🔹 سەردار عەزیز لە ئێستادا لە دونیادا نرخی نەوت بە شێوەیەکی زۆر خێرا و دراماتیکی دابەزیوە. ئەمە چەند هۆکارێكی هەیە لە خوارەوە بە کورتی ئاماژەیان پێئەدەین. یەکەم، بە هۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە بەکاربردنی نەوت لە دونیادا بە ڕێژەیەکی بەرچاو کەمی کردوە. وڵاتانی ئۆپێک پلەس کە بریتیین لە وڵاتانی ئەندامی ئۆپێک لە گەڵ ڕوسیادا. وڵاتانی ئۆپێک بریتین لە جەزائیر، ئەنگۆلا، کۆنگۆ، گینیا، گابۆن، سعودییە، ئیمارات، عێراق، کوێت، نایجیرییا. ئایدیای ئۆپێک وەک کارتێڵێک ئەوەیە کە بتوانێت بڕ و نرخ کۆنترۆڵ بکات. چونکە نرخ پەیوەستە بە بڕەوە، ئەوا ئەگەر بتوانیت بڕ کۆنتۆڵ بکەیت نرخیش بە پێی بازاڕ کۆنترۆڵ دەکەیت. ئەمە بە لە بەرچاوگرتنی هەبونی نەوتیش لە دەرەوەی وڵاتانی ئۆپیک، لە سەروی هەمویانەوە ئەمریکا. دووەم، ڕۆژی پێنجشەممە و هەینی ڕابوردوو، وڵاتانی ئۆپیک پڵەس، کۆبونەوە و بڕیار وەهابوو کە بڕی سێ ملیون و شەسەت هەزار بەرمیل لە بازاڕدا کەمبکەنەوە. داوا کرا لە ڕوسیا، لە زیاتر لە دە ملیون بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت، بری ملیون و نیوێک بەرمیل کەم بکاتەوە، بەڵام ڕوسەکان بەمە ڕازی نەبوون. سێ، چەندین هۆکار لە ئارادان کە بۆچی ئۆپیک پڵەس لە ڕێساکانی لایاندا. بە پێی ڕێساکان، دەبوو ئەگەر وڵاتێکش ناتوانێت یان نایەوێت لە ئێستادا بڕ کەمبکاتەوە، ئەوانیتر، بڕەکە کەمبکەنەوە بۆ ئەوەی نرخ دانەبەزێت و شەڕی نرخ نەیەتە ئاراوە. بەڵام ئەمجارە، بە هۆی بونی کەسایەتییەکی نوێ لە سیاسەتی سعودی، محمد بن سەلمان، کە بەوە ناسراوە کە حەزی لە نمایشی دەسەڵات و سەرکێشییە، بە ئاراستەی پێچەوانەدا چوو. ڕوسەکانیش ئەوەیان پێ قبوڵ نیە کە کەڵەگاییان بە سەرەوە بکرێت. بۆیە ڕوسەکان ووتیان لە مانگی چوارەوە هەرکەس بە ئارەزوی خۆی بڕی خۆی بەرهەم بهێنێت. لە بەرامبەر ئەمەدا سعودییەکان دەیانەوێت نرخ وەها لێبکەن کە ڕوسەکان نەتوانن بەرگەی بگرن و ناچارییان بکەن بێنەوە سەر مێزی دانوستان. بەڵام بۆ ئەوەی ئەمە ڕوبدات دەبێت سعودییەکان سیاسەتی دانوستانیان بگۆڕن. ئێستا بە عەقڵیەتی قبوڵی بکە یان وازی لێبهێنە کار دەکەن، کە بۆ ڕوسەکان قابیلی قبوڵ نیە. چوارهەم، ڕوسەکان تەنها لە مامەڵەی سعودییەکان قەڵس نین، بەڵکو لە هەمانکاتدا لەوە بێزارن کە دەڵێن کاتێک ئەوان بری نەوتیان کەم دەکەنەوە دەستوبرد کۆمپانیا ئەمریکییەکان بڕەکە پڕ دەکەنەوە. نەوتی ئەمریکی نەوتی بەردینە، شێڵ. سروشتی ئەم نەوتە وەهایە کە تێچونی زۆرە، بۆیە بە نرخی کەم ناچارە لە بازار بکشێتەوە یان ئیفلاس بکات. ڕوسەکان بە هیوان ئەمریکیەکان ئیفلاس بکەن. بەڵام شارەزایانی بازاڕ ئاماژە بە ئەوە ئەدەن ئەمە کاتێک دەبێت کە ٢٠٢٠ کۆتایی پێبێت، ئەمەش ئەستەمە ڕوسیا بتوانێت بەرگەی بگرێت. پێنجەهەم، گەرچی بۆ ئەمریکا، بە تایبەتی بۆ دەنگدەری ترەمپ وەها باشە کە نرخی نەوت کەم بێتەوە. دەنگدەرانی ترەمپ بە ئاستێکی زۆر دژ بە ئۆپێکن. بەڵام لە درێژخایەندا لە دوو ئاستدا زیان