەوتی باکوری ئێران لە سەر دەریای قەزوین. سەرەنجام دەوڵەتی ئێران توانی کۆماری مهاباد و ئازەربایجان لەناوبەرێت و خاکی دەستبکەوێتەوە. لای سەرکردەی زیرەک و نیشتیمانی، خاک گرنگترە لە هەموو فاکتەرەکانی تر، چونکە خاک فاکتەرێکی نەگۆڕە و دەمێنێتەوە، بەڵام پارە و نەوت دەشێت وشک بکەن و نەمێنن. دوای تێپەڕبونی ساڵێک، واتە لە ١٩٤٧ دا،  پەرلەمانی تازە لە ئێراندا هەڵبژێردرا و دەنگیان لە دژی ئەوەدا کە نەوتی باکوری ئێران بدرێت بە ڕوسەکان و بەڵێننامە نەوتیەکانیان هەڵوەشاندەوە. واتە ئێرانیەکان لە قۆناغی یەکەمدا خاک و لە قوناغی دوهەمدا نەوتیان دەستکەوتەوە. کاتێک ڕوسەکان ناڕەزایەتیان دەربڕی، ئەحمەد قەوام وتی لە دەسەڵاتی مندا نیە و پەرلەمان بڕیاریداوە. دوای ئەم ڕووداوە ئەحمەد قەوام بە (ڕێویە پیرەکە) ناویدەرکرد. زۆرینەی سەرکردەکانی ئێمە بە پێچەوانەوە کاریان کردوە. ئەوەی کورد بە شەڕ بەدەستیدەهێناوە، ئەوان بە دانوستان لەدەستیانداوە. یەکەم لەبەر خۆشباوەڕی و نەشارەزایی لە دانوستاندا، دووهەم لەبەر کاڵبونەوەی هەستی نیشتیمانی و زاڵبونی بەرژەوەندی شەخسی و بنەماڵەیی و حزبی بەسەر بەرژەوەندی نیشتیمانیدا؛ زۆر جار پارە و نەوت دەخەنە پێش مەسەلەی خاکەوە، لە کاتێکدا پارە و نەوت کۆتایی دێت و خاک دەمێنێتەوە. سێهەمیش لەبەر ناکۆکی ناوخۆیی، ئامادەن سازش بۆ دوژمن بکەن بۆ یەکتر شکاندن. یەکێک لە یاساکانی دانوستان ئەوەیە کە دانوستانکار نابێت هیچی بۆ خۆی بوێت، بۆ ئەوەی نەکەوێتە سازشکردن لە پێناوی بەدەستهێنانی پۆستدا. زۆر جار وەفدەکانی کورد دانوستان دەکەن بۆ چونە حکومەت لە هەولێر یان لە بەغدا، دوای چەند مانگێک هەندێک لە ئەندامانی وەفدەکە پۆستی حکومی وەردەگرن. ئەو جۆرە دانوستانانە تەندروست نین، چونکە وەفدێک داوای پۆست و بەرژەوەندی بۆ ئەندامەکانی وەفدەکە بکات، سازشی زیاتر دەکات لەوەی پێویستە بکرێت.  گرنگە ئێمەش پەند لە میللەتان وەربگرین و لانی کەم وابکەین ئەوەی لە شەڕدا بردومانەتەوە، لە دانوستاندا نەیدۆڕێنین. هەروەها مەسەلەی خاکمان لە نەوت و پارە و پۆست لاگرنگتر بێت، لە هەمووشی گرنگتر بەو مەرجە وەفدی دانوستان دیاریبکرێت کە بۆیان نەبێت هیچ پۆست و بەرژەوەندیەک بۆ خۆیان داوابکەن، بەڵکو هەوڵی بەدەسهێنانی ماف و بەرژەوەندی میللەت یان ئەو لایەنە بدەن کە نوێنەرایەتی دەکەن.  

چیا عەباس پێشەکی دەبێت بڵێم لاهور شێخ جەنگی لە غیابی سیاسی مام جلال و دوای وەفاتی و نەخۆشی هێرۆ خان ورد و ژیرانە کاری بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆی لە ناو یەکێتی و ناراستەوخۆش لە ژیانی سیاسی و حوکمرانی هەرێمدا کردوە. بێگومان گەر ئەم زاتە لە بنەماڵەی تالەبانی نەبوایە زۆر ئەستەم بو دەرفەتی بۆ برەخسێت ئەو پێگەیەی ئێستا بەدەست بهێنێت.  هەوڵەکانی لاهور بۆ گەیشتن بەو پێگەیە، بەدەر لە  ئاکامە رێکخراوەیی و سیاسیەکانی، بە بوێری و تموحی رەوا دەبینم، چۆن بەوە گەیشت و چی پێدەکات، لە مەقامی یەکەمدا کاری یەکێتییەکانە بە هەمو ئەتیافەکانیەوە وەڵام بدەنەوە. ئەرکی دەرەوەی یەکێتیە چاودێر بن و هەڵسەنگاندنی دروست بۆ هەڵوێست و کارەکانی پەیوەست بە پرسە گشتیەکان بکەن.  بە بەراوردکردن بە سەرکردە کلاسیکیەکانی هێزەکانی تر لاهور زەمینەیەکی مێژویی تۆکمەی نیە بۆ ئەو پێگەیەی ئێستا، ئەمەیان لە دەرەوەی دەسەڵات و خواستی ئەودا بوە، بەڵام خۆشی بوێت یاخود ترش ناتوانێت چاو لەو راستیە دابخات، گەر مامەڵەی دروستیش لە گەڵ ئەو راستیەدا نەکات بێگومان بۆ نەیار و رکابەرەکانی چەکێکی بەهێزە دژی بەکاری بهێنن. هەرچەندە لاهور پشتگیریەکی بەرچاوی نەوەی گەنجی هەیە وهێزی چەکدار و پارەیەکی زۆریشی لە بەردەستدایە، بەڵام لە ئێستادا لە نێوان دو پاڵەپەستۆی بەهێزدا گیرساوەتەوە، لەلایەک بنەماڵەی بارزانی و پارتی و لەلاکەی تریشەوە بەشێک لە جەمسەرە دێرینەکانی یەکێتی و دڵەراوکێی هێزەکانی تر.  نان ئەو نانەیە ئەمرۆ لە خوانە، با باسی ئێستا بکەین. بۆ خۆم دو جار لاهورم بینیوە، جارێک سەرپێی لە سلێمانی و جاری دوەم چەند ساڵێک لە مەوبەر لە سیمینارێک لە یەکێک لە هۆڵەکانی پەرلەمانی ئەوروپا لە بروکسڵ، لە سیمینارەکەدا وتارێکی بە زمانی ئینگلیزی دەرباری تێرۆریزم و داعش پێشکەش کرد کە شایستەی بایەخدان و گوێگرتن بو. ئەوەشی شایستەی ئاماژە پێکردنە زۆر موحافزکارانە باسی هەندێک تەوەری گرنگی کرد، هۆکارەکەشی گەراندەوە بۆ ئەوەی لەو شوێنەدا پێویست بەو شێوازە دەکات. هەڵسەنگاندنەکەی ورد بو، چونکە زۆربەی بەرپرسە باڵاکانی ئاژانسەکانی هەواڵگری و ئاسایشی وڵاتانی ئەوروپا و چەند رۆژنامەگەرێک ئامادەی سیمینارەکە بون. ئەم شارەزایی و لێهاتوەی لە بواری هەواڵگری و ئاسایشدا ئۆتۆماتیک نایکات بە سیاسەتمەدار و سەرکردەیەکی حەکیم و وردبین و بەهێز، بەشێک بیت لە بنەماڵەی تالەبانی و سەرکەوتن لە بوارێکی سیاسی و هەواڵگریدا مۆڵەتی بی خەتم نین بۆ سەرکەوتن لە بوارەکانی تری سیاسی و حوکمرانیدا. جمال عبدالناصر، جیڤارا، تیتۆ، ئاپۆ، نەوشیروان مستەفا، مەلا مستەفا، مام جلال، خومەینی، مەندێلا، ونستۆن چەرچڵ، بوشی باوک، مۆگابێی زیمبابۆ و چەندین سەرکردە و سیاسەتمەداری تر کە لە سایەی خەبات و مێژودا خاوەنی کاریزمای تایبەت بە خۆیان بون، لە چەند بوارێکدا لێهاتو و کارا بون بەڵام لە کۆی گشتی پرۆسەی سیاسیدا دوچاری داکشان و شکستی گەورە و ئازاردەر بونەتەوە. ماوەیەکە لاهور خۆی لە قەرەی گۆرینی نەخشەی سیاسی و حوکمرانی هەرێم دەدات، ئەمەی گرتۆتە بەر پشتئەستور بە پێگەی لە ناو یەکێتیدا و بە ئەزمونی لە دژە تێرۆردا و بەو هێزە چەکدارەی دەوری و ئەو پارەیەی دەستی دەکەوێت، چەندین گومان و پرسیار بەرامبەر ئەو هەوڵانە سەریان هەڵداوە، بۆچی؟ یەکەم: وەک لە سەرەتای وتارەکەدا ئاماژەم پێداوە لاهور خاوەنی زەمینەی مێژویی بە هێز نیە، دوەم: لە ناو یەكیتیدا ناحەز و رکابەری بەهێزی خاوەن مێژو و ئەزمونی هەیە، سێیەم: لە دوای کارەساتەکانی ئۆکتۆبەر چەندین گومان و پرسیار دەرباری رۆڵی لەو روداوانە سەریان هەڵداوە، چوارەم: هاوپەیمانی و پشتئەستوری سیاسی ئەو لە عێراق و ناوچەکە بە چەند کەسایەتی و هێزێکە کە شایستەی متمانەی میللەتی کورد نین،  پێنجەم: نەفەس و نیەتی بەرەنگاربونەوەکانی پەلەیی و خەسڵەتەکانی تٶلەسەندنەوەیان پێوە دیارن، شەشەم: دەنگۆی بازرگانیەکانی وەک دەهۆڵی پارشێو دەبیسترێن و .... تاد. لاهور کاردەکات بۆ لاوازکردنی پێگەی بنەماڵەی بارزانی و پارتی، تا ئێستاش زۆر رون و ئاشکرا نیە نیەتی ئەم کارکردنەی بۆ چاکسازی و گۆرانکاریە یاخود هاندەری تر لە پشتیەوەن! سەرەرای ئەوەی مافی هێزەکانە ئازادانە لە هەمو سوچێکی کوردستان کار بکەن، بەڵام کاتێک کەسایەتیەکی وەک لاهور دەڵێت چەقی کاری سیاسەتکردن دەبەنە هەولێر و بادینان، بۆ هەوادارانی خۆی ئەم بانگەشەیە حەماس و هەڵچون دەوریژێنێت، بۆ کەسانێکی خاوەن ئەزمون مەترسی و دڵەراوکێ، کاتێک دەڵێت تەنها مەرجەعی یەکێتی لە وەزارەتی پێشمەرگە فڵان کەسایەتی یەکێتیە سەرجەم تیمی حزبەکەی لە حوکمرانیدا ئیحراج دەکات، کاتێک لە سایەی دەسەڵاتی ئەودا کاری پەرڵەمان سست دەکرێت و بێئەوەی ئەڵتەرنەتیڤێک بخاتە رو ( هەرچەندە ئەو پەرلەمانە بەم شێوەیەی ئێستای لە ئیفلیج ئیفلیجترە)، رەفتاری تاکرەوی بەبیر دەهێنێتەوە و ....تاد. منداڵی سەر بێشکەش تێدەگات هەمو هەوڵ و تەقەڵڵای لاهور بۆ لاوازکردنی پێگەی پارتی و بنەماڵەی بارزانیە و بۆ فشارکردن لە سەریان تا خودی ئەو وەک سەرکردەیەکی نوێی یەکێتی قبوڵ بکەن و مامەڵەی راستەوخۆی لە گەڵدا بکەن، پێدەچیت زەمینەی بەهێزی ئەم هەوڵانەی لە دڵی خۆیدا هەڵگرتوە، لەو حاڵەتەدا بێگومان لە دوا مەتەفدا بە تەنیا دەمێنێتەوە. ئەرکێکی گرنگی مێژو بە ئاگاهێنانەوەیە، لاهور شێخ جەنگی دەتوانێ سودی زۆر لەم راستیە بکات. تەحجیمکردنی بنەماڵەی بارزانی و پارتی، تایبەت لەم دۆخە زۆر ئاڵۆزەی عێراق و ناوچەکە، کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە، لە مێژودا عوسمانلیەکان، ئینگلیز، حکومەتەکانی عێراق، بەرەی جەلالی، سەدام و دواتریش بە هاریکاری شای ئێران، ئەمریکیەکان، داعش، سەردەمانێک تورکیا، یەکێتی بە جۆرەها هەڵمەت، پەکەکە پشتئەستور بە قوڵایی ستراتیژی نەتەوەیی و شیعەکان پشتئەستور بە یەکێتی و نەیارەکانی پارتی هەوڵی زۆری لاوازکردن و پەرواێزخستنی پارتیان داوە، بەڵام لە ئەرزی واقیعدا پارتی لە هەمویان قورتار بوە و بەهێزتریش بوە. ئەمە مەدحکردنی پارتی نیە بەڵام واقیعێکە پێویستی بە وردکردنەوە و بە تێگەیشتن لە کۆدەکانی هەیە، بەپێچەوانەوە هەر بەرەنگاربونەوەیەک لەوانەی پێشو باشتر نابن. تۆ بڵێی نهێنی ئەمە چی بێت؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە تەوەری ئەم بابەتەی ئێستا نیە، مەبەستم بە ئاگادارکردنەوەی ئەو کەسایەتی و هێزانەیە کە لە هەوڵێکی لەو جۆرەدان چاوێک بە مێژودا بخشێننەوە پێش ئەوەی خەڵک ببنە قوربانی هەوڵەکانیان و دۆخەکە سەختتر و ئاڵۆزتر بێت. تەسلیمبون بە پارتی و نەرمبونی رازیکەرانە کرداری بێ ئاکامن، لاهور لە هەوڵەکانیدا پەیامێکی دروستی ناراستەوخۆی راگەیاندوە: شێوازی مامەڵەکردنی یەکێتی لە گەڵ پارتی لە بنەرەتدا دەگۆرێت. ئەوەی تا ئێستا بەرچاو کەوتوە هەوڵەکانی لە گەڵ بازنەیەکی بچوکی داخراوی دەوری خۆیدا چر کردۆتەوە، بۆیە دۆخەکە پێویستی بە دۆزینەوەی رێگەیەکی بەرفراوانتر و کراوەتر و گشتگیرترە تا ئەم دۆخ و رەوشە ئاڵۆز و سەختەی سیاسی و حوکمرانی تێپەرێندرێن. ناشێت کەس دەرک بەو راستیە نەکات کە دۆخی ئێستای هەرێم بەرهەمی نزیکەی سی ساڵی دەسەڵاتی پارتی و یەکێتیە، لاهور ناتوانێت خۆی و حزبەکەی لەو بەرپرسیاریەتیە بە چەند لێدوان و کردار قورتار بکات، ئەوەی پێویستە بکرێت دان نانە بەو واقیعە و داوای لێبوردنە لە خەڵک و چرکردنەوەی هەوڵەکانی راستکردنەوەی دۆخەکەیە بە نەفەسێكی کراوە و دور لە دۆگمای شەخسی وحزبی.  لە لێدوان و کرادارەکانی لاهور پێدەچیت لە راستیەکی واقیعی سیاسی و سەربازی و ئەمنی و ئابوری و حوکمرانی باشور ورد نەبوبێتەوە کە هەوڵی گۆرانیان دەدات. زیاتر لە نیو سەدەیە باشوری کوردستان بە دابەشکردنی جوگرافیای سیاسی و سەربازی و ئابوری و هەواڵگری راگیراوە، مەخابن ئەمە ئیرسێکە تا ئەمرۆش رەنگدانەوەی خەستی لەسەر رەوشی هەرێم هەیە.  مام جلال وەک سەرکردە و سیاسەتمەدارێکی موحەنەکی بە ئاگا ئەم راستیە مێژوەییەی بە رێکەوتنی ستراتیژی لە گەڵ پارتی پارادۆکسانە بەرجەستەکرد، خوالێخۆشبو گیرۆدەی گرێکوێرەیەکی مێژویی بو بۆ سرینەوەی و بۆ راگرتنی ئەو هاوسەنگیە لاسەنگە ئامادەی زۆر سازشکردن بو، ئێستا بەشێک لە نەوەکانی دوای خۆی گیرۆدەی ئەو مێژوە و تێرامانیان بۆ ئایندە بون بێئەوەی زەمینەی مێژویی بەهێزیان هەبێت، هەولێک پێویستی بە هەڵوەستەکردنی جدی هەیە. هاتنە پێشەوەی لاهور و گەنجەکانی تر لە ناو یەكێتیدا روداوێکە شایستەی لێکۆڵینەوە و باسکردنە، لەو باوەرەدام گەر مام جلال لە ژیاندا بوایە زۆر ئەستەم بو ئەوە روبدات، ئەم راستیە بۆ کاك نەوشیروانیش بەکارە، سەبارەت بە دەسەڵاتدارانی ناو پارتی و لە حوکمرانیدا رۆڵی بنەماڵەی بارزانی رێژەیەکی نەگۆرە.  لاهور لە ناو گەنج و نەوەی تورەبوی کوردستان هەواداری بەرچاوی هەیە، بێگومان ئەمە سەرمایەکی کەم نیە، دەشێت لەو راستیە تێبگەین زۆربەی ئەم هەواداری و پشتگیریە ئاوێنەیەکە بۆ نمایشکردنی خواست و تورەیی و هەڵچونی ئەو یاخیبوانە بەرامبەر بە دۆخی هەرێم لە سایەی هەڵوێست و کردارەکانی لاهوری شێخ جەنگی.  وەک خەمخۆرێکی پرسی نەتەوەکەم و هەوادارێکی چاکسازی و گۆرانکاری لە کۆتاییدا ئەم رستەیەم بۆ لاهور شێخ جەنگی هەیە: وەک موخەزرەمێک سیاسەت و رەفتار مەکە، بەڵکو وەک واقیعبینەرێکی سەردەمانەی هێمن و پشودرێژ، ئەوسات زۆر شتی تر فێردەبیت و چێژیان دەکەیت...! کار بۆ پاراستنی یەکگرتویی خاک و نەتەوە و سەروەریەکانیان بکە.     تێبینی: ئەم نوسینەم رای شەخسی خۆمە و هیچ پەیوەندی نیە بەو ئاراستە سیاسیە و ئەو هاورێیانەی بەیەکەوە تێیدا کاردەکەین.     

هیمن قادر  ‏ھەنگاوەکانی چاکسازی دەستی پێ کردەو بە ھەنگاوی خێرا دەچنە بواری جیبەجیکردنەوە لە رابردوا زۆر باس لە چاکسازی کراوە بەلام ھیچ لە کابینەکانی رابردوودا وەک ئەو کابینیە خاوەن بریاری خۆی نەبووەو مەرجی سەرەکی گۆرانکاریە لە خەرجیەکان لە بوارە گرنگەکان ئەویش بە ئیرادەیەکی بەهێزە وهیچ کەس لێ بەدەر نابێت و چاکسازی راستەقینەو لە پێناوی هاولاتیان و بەرژەوەندی گشتی دەکرێت. ‏بیرکردنەوەو خواستێکی گەورە هەیە لە کابینەی برا گەورەدا بۆ چاکسازی و گۆڕانکاری، لەو هەنگاوە گرنگانەوە دەستپێدەکات کە پەیوەندییەکی قوڵیان هەیە بەو تەوەرە هەر بنەڕەتی و سەرەکیەکانەوەی وەک سەرچاوە ئابورییەکان و سیستمی ئابورییەکی زانستی و سیاسی کە توانستی لێکدانەوەو گۆڕانکاری و بەرپرسیارێتی بخولقێنێت. ‏یەکیکی تر لە ھەنگاوەکانی ئەو کابینەیە تەرکیزی لەسەر ئیدارەدانی قەیران دەبێت و دەیکات بە پرۆژەیەکی نیشتیمانی دوور لە ناکۆکی سیاسی ناوخۆ. ئەمەش ئاماژەیەکی بەهێزە کە هەوڵی جیدی هەیە بۆ دروستکردنی کۆدەنگی لەسەر چاکسازی پێویست بۆ بنیاتنانی بناغەی ئابووریەکی پتەو. بۆیە بەردەوام لەگەل ھیزەکانی تر کە بەشدارن لە حکومەتدا ئاڵوگۆڕیی بۆچوونەکان دەکەن دەربارەی ئاستی ئەم قەیرانە و تاوتوێکردنی چاکسازیەکان بە شێوەیەکی شەفاف. ‏دواجار کابینەی برا گەورە ئەجێندای فراوانی بۆ چاکسازی هەیە بۆ بنیاتنانی سیستەمێکی ئابووری پتەو بە گشتی ئەوە مایەیی دلخۆشی بە گشتی لە سەرتاسەری ھەرێمدا ویستی سیاسی ئەوتۆ و بەهێز هەیە بۆ ئەنجامدانی گۆڕانکاری لە گشت ئاستەکاندا ئەوەش بۆ زامنی پاراستنی دەستکەوتەکانی هەرێمی کوردستانە پێوستی بە ھەنگاوەی ھەموانە.

  سەردار قادر  ساڵیادی دامەزراندنی گۆڕانە ، كەسانێكی زۆر لەو یادەدا یادوەری خۆی هەیە ، كەسانێكی زۆر لەو بزوتنەوەیە هاتن ورۆیین . كەسانێك هەر لە گردەكەن ، كەسانێك گردیان جێ هێشت ، هە موان ئەوەی لە گردەكە ماوەو ئەوەی ئەوێشی بە جێ هێشت ، قسەی خۆی هەیە . زەمەنێك دروست بووە چی بڵێ ی لەسەر گۆڕان ، لێكدانەوەی جیاوازی بۆ ئەكرێت . قسەت و نوسینت وەك ووشەكان لێ وەر ناگیرێت ، وەك لێكدانەوەیەك لێ وەرناگیرێت ، هەموو ئەبێتە پرسیار ؟؟ لە خانەو رێكخەری گشتیە وە نزیكیت ؟ لە كورەكان نزیكیت یان نا ؟ لە برادەرەكانی خوار گردەكەی ؟ خۆت زویری ؟ یادی گۆڕان و قسەكردن لەسەر بزاوتەكە پێش وەختە ئەم پرسیارانە ئەكرێت . ئەوەی وونە گۆران چی كرد و لە ئێستادا چی ئەكات و داهاتووی چیە ؟ یێ ترس لە پرسیارە نا ئا ساییەكان ، گوزەرێك ئەكەم بە سەربووردەی گۆڕاندا . گۆڕان وەك پرۆژەیەكی دوای پەیامی سبەی ، دوای باڵی ریفۆرم ، دوای هەنگاوی سەرەتای كۆمپانیای ووشە ، وەك دوا هەنگاوی سیاسی رەحمەتی كاك نەوشیروان ، چی كرد و لە ئێستادا بەرەو كوێ ئەروات ؟؟ گۆڕان وەك گوتاری سەرەتا پرۆژەیەك بوو بۆ گۆرانكاری لە حوكم رانی ، پرۆژەیەك بوو بۆ عەدالەتی كۆمەڵایەتی ، كۆكردنەوەی دەنگە نارەزاییەكان بوو . گۆڕان سەرەتا لە دەروازەی میدیاوە دەست بەكار بوو دواتر بەرەو بزاوتێك و بەشداری هەڵبژاردن و لە قۆناغی یەكەمدا ، بووە ئۆپۆزسێۆن ، كە خاوەن 25 كورسی بوو . دواتر بەرەو دەسەڵات بووە دروشم كورسی دانەیەكی كەمی كرد . دواتر دەركردن و گەرانەوە بۆ گردەكە ، جارێكی تر بەشداری هەڵ بژاردن و كورسی كەمی كرد بەرەو دوانزە كورسی ، سزای خەڵك گۆڕانیشی گرتەوە . لە ئێستادا بەشداری دەسەڵات بە خەونی چاكسازی كە ئەوترێت چاكسازی وەهمێكە تانوپۆكەی دیار نیە ؟؟؟ گۆڕان سەرەتایەكی پر لە بەرەنگاری هێنایە پێشەوە بێ پەنا بردنە چەك ، خەباتێكی پەرلەمانی و مەدەنی گرتە بەر . گۆڕان دەروازە بوو بۆ را جیاوازەكان و كرانەوەو فرە ئایدۆلۆجیا بوو. پرسیاری یەكەم ئەوەیە ، بە 25 كورسیەوە بەشداری نەكرا بەردەوام بوون لە ئۆپۆزسێۆن بوون لە ئێستادا بە دوانزە كورسیەوە ، بەشداریەكی شەرمنانەی دەسەڵات . ئەوكات كاك نەوشیروان رێكخەرو هەناسەی بەردەوام بۆ ئۆپۆزسێۆن بوون ، ئێستا رێكخەر و خانە كشانەوە بە جۆرێك لە تەخوین ئەبینن ؟؟؟؟ جارانێك جۆرێك لە كاری دامەزراوەیی لە گۆڕان ئەبینرا لە ئێستادا هەر كەسەو ئاوازێك و وونی خیتابی گشتی بزووتنەوەكە . جارانێك گۆڕان دروست كەری ئومێد بۆ تاكی كوردی ، لە ئێستادا گۆڕان خۆی بۆتە بێ ئومێدی . جارانێك گۆران و فیگەرەكانی ، نمونە بوون بۆ هەڵسانەوە ، بۆ بەردەوامی ، بۆ هیواو ئومێد ، لە ئێستادا هەموو ئەوانە گۆرانی بەسەردا هاتووەو گۆڕان بۆتە پەیژە بۆ هەندێ كەس بۆ گەیشتنە پۆستێك و مووچەیەكە خانە نشینی بەرز ، بۆ سیاسیە دێرینەكانیش بەردەوامی مانەوە لە سیاسەتدا . گۆڕان زۆرێك لە قارەمانی پۆپۆلیسی دروست كرد ، داتا و پلانی درێژ خایەن و زانستی هیجرەتی كردووە . جاران گۆران خیتابی بەردەوامی هەبوو بۆ قۆناغە جیاوازەكان و ئامادە باش بوو بۆ هەر گۆرانكاریەك دێت و دەروا . گۆڕان بە گشتی پێویستی بە خۆچوونەوەی هەیە بێ ترس و تۆمەت دروست كردن بۆ یەكتری ، پێویستی بە هەڵ سەنگاندنی گشتی هەیە . ئەوەی حەرفێكی ووت و نوسی دوژمن نیە ؟؟؟ رێكخەر و خانە هەقە كەمێك زیاتر كراوە بن ؟؟؟ گۆڕان و كۆمپانیای ووشە هەقی خۆیەتی پەیوەندی نێوانیان بە دامەزراوەیی بكەن . خەمی گشتی ببێتەوە بەرنامە گشتیەكە ، پرۆژەی سیاسی  گوزەر بكاتەوە بە ناوەخنی گۆڕاندا . خوانی گۆڕان خوانی دەنگە جیاوەزەكان بێت ، تێ كۆشەرەی دێرینەكان بە قەناعەتەوە هاوكاری گەنجەكان بن ریتمێك دروست كەن كە پشت و پەنا بن و تا مردن هەر نابێت بەر پرس بن .