بە ئیدارەی ترەمپ دەگەیەنێت، یەکەم دابەزینی نرخی نەوت دەبێت هۆی دابەزینی بەهای زۆر لە کاڵاو ئاماژە ئابورییەکانی تر. لە هەمانکاتدا نزیکەی دە ملیون کەس بێکار دەبن بە تایبەتی لە ولایەتی تەکساس و دێکۆتای باکور. شەشەم، نرخی نەوت ڕێسا و مێژووی خۆی هەیە. لە کاتی دابەزینی نرخی نەوت، بڕی نەوت زۆر بەکاردەبرێت هەروەها لە ماوەیەکی دیاریکراودا، زۆر بەرهەمهێن ناتوانن بەرهەم بهێنن، وەک نەوتی بن دەریا، نەوتی لماوی، نەوتی بەردین لە ئەنجامدا بڕی نەوت کەم دەکات و نرخی نەوت بەرز دەبێتەوە. بەڵام ئەمە پێویستی بەوە هەیە وڵاتانی نەوتفرۆش بتوانن بەرگەی نزمی نرخ بگرن بۆ پڕکردنەوەی بودجەیان. حەوتەم، ئایا وڵاتانی نەوتی دەتوانن چی بکەن؟ وەک باوە زۆربەی وڵاتانی نەوتی لە کاتی قەیران قەرز دەکەن بۆ پڕکردنەوەی کەمی داهاتیان. لە هەمانکاتدا وڵاتان ناچارن ئۆستریتی یان تەقەشوف بکەن، بە تایبەتی لە بوارە ناپێویستەکاندا. بەڵام چارەسەری درێژخایەن ئەوەیە کە داهاتی نەوت لە دەرەوەی داهاتی نانەوتی بێت. داهاتی نەوت بۆ دروستکردنی بواری نانەوتی بێت، ئەگینا وڵات هەمیشە لە هەڵبەز و دابەزدا دەبێت. هەشتەم، هەریـی کوردستان لە وڵاتانی تر لاوازترە بۆ مامەڵە لە گەڵ یاری و هەڵبەز و دابەزی نرخی نەوت، چونکە بە ئاسانی ناتوانێت قەرز بکات. گەر قەرزیش بکات توانای بژاردنەوەی نیە، بۆیە زۆت لە سەری دەکەوێت. هەرێم دەبێت بیر لە سیستەمی ئابوری بکاتەوە کە نیەتی ، بیر لە سیستەمی دارایی بکاتەوە، لە سیستەمی باج، لە چۆنێتی سوڕانەوەی دراو، لە وەبەرهێنان و دروستکردنی کار.
حلمی رەسول رەزا ژینگه‌ی كوردستان جۆرێك له باریی بۆ هەندێ جوڵە دروست بوه، و ورده ورده ئاماژه‌كانی تاك ده‌سه‌ڵاتی و یه‌ك جه‌مسه‌ری تێدا ده‌رده‌كه‌وێ، لەناو ئەو تاک جەمسەریەشدا دەسەڵاتی بنەماڵەیەک بەرادەیەک خۆدەنوێنێت کەهه‌موو جومگه‌كانی دەسەڵاتدارێتی وەک دەسەڵاتی ناوحزب لێبکات و له ده‌ستی خۆیدا مۆڵی بکات. بۆیه هەرکەس و لایەنێک لەسەر ئەم سیاسەتە قسەیەکی پێچەوانەی هەبێت، دەچێته ناو زائیدەکەو دەستی لێناپارێزرێت کە له چركه‌یه‌كدا بکرێت به خائین و گەر پێویستیش بکات لە وەرچەرخانێکدا بەقودرەتی قادر خائین دەبێتە پاڵه‌وانی نیشتمان پەروەرو شەریک. دیاره ئەوەی تارادەیەک تائێستا له گۆره‌پانه‌كاندا حزورێکی دیاری و کاریگەری هەبێت و نه‌چوبێته ژێر ئه‌و باره‌وه، ئەوە دكتۆر به‌رهه‌م ساڵحه‌و له چه‌ند قۆناغێكدا زۆر به‌باشی توانیویه‌تی خۆی له‌و ته‌به‌عیه‌ته بپارێزێ و نه‌بێته پاشكۆی ئەو سیاسەتە، بۆیە ئه‌وه‌ی ئێستا زیاتر زومی میدیای پارتی چوەتە سەر هەر ئەوە. هۆكاری ئه‌مه‌ش بۆ چه‌ند خاڵێكی سه‌ره‌كی ده‌گه‌ڕێته‌وه: یه‌كه‌میان: ئه‌وه‌ی زۆر پارتی نیگه‌ران كردو ناتوانێ ئه‌و گرێ ده‌رونیه تێپه‌ڕێنێ، بونه سه‌رۆك كۆماری دكتۆر به‌رهه‌م بوو به‌بێ موباره‌كه‌ی بارزانی، و ئه‌و تابۆیەکی تێكشكاند كه چه‌ندین ساڵ بوو كه‌س توخنی نه‌ده‌كه‌وت، هه‌رچه‌نده له راستیدا ده‌بوو پارتی وه‌ك ده‌سكه‌وتێكی دیموكراسی ره‌فتاری له‌گه‌ڵ بكردایه، به‌ڵام نه‌یكرد و ناشتوانێت لە بیرخۆی بەرێتەوە. دووه‌م: دكتۆر به‌رهه‌م ساڵح به هیچ شێوه‌یه‌ك هه‌وڵی ئه‌وه‌ی نه‌داوه كاری بازرگانی و لینك له‌گه‌ڵ پارتیدا دروست بكات، چونكه سیاسه‌تی پارتی له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه بنیادكراوه له رێگه‌ی ده‌سته‌مۆ كردنی تاكه‌كانه‌وه ده‌ست به‌سه‌ر سیاسه‌تی حزبه‌كاندا بگرێ و ئه‌و ئاینده و ئاراستەی سیاسیان بۆ دیاری بكات. پارتی لەگەڵ زۆربەی حزبەکان ئەم هەنگاوەی پەیڕەو کردوەو تارادەیەک سەرکەوتوش بووە، بەڵام لەگەڵ دکتۆر بەرهەم نەیتوانیوە سەرکەوتو بێت. سێیه‌م: له پێش گرێدانی كۆنگره‌ی یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان، پارتی چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ی ده‌كرد دكتۆر به‌رهه‌م داوای جۆرێك له یارمه‌تی لێبكات بۆ ئه‌وه‌ی به حسابی خۆیان به‌جۆرێك له ئۆكه‌ی ئه‌وان سه‌رۆكی یه‌كێتی به‌ده‌ست بهێنێ، بەتایبەتی کە دەزانرا پارتی گرفتی هەبوو لەگەڵ چەند سەرکردەیەکی دیاری یەکێتی، بەڵام دکتۆر ئەوەی رەتکردەوە بە ئۆکەی پارتی بەشداری کۆنگرەی یەکێتی بکات و پۆست وەربگرێت. چواره‌م: له ڕه‌تكردنه‌وه‌ی راسپاردنی عه‌یدانیدا، سه‌رۆك كۆمار وه‌ك خۆی ناوبراوی ره‌تكرده‌وه بەهۆی رەتکردنەوەی لەلایەن شەقامەوە، به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ پرس و ڕایه‌ك به كه‌س بكات و چاوه‌ڕوانی پەیام بێت. پێنجەم: له‌لایه‌كی تره‌وه، سه‌ردانه خێرا و له ڕاده‌به‌ده‌ره‌كانی بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات و گرنگی پێدانی و وڵاتان له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمایه‌تی وای كرد پارتی وا تێبگات ئه‌مه له پێگه‌ی ئه‌وان كه‌مده‌كاته‌وه، و بۆچونیشی وابوو دكتۆر به‌رهه‌م نوێنه‌رایه‌تی ده‌نگێكی ته‌واو جیاواز ده‌كات، بۆیە جگەلەوەی پارتی توانای خۆی بەکار هێنا تا لە گرنگیی سەردانەکان کەم بکاتەوە، بەڵام سەرکەوتوونەبوو بۆیە ئەمەی وەک هەرەشەیەک لەسەر هەژمون و باڵادەستی خۆی زانی. شەشەم: سه‌باره‌ت به دیاریكردنی محمد تۆفیق عه‌لاوی بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت، ئه‌و وه‌ك سه‌رۆك كۆمار و به‌گوێره‌ی ده‌ستور ئەوی راسپاردوە، عەلاوی پێشتر بەرێککەوتنی عامری و موقتەدا سەدروبارزانی کاندید کراوە، به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ی له‌به‌رهۆكاری دورخستنەوەی وەزیرەکانی باره‌گای بارزانی دۆخه‌كه‌ی تێكدا و لەگەڵ حەشدی شەعبی و مالیکی پێکەوە کەوتنە دژایەتی عەلاوی، دكتۆر به‌رهه‌م نەکەوتە شوێن ئاراستەکەی پارتی و خۆی دور گرت و نه‌هاته‌وه نێو گه‌مه‌كه، چونكه راسپاردنی هه‌ر سه‌رۆك وه‌زیرانێك پێویستی به جۆرێك له پشتیوانی سه‌رۆك كۆمار هه‌یه و ئەوەش په‌یوه‌ندی به شتی تره‌وه نیه. هەرچەندە به‌گوێره‌ی زانیاری هەندێک پەرلەمانتارەوە لە نێو دانوستانه‌كان عه‌لاوی په‌یمانی ئه‌وه‌ی دابوو موچه‌و بودجه‌ی هه‌رێم بنێرێ و حه‌شدی شه‌عبی له