د.گۆران عەبدوڵا جەنابت لە وەڵامی مامۆستایەکی ئاینی قەدرگران ئەمەی خوارەوەت فەرموە: "ڕێگا نادەم هیچ كەسێك لەدەوروبەری خۆم و لە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان پێگەكانیان بۆ مەرامی شەخسی بەكاربهێنن”. پێمان باش بو لە بارەی ئەم قسەیەی جەنابتانەوە چەند راستی و تێبینیەکت بەخەینە پێش چاو کە تایبەتن بەو لێدوانەت لە پەیوەست بە سیستمی تەندروستیەوە. پرسیاری ئێمەومانان بۆ جەنابت ئەوەیە: ئاخۆ هیچ بوارێکی تەندروستی ماوە کادیر و بەرپرسەکانی حیزبەکەی جەنابت بۆ بازرگانیکردن دەستیان بۆ نەبردبێ و پێگە حیزبی و ئیدارییەکانیان بۆ مەبەستی شەخسی بەکارنەهێنابێ؟ لە خوارەوە چەند نمونەیەکەت دەخەینە پێش چاو هیوادارین بە دڵ فراوانیەوە تێبینیان بکەی. با لە بازرگانی دەرمانەوە دەستپێبکەین. ئایە هیچ دەرمانێک، کۆمپانیایەک، کۆگایەکی دەرمان ماوە بەرپرسەکانی حیزبەکەی جەنابت پشکیان تیا نەبێ؟ ئایا ئاگاداری ئەوەی کە بەرپرسەکانی حیزبەکەت پسپۆرییان لە بازرگانیکردن بە جۆرەها دەرمان وەرگرتوە کە بە رێگای شەرعی و ناشەرعی و قاچاخەوە دەرخواردی خەڵکی دەدەن؟ ئەگەر ئەمە بەکارهێنانی پێگەی حیزبی و ئیداری نەبێ بۆ مەبەستی شەخسی ئیتر چی ناوێکی تری لێ ئەنرێ؟ ئایا جەنابت ئاگاداری کە بە دەگمەن نەخۆشخانەیەکی تایبەت دەدۆزیتەوە کە بەرپرسێکی سیاسی و ئیداری حیزبەکەی جەنابت خاوەنداری نەکا یا پشکی تیا نەبێ؟ ئایا دەزانی کادیری ئیداری سەر بە حیزبەکەی جەنابت هەیە پێگەکەی خۆی بەکارهێناوە بۆ وەرگرتنی بینایەک لەناو جەرگەی شاری سلێمانی و کردویەتی بە نەخۆشخانەی تایبەت؟ ئایا نازانی بەرپرسی باڵا هەیە لە حیزبەکەی جەنابت کە عەرزی بەلاشی دراوەتێ و ملێۆنان دۆلاریشی لە حکومەت وەرگرتوە و نەخۆشخانەی تایبەتی پێدروستکردوە و خەڵکی پێ ئەروتێنێتەوە؟ ئایا نازانی کۆمپانیای سەر بە حیزبەکەی جەنابت مۆڵی پزیشکی دروستدەکا و پزیشکان و کارمەندان لای خۆی دەکاتە کۆیلە و کەرتی گشتی لە نەخۆش و تەندروستکار روتانوەتەوە؟ ئەگەر ئەمانە بەکارهێنانی پێگەی حیزبی بۆ مەبەستی شەخسی نەبێ ئەی چین؟ ئایا ناپرسی یەکێتی نیشتیمانیی لە ٢٠٠٧ەوە وەزارەتی تەندروستی لا بو ئایا وەزیر و بەڕێوەبەرە گشتیەکانی سەر بە حیزبەکەی جەنابت لە خۆ دەوڵەمەند کردن زیاتر چی سودێکیان بۆ تەندروستی گشتی هەبوە؟ ئایا ناپرسی بۆچی کادیرەکانی حیزبەکەت بە پیلان و بەرنامە ئیشیان بۆ لاوازکردنی کەرتی گشتی کردوە بۆ ئەوەی بزنسەکانی ئەوان قازانج بکا؟ ئایا نازانی کادیرەکانی حیزبەکی جەنابت کەرتی گشتیان ئیفلیج کردوە و دەرمانیان لە نەخۆشخانە گشتیەکان نەهێشتوە بۆ ئەوەی دانیشتوانی خانوە قوڕەکان ناچار کەن لە نەخۆشخانە و دەرمانخانە تایبەتەکانی ئەوان بەدوای چارەسەر بگەڕێن. ئەگەر ئەمە بەکارهێنانی پێگەی حیزبی بۆ مەرامی شەخسی نەبێ ئەی ناوی ئەنێی چی؟ ئایا نازانی کادیری باڵای ئیداری تەندروستی سەر بە حیزبەکەی جەنابت هەیە لە راقیترین شوێنی سلێمانی ڤیلای هەیە و باخی فراوانیان هەیە و پشکیان لە نەخۆشخانەی تایبەت هەیە؟ئەگەر ئەمە بەکارهێنانی پێگەی سیاسی و حیزبی نەبێ ئەی چۆن پێناسەیان دەکەی؟ جەنابی هاوسەرۆک، بەکارهێنانی پێگەی حیزبی و ئیداری بۆ مەبەستی شەخسی و تایبەت لە لایەن کادیرەکانی حیزبەکەت و لە سیستمی تەندروستی لەوە دەرچوە ڕێگەی لێ بگیرێ. ئەم بابەتە بوەتە شێرپەنجەیەک و بە هەمو جەستەی سیستمی تەندروستی بڵاوبوەتەوە و مەگەر بە کیمیاویی و زەڕە چارەسەر بکرێ. ئەگەر جەنابتان جیدیین لە گەڕانەوەی حیزبەکەتان وەکو خۆتان ئەڵێن بۆ یەکێتی خانوە قوڕەکان، فەرمون لە تەندروستیەوە دەستپێبکەن. ئەگەر ڕاست ئەکەن، ئەو بەرپرسە تەندروستیانەی سەر بە حیزبەکەتان دەرکەن کە لە یەک کاتدا پۆستی حکومی و پشکیان لە نەخۆشخانە و کۆمپانیای تایبەت هەیە. فەرمون با ئەو بەرپرسانەتان کە ئەرز و پارەی لە ماڵی گشتی وەرگرتوە بۆ دروستکردنی نەخۆشخانەی تایبەت، بیگەرێنێتەوە. با بەرپرسە حیزبیەکانتان پۆستە ئیداریەکانیان بەکاربهێنن بۆ بوژاندنەوەی کەرتی گشتی تەندروستی بۆ خزمەتی خانوە قوڕەکان نەک بۆ دروستکردنی ڤیلا و باخ و مەزرەعە بۆ خۆیان. با بەرپرسە حیزبیەکانت پێگەکەیان بەکاربهێنن بۆ پێدانی دەرمان بە نەخۆشەکانی شێرپەنجە نەک دروستکردنی مۆڵی پزیشکیی بۆ روتاندنەوەی خەڵک. تا ئەمانە بە کردار نەکەن و دەرئەنجامەکانی نەبینرێن، نیشانەی پرسیاری جیددی دەکەوێتە سەر هەر بەڵێنێکی لەو جۆرەی لە لێدوانەکەتدا خستوتە ڕو.

رزگار رەزا چوچانی - سوید   کۆکردنەوەی ئەمجارەی پارتی و یەکێتی لەلایەن سەرۆک ( نێچیرڤان بارزانی)یەوە، هەنگاوێکی پڕ بایەخ و مێژوویی بوو، پڕ بایەخ بوو لەوەی، رێگەی نەدا تاودانی وتارە رق ئامێزەکانی سیاسییەکان بگوازرێتەوە بۆ ناو پەڕلەمان، رێگەی نەدا لەپەڕلەمان هەستی پەراوێزخستن و تەحەداکردنی یەکتری کورد دروست ببێت. مێژوویی بوو، کەرێی نەدا لە ساڵیادی ئەو پەیمانەی کوردستانی تیادا دابەشکرا، دابەشبوونی سیاسی لەکوردستان رووبدات، بە پێچەوانەوە لەساڵیادی ئەو دابەشکردنەدا یەکخستنی هەڵوێستی کورد و کۆبونەوەی کوردی لەژێر چەتری یەک سەرۆکایەتیدا راگەیاند. ئەم رۆژانە ساڵیادی پەیمانی لۆزان بوو، ساڵیادی ئەو پەیمانەی کوردستانی دابەشکرد، چاوەڕوان بووین لەوکاتەدا پەیمانی نیشتیمانی هێزە کوردستانیەکان ببەسترێت، هێڵە سورە نیشتیمانی و نەتەوەییەکان دیاریبکرێت، دابەشبوون و پەرتەوازەبوونی هەڵوێستی کورد حەرام بکرێت. پێکەوە بۆ وەستانەوە بەڕووی پیلانەکانی دژ بەکوردستان، هێرشەکانی سەر سنورەکانی وڵات،  کێشە ئابورییەکان و پەتای کۆرۆنا، تاوسەندنی رووداوەکانی رۆژهەڵات و دەرکەوتنی گۆڕانکاری حەتمی لەناوچەکەدا، لایەنەکانی کوردستان دەست لەناو دەست بڕیار بدەن و ئەرک لە ئەستۆ بگرن. بەداخەوە لە جێی ئەوە، تەواو بە پێچەوانەوە، وتاری ئاگرینی دژ بەیەکی حزبییەکان تاودرا، لەلایەن خودی کورد خۆیەوە هەڕەشەی دابەشکردنی زیاتری کوردستان کرا لەو دابەشبوونەی لۆزان کردی. بەو هۆیەوە ترس و نیگەرانی دیسان دڵی دڵسۆزانی ئەو وڵاتەی داگیرکرد، ترس لەوەی تا ئەمرۆش هێزگەلێکی زۆر هەن ناکۆکی ناوخۆیی کورد بقۆزنەوە، نیگەرانی لەوەی، ساڵیادی پەیامە شومەکانی دابەشکردنی وڵاتیشمان نەبۆتە پەند بۆمان. بەڵام لەم کاتەشدا جارێکی تر سەرۆک نێچیرڤان بارزانی وەکو بەڵێنی دابوو، سەرۆکایەتی وڵاتی کردەوە چەتری کۆکردنەوەی هەمووان، بووەوە هەوێنی یەکبوون، هۆکاری رەواندنی ترس و گۆڕینی بێهیوایی بە هیوا. لە ساڵیادی ئەو پەیمانەی کوردستانی تیا دابەشکرا، تەحەدای یەکترکردنی کوردی گۆڕی بۆ دەستخستنە ناو دەستی یەکتر، کوردی یەکخستەوە، هانیدان بەسەر ناکۆکییەکاندا زاڵ بن و پێکەوە بن. رێگەی نەدا لەساڵیادی دابەشکردنماندا لەپەڕلەمانی کوردستان دابەشبوون رووبدات و بەرەو دابەشبوونی دیکەمان ببات. بیری هێناینەوە کە نێچیرڤان بارزانی سەرۆکێکی خاوەن بەڵێنە، سەرۆکێک کە بەڵێنی داوە، سەرۆکایەتی بکاتە چەتری کۆکردنەوەی هەموومان، سەرۆکێک کە بەڵێنی داوە دەستبەرداری یەکڕیزیی گەلەکەی نابێت.

بەهمەن تاهیر نەریمان لە فەلسەفەی کلاسیکدا دوو زاراوەی گرنگ هەن، باس لە بوونێکی شاراوە و بوونیکی کردارەکی دەکەن، ئەو دوو زاراوەش (بوون-بەهێز و بوون-بەکردار)ن.  بوون-بەهێز(الوجود بالقوە) و بوون–بەکردار(الوجود بالفعل) ئەو دوو چەمکە بوون کە لە فەلسەفەدا بۆ (جووڵەو بوون) بەکارهاتوون. بوون-بەهێز پێش مەرجی بوون-بەکردارە، بوون-بەهێز بوونێکە هێشتا دەرنەکەوتووە و دەبێت دەربکەوێت، بوون-بەهێز هیچ وجودێکی واقعی نییە، هەتا نەبێت بە وجودێک لە کەتوار(واقع)دا کاریگەریی لەسەر دەرەوەی خۆی نابێت. بەڵام توانایەکی شاراوەیە و جۆرێکە لە بوون. بۆ نمونە، لەناو بەڕوویەکدا ئیمکانییەتی داربەڕوویەک بەشاراوەیی هەیە، ئەم ئیمکانیەتە دەبێت کەشوهەوای بۆ بڕەخسێنرێت و بێتەدەرەوە، هەتا کەشوهەوای بۆ نەڕەخسێت، ئەم بوونە، بەشاراوەیی دەمێنێتەوە، هەر بۆیە بەم بوونە دەوترێت بوونی ئەگەری، واتە ئەگەری ئەوەی هەیە دەربکەوێت، ئەگەری ئەوەشی هەیە دەرنەکەوێت و بۆ هەتاهەتایە بەشاراوەیی بمێنێتەوە. ئەم بوونە  (بوون-بەهێز یان بوونی ئەگەری و شاراوە-potential existence)یە. کاتێک بەڕووەکە لە خاک و کەشوهەوای گونجاودا چێنرا، ئیتر خۆراک لە دەوروبەرەکەیەوە وەردەگرێت، ئەو خۆراکە دەگۆڕێت بۆ دەرکەوتنی ئیمکانییەتە شاراوەکانی ناو بەڕووەکە، لێرەوە ڕووەکێک لە دایکدەبێت، لە بوونی شاراوە و بوون-بەهێز، دەگۆڕێت بۆ بوون-بەکردار، جوڵە لەبوونێکەوە بۆ بوونێکی تر ڕوودەدات.  بوون-بەکردار، بوونێکی بەرچاوەو هەیە، دەرکی پێدەکەین، لەشاراوەیی و ئەگەری دەکەوێت و دەبێت بە هەبوو. ئەگەر ئەم دوو زاراوەیە بۆ حزبی کوردی بەکاربێنین، ئاوای لێدەکەین: هەموو حزبێک کاتێک لەدەرەوەی دەسەڵات دروستبووە و هێشتا نەچوەتە ناو دەسەڵات، دەبێت لەبەرانبەر وەرگرتنی دەسەڵاتدا، بوون-بەهێز هەبێت، واتە دەبێت لەناو ئەم حزبەی دەرەوەی دەسەڵات توانای شاراوەی تێدابێت بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات، ئەگەر ئەم توانایەی تێدا نەبێت و هەوڵی دروستکردنی کەشوهەوای چونەسەردەسەڵاتی نەبێت، ئەوە بە چەمکە نوێکەی حزب، حزب نییە، چونکە حزب دەبێت پڕۆژەی گرتنەدەسەڵاتی هەبێت. لەباشترین حاڵەتدا، ڕەنگە یەکێک بێت لە گروپەکانی فشار، ئەو گروپانەی کە ڕەخنە لە دەسەڵات دەگرن، بەڵام، مادام حزب نین، ئەگەری ئەوەیان تێدا نییە بچنە سەر کورسیی دەسەڵات. بۆیە، گروپی فشار، نە دەسەڵاتن-بەهێز، نەدەسەڵاتن-بەکردار. حزب لەم ڕووەوە پۆلێندەکرێت بۆ دوو گروپ، ئەو حزبانەی لە دەسەڵاتدان، ئەمانە دەسەڵاتن-بەکردار و بوونیان لەناو دەسەڵاتدایە و لەسەر کورسیی دەسەڵات دەبینرێن، توانا شاراوەکەیان بۆ بەڕێوەبردن و دەسەڵات دەبێت لەو ماوەیەدا دەربخەن، دەسەڵاتی ڕاستەوخۆن و لەسەر کورسیی فەرمان و بەڕێوەبردن دانیشتون. (لێرەوە، لەبەر ئەوەی باسی دەسەڵات دەکەین، بەپێی پێویست، بوون-بەهێز... دەگۆڕین بۆ دەسەڵات-بەهێز، هەروەها بوون-بەکردار دەگۆڕین بۆ دەسەڵات-بەکردار). گروپی دووەم ئەو حزبانەن لە دەسەڵاتدانین، و حزبی ئۆپۆزسیۆنن، ئەمانە (دەسەڵاتن-بەهێز)، بەڵام (دەسەڵاتنین-بەکردار)، مادام دەسەڵاتن-بەهێز، ئەگەری ئەوەیان هەیە ببنە دەسەڵات-بەکردار. بەڵام حزبی ناو دەسەڵات و کورسی، کاتێک ئێستا دەسەڵاتن-بەهێز، دەبێت، چاوەڕێی ئەوەش بکەن ڕۆژێک بێت ببنە دەسەڵات-بەهێز و ئۆپۆزسیۆنبن-بەکردار(بێگومان ئەمە لە سیستمی دیمۆکراتیدا). ئالێرەوە حزبی ناو دەسەڵات، دەسەڵاتن-بەکردار، دەبێت ئۆپۆزسیۆنیشبن-بەهێز(توانای