كه‌ركوك بكشێنێته‌وه. ئه‌وه‌ی له‌م كه‌ین و به‌ینه‌دا رون ده‌بێته‌وه ئه‌وه‌یه؛ هه‌ر كه‌س پێچه‌وانه‌ی حه‌زه‌كانی بارزانی ره‌فتار بكات و بڵێ له‌ل و كاریگه‌ری تایبه‌تی خۆی دروست بكات، ئه‌وا پارتی زۆرترین هه‌ڵمه‌ت له رێگای ئه‌و میدیا زه‌به‌لاحانه‌وه ده‌كاته سه‌ری كه پاره و قوتی خه‌ڵك بنیادیان ناوه. هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌شه به شێوه‌یه‌كی زۆر ورد و به هه‌ماهه‌نگی ژماره‌یه‌ك میدیای بینراوو بیستراو هه‌ڵمه‌تی جۆراو جۆر بۆ سەر دکتۆر بەرهەم دەکەن، گومانیشی تێدا نیه هه‌رچی راگه‌یاندنی پارتی هه‌یه له‌ژێر كۆنترۆڵی به‌رپرسه بڕیار به‌ده‌سته‌كانی ناو پارتیدایە و هەر ئەوان راستەوخۆ سەرپەرشتی ئەم هەڵمەتەدەکەن.
له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج ئه‌و روداوه‌ی رۆژی هه‌ین له ناوچه‌ی شوان ڕویداو تێیدا كوڕو باوكێك گیانیان له ده‌ستدا ، هه‌موومانی خه‌مبارو نیگه‌ران كرد ، ئه‌م روداوه ناخۆشانه مایه‌ی ئه‌وه‌ن كه ئیدی بیر له‌وه بكه‌رێته‌وه چۆن به‌ریان پێبگیرێت ، خه‌یروڵای كوێخا شه‌ریف و كوڕه‌كه‌ی به ده‌سڕێژی گوله‌و به روداوێكی نه‌خوازراو كوژران ، ئه‌وان نه‌وه‌ی كوێخا شه‌ریفی سه‌یدانن ، ئه‌و پیاوه‌ی تا كۆچی دوای كرد له ڕژێمه یه‌ك له دوا یه‌كه‌كانی عیراق یاخی بوو ، پیاوێكی ئازاو ناسراو ، نه‌ك هه‌ر له به‌ر كوێخاشه‌ریف بگره له‌به‌ر خه‌یروڵا و كوڕه‌كه‌شی روداوه‌كه وه‌ك كۆستی هه‌موو ناوچه‌كه‌و هه‌موو چه‌مچه‌ماڵیه‌كان وابوو ، ئه‌م روداوه كۆمه‌ڵایه‌تیه یه‌كه‌م روداو دوا روداوی ناوچه‌كه‌و هه‌موو كوردستانیش نیه‌و له رابردوودا هاوشێوه‌ی ئه‌م روداوه له هه‌موو ناوچه‌كانی هه‌رێمی كوردستان رویداوه ، قسه له سه‌ر ئه‌وه‌یه چۆن به‌ر به‌م روداوانه بگیرێت ، ئاخر ده‌ڵێن كاتی خۆی كه حكومه‌ت و زه‌بت و ره‌بت هه‌بووه ، پۆلیسێكی سواره به خۆی و ئه‌سپێكه‌وه توانیویه‌تی لێپرسینه‌وه بكات و خه‌ڵكیش حسابیان بۆ كردووه ، كه‌واته روون و ڕه‌وان كێشه‌كه ئه‌وه‌یه ئێستا حساب بۆ حكومه‌ت ناكرێت ، ئه‌م حساب بۆ نه‌كردنه‌ش له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرت له سنوری زه‌رد بكوژ خۆی ده‌كرد به‌م دیوداو له سنوری ئه‌وده‌می سه‌وز بكوژ خۆی ده‌كرد به‌و دیودا ، ئه‌وه جگه له‌وه‌ی له ده‌زگای دادوه‌ری كوردستان داواكاری گشتی لاوازه‌و ناتوانێت هیچ دۆسیه‌یه‌ك بجوڵێنێت . ره‌نگه ده‌یان جاری دیكه له سه‌ر ئه‌و كێشه كۆمه‌ڵایه‌تیانه‌مان نووسیبێت ، سه‌یر ئه‌وه‌یه له هه‌موو دنیا ده‌سه‌ڵات به دواداچوون بۆ نووسینی رۆژنامه‌نووس و نوسه‌ران ده‌كات و كاری له سه‌ر ده‌كات ، له باشوری كوردستان بشخوێنرێته‌وه كاری له سه‌ر ناكرێت ، گرفته‌كه ئه‌وه‌یه له كوردستان رای گشتی دروست نابێت ، هۆكاری رێگری كردن له رای گشتی ئه‌وه‌یه كه ده‌سه‌ڵاتی باشوری كوردستان جگه‌له‌وه‌ی سیاسه‌تی په‌رتكه‌و زاڵبه‌ی به كار هێناوه ، جۆرێك له دڕدۆنگی و ناجۆری له نێوان شارو شارۆكه‌و بنه‌ماڵه‌كانی كوردستانیشدا دروست كردووه ، ته‌نانه‌ت ده‌سه‌ڵات ماوه‌یه‌كی زۆره كار له سه‌ر زندووكردنه‌وه‌ی خێڵ و هۆزو بنه‌ماڵه ده‌كات و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته پاره‌ش ته‌رخان ده‌كات به ناوی جیاجیاوه ، هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر رای گشتی دروست بێت حكومه‌تیش ناچار ده‌بێت لێپرسینه‌وه‌و به دواداچوون بۆ ئه‌و روداوانه بكات .
هیوا سەید سەلیم لە دیداری ٥ی ئاداری نێوان (پوتین – ئەردۆغان)، کە دوای قەیرانی ئیدلب هات، کە ژمارەیەک سەربازی تورکیا لە لایەن هێزەکانی سوریا بە پشتیوانی روسیا کوژران، شێوازی پێشوازی کردن لە ئەردۆغان و شاندە زۆرەکەی کە لە ژمارەیەک وەزیر و بەرپرسانی میت و سەربازی پێکهاتبوو، هەروەها ڕاگرتنی شاندەکە لەسەرپێیان و لەژێر پەیکەری کاترینای مەزن، ئەوەمان پێدەڵێت کە روسیا و سەرۆکەکەی ئەم هەڵسوکەوتەی بە بەرنامە بۆ بێڕیزی کردن لەگەڵ شاندی میوان ئەنجام داوە. دەوترێت تورکەکان یادگاری ناخۆشیان لەگەڵ پەیکەری کاترینای مەزن هەیە، ئەو لەو ماوەی کە ٣٤ ساڵی دەسەڵاتی خۆی وەک قەیسەری روسیا لە (١٧٦٢-١٧٩٦)، چەندین جار پیلانی دەوڵەتی عوسمانی بۆ داگیرکردنی روسیا تێکشکاندووە. بۆیە پوتین ویستی بە دانانی پەیکەری کاترینا، پەیامێک بداتە سوڵتانە تازەکەی تورکیا، هەر چەند رۆژێک دوای دیداری (پوتین - ئەردۆغان) لە هەمان هۆڵ پوتین، پێشوازی لە شاندێک دەکات ئەو پەیکەرەی لێ نەماوە، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە کە پەیکەری کاترینای مەزن تایبەت بۆ ئەوان داندرابێت تا وەک سەرباز لە ژێری بووەستن، هەرواشیان لێکردن. پێش دیدارەکە بە چەند رۆژێک، لەلایەن ئاژانسی هەواڵی سەربازی روسی، دزە بە راپۆرتێک کرا، لەو راپۆرتەدا، کە بەروارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی خستنەخوارەوەی فرۆکە روسیەکە لە لایەن هێزەکانی تورکیا، شێوازی مامەڵەی پوتن لەگەڵ ئەردۆغان خراوەتەڕوو. بڵاوکردنەوەی ئەو راپۆرتە، هەر پەیامێک بوو بۆ ئەردۆغان، تا پوتین بەبیری بێنێتەوە کە ئەوساش چەندە سازشی پیکردووە. لەو راپۆرتە دەردەکەوێت تا ئەردۆگان بە نووسراو داوای لێبوردنی لە روسیا نەکرد، پوتین ئامادەنەبوو لە مۆسکۆ پێشوازی لێبکات. مەرجێکی دیکەی پ پوتین بۆ ئەردۆغان ئەوەبوو، کە دەبێت دووەمیان داوای لێبووردنەکە لە راگەیاندنە تورکیەکان بڵاوبکاتەوە، وە روسیاش لە راگەیاندنە جیهانیەکان بڵاوی دەکاتەوە، سەرنجام ئەردۆغان بە هەموو ئەو مەرجانەی پوتین رازی دەبێت، تەنیا بۆ ئەوەی پوتین رازی بێت پێشوازی لێبکات. چەند رۆژێک بەسەر دوا دیداری (پوتین - ئەردۆغان) تێدەپەڕێت، ئەو جارەشیان کەناڵە روسیەکان دزە بە ڤیدیۆیەک دەکەن کە تیایدا شیوازی پێشوازی ئەردۆغان لە کۆشکی کرملین نیشاندەدات. لەو ڤیدیۆیەدا دەبینرێت هیچ کەس لە پێشوازی شاندەکەی تورکیا نیە، تەنانەت دەرگای هۆڵی پێشوازیش داخراوە. ئەردۆغان دەموچاوی نیگەرانی زۆری پێوە دیارە و هیچ یەک لە شاندی یاوەریشی جورئەت ناکەن قسەی لەگەڵ بکەن، بگرە هەریەکە و بە