ئۆپۆزسیۆنبونیان تێدا هەڵگیرابێت و بڕاوشیان پێی هەبێت). حزبی ئۆپۆزسیۆنیش دەبێت ئۆپۆزسیۆنبن-بەکردار، دەسەڵاتبن-بەهێز(هێزی بون بەدەسەڵات تێیاندا بەشاراوەیی هەبێت). ئیتر لێرەوە بۆ ئەم گۆرانکاریانە دەبێت بەیاسا سیستمی حزبی ڕێکبخرێت، بۆ هەر حزبێک شانسی ئەم جوڵە و شوێنگۆڕکێیەی دەبێت هەبێت. کەواتە حزبی ناو دەسەڵات؛ بوونی خۆی بەکردار سەلماندووە، لەناو خۆشیدا هەڵگری تۆوی ئۆپۆزسیۆنبونە و دەکرێت لە هەڵبژاردنێکدا ببێت بە ئۆپۆزسیۆن-بەکردار و دەسەڵات-بەهێز یان بەشاراوەیی. حزبی ئۆپۆزسیۆنیش ئۆپۆزسیۆنە-بەکردار و دەسەڵاتیشە بە هێزی شاراوەو هەمیشە ئەو توانایەی تێدایە ببێت بە دەسەڵات-بەکردار. لە هەرێمی کوردستان یاسای حزبەکان ڕێی بە فرەحزبی و فرەیی سیاسی داوە، بۆیە، لێرە خاوەنی ژمارەیەکی زۆر حزبین، هەردوو حزب (یەکێتی، پارتی)، وەک دوو حزب، بە کردار لە دەسەڵاتدا بوون، دەبوو ئۆپۆزسیۆن بن بەهێزی شاراوە، کۆی حزبەکانی تر، دەبوو دەسەڵاتبن-بەهێز، ئۆپۆزسیۆنبن-بەکردار. کێشەی قووڵ لێرەوە سەرهەڵدەدات، ڕاستە پارتی و یەکێتی دەسەڵاتبوون-بەکردار، بەڵام هەرگیز ئۆپۆزسیۆن نەبوون-بەهێز. بۆیە ئەوان هەر زوو، هێزی چەکدێ‌ریی سەربەخۆیان بەناوی حکومەتەوە بەردەوامیی پێدا، بەڵام هیچ کات سەر بە حکومەت نەبون، سەر بە پارتی و یەکێتی بوون. دوای ڕاپەڕینیش، بەهێزی سەربازی، بزوتنەوەی ئیسلامیی چەک دەکەن، ئیتر ناوچەی هەژمونی پارتی، هەر پارتی دەسەڵاتبوو-بەکردار، زۆنی یەکێتیش یەکێتی دەسەڵاتبوو-بەکردار، بەڵام هیچیان ئامادەیی ئەوەیان تێدانەبوو، بۆ هیچ هێزێک، ئۆپۆزسیۆنبن-بەهێز و ئەگەری ئەوەیان بۆ خۆیان دانەناوە کورسیی دەسەڵات دەستاودەستبکەن(ئەمەش کرۆکی کوشتنی دیمۆکراتییەتی سیاسییە). یەکەم هێز، خۆی بێچەک تاقیدەکاتەوە، یەکگرتوی ئیسلامی(٦-٢-١٩٩٤ دامەزراوە) بوو، ئەم هێزە، لە قۆناغێکدا، دەبێتە هێزیکی جەماوەریی بەهێز، لە سەردەمی دوو ئیدارەییدا، ململانێی هەڵبژاردن لەهەولێر لەگەڵ پارتی و لە سلێمانی، لەگەڵ یەکێتی دەکات، بەڵام هیچکات نەکرا ببێتە دەنگی یەکەم، بگرە دەنگەکانی نزیکیش نەدەبووەوە لە دەنگی ڕکابەرەکەی(پارتی و یەکێتی). بۆیە یەکگرتوی ئیسلامی هیچکات، نەی توانی ببێتە ئۆپۆزسیۆنێک کە ئیمکانیەتە شاراوەکەی بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات دەربخات، بەپێچەوانەوە، لە ئاستی سەرەوە، زۆر کشاوو نەرم و ئیسفنجی بوو، ئاسان دەی توانی لە دەسەڵاتدا بەشداری پێبکرێت، بەڵام هەرگیز نەی توانی، بەکردار، هاوبەشی سیاسیی بێت. لە ٢٥-٧-٢٠٠٩، بزوتنەوەی گۆڕان، وەک هێزێکی ئۆپۆزسیۆنی جەماوەریی لەیەکەم هەڵبژاردندا دەردەکەوێت، نزیکەی چواریەکی دەنگەکانی هەرێم بۆ خۆی مسۆگەردەکات. ئەم بزوتنەوەیە، دوای یەکگرتوو، دەبێتە ئەزمونی دووەمی هێزی بێچەک، کە بڕوای بەهێزی جەماوەری هەیە گۆڕانکاری بکات و لە هێزێکی دەسەڵات-بەهێز، بگۆڕێت و ببێت بەهێزێکی دەسەڵات-بەکردار. بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاوات و خولیای جەماوەرێکی زۆر دەبێت بە بزوتنەوەیەکی یاریکەر، بەڵام کاتێک لە یەکێتی دێتەدەر، بەقەد ئەوەی جەماوەر لەگەڵ خۆی دێنێت، بەهەمان ڕێژە، هێزی سەربازی لەگەڵ خۆی لە یەکێتی دانابڕێت، بەڵکو وەک شوڵی تەڕ دێتەدەرەوە. بۆیە، ئەم هێزە یەکلادەبێتەوە بۆ پشتبەستن بە هێزی نەرمی جەماوەر. سەرکێشییەکانی ئەم هێزە بریتیبوو لە خۆپیشاندانە جەماوەرییەکان لە زۆنی سەوز و ڕاگەیاندنێک کە خۆی ناوی نابوو(تۆپخانەکەی گۆڕان). ئەم بزوتنەوە، نەی توانی سەرکێشی و پڕکێشی ئەوە بکات، ناڕەزاییەکان بباتە زۆنی زەرد، هیچ نەبێت، ئەو هێزە گەورەییەی جەماوەری ڕێکنەخست، بەپێ، بەرەو هەولێر پەڕجوویەکی سیاسی بکەن و تەوقی ترس لە هەولێر بشکێنن. بۆیە ئەم هێزە، بەرەبەرە کارتی جەماوەری لەدەستدا و خۆپیشاندانەکانی زۆنی سەوز بون بە ڕۆتین، بزوتنەوەکەش لە گەشەی جەماوەری کەوت و بوو بەهێزیکی ئاسایی، خەونی تەنها لەوەدا کۆبویەوە کەهێزێک بێت بەشداریی لە دەسەڵاتدا پێبکرێت، نەک ببێت بە هاوبەشێکی سیاسیی هەقیقی یان بەدیلی سیاسیی دەسەڵات. لە ئێستادا، بزوتنەوەی گۆڕان، وەک هێزەکانی تری بێ چەک، نەک نەبوەتە دەسەڵات-بەکردار، بەڵکو بوتە هێزێک ئەو توانا شاراوەشی لەدەستداوە ئۆپۆزسیۆنێک بێت-بەهێز، کە ئەمشی نەما، بێگومان دەسەڵاتێکیش نییە-بەکردار. لە ئێستادا، پارتی و یەکێتی،  دەسەڵاتن-بەکردار، بەڵام دەسەڵات نین-بەهێز، بە ئەزمون، ئەوەشیان سەلماندووە، دەسەڵات نابن-بەهێز. حزبەکانی تریش، نە دەسەڵاتن-بەکردار، نە دەسەڵاتن-بەهێز، شتێکن لەو نێوانەدا، هیچیش نین، تەنها زەخرەفەی ڕازاندنەوەی وەهمی فرەیین لە هەرێمی کوردستان، ئارایشتی جوانکردنی دەسەڵاتن-بەکردار، لە ئاستی کەسەکانی ناو حزب، لە پلەوپۆست و پارە سودمەندبوون.

پەیكار عوسمان گۆڕان و ئومێد گۆڕان بەمانای کەلیمە ئومێدبوو. بەڵام زیادە وەکو نوقسان وایەو گۆڕانیش زیاد لەپێویست ئومێدی هێنا. ئیتر ئەو زیادەیە سەری مایەی خواردو بوو بە نائومێدی. گۆڕان و پۆپۆلیزم گۆڕان هاتە سەر دۆخێك هەرچی بوتایە ڕاستبوو. دەی هەر وتنی ڕاستییەکە کافیبوو. حەماسەتبازی و هاشوهوش و مەنتقی قەرەباڵغی هیچ پێویست نەبوو. ئاخر کاتێ ڕاستی ئەخەیتە قوماری جەماوەربازییەوە، ئیتر بۆی هەیە بیدۆڕینیت، ئەگەرچی ڕاستییەکەش لای تۆیە! گۆڕان و هۆشیاریی ئەوە راستە کە گۆڕان پلەیەك هۆشیاریی سیاسی ئێمەی بەرزکردەوە. بەڵام بەهۆی ڕەشوسپیکردنی دنیاوە، جارێکی تر، هەر خۆی بووەوە بە ڕێگر لەبەردەم بەرزبوونەوەی هۆشیاریمان بۆ ئاستیکی تر. ئاخر ئەویش کرانەوەی نەهێنا، بەڵکو دیسان شتەکانی لە خۆیدا داخست و وتی من فریشتەم و ئەوانیتر شەیتان. دەی ئەمەش هەمان عەقڵە داخراوە کۆنەکەیەو هەر ئەمەشبوو کە پێویستبوو بیگۆڕین! گۆڕان و دەرفەت گۆڕان هەلێکی گرنگبوو بۆ هەستانەوەی هەرێم و دەستپێکردنەوەی سەرەتایەکی نوێ. هەر بۆ نمونە ئەگەر بڕێك لە دیدەکانی گۆڕان بخرایەتە چوارچێوەی حکومڕانیمانەوە، ئێستا بەم فەشەلە گەورەیەی حوکمڕانی نەگەیشتین. ئەوەش ڕاست نیە کە مێژوو غەدرمان لێئەکاو دەرفەتمان ناداتێ. ئەوە ڕاستە کە ئێمە خۆمان میلەتێکی دەرفەتکوژین. گۆڕان و هەماهەنگی کێشەیەکی گەورەی عەقڵیەتی ئێمە، مەسەلەی تاکڕەوی و هەرخۆم هەرخۆمە. سیاسەتی دروستیش هەماهەنگی و کاری هەمووانە بۆ ئامانجێکی گشتی. هەڵەی گۆڕان ئەوەبوو، کە ئەویش دیسان عەقڵیەتی هەرخۆمی تۆخکردەوەو ئەویش دیسان عەقڵیەتی هەماهەنگی نەهێنا. خۆ گۆڕان ڕێکەوتنی لەگەڵ ئەملاولایا ئەکرد، بەڵام پێشتر ململانێ ی تا ئەو ئاستە زبرو توندە بردبوو، کە ئیتر "متامەنە" هەر بەشێ ئیمزاکردنی ڕێکەوتنەکەی ئەکرد، نەك بەشی جێبەجێکردنی! گۆڕان و ئۆپۆزسیۆن لە سیستەمێکی تەندروستا، حکومەت خۆی سوڵتەیەو موعارەزەش موعارەزەی حکومەتە. بەڵام لای ئێمە سوڵتەی راستەقینە لای حیزب و سەرکردەو بنەماڵەکانە نەك لای حکومەت. دەی گۆڕانیش ئەبوو موعارەزەی ئەو سوڵتەیەی دەرەوەی حکومەتبێ لە بەرژەوەندی دامەزراوەکان، نەك موعارەزەی سەرسەختی کابینەکەی بەرهەم ساڵحبێ، کە ئەیویست جۆرێك لە حکومڕانی تەندروست و دامەزراوەیی مومارەسە بکات! لەڕاستیداو لەو کاتەدا، سەرۆکی حکومەت و گۆڕان، هەردوکیان موعارەزەبوون و هەردوکیان هەمان شتیان ئەویست. کەچی لەبری ئەوەی پشتیوانی یەکبن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی یاساو دامەزراوە، دوژمنانە بەرامبەر یەك وەستابوون لە بەرژەوەندی دەسەڵاتە مافیاییەکانی دەرەوەی یاسا! گۆڕان و مۆدێل گۆڕان لەوەدا زێڕی هێنا، کە پەنای نەبرد بۆ مۆدێلی چەکداری. بەڵام لەوەدا خراپی هێنا، کە زۆرجار هەر بە عەقڵی چەك و نەفەسی شەڕ ململانێ ی ئەکرد! خۆ ئەگەر لەبری پەلەپەل و هەنێ خیتابی توندو ئینقیلابیی، خیتابێکی نەرم و نەفەسێکی عەقڵانیی درێژخایەن سەنتەربووایە. ئەکرا گۆڕان مۆدێلێکی تری عەقڵیەتی ئێمە بهێنێ و کۆتایی بە عەقڵە کۆنەبێت کە عەقڵی چەکە. یەعنی لەڕاستیدا، گۆڕان توانی چەك لە شان دانێ، بەڵام نەیتوانی چەك لە عەقڵ دانێ و "لە نەفەسدا" ئەویش هەر مۆدێلی چەكبوو! گۆڕان و ڕاگەیاندن ئەبوو گۆڕان، پرۆژەی هۆشیاریی و دەنگی عەقڵ بێت، نەك تەلەفزیۆنێك و دەنگەدەنگێك. ئاخر دەنگی عەقڵ لاسایی ناکرێتەوە، بەڵام دەنگەدەنگ لاساییئەکرێتەوەو شتێکی ناپێویستی وەکو "نەوەی نوێ" بەرهەم ئەهێنێ. دەنگی عەقڵ مەبەستم فکرو فەلسەفەو ئایدۆلۆژیا نیە. تەنیا مەبەستم خیتابێکی ئارام و ناحەماسی بۆ دەرەوەو کەمێك لێپرسینەوەو سزاو پاداشتە لەناوەوە. کە ئەمانە هیچیان لە گۆڕاندا، بەڕادەی پێویست نەبوون! گۆڕان و ئینساف ئینجا بەرامبەرەکەت پارتی و یەکێتی بێت و فشاری چەك و پارەو تەزویرو تەداخولاتی ئیقلیمیت لەسەربێ و کولتورێکی ناتەندروستی ململانێ ی سیاسی ئامادەبێ و هۆشیارییەکی کۆڵەواری کۆمەڵگاش لەولاوە وەستابێ.. بە ڕەچاوکردنی ئەوانە، گۆڕان لە هەنگاوی یەکەمیدا، بوونێکی فرە جوانبوو بە هەنێ ناشرینییەوە. ئەکرا لە هەنگاوی دووەمدا هەڵەو ناشرینییەکانی چاکبکات، نەكئەوەی خۆی ببێتە بوونێکی ناشرین! گۆڕان و پاشەکشێ بەڵام ڕێك پێچەوانەکەی کراو لەبری ئەوەی هەڵەکان چاكبکەن، بە هەموویان تێیکەوتن و خودی شتەکەیان خراپکرد! ئیتر حەرەسی قەدیم شەڕی دەسبەسەراگرتنی حیزب و حەرەسی جەدید هەڵپەی پەرلەمانتاری و وەزیری و هەمووشیان حەملەی کوتلەبازی و شکاندنی یەکتریان دەسپێکردو مەسەلەی میراتی و بنەماڵەش لەولاوە بوەستێ.. بەمانەو بە هەموویان گۆڕانیان لە پرۆژەی گۆڕانکاریی کۆمەڵگاوە گۆڕی بۆ ڕەقەمێك لەپاڵ ڕەقەمەکانی ترو دوکانێك لە پاڵ دوکانەکانی تردا. خۆ ئەگەر خۆیان لەناوەوە خراپیان نەکردیایە، ئەو هێزە هەرگیز بەکاری دەرەوە وای لێ نەئەهات! گۆڕان و عەقڵی ئێمە کێشەی عەقڵی ئێمە، ئەوەیە کە پەڕگیرەو حەدی وەسەتی نیە. مەسەلەن سەرەتا گۆڕانی لێئەبێ بە محەمەدی مەهدی و دواتریش گۆڕانی لێئەبێ بە شەیتانی لەعین. لەکاتێکا ئەمە هیچیان وانیەو هەردو تەسەورەکە کاردانەوەی عاتفین و هیچیان کاری عەقڵ نین. دەی گۆڕانیش نەهات عەقڵانیەت بهێنێ کە وەسەتیەت ئەکەوێتە ئەوێوە. بەڵکو ئەویش هەر یاری لەسەر پەتی حەماسەت کردو هەر چەقۆی پەڕگیریی تیژکردەوەو ئێستاش هەمان چەقۆیە کە کەوتۆتە سەر ملی خۆی. گۆڕان و ئاییندە لەئێستادا گۆڕان وەکو حیزب، ئەشێ لەوە کەوتبێ کە کەرەستەی ئاییندە بێت. بەڵام گۆڕان وەکو فیکرەی (گۆڕانکاری و چاکسازی و شەفافیەت و نەزاهەت و عەدالەت و دەوڵەتی یاساو ململانێ ی مەدەنی..) ئەمانە بەهاگەلێکی زیندون کە کۆننابن و هەمیشە فرێشن و نابێ بۆ ساتێکیش دەسیان لێبەردەین و لەو مانایەدا ئاییندە هەر بۆ گۆڕانە.

عەدنان تاڵەبانی    بە مەسروركردنی حزب و حكومەت ئەجێندایەكی تازەی پارتی نیەو درێژكراوەی تەوریسی سیاسیە لە بارزانی باپیروە بۆ نەوەی سێیەمی بارزانی, لانیكەم لەسەرەتادا لەناو حزبەكەی خۆیانەوە دەستیانپێكردوەو هەموو دەسەڵاتە حزبی و حكومییەكان خراوەتە دەستی سەرۆكی حكومەتەوە. لەسەر ئاستی دامەزراوەكانی دەوڵەت, سەرۆكی هەرێم و دامەزراوەكەی بێبایەخ كراون و تەنها رۆڵی تەشریفاتی و پرۆتۆكۆڵی و پێشوازیكردن لە وەفدەكان دەبینن, پەرلەمانیش بەهۆی لاسەنگی دەستەی سەرۆكایەتی و زۆرینەی پارتی, هەر ئەوەی پێدەكەن كە دەڕژێتە خزمەتی ئەو ئەجێندایەی پارتی, لەبری ئەوەی حكومەت لە ژێر چاودێری پەرلەماندا بێ‌, پەرلەمان لەژێر هەیمەنەی حكومەتدایە. لەسەر ئاستی حزبیش, هەرچی مەكتەبی سیاسی و ئۆرگانە حزبییەكانی تری پارتی-یە هیچ رەنگدانەوەیەكیان لەسەر پرۆسەی سیاسی نەماوەو كەمترین لێدوان و قسەیان لەسەر ئاڵوگۆڕ و گۆڕانكاریەكانی كوردستان هەیە, دامەزراوەی بارزانی-یش كە تازە بۆ مەسعود بارزانی دروستكراوە, ئەگەرچی مەرجەع و دەسەڵاتی باڵایە لەناو پارتیدا بەڵام هیچ شك و گومان هەڵناگرێ ئەم دامەزراوەیەش كۆمەكی براگەورە دەكات بۆ ئەوەی گرفت و ئاڵنگارییەكانی بەردەمی وەلا بخات.   دەستەواژەی براگەورە بۆ مەسرور بارزانی لای بنەماڵەكەی و لەناو پارتیشدا تەنها بەو مانایە نەخراوەتە ناو رای گشتیەوە كە لەبراكانی تری ناو خێزانەكەی گەورەترە بەڵكو براگەورەییە لە دەسەڵات و حكومدا, ئەمە لە ناو حزبەكەی خۆیدا قبوڵكراوە, بەڵام كاركردن بۆ ئەوەی لە سەر ئاستی گشتی خەڵك و سیستمی سیاسی بكرێت بە دیفاكتۆ بێگومان گرفتی گەورە دروست دەكات.  كۆكردنەوەی هەموو دەسەڵاتەكان لە دەستی یەك كەسدا سەرباری ئەوەی لەگەڵ بنەماكانی دیموكراسیەت و فرەییدا تەواو ناكۆكە, لەهەموو سەردەم و سەرزەمێنێكدا هەمیشە كۆتاییەكی تاڵ و وێرانكەری هەبووە, لە باشوری كوردستاندا لانیكەم  لە مێژووی نزیكدا لەدوو قۆناغی جیادا تاقیكراوەتەوەو لە هەردوو قۆناغەكەشدا بەشكستی گەورە كۆتایی هاتووە.  یەكەم: دوای ئەوەی باڵی مەكتەبی سیاسی پارتی دەچنەوە لای مەلا مستەفا و دەیكەنەوە بە بڕیاردەری یەكەم لە جوڵانەوەی سیاسی و چەكداری ئەوكاتی میللەتی كورد, ئەگەرچی ئەم یەكگرتنەوەیە بێ‌ دەستكەوت نیەو كۆتایی بەشەڕ و یەكتر كوشتن دەهێنێت و تا رادەیەك كورد دەكاتەوە خاوەنی یەك هەڵوێست و یەك بڕیاری سیاسی, بەڵام ئەم تاك مەرجعیەی بارزانی بەزیانی گەورە  تەواو دەبێت و بێ گوێدانە خەبات و قوربانی چەندین ساڵەی میللەتێك جوڵانەوەكەو كوردیش روبەڕوی شكست و ئاشبەتاڵ دەكاتەوە, بێگومان ئەو گروپەی لە مێژوی سیاسیدا بە باڵی مەكتەبی سیاسی ناودەبرێن ئەو هەڵە ستراتیژەیان نەكردایەو بڕیاری میللەتێكیان لە دەستی یەك كەسدا كۆنەكردایەتەوە بەدووردەزانرێت روبەڕوی ئەو شكستە بكرانایەوەو دواتریش بۆ هەڵگیرسانەوەی جوڵانەوەی چەكداری و سیاسی قوربانی گەورە بدەن. دووەم: دوای فەراغی تاڵەبانی و كۆچی نەوشیروان مستەفا, چۆڵبوونی گۆڕەپانەكە بۆ مەسعود بارزانی لەساڵی 2017 دا, بێلێكدانەوەی قوڵ و لەبەرچاوگرتنی پەیامی یار و هەڕەشەی نەیار بارزانی كوڕ لەریفراندۆمێكدا هەرێم و ناوچە كوردستانییەدابڕاوەكانی روبەڕوی شكستێكی تر كردەوە, كە زۆر كەس ئەم شكستەش لە ئاشبەتاڵی 1975 بە كەمتر نازانن. مەسرور بارزانی وەكو نەوەی سێیەمی بارزانییەكان لە دەسەڵاتدا بە جیاواز لەوانی پێشخۆی بڕوانامەی ئەكادیمی تا ئاستی ماستەر لە زانكۆیەكی بەناوبانگی جیهانی وەرگرتووەو زمانزانە, بەڵام هەمان عەقڵیەتی بۆ دەسەڵات هەیە و خۆشیی بە بەشكردنی دەسەڵاتەكاندا نایەت و لەماوەی یەك ساڵی تەمەنی لەحكومەتدا ئەدگاری كۆكردنەوەی دەسەڵاتەكان لە دەستی خۆیدا دەركەوتووەو تارادەیەك لە پایتەخت و زۆنی زەرددا لە ئاستی حزبەكەی خۆی و حكومەتدا سەركەوتوو بووە, هەوڵەكانیشی بەردەوامە بۆ ئەوەی لە رێی حكومەتەوە بە ئامانجی خۆی بگات و لە زاخۆوە بۆ كفری كەسی یەكەمی دەسەڵات بێت. بۆ رێگرتن لە ئەجێندای پارتی بۆ بنەماڵەكردنی دەسەڵات لە كوردستان و رێگرتن لەوەی تاكە كەسێك دەسەڵاتدار بێت, ئەركی هێزە سیاسییەكان و خەڵكی كوردستانە كار بۆ فرەیی و چەسپاندنی دیموكراسیەت و دەستاودەستكردنی دەسەڵات بكەن, دامەزراوە دەوڵەتییەكانیش رۆڵی خۆیان ببینن و دوربن لە دەستوەردانی حزبی و شەخسی و دەسەڵاتەكانیش لە نێوان حكومەت و پەرلەمان و دەزگای دادوەری دابەش بكرێت.

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا حوكمدان له‌سه‌ر گوتاری هه‌ر كاراكته‌رێكی سیاسی له‌ناو مێژوودا، پرۆسه‌یه‌كی وا ئاسان نییه‌و یاری منداڵانیش نییه‌!. گوتار Discourse خۆی، به‌ مانایه‌ك له‌ ماناكان، لێكدراوی كۆمه‌ڵێك وتراو(منگوقات)و نه‌وتراو،‌ بیروباوه‌ڕو هه‌ڵوێست، ستراتیژو ته‌كتیك، تێگه‌یشتن و زانیاری، ئاگایی و نائاگایی، زمان و زاراوه‌، ژیربێژی و ئاوه‌ز، زاره‌كی و نوسراو، چه‌مكسازی و چه‌مكاندن، یاساو سیسته‌م، نه‌ریت و مۆراڵ، ته‌نانه‌ت حه‌زو ویست و هیواشه‌. ده‌رهێنانی هه‌ریه‌كێك له‌م ره‌گه‌زانه‌ له‌ ته‌ونی گوتاردا، ڕێك وه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یه‌تی!، كورد ده‌ڵێ: ریسه‌كه‌  ده‌كاته‌وه‌ به‌ خوری.   له‌لایه‌كی تر، گوتار، له‌ناو یه‌ك بڕگه‌ی مێژوویی دیاریكراودا نزیككاریی بۆ ناكرێت، به‌ڵكو چینی جیاجیای هه‌یه‌و پێویستییان به‌ هه‌ڵكۆڵینه‌!. ئه‌وه‌ی له‌تێك له‌ مێژوویه‌كی دیاریكراو داده‌ڕێ و ده‌یكاته‌ پێوه‌ر بۆ پێوانه‌كردنی كۆی مێژووی هه‌ر بكه‌رو دیارده‌و بابه‌تێكی سیاسی، ئه‌وا ئه‌گه‌ر نه‌خوێنده‌واریش نه‌بێ، ئایدیۆلۆژسته‌و ئیشی پێیه‌تی!، ده‌نا ده‌بێ شتێك ئاگاداری ئه‌و به‌ڵگه‌نه‌ویسته‌ زۆر ساده‌یه‌ بێت كه‌، ته‌نانه‌ت هه‌موو قۆناغێكی مێژووییش، له‌ روانگه‌ی بیركردنه‌وه‌ی زانستییه‌وه‌، زاده‌ی زنجیره‌یه‌ك هۆكارو فاكته‌رن كه‌ به‌شێكیان درێژكراوی قۆناغی پێشترن وه‌كچۆن به‌شێكیشیان به‌ خه‌یاڵ و خه‌ونی قۆناغێكی مێژوویی دیكه‌ن بۆ داهاتوو!.    واته ته‌نانه‌ت یه‌ك بڕگه‌ له‌ مێژووی هیچ كاراكته‌رێكدا نییه‌ هه‌م گرێدراوی قۆناغی پێش خۆی نه‌بێ و هه‌م داهاتوو بزوێنه‌ری نه‌بێ له‌ ئاراسته‌كردن و جڵه‌وكردندا، بۆیه‌ گوتار چوارپه‌لی له‌ناو هه‌موو مێژوودایه‌.   ئه‌و پێشه‌كییه‌م بۆ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بڵێم: هه‌ر جارێك كه‌ باس دێته‌ سه‌ر باسی مام جه‌لال(1933-2017ز) و هه‌ڵوێست و بیروباوه‌ڕی له‌باره‌ی زۆر دیارده‌ی سیاسییه‌وه‌، له‌ناویشیاندا، هه‌ڵوێستی به‌رامبه‌ر به‌ هێزێكی وه‌ك پارتی، حوكمدانی سه‌یرو سه‌مه‌ره‌و ساویلكانه‌و هه‌ندێجاریش دژبه‌یه‌ك،‌ ده‌بینین!. له‌و نێوانه‌دا، سه‌رنجده‌ده‌ین كه‌ وێنه‌ی مام جه‌لال، له‌كۆتاییدا، ده‌كرێته‌ تابلۆیه‌‌كی شكاو و پارچه‌كراو و هه‌ر پارچه‌یه‌ك ده‌كرێته‌ نوێنه‌ری راسته‌قینه‌ی ته‌واوی تابلۆكه‌و هه‌ر پارچه‌یه‌كی تابلۆكه‌ش وه‌ك وێنه‌ی راسته‌قینه‌و كۆتا وێنه‌ی مام جه‌لال وێنا ئه‌كرێت!، ئه‌مه‌ش نه‌ك هه‌ر گه‌مژه‌ییه‌، به‌ڵكو غه‌دریشه، غه‌در له‌ زانست و زانین پێش ئه‌وه‌ی غه‌در بێ به‌رامبه‌ر به‌ كاراكته‌رێكی دیاریكراو‌.   پێش هه‌ر شتێ، پێموایه‌ مام جه‌لال خاوه‌ن گوتار بووه‌ به‌رامبه‌ر به‌ زۆر دیارده‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگی. 65 ساڵ ئه‌زموون له‌ناو سیاسه‌ت و جوڵانه‌وه‌ی سیاسی و ره‌وته‌ ئایدیۆلۆژییه‌كاندا كه‌م نه‌بوون‌ بۆ ئه‌وه‌ی ببنه‌ هۆكاری به‌رهه‌مهێنانی گوتار لای مام جه‌لال، به‌ڵام راستی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌م گوتاره‌، به‌ گشتی و له‌ دواجاردا، تا چه‌ند بۆته‌ رێبازی سیاسی و تا چه‌ندیش كۆمه‌ڵێك نه‌ریتی سیاسیی له‌ناو نه‌ته‌وه‌ی كوردداو به‌ تایبه‌تی له‌ باشووردا به‌ جێهێشتووه‌؟ بابه‌تێكه‌ بۆ لێكۆڵینه‌وه‌، ساده‌ترین پره‌نسیپی زانستییش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پێشوه‌خت، نه‌ لایه‌نگری هیچ به‌شێكی ئه‌م گوتاره‌ بین و نه‌ له‌ دژیشی بوه‌ستینه‌وه‌، چونكه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا، تا ئێستا، ئه‌م گوتاره‌ ئاشكرا نه‌كراوه ئه‌گه‌ر نه‌ڵێین شێوێنراوه‌!‌، له‌باشترین حاڵیشدا گوڵبژێرانه ‌Selective و به‌پێی گوتارێكی سیاسی، یان ئایدیۆلۆژی، یان سایكۆلۆژیی دیاریكراو مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا كراوه‌، له‌جیاتی ئه‌وه‌ی له‌ سیاقی مێژوویی خۆیشیدا، چینه‌ جیاجیاكانی ئاشكرا بكرێت، له‌بری ئه‌وه‌ی رایه‌ڵ و په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌ هێزو‌ مه‌عریفه‌و به‌ ده‌سه‌ڵات و مێژووه‌وه بزانرێ، حوكمی له‌قووتوونراو ئایدیۆلۆژییانه‌ی به‌سه‌ردا دراوه‌!‌‌.  بۆ زانینی گوتاری مام جه‌لال، چ جای به‌رامبه‌ر به‌ پارتی كه‌ هه‌م بكه‌ری گه‌وره‌ی ناوی و هه‌م به‌رهه‌ڵستكاری گه‌وره‌ی مێژووییشی بوووه‌!، هه‌م سه‌رخه‌رو هه‌م لێده‌ری بووه‌، هه‌م تیایدا خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و هه‌م له‌ده‌سه‌ڵاتخراوی ناوی بووه‌، هه‌م ستایشكراو و هه‌م نه‌فره‌تلێكراوی بووه‌ و ..هتد، پێویستیمان به‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی هه‌یه‌. گرفته‌كه‌ له‌ باشووری كوردستاندا ئه‌وه‌یه‌ كه‌، ململانێ سیاسییه‌كانی ناو مێژووی 70 ساڵی رابردوومان، كاریگه‌ریی گه‌وره‌یان له‌سه‌ر چه‌ندین نه‌وه‌، به‌ خوێنده‌واره‌كانیشمانه‌وه‌، دروست كردووه‌و رێیان پێ نادات كه‌ به‌سه‌ر خودێتیی خۆیاندا زاڵ ببن و بابه‌تییانه‌ له‌م جۆره‌ پرسانه بكۆڵنه‌وه‌.     