شتێک خۆی خەریک دەکات، ئەردۆغان خەریک دەبێت لە پشتی دەرگای پوتین دابنیشێت، دووەمیان بەخێری خۆی دەرگای لێدەکاتەوە. هەموو ئەوانەی شارەزایان لە عورف و ئادابی دبلۆماسی هەیە، کاتێک لەو ڤیدیۆیە دەڕوانن، ئەو تێدەگەن ئەوەی پوتین لەو دیدارە بە ئەردۆغانی کردووە، نەک هەر بریتی نیە لە دیداری دۆستانە، بگرە سووکایەتیە ، لە زمانی جەستەی هەردوولاش ئەمە بە ڕوونی هەستی پێدەکرێت. لێرەدا دەپرسین ئایا ئەردۆغان چەندین جارە بۆچی ئەو سوکایەتیەی رووسەکان قەبوول دەکات؟ خۆ بریار بوو ئەو نەچێت بۆ روسیا، بگرە لەبەرامبەردا بانگهێشتی پوتینی کرد کە لە ئەنقەڕە میوانداری بکات. لە لەیەکی دیکە مەبەستی بوو کۆبوونەوەی لوتکەی چوار قۆڵێ (پۆتن – مێرکل – ماکرۆن – ئەردۆغان) ئەنجام بدرێت. کە ئەمانە بۆ ئەردۆغان نەچووە سەر، هەروەها ئەمەریکا و ناتۆ لە کێشەی ئیدلب پشتیوانیان لێ نەکرد، وە ماددەی ٥ی پەیمانامەی ناتۆیان پێ رەوا نەبینی، کە باس لە ئاسایشی بە کۆمەڵی ئەندامانی ناتۆ دەکات. ئەردۆغان ناچاربوو جارێک دیکە روو لە کۆشکی کریملن بکات، هەموو ئەو سوکایەتیەش قەبوول بکاتەوە، کە دەمێکە پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانی هاواردەکەن ئەردۆغان هیچ بەهایەکی بۆ دبلۆماسیەت و سیاستی دەرەوەی تورکیا نەهێشتۆتەوە.
چیا عەباس نوسەری بەناوبانگی کۆڵۆمبی جابریل گارسیا مارکێز براوەی خەڵاتی نۆبڵ رۆمانێکی ناوداری هەیە بە ناوی " خۆشەویستی لە سەردەمی کۆلیرا " ، باسی خۆشەویستی پیاوێک بۆ ئافرەتێک دەکات کە پاش چاوەروانی نیو سەدەی پیاوەکە بە خۆشەویستەکەی دەگات و بەیەکەوە کەشتێکی دەریایی دور و درێژ دەکەن، پیاوەکە کە خاوەنی کەشتیەکەیە نیشانەی نەخۆشی کۆلێرا لە کەشتیەکەی هەڵدەکات تا کەس کەش و هەوای خۆی و خۆشەویستەکەی تێک نەدات. کوردی ئەم بەشەی کوردستانەکەمان، لە سایەی حوکمرانی رژێمەکانی بەغدا کە سەدام درندەترینان بو و لە سەردەمی فیدرالی کە کورد لە لوتکەکانی ئەو حوکمرانیەدا بونی هەبوە و هەیە ، مافە رەواکانی لێ زوەتکرابو و ئەوەشی بەدەستی هێناوە پچڕپچڕ و بە جورعە وەک خێرێک پێێ " دەدرێت "، ئارامی و سەقامگیری و دڵنیایی و گەشەکردنی دروستی کۆمەڵایەتی و ئابوری بە خۆیەوە نەبینیوە، زۆربەی کات لە دوریانی هات و نەهاتدا گیرساوەتەوە و لە سایەی مەترسی و هەرەشەدا گوزەری کردوە. تا راپەرین ماڵوێرانی و دەربەدەری و تەعریب و ئەنفال و کیمیاباران و کوشتن و برین پشکی کورد بوە لە دەوڵەتی عێراق. نیشتمان و نەتەوە دەیان ساڵ چاوەروان بون، راپەرین بوە وێستگەی وەرچەرخاندنی ئەو چاوەروانیکردنە، مەخابن لە دوای راپەرینیشەوە ساڵانێکی درێژی شەری ناوخۆ، دابەشکردنی نیشتمان و نەتەوە، دۆخی ئاڵٶزی ئابوری، پێشێلکردنی یاسا و ئازادی، کوشتن و گرتن و نانبرین و سزای سیاسی، دواتریش قرتاندنی موچە و گەندەڵی، بەخشینی نیوەی نیشتمان بە ناحەز و داگیرکەر و... تاد جومگە هەستیارەکانی ژیانی هاوڵاتی کوردیان هەراسان کردوە، بێئومێد و دەستبەستراو و لە سایەی زەبر و زەنگی دەسەڵاتداران