لێكۆڵه‌ری زانستی له‌ باشوور، له‌م بواره‌دا ده‌بنه‌ سێ تایپ، ستایشكار، زه‌مكار، گوڵبژێركار(إنتقائی) كه‌ هه‌ر سێكیان هه‌رچییه‌ك بن، زانستی نین، له‌ بنه‌ڕه‌تیشدا، پێشوه‌خت گومان له‌ توانای هه‌موو توێژه‌رێك ده‌كرێت كه‌ هێزی رووماڵكردنی كاروانێكی 65 ساڵه‌ی له‌ مێژووی سیاسیی كاره‌كته‌رێكدا هه‌بێت و هێزی شیكردنه‌وه‌ی گوتاری هه‌بێ، چ جای بێت و بیه‌وێ له‌ رێی كۆكردنه‌وه‌ی هه‌ندێ ئه‌ده‌بیات، یان سه‌ربورده‌و گێڕانه‌وه‌ی دۆست و نه‌یار، یان وتاری كاڵوكرچی(نوسه‌ر)ان، یان هه‌ندێ یاداشتنووسینی كه‌سانێكی مێژوونووس‌، یان كۆمه‌ڵێك چاوپێكه‌وتن، یان له‌ئه‌رشیفی ته‌له‌فزیۆنییه‌وه‌، یان له‌ چه‌له‌حانێی سه‌روه‌ختی ململانێی نێوان هێزه‌ سیاسییه‌كانمانه‌وه‌، ئه‌م كاره‌ بكرێت!، من پێموایه‌ بۆ ئاشكراكردنی ئه‌و گوتاره‌ ته‌نانه‌ت خودی یاداشته‌كانی مام جه‌لال-یش، كه‌ ئه‌گه‌ر خۆیشی بینوسیبایه‌، هێشتا نه‌ده‌بوونه‌ پێوه‌ری ته‌واو بۆ ناسینی گوتاری ئه‌م سه‌ركرده‌یه‌.    ئه‌وانه،‌ هه‌موو كۆمه‌ڵێك زانیاری و داتای پچڕ پچڕن، هیچ هێزێكی شیتاڵكردن و شیكارییان تیادا نییه‌، بگره‌ هیچ نین جگه‌ له‌ هه‌ڵدانه‌وه‌ی دێڕه‌كان، یان بڕ‌گه‌كان، یان چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌ك له‌ په‌رتوكێكدا كه‌ ته‌نها به‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی وردی زانستیی گشتگیرو هه‌مه‌لایه‌ن كۆده‌كرێته‌وه‌و ده‌خوێنرێته‌وه‌، ته‌نانه‌ت له‌ ئایدیاڵترین پرۆژه‌ی زانستیشدا هێشتا زانینی گوتاری مام جه‌لال ده‌بێته‌ پرۆسه‌یه‌كی ئاڵۆز، چونكه‌ ئه‌م سه‌ركرده‌یه‌ ده‌قێكی سیاسیی كراوه‌شه‌ له‌به‌رده‌م راڤه‌كردن و لێكدانه‌وه‌ی جیاجیادا. سه‌خیفترین و گه‌مژانه‌ترین تێگه‌یشتنیش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ره‌هه‌ندی سیاسیی گوتاری مام جه‌لال له‌ئیحتیقاركردنی بنه‌ماڵه‌ی بارزانی و پارتی، یان سازشكردن و گه‌وره‌كردنی ئه‌و بنه‌ماڵه‌و حزبه‌دا، ببینیت!.        به‌ مانایه‌كی تر، ئه‌گه‌ر زانستیترین تێكستی مێژوویی له‌باره‌ی مام جه‌لال و گوتاری مام جه‌لاله‌وه‌ به‌رهه‌م بهێنرێ، ئه‌وا هێشتا كێشه‌ی رێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌قیقه‌تی گوتاری مام جه‌لال كۆتایی نایه‌ت، چونكه‌ ئه‌و گوتاره‌ زاده‌ی ده‌ركه‌وتن و خۆ ونكردن، وتراو و شاردراو، نوسراو و نه‌ نوسراو، جاڕدراو و چه‌پێنراو و، كۆی ئه‌و میكانیزمانه‌یه‌ كه‌ هه‌ر جاره‌و له‌ مێژووییه‌كی دیاریكراودا رێی به‌رهه‌مهاتن و شوناسسازییه‌كی پێده‌ده‌ن‌، به‌تایبه‌تی له‌و قۆناغه‌ جیاجیانه‌دا كه‌ درێژكراوه‌ی مێژووی 70 ساڵی رابردوون!.

کاردۆ مەحەمەد بەر لە گۆران، نارەزای بە شێوەی ڕەوت و گروپی جیاجیا ،دژ بە گەندەڵی و قۆرخکاری .هەبو،گلەیی و گازاندەی  خەڵک  ناوحزبەکانیشی تەنی بو ،خۆی لەرەوتی کۆنەپارێزی و نوێبونەوە دەنواند.گوران بە شێوازێکی سەردەمیانە ،خەباتی سیاسی لەفورمێکی دورلە نەریتخوازی لەدەوری بەرنامەیەک کۆکردەوە.کەلەگەڵ خواستی رەوای خەڵکی کوردستان دەهاتەوە .  بە پرۆژە و  ئەلتەرناتیڤ و ستراتیژیی نوێ خۆی راگەیاند.و پشتی بەدەنگی هاوڵاتی بەست، هێزێکی سیاسی گەورەی دروست کرد.درزی خستە دیواری کۆنکرێتی قۆرخکاری هەردوحزبی خاوەن چەک و پارە. متمانەو پشتیوانی کۆمەڵانی خەڵکی بۆ گۆرانکاری ریشەی وەرگرت.  دوای چەند قۆناغێک لە کاری سیاسی  و جەماوەری و پەرلەمانی  دا.وەختیەتی  هەڵسەنگاندنی ئالنگاریەکانی ناوخۆ و دەرەوەی بکرێت. لە ناوەوەدا میراتی دابەشکاری مێژویی هەردوو ڕەوتی تەقلیدی، ناوجولانەوەی کوردایەتی،وەک مەرەدێکی چارەسەرنەکراو، ئاستەنگێگی گەورەیە  لەرێی چەسپاندنی بنەماکانی سیاسەتیێکی نیشتیمانی ، قورسایی وکاریگەریان بەرایەڵەی جیاجیا لە ناو سەرجەم ڕەوتەکانی دەرەوەی خۆیان هەیە.بەدروستکردنی ململانێ وناکۆکی و ئاستەنگ لەپیادە کردنی سیاسەتی سەربەخویی  نیشتیمانی یەکگرتو دا.ئینجا گۆرانکارییەکانی جیهان و پێشکەوتنی تۆری سوشیال میدیاونەمانی متمانە بە نوخبەی سیاسی، وکاڵبونەوەی پابەندیەتی بە ئایدلۆژیا لە هێنانە ئارای داد و نەهێشتنی ستەم. زەمینەی ڕەوتە گەلیەکانی لە ژێر کاریگەری سۆزپەرچەکرداری رەمەکیانە.بەدروشمی رەنگاورەنگ بەهێزکردوخەڵکیان .لەرێی پەیرەوکردنی رێسای( جولانەوە هەموو شتێکە ،ئامانج هیچ نییە) سازداو؛بەدروشمی بریقەدار،جەماوەر و خەڵکیان بێ ئاکام و نائومێد کرد. ئیزدیواجیەتیان لە کاری سیاسی کردە سیاسەتی رۆژ.،و شێوازەکانی خەباتی جەماوەریان تێکەڵکرد خۆیانیەکلانەکردەوە ،کام رێباز شارێگای رزگارییە. ، بەمەش زیانێکی گەورەیان بە جوڵانەوەیەکی جەماوەری مەدەنی ناتوندو تیژی قۆناخەکە گەیاند .دژ بە نەیاران ، بەڵام لەرەفتاڕداهاوشێوە..ئەمەش   ستەمکارانی بەهێزکرد،  هیوای بەشێوازی کاری جەماوەری  لاوازکرد.کە هێزە بنەرەتیەکەی هاوڵاتی و دەنگ و پرۆسەی هەڵبژاردن وشەقامە.. مێژوی خەباتی گەلی خۆمان و دنیا،ڕێگای توندوتیژیان تاقیکردۆتەوە بەدڵنییاییەوە ،چاوەڕوانی لەوانە ناکرێـت کە بەخوێن هاتوون بە سندوقی دەنگدان بڕۆن. چەخت لەوە دەکەمەوە خۆپیشاندان و دەنگی دلێری پەرلەمانتارانی کوردستانی باکور ،قارەمانی زیندانییەکانیان لەژێر ئەشکەنجەدا   بۆ ماف و ئازادی، هێزێکی لەشکان نەهاتووە، بە بەراورد بە شێوازی توندو تیژی کە چەندین قورسایی لابەلا دەخاتە سەر شانی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان .  لەبەر ئەوە جیهانی پرلە قەیران و گورانکاری   سەرمایەداری و ململانێکانی بۆ هێزو سەرماییە  خوێندنەوەیی راست ودروستی تری  دەوێت . چونکەلەجیهانی ئەمرۆ دا،سیستەمی نێو دەوڵەتی وهاوسەنگی هێز، رۆڵیان لەیە کلاکردنەوەی چارەنوسی گەلانی ناوچەکە، ئەگەر نەڵێم کاربڕە ،زۆر کەمتر نیە..ئالنگارییەکان کەمنین..بۆیە لەژینگە وکەشێکی سیاسی وا  دا تاهەنوکە. .دەستورێکی دیموکراتی و دادگا سەربەخۆت نەبێـت . وڵات بە دامەزراوی نەکرابێت .تاریکاندن سیمای دیاری بڕیاری سیاسی بێت . حزب دراو هێزی چەکداری لەدەست بێت .بریاردان لە بەشداری کردن و رێکەوتن لە پێناوی هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی نیشتیمانی و چاکسازی بنەڕەتی سەرکێشیەکی گەورەیە. بەتایبەت بۆ بزوتنەوەیەک هەڵقوڵاوی هەلومەرجێکی نوێ و ڕەوتێکی دوور لە تەقلیدیەت بێت . هەڵوێستەکە بۆ خەڵک ئاسان نییە،  لەبەرانبەر ئەزمونی سی ساڵەی حکومرانی لەزەوتکردنی  ماف وگەچراندنی شکۆی هاوڵاتیدا   پەسەندی بکات و.هیوای پێ ببەخشێ و ئاڵوگۆڕی بۆ  بسازێنێ. پاراستنی متمانەی خەڵک بۆ هێزێکی، وەکو گۆران  پرسێکی چارەنوسییە ژیانییە..لەبەر ئەوەئەرکیەتی لەسەربنەمای دەستورەکەی دا  .لە  وێسگەیەکی گرنگی ژیانی رێکخراوی  دامەزراوەکانی رێکبخاتەوە، دارشنەوەی کایەکانی رێکخراوی و سیاسی ودبلۆماسی  بکات  .  لە کەشی زاڵی نائومێدی و تا رادەی نەفرەت لەشوناس کردنی خودونەتەوە، وەک پەرچەکرداری لەبێ ئاکامی خەبات و قوربانیاندا .کە ئاسانترین چەکی ستەمکارانە بۆبەردەوامدان بە سیاسەتی داسەپاویان دا. باری نالەبار لە گۆڕان دەخوازێت بە پرانسیە سەرەتایەکانی  کەبنیادی خۆی لەسەردامەزراو لەڕەفتارو هەڵوێستی نوێنەرەکانی رەنگبداتەوەو بیسەلمێنن  کە ستراتیژێکی نەگۆڕو چەسپاویان بۆ ئامانچە باڵاکانی خەڵکی کوردستان هەیە.گۆران، وەک هێزێکی سیاسی خاوەن متمانە ونیشتمانی. لێکدانەوەو خوێندنەوەی  لە ئاستی دەولی و هەرێمی و ناوخۆدابۆهەلومەرجەکە هەبوە.لەسەرزەمینەی گۆڕانکاری و هاوسەنگی هێزو پرسی کورد بۆ ئامانجەباڵاکانی  سیاسەت و شێوازی کاری خۆی دیاریکردوە. .سەختی ڕێگاو ئالنگاریەکان ڕادەستی بێهیوایمان ناکات .  لەهەر پێگەیەک بین، دەستبەرداری پرۆژەی چاکسازی ریشەیی و خواستی جەماوەر نابین  ،وەکو ئەستێری هیوا بۆ خەڵکی کورددستان بەردەوامین و دەمێنینەوە ! .

پەری مامەسێنی ‏کوشتن لە ھەرێمی کوردستاندا لە ھەلکشاندایە چیرۆکەکانی پشت ئەو دیاردەیە بەستراوەتەوە بە دۆخی نالەباری ئابوری وبێکاری و کێشەی نیشتەجێ بوون و کەم بوونەوە و نەدانی مووچەو ناتەبایی سیاسی لەهەرێمی کوردستان وترس لە برسی بوون و بەکارهێنانی نادروستی تۆرەکۆمەلاتییەکان و کێشەی خێزانیی ھۆکارە سەرەکیەکانن. ‏لە رووی دەرونیەوە تاکی کوردی بە گشتی ماندوەو سەرەرای ئەو ھەموو نەھامەتیانەی رابردوو دەسەلاتیک نەھاتوە وەک وولاتانی خەم لە دەروونی ماندوی کۆمەلگای کوردی بخوات ئەوە وای کردوە لە کاردانەوەکانیاندا رابردوو کاریگەرەو توشی دەیان ھەلەیان کردوە. ‏ئەو کوشتن و توندوتیژییەی لەناوچەکە هەیە، ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی لەسەر ناوخۆی هەرێمی کوردستان هەیە کاریگەریی خراپەی لەسەر دەروونی خەلکی بە گشتی و گەنجان بە تایبەتی هەیە و زۆر کەس بیر لە کوشتن یاخود خۆکوشتن یان ئەنجامدانی تاوان دەکەنەوە دەستکەوتنی چەک لە هەموو شوێنێک یەکێکی دیکەیە لە هۆکارەکانی زیادبوونی دیاردەی کوشتن ، "هەندێکجار مرۆڤ بە توڕەبوونێکی ئاسایی پەنادەباتە بەر کوشتنی کەسی بەرانبەری، ئەمە لەکاتێکدایە ئەگەر ئامرازی کوشتنەکە بوونی نەبێت، ڕەنگە ئەو ڕووداوە نەخوازراوە ڕوونەدات. ‏دەبێ هەوڵ بدرێ هەرچی زووە چارەسەرێک بۆ ئەو قەیرانە و کێشە ناوخۆییانە بدۆزرێتەوە ئەگه‌ر نا کوشتن و کێشەکان رووی لە زیاد بوون دەبێ ئەرکی حکومەتە سنورێک بۆ ئەو دیارەدە دابنێت لە ریگای یاسایکی توندنەوە ریگری بکات نەھلیت دیاردەی کوشتن زیاتر پەرەپسنی.

ساڵح ژاژڵەیی                                                            پێك هاتەی  حكومەتی هەرێمی كوردستان    لە سەاڵی 1992 هەڵبژارندنی پەڕلەمانی كوردستان ئەنجامدرا  .پارتی لە سەدا 51  و  یەكێتیش لە سەدا  49  دەنگەكانی بەدەست هێنا ، ئەوەش شۆكێكی زۆر گەورە بوو بۆ یەكێتی و كەس چاوەڕوانی ئەو ئەنجامەی نەدەكرد .  لەو كاتەدا  كاك نەوشیروان بۆچونی وابو كە یەكێتی بەشداری حكومەت نەكات و ببێتە ئۆپۆزسیۆن . بەڵام لە ناو یەكێتێدا پشتیوانی لە بۆچونەكەی نەكرا.  دواجار لەگەڵ پارتی ڕێك كەوتن  پەنجا بە پەنجا  واتە بە شە راكەت حكومەت پێك بهێنن . شكست و سەرنەكەوتنی  پرۆسەی سیاسی و دێموكراتی لە هەرێمی كوردستان  لێرەوە دەست پێ دەكات .   ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان ڕو دەدات هەر بەرهەمی ئەو پەنجا بە پەنجا یەیە  ، چونكە هەر لە سەرەتاوە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو مناڵێكی تاساو و كەم ئەندام لە دایك بوو . لەو كاتەوە پارتی  بەردەوام  هەوڵی داوە  و كاری بۆ ئەوە  كردوە  كە هەموو جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵات بخاتە  ژێر دەستی خۆیەوەو خاوەنی هەموو بڕێارێك بێت  دوور لە رەچاوكردنی بەرژەوەندییەكانی هاولاِتیان .   ئەوان حوكمڕانییان  بۆ بەرژەوەندی گەل و نیشتمان نەدەویست و  هەمیشە بیریان لە بەرژەوەندی حیزبەكەی خۆیان و بەنەماڵەی بارزانی  كردۆتەوە  ،  لە ئەنجامدا هەرێمی كوردستانیان توشی قەیرانی دارایی و  سیاسی گەورە كردوو هەموو ئاواتەكانی  میللەت بون  بە  خەون و  گەڕاینەوە بۆ خاڵی سفر.   ئەگەر چی ڕیژەی دەنگەكانی  یەكێتی لە پارتی كەمتر بوو ، بەڵام یەكێتی چ لە ڕوی بنكەی جەماوەری و چ لە ڕوی هێزەوە لە پارتی لاوازتر نەبوو . هۆكاری زۆری دەنگەكانی پارتی لە ڕێگای فرت و فێل و تەزویر و  ڕاكێشانی  دەنگی   چەكدارە كوردەكانی  سەر بە حكومەتی بەعس بوو بەلای خۆیدا . پارتی زۆر باش ئەم ڕاستییەی دەزانی هەر لەبەر ئەوەش بوو كە بە پەنجا بە پەنجا  ڕازی بوو . ئەگەر بیزانیایەئەوە  ئەو دەنگانە  ، دەنگی ڕاستەقینەی خۆنی ، هەرگیز ڕازی نەدەبوو یەكێتی بەشدارداری دەسەڵات بكات .  ئەگەر  لە یەكەم هەڵبژاردندا یەكێتی ئۆپۆزسبونی هەڵبژاردایە ،  پارتی  ناچار دەبوو  كاری زۆر باش بكات  ئەوەش لە بەرژەوەندی  میللەتدا دەبوو . ئەو كات پارتی  نەیدەتوانی ئەو هەموو گەندەڵی و تالانیە بكات . ئەگەر ئەوەی بكردبایە ، لە هەڵبژاردنەكانی دواییدا شكستی دەهێنا .   لە گۆڕەپانەكەدا جگە لە پارتی و یەكێتی  یەكگرتوی ئیسلامی و كۆمەڵی ئیسلامی  و حیزبی سۆسیالیست و شیوعی  و چەندین حیزبی  تری بچوك هەبون  و  دواجار بزوتنەوەی گۆڕانیش دروست بوو .  ئەگەر یەكێتی جارێك لە جاران  ئۆپۆزسیۆن بونی هەڵبژاردایەو لەگەڵ ئەو حیزبانە جۆرێك لە هەماهەنگییان پێك بهێنایە ، دەیانتوانی  پارتی لەسەر دەسەڵات لابەرن . یان هیچ نەبێ  ڕێگای نەدەن بە ئارەزوی خۆی  بڕیار بدات .   بۆچی یەكیتی ڕێگای ئۆپۆزسبونی هەڵ نەبژارد؟؟.  ئەگەر لەسەرەتاوە  پارتی  وەكو شەریكی  دەسەڵات  حسابی  بۆ یەكێتی كردبێت ، بەڵام بە تێپەڕبونی رۆِژگار و بە دیاریكراوی دوای ئەوەی  كە بەڕێز مامجەلال  خولیای بون بە سەرۆك كۆمار بونی كەوتە مێشكەوە    ، تەنازولی زۆری بۆ بەڕێز مەسعود بازانی كرد و هێواش هێواش  یەكێتی لە شەریكی دەسەڵاتەوە بوو بە بەشداری دەسەڵات . چۆنی مەمجەلال بۆ بەغدا ، واتە  ڕادەستكردنی  هەرێمی كوردستان بە مەسعود بارزانی و بنەماڵەو حیزبەكەی. ئەوەش هەڵەیەكی زۆر گەورەبوو كە هەرگیز قەرەبوو ناكرێتەوە . ئەو بارودۆخەی ئێستا هەرێمی كردستانی تێكەوتوە ،بەرهەمی ئەو بڕیارەی مەمجەلال بوو .  ئەوەی وای لە یەكێتی  كرد هەموو شتێك قبوڵ بكات و بەردەوام لە دەسەڵاتدا بێت  بەرژەوەندی شەخسی و حیزبی بوو .  ئەگەر بۆ ماوەی  چوار ساڵ یەكێتی ئۆپۆزسیۆن  بونی هەڵبژاردایە ،گومانی تێدا نەدەبوو پڕۆسەی سیاسی  بەم شێوەیەی ئێستا گەشەی نەدەكرد .  لەو كاتەدا  بەرپرسانی حیزبی كە لە هەمان كاتدا ، بەرپرسانی حیزبیش بوون  ، ئەوەندەی بیریان  لە بەرژەوەندی حیزبی و شەخسی دەكردەوە ، ئەوەندە لە خەمی  دامەزراندنی حوكمڕانییەكی باشدا نەبون بۆ هەرێمی كوردستان .  یەكێتی و پارتی ڕێكەوتنی ستراتیجییان لە نێوان خۆیاندا مۆركردو  بە جوتە هەرێمی كوردستانیان بەڕێوە برد . ئەم ڕیكەوتنە ستراتیجییەی نێوان یەكێتی و پارتی  وەكو ڕێكەوتنە 50 ساڵیەكەی بنەماڵەی بارزانی و توركیا وایە لەسەر نەوت و غاز كە تا ئێستا  خۆیان نەبێت كەسی تر نازانێت   ناوەرۆكی ئەو ڕێكەوتنە چییەو چۆنە .  كە باسی ڕێكەوتنی ستراتیچی نێوان پارتی و یەكێتی دەكرێت ، هەندی كەس وەكو ڕێكەوتنی نێوان  ڕوسیاو ئەمەریكای وێنا دەكەن  لەسەر چەكی ئەتۆمی . هەندێك  وادەزانن یەكێتی و پارتی بەرنامەیان داناوە  روِژئاوای كوەردستان و خواروی كوردستان لێك بدەن و هەموو ناوچە كێشە لەسەرەكان  بە كەركوكیشەوە ، بگیڕنەوە  بۆ سەر هەرێمی كوردستان و  بەرنامە دانێن بۆ ئەوەی كوردستانی گەورە دروست بكەن و ئەم ڕێكەوتنە ستراتیجییە  بە نەهێنی بهێڵنەوە بۆ ئەوەی دوژمنانی كورد پێی نەزانن و  لە باری بەرن .  بەڵام ئەم ڕێكەوتنە ستراتیجیە  نەهێنییە  هەموی لە پێناوی ئەوەدابوو  وەكو جوتە براو بە یەكەوە و بە بێ  حیزبەكانی تر و دوور لە چاوی میللەت  سامانی ئەم وڵاتە بەیەكەوە  لە نێوان خۆیاندا بەش بكەن .  تا ماوەیەك  ئەم ڕێكەوتنە بە باشی  و  بی َكیێشە بەڕێوە چوو . بەڵام دوای ئەوەی پارتی بە تەواوی باڵا دەست بوو  ئەو شەراكەتە نەماو ئەوەش بە مانای ئەوە دێت ڕێكەوتنە ستراتیجیەكەش نەما .  ئەوەتا بە چاوی خۆتان دەبینن كە هەموو دۆسیەی نەوت لە دەستی پارتیدایەو  بەرپرسانی یەكێتی ئاگایان  لە وردەكاری گرێبەستە كان  نیە. واتە هاوكێشەكە بە تاوای تێك چوەو و دوو  تای  تەرازوەكە لاسەنگ بون  .    ڕۆڵی حیزبەكانی تر لە حكومەتدا  وەكو لە سەرەوە باسمكرد ماوەی 29 ساڵە پارتی و یەكێتی پێك هاتەی سەرەكی حكومەتی هەرێمن . واتە لە ماوەی ئەو 29 ساڵەدا ئەو دوو حیزبە بەردەوام لە حكومەتدابون ، ئەگەرچی  هاوسەنگ نەبون لە دەسەڵاتدا . بەڵام جگە لە یەكێتی و پارتی  حیزبی تریش بەشداری دەسەڵاتیان كردوە ، بەڵام لە كاتی جیاوازدا . یەكگرتوی ئیسلامی ، كۆمەڵی ئیسلامی ، حیزبی شییوعی ، حیزبی سۆسیالیسَت . دوای ساڵی 2009 بزوتنەوەی گۆڕانیش بەشداری حكومەتیان كردوە . بەڵام پرسیار ئەوەیە چۆن ؟؟.   زۆربە كەمی هەموو ئەم حیزبانە بە یەكەوە و لە یەك كاتدا بەشداری دەسەڵات بووبن . پارتی زۆر ژیرانە كاری لەسەر ئەمە كردووە و ڕێگای نەداوە هەموو ئەمانە بە یەكەوە بەشدار بن لە حكومەتداو  دواجار بیر لەوە بكەنەوە جەبهەیەك  لە دژی پارتی دروست بكەن .    ئەگەر سەر نج بدەن  ئەو كاتەی  یەكگرتوی ئیسلامی بەشداری دەەسەڵات بوو ، كۆمەڵی ئیسلامی  بەشدار نەبوو .لەم كابینەیدا كە بزوتنەوەی گۆڕان  بەشداری حكومەتی كردوە ، یەكگرتوی ئیسلامی ئۆپۆزسبونی هەڵبژاردوە .  لەگەڵ ئەوەی كۆمەڵی ئیسلامی زۆر لە بزوتنەوەی گۆڕانەوە نزیك بوو ، پارتی  ڕێگای نەدا ئەوان یەشداری دەسەڵات بكەن و هەر فەرموشی نەكردن . بەڵام حیزبی سۆسیالیست بە دەنگی زۆر كەمەوە بەردەوام  وەزیریان هەیە .  كەواتە پارتی بە بەردێك  دوو نیشان دەشكێنێـت : یەكەم : بە باشی نازانێت هەموو حیزبەكان بە یەكەوە بەشداری حكومەت بكەن  و كۆدەنگییەك پێك بهێنن و پارتی ناچار بكەن  كە بە ئارەزوی خۆیان بڕیار نەدەن . دووەم: بۆ ئەوەی ناكۆكی بخاتە نێوان ئەم حیزبانەوەو  نێوانیان تێك بدات لە ڕێگای ئەوەی  لەگەڵ ئەم حیزبە ڕێك دەكەون و  بەشداری دەسەڵات دەبێت . بەڵام لەولاوە حیزبێكی تر پەراوێز دەخەن.  لە ئەنجامدا ئەو حیزبەی بەشداری دەسەڵات دەكات  ، لەوە زیاتر چەند پۆستێكی بی َبایەخ وەر دەگرێت ،  هیچی بۆ جەماور پێناكرێت  بەو هۆیەوە  جەماوەرەكەشی لە دەست دەدات .  لە ئەنجامدا ئەو حیزبە لەناو جەماوەردا سەنگ و قورسایی نامێنێت و بەرەو پۆكانەوە دەچێت  و هیواخوازن زوو هەڵبژاردنی تر بكرێت  بۆ ئەوەی  لە دەسەڵات دوور كەونەوە بۆ ئەوەی جەماوەر ئاشت بكەنەوە . زۆر جاریش  هەر زوو نوێنەرەكانیان لە حكومەت دەكشێننەوە .   بەڵام تازە كار لە كار دەترازێت و  زۆر زەحمەت دەبێت بتوانن جەماوەر ئاشت بكەنەوە . باشترین نمونە یەكگرتوی  ئیسلامییە كە لە كابینەی  8  بەشداری  دەسەڵاتی كرد . لە ئەنجامدا دەنگەكانی زۆر كەمی كرد و لە بەرامبەردا كۆمەڵی  بەرەو هەڵكشان چوو . سەیركەن ئەم جارەیان  گۆڕان  بەبێ كۆمەڵ و یەكگرتو بەشداری  دەسەڵاتی كردوەو هەر لە ئێستاوە دیارە   ئەم بەشداری كردنە باجەكەی قورس دەبێـت  .  ئەگەر  لە ڕابوردودا یەكێتی خاوەنی بڕیار بوبێت ،لە ئێستادا ئەویش بۆتە حیزبی پلە دوو . واتە هەموو دەسەڵاتەكان  لە دەستی پارتێدا قۆرخ كراوە . بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی خاوەنی هێزە ، پارتی ناتوانێت بە تەواوی پەڕاوێزی بخات . بەڵام هەموو حیزبەكانی تر ئەوانەی ناو بەناو بەشداری دەسەڵاتیان كردوە ، تەنها پاشكۆبون و لەوە زیاتر چەند پۆستێكیان بۆ ئەندامەكانیان وەرگرتوە ، هیچ سودێكیان بە هاوڵاتیان  نەگەیاندوە . كەواتە دەكرێ‌ بڵیێن ئەمانە بونە بارگرانییەكی قورس  بەسەر بودجەی  هاوڵاتیانەوە.  وەزێرێك ، جێگر وەزیرێك ، بەڕێَوەبەرێكی گشتی هەتا ئەندام پەڕلەمانەكانی  ئەو حیزبانەش  كە خاوەنی هیچ بڕیارێك نەبن ، نەتوانن هیچ بۆ میللەت  بكەن و هیچیان بەدەست نەبێت  ، بون و نەبونیان وەكو یەك وایە . ئەو پۆستانەی وەریان گرتوە  تەنها بۆ ڕازیكردن  و بێدەنگ كردنیان بوە .  بە درێژایی 29 ساڵی حوكمڕانی  ئەگەر بە وردی سەلانج بدەین  هەموو پۆستە گرنگەكان . دەسەڵاتی   تەشریعی و تەنفیزی و دادوەری و  پۆستی سەرۆكی هەرێم  لە دەستی پارتیدا بوون  . كەواتە چی مایەوە بۆ ئەوانیتر .  ئەوەی بۆیان ماوەتەوە ئەوەیە  بەردەوام ڕەخنە بگرن ، بەیاننامە دەركەن  ئەوەش دادیان نادات و پارتی گوێی بەو شتانە نییەو سەرچاوەی ئاوەكە لە دەستی خۆیدایە .  كەی ویستی دەیبڕێت و هەموان لە تینویەتیدا دەیان دەخنكێنێت  . كەی ویستی وەزیرەكانیان دەردەكات ، پەرلەمان دادەخات ، ڕێگای چونە هەولێریان لێ‌ دەگرێت . كەواتە ئەمە حكومەتە حكومەتیكی میزاجییەو بە كەیفی پارتی بەڕێوە دەچێت و ئیدارە دەكرێت .   بەشداریكردن لە حكومەتێك كە لە دەستی پارتیدابێـت لە خۆخەڵەتاندن و خەڵك گەوجاندن  زیاتر نییە . تەنها سودێك كە هەیبێت ئەوەیە هەندێك بەرژەوەندی  شەخسی بەدەست دێت . دواجار هەموو خەڵك بی َئومێد دەبن لە حیزبەكان  و ڕقیشیان لە سیاسەت دەبێتەوە . بە یەكێتیشەوە . بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی  خاوەنی هێزی خۆیەتی پارتی نەیتوانیوە  وەكو حیزبەكانی تر بە ئارەزوی خۆی یارییان پێ بكات .  پۆختەی باسەكە ئەمەیە : لە ماوەی 29 ساڵی حوكمڕانێدا   یەكێتی و پارتی حوكمران بون و خاوەنی بڕیار بون ، هەرچەندە زوربەی جومگە ئەساسیەكانی  حوكمڕانی لە دەست پارتیدابون و   ئەوان زیاتر خاوەنی بڕیار بون , بەڵاَم یەكێتی هەمیشە سەنگو قورسایی خۆی هەبوە . بەڵام حیزبەكانی تر ئەگەر بەشداریی دەسەڵاتیش بوبن ، هیچ ڕۆڵێكیان نەبوەو  تەنها دەسكەوتیان هەندی بەرژەوەندی حیزبی و شەخسی بوە .   كەواتە هەموو بەرپرسیاریەتی  هەرێمی كوردستان و  هاولاتیانی هەرێمی كوردستان  لە ئەستۆی  ئەودوو حیزبەدایە .   لە كاتێكدا بارودۆخی سیاسی و ئیداری و ئابوری هەرێمی كوردستان لەو پەری خرپیدایە ، هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی ئابوری  گەورە بوە  بە هۆی بڵاوبونەوەی  ڤایرۆسی كۆڕۆناو دابەزینی نرخی نەوت و  گەندەڵی و تاڵانی یەكێتی و پارتی ، پەیوەندی نیوانیشیان   لەوپەڕی خراپی دایە . ئەگەر كار هەر ئاوا بڕوات ، هاوڵاَتیان توشی كارەسات دەبن و  دوو چاری هەژاری بێ وێنە دەبنەوە . لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان  رو بە ڕوی ئەم نەهامەتیانە بۆتەوە : 1-    لەو كاتەوە یەكێتی كۆنگرەی بەستوە  سەركردایەتی نوێیان هەڵبژاردوە ، ئەو دوو حیزبە سەرەكیەی پێكهاتەی حكومەت  بەیەكەوە كۆنەبونەوەو نێوانیان زۆر خراپە .    2- خەریكە هەرێمی كوردستان  بە عەمەلی بكرێتە دوو ئیدارە . 3- یەكێتی و پارتی بە ئاشكرا  داهاتی گومرگ و باجەكان لە سنورەكانی خۆیان بۆ دەبەن و خۆیان بە برپرسیار نازانن  بەرامبەر بە هاوڵاتیان .   3-خەریكە پەڕلەمانیش بە تەواوی پەكی دەكەوێت و ئەوەتا سەرۆكی پەڕلەمان جارێك  بەشداری كۆبونەوەكان دەكات و  جارێك بایكۆتی كۆبونەوەكان دەكات لەسەر داوای حیزبەكەی .  لە ڕاستیدا  ئەم خولەی پەڕلەمان  وەكون نەبوو وایە هیچ ڕۆڵێكیان نییە .  4- ئەندامان و بەرپرسانی ئەم دوو حیزبە بەردەوام قسە لەسەر یەكتری دەكەن . تۆمەت بۆ یەكتری  دروست دەكەن و بەوهۆیەوە  ئاگری نێوانیان خۆشتر و خۆشتر دەكرێت .  ئەگەر سەیركەی كەسێكی وەكو ئەحمەد كانی بەرپرسی لقی دووی پارتی لەم كاتەدا باسی تەقینەوەكەی  زاخۆ دەكات و كای كۆن بە با دەكات ، كە ئەوەندە كۆنە لە یادەوەری زۆر كەسدا نەماوە .  لە لایەكی تریشەوە سەیری لێدوانەكانی جەعفەر ئێمنكی و  ئاسۆ حەسۆ میرخان  بكەن كە بۆنی شەڕِیان لێدێت. دیارە  ئەمەش كاردانەوەی لێدوانەكانی  بەرپرسانی  یەكێتییە . كەواتە مەترسییە گەورەكە لێرەدا ئەوەیە  ئەم دووحیزبە هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەبەن و  پەیوەندیشیان  بەم شێوەیە بێت ، دەبێ خەڵك چاوەڕوانی چ ئایندەیەك  بكات بۆ خۆی و ماڵ و مناڵی و  وڵاتەكەی ؟  بە بۆچونی من چارەسەر ئەمەیە : یەكەم : ئەگەر یەكێتی خۆی بە حیزبێكی دڵسوزی  هاولاِتیان و  هەرێمی كوردستان دەزانێت ، با دەست بەرداری بەرژەوەندییەكانی خۆی ببێت و لە حكومەت بكشێتەوەو هەوڵ بدات لەگەڵ هەموو حیزب و لایەنەكانی تر  كۆ دەنگییەك پێك بهێنن   بۆ ئەوەی ڕێگری لە تاك رەویەكانی پارتی  بگرن .ئەگەر ئەوە نەكرێت بارودۆخەكە هەر وەكو ئێستا دەڕوات و یەكێتی و پارتی هیچیان ناتوانن یەكتری لەناو بەرن و لە ئەنجامدا بە هەردوكیان  بە تەواوی   ئاگر لە هەرێمی  كوردستان  بەردەدەن . دووەم:ئەگەر یەكێتی و پارتی نێوانیان چاك نەكەن و بارودۆخ هەر ئاوا بمێنێتەوە ، تۆپەكە دەچێتە گۆڕەپاتی جەماوەرە. ئایا جەماوەری ئەم هەرێمە لێدەگڕێن  پارتی و یەكێتی   یاری بە داهاتوی خۆیان و مال َو مناڵ و هەرێمەكەوە بكەن لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا ، یان دەنگی ناڕەزایی بەرزدەكەنەوەو دەست دەكەن بە خۆپیشاندانی سەرانسەری . ئەگەر  ئەوەش چارەسەر نەبوو  باشتر وایە دەست بكەن بە ڕاپەڕێنی سەرانسەری چونكە ڕێگا چارەیەك نامێنێتەوە ڕەچاوی بكەن . ئەگەر هیچ لەمانەش نەكەن دەبێ  بەم بارودۆخەی ئێستا ڕازیبن و  گلەیش لە كەس نەكەن  و چاوەڕوانی  ئایندەیەكی نادیار بكەن  بۆ خۆیان و ماڵ و مناڵیان و هەرێمەكەیان .  

زریان رۆژهەڵاتی   بەرایی دواجار تورکیا مزگەوتی ئایاسۆفیای بۆ «عیبادەت» کردەوە، بەشێک لە ئیسلامییەکانی کوردستانیش بەوە دڵخۆشن بەڵام، پێدەچێت ئەمە زیاتر لە عیبادەت، سیاسەتی لە پشت بێت! ئەویش نەک تەنیا سیاسەتی نێوخۆ، بەڵکوو سیاسەتێکی قووڵتری نێودەوڵەتی! دەستەیەک زیاتر وەک بابەتێکی سیاسەتی نێوخۆیی بۆ راکێشانی دەنگی موحافزەکارەکان سەیری دەکەن و پێیانوایە، دەرکەوتنی دووپارتی تازە لە هەناوی ئاکپارتی و ئەگەری کەمبوونەوەی دەنگەکانی ئەو حزبە هۆکاری ئەمەیە. رەنگە ئەم دیدگایە، سووچێکی بابەتەکە روونبکاتەوە بەڵام هەمووی نابینێ. کردنەوەی ئایاسۆفیا رێک لەو رۆژەی کە کەمتر لە سەدساڵ بەر ئێستا پەیمانی لۆزانی تێدا مۆرکرا، وایکردووە تا هەندێکی دیکە، جەخت لە رەهەندەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئەم بابەتە بکەنەوە. پێدەچێت ئەمە خەونێکی ئایدۆلۆژی- ئیسلامی سەرۆککۆماری تورکیا بێت کە وەختی خۆی بە«موجاهید ئەردۆغان » ناودەبرا. هەروەها بۆ ئاکپارتیش بابەتێکی گرنگە کە هەر لە ئێستاوە لە خەمی هەڵبژاردنی داهاتوودایە و بە تەمایە دەنگەکانی نەچنە سندووقەکانی پارتی دەوا و پارتی داهاتوو! بەڵام لەئاستی ئایدۆلۆژی- سیاسیش بترازێ، ئەمە بۆ پێگەی شەخسی خودی سەرۆککۆماری تورکیاش بابەتێکی گرنگە. لە هەمانکاتدا، بابەتی ئایا سۆفیا دەتوانێ نموونەیەکی زیندوو بێت کە چۆنچۆنی گریمانەی دابڕاوبوونی سیاسەتی نێوخۆ و دەرەوە لەیەکتری پووچەڵە. ئایا سۆفیا و پرسەکانی سیاسەتی دەرەوە کردنەوەی مزگەوتی ئایا سۆفیا لە ساڵەڕۆژی پەیمانی لۆزان، ئەویش لەکاتێکدا کە تورکیا لە رۆژی ئەمڕۆدا، لە سنوورەکانی لەگەڵ یۆنان و دەریای سپی، لەسەر سووریا و عێراق کێشەی لەگەڵ ئەورووپا و رۆژئاوا هەیە واتایەکی زیاتر پەیدا دەکات. ئەمریکا لەگەڵ تورکیا لەسەر رۆژئاوا ناکۆکیی هەیە و تورکیا بە کردەوە بە درێژایی ٩١١کم سنووری خۆی لەگەڵ سووریا، لە چەند سەد کیلۆمەترێکی کەم نەبێت، بە درێژایی ٣٠-٤٠ کم هاتووەتە پێش. کێشەی دوورگەکان و سنوورەکانی دەریای سپی لەگەڵ یۆنان و قوبرس زیندوو بووەتەوە. بەمدواییانەش زیاتر لە ١٠ کم لە هەندێک شوێن هاتووەتە ناو خاکی هەرێمی کوردستان و بیرۆکەی گۆڕینی سنووری بە کردەوە جێبەجێکردووە. ئەمریکا پێوەندییەکی پڕ لە هەڵبەز و دابەزی لەگەڵ تورکیا هەیە و ئەورووپا، بە تایبەتی فەرەنسا لە سیاسەتەکانی ئەنکەرە ناڕازییە. لەبەرامبەر ئەوەشدا تورکیا بادانەوەیەکی بەرەو دنیای ئیسلامی و رۆژهەڵات کردووە و کەڵک لە ناکۆکیی جەمسەرەکانی دنیای ئەمڕۆ دەگرێت بۆ ئەوەی سیاسەتەکانی خۆی سەربخات. ئەم کێشانە و سیاسەتی دەرەوەی تورکیا دەریدەخات کە ئەو خوازیاری نوێکردنەوەی پەیمانی لۆزانە. ئەمە شتێکە کە پێشتر ئەردۆغان بە ئاشکرا داوای کردبوو. ئایا سۆفیا و پەیمانی لۆزان وەک تورکەکان ئاماژەی پێدەکەن، لۆزان تاپۆی دامەزراندنی دەوڵەتێک بوو لەسەر داروپەردووی دەوڵەتی عوسمانی. هەندێک ئەمە بەسەرکەوتن دەزانن و هەندێکی دیکەش بەشکست. هەرچۆنێک بێت، بەهۆی لۆزان و رێککەوتنی حکومەتی ئەنکەرە لەگەڵ بەریتانیا و فەرەنسا، سنوورەکانی ئەمڕۆی کۆماری تورکیا شکڵی گرت، هەرچەند هەندێکیان چەند ساڵێکی دیکەی خایاند هەتا یەکلاکرانەوە؛ وەک پرسی ویلایەتی مووسڵ و هاتای. تورکیا مافی هاتووچۆی لە گەرووەکانی ئیستانبوڵ بە ئەورووپییەکان دا و لەسەر بابەتەکانی وەک قەرز و سنوور و مافی کەمینەکان کە مەبەست لێی ئەرمەنەکان بوو رێککەوتن. ئەمە دەستی تورکیای بۆ سەرکوتکردنی هەرجۆرە بزاڤێکی سیاسیی کوردیش ئاوەڵڵا کرد، چوونکە لە لۆزان دانپێدانانێکی نێودەوڵەتی- رۆژئاوایی بۆ کۆمارەکەی وەرگرتبوو. ئەنجام نزیکەی یەک دەیە دوای لۆزان، ئاتاتورک کە پێوەندییەکی بەهێزی لەگەڵ رۆژئاوا دامەزراندبوو، ئایاسۆفیای کردە مۆزەخانە و ئەمەش وەک هەنگاوێکی سیمبولیک بۆ پتەوکردنی هاوپەیمانیی تورکیای کۆماری و رۆژئاوا سەیر دەکرا. ئێستاش ئەردۆغان لەکاتێکدا ئایاسۆفیای کردەوە کە هەمان کێشەکانی نزیکەی سەدساڵ بەرلە ئێستا لە ئارادان! کێشەی سنوور و پێکدادانی خەونە ئیمپریالییەکانی ئەو لەگەڵ دەوڵەتانی دیکە، لەگەڵ کێشەی کەمینەی کریستیانی و پرسی کورد! هاوپەیمانی تورکیا- رۆژئاوا هێشتا بەردەوامە بەڵام پایەکانی دەهەژێن، بۆیە زەحمەت نییە پێشبینی بکەین کە لە چەند ساڵی داهاتوودا، کێ دەزانێ لەوانەیە تا سەدساڵەی لۆزان، ئەو هاوپەیمانییە یان تێکدەچێت، یان نوێ دەکرێتەوە!