و گروپەکانی مافیادا ئێستا و ئایندەیان نائارام و نادیارە. نیشتمان لە سەرهەڵدان و شۆرشەکانی دوای شکستی شۆرشی ئەیلول لە لایەک بەدەست رژێمی بەغداوە کرابو بە دۆزەخ و لە لاکەی تریشەوە نەتەوە بۆ ماوەی نزیکەی١٣ ساڵ بە دەست شەری حزب و هێزە " شۆرشگیرەکانی " خەباتی شاخەوە دەیناڵاند و کرابونە سوتەمەنی مەرگەپانی ئەو شەرە خۆخۆریانە. نیشتمان ناهەقی نەبو دەگریا، لە گەڵ ئەوەشدا چاویشی بریبوە رۆڵە دڵسۆزەکانی و دەیلاواننەوە، بۆیە هیوا و ئومێد لە گەڵ فرمێسکی نیشتمان بزوێنەری جەنگی خۆشەویستی کورد بو بۆ نیشتمان و مانەوەی لە سەر زێدی باو و باپیران، وێرای هەوڵە درندەکانی دوژمن و داگیرکەران نیشتمان کەوتەوە دەستی رۆڵەکانی. نیشتمان ناهەقی نیە لە سایەی دەسەڵاتی بەشێک لە رۆڵەکانی دوێنێدا بگری، فرمێسکی گریانی ئەمجارەی نیشتمان بە زاخاوی بێ ئومێدی و لەباربردنی خەون و چاوەروانیەکانی و رادەستکردنی نیوەی جەستەی بە ناحەز و داگیرکەر چێژ و رەنگێکی تاڵ و قەترانی لە خۆ گرتوە. جاران کە نیشتمان دەگریا گوێبیستی دایكی رۆڵەکانی بو دەیگوت: کورم قەت نەکەی پۆستاڵی دوژمن لە پێکەی و بەسەر خاکی نیشتماندا برۆیت، برۆ بۆ شاخ و دۆڵ و ئەشکەوتەکان زەماوەندی شۆرش بەرپابکە، نیشتمان ئاهێک بە دڵیدا دەهاتەوە و هیوا و ئومێد لە ئاسۆیدا دەدرەوشانەوە. لە گەڵ یەکەم هەناسەی ئازادیدا نیشتمان بینی رۆڵەکانی بە پەرۆشیەکی بێ وێنە دەنگ بە شتێک بۆ ئایندە دەدەن، سەرلەنوێ روخساری نیشتمان دەدرەوشایەوە، دواتر بینیشی حزب و بەرپرس کەوتنە کوشتنی یەکتر و رۆڵەکانیان فێرکردوە دەنگ دژ بە شتێک بدەن کە ئایندەیان ئاڵۆز و نادیار دەکات، نیشتمان دڵتەنگ بوەوە و تەوژمی گریان ناخ و دەرونیان دەکوڵان. نیو سەدەیە نیشتمان دەگری، چاوەکانی ماندو و جەستەی زامدار، کۆرپە و رۆڵە بەئەمەکەکانی چاویان بریوەتە هەر تروسکاییەکئ ئومێد، نیشتمانی دایک بە فرمێسکە تاڵ و سوێرەکانی تینویەتی و برسیەتی و هەڵچون و تورەیی ناخ و دەرونی رۆڵەکانی کە چاوەروانن دەلاوێنێتەوە. نیشتمان چٶن نەگری کاتێک پەرژینەکانی بونەتە درک و داڵ و خرنۆک، رۆح و هەناویان زامدار کردوە، کاتێک کەنزەکانی و کەرامەت و رەسەنی گڵ و ئاو و هەواکەی بە ئاسانی لە بازاری عەکازی سیاسیدا موقایەزەیان پێوە دەکرێت، کاتێک دەبینێت ئەویان کردۆتە قەڵغانێک بۆ ئەو کارانە و بە ناویەوە و لە سایەیدا هەناو و رۆحی هەراج دەکەن و ... تاد. ئێستا نیشتمان زیاتر لە جاران هەقیەتی بە دڵ و بە کوڵ بگری کاتێک دیموکراسیەت کە بەناویەوە بێ ژمارە بەکارهێنراوە و سەدان هەزار کۆرپەی بۆ ئەو خەونە بەخشیوە کراوەتە کۆت و بەندێک لە گەردن و رۆحی ئاڵاندراوە. دیموکراسیەکی کۆنترۆڵکراو، بێدەنگ کراو و کۆیلە کراو دەنگی رۆڵەکانی خەفە و بێ بەها کردوە. نیشتمان: سەردەمی کۆرۆنایە، مەترسی گەورە و زۆر لە ئایندەدا چاوەروان دەکرێن، نیشتمان: تێر تێر بگری، بەدڵ و بەکوڵ بگری، ئەوەندە کۆرپە و رۆڵە لە کۆشی گەرم و پر سۆزی خۆتا چاویان کردۆتەوە و گۆشەکراون کە ئۆقیانوسێکن لە خۆشەویستی بۆ تۆ، بۆیە چاوەروان بە.... نیشتمان: بێگومان رۆژێک دێت ئەوان دێنە دەنگ و خەمخۆری ئایندەی تۆن و بەخۆشەویستیان ئاسودە و بەختەوەریت پێ دەبەخشنەوە. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ٨ ی مارچی ٢٠٢٠
عومەر عەلی ڤایرۆسی كۆرۆنا لەوكاتەوە كە لەشاری ووهان ی چینەوە سەری هەڵداوە, زۆر بە زوویی وەك نەخۆشییەك لە فەزای بە جیهانی بووندا دەركەوت, چونكە هەر دووای سەرهەڵدانی، بەشێكی زۆری شارەكانی چینی گرتەوە و پاشان لە زیاتر لە نێو هەشتا وڵاتی جیهاندا بڵاوبووەوە ، كە بووە هۆی كوشتنی زیاتر لە دەهەزار كەس و تووشبوونی زیاتر لە 100 هەزار كەس لە ئاستی جیهان، ئەو نەخۆشیەی كە بە هۆی ئەم ڤایرۆسەوەو سەری هەڵدا, ڕاگەیاندن لەسەر ئاستێكی جیهانی گرنگی زۆری پێدا و بەم هۆیەشەوە زیانێكی گەورەی ئابووری بەزۆر لە وڵاتان و كۆمپانیاكان گەیاند ، كە تا ئێستا ڕێژەكەی دەگاتە 444 ملیار دۆلار كە تیایدا چین و ئێران لە پلەی یەكەمدان. لە دید و تێڕوانینی بەشێك لە موسوڵمانان ئەمە سزایەكی خواییە بۆ مرۆڤایەتی، ئەم تێڕوانینەش دیدێكی ڕووكەشە بۆ دەقە ئاینیەكان و خوێندنەوەی ڕوداوەكەیە لە ناوجەرگەی مێژووەوە. بەڵام ئەگەر سەرنجی قورئان بدەین لە ئایەتێكدا دەفەرموێت ( ڤَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ ۆالْبَحْڕ بِمَا كَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُژِیقَهُمْ بَعْچَ الَّژِی عَمِلُوا ڵعَلَّهُمْ ێرْجِعُونَ) ئەمەش مانای ئەوە دەگەیەنێت كەهەر خراپە و قەیران و كاولكارییەك ڕووبكاتە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی، بەهۆی بەرهەمی دەستی مرۆڤ خۆیەتی. ئەگەر سەرنج بدەین خوای گەوورە لە قورئاندا بە شێوەیەك باسی زەوی و گەردوون دەكات كە هەمووی لە پێناو مرۆڤدا درووست كردووە و پاشان زەوی هەڵبژاردووە بۆ ژیان و هەموو پێداویستیەكانی بۆ دابین كردووە و لە دوای ئەوەش مرۆڤی تێدا نیشتەجێ كردووە، پاشان پێخەمبەران و پەیامەكانی بۆ ناردووە، بۆ ئەوەی بە ئاسوودەیی بژین و زەوی ئاوەدان بكەنەوە و ژیانێكی كامەرانی تیادا بەسەر بەرن و لە بەهەشتی دنیا و دواڕۆژدا بژین. خوای گەوورە گەردوونی لەسەر كۆمەڵێك یاسای زانستی هاوسەنگ دروست كردووە، لەهەمان كاتدا بنەمای هەموو زانستەكانی لە گەردووندا بنیا د ناوە,هەر لە ڕوانگەی ئەو هاوسەنگی و ئەندازەگیریەی گەردوونەوە ،داوالە مرۆڤ دەكات زەوی ئاوەدان بكاتەوە, لەگەڵ یەكتردا وەك برا بژین و یەكتریان خۆشبووێت, بۆ ئەم مەبەستەش ئاینەكانی ناردووە كە هەڵگری كۆمەڵێك بەهای مرۆین، وەك ڕاستگۆیی و لێبووردەی و دادپەروەری و ئازادی ....هتد. بەڵام ئەوەی ئێستا لە سەر زەویدا دەیبینین بە تایبەتیش لەم سەردەمی بەجیهانی بوونەدا شتێكی جیاواز و تایبەتە, زۆربەی مرۆڤەكان پشتیان لە مەعنەویات كردووە و ڕویان كردووتە ژینێكی مادی پراگماتی كە ئەمەش بەشێكی زاڵبوونی دیدوو فەلسەفەی تاك گەرایی لیبڕالیزمە و بەشەكەی تریشی ئایدۆلۆژیای مادی چەپ و سۆشیالیستەكانە یان ئەو پووچ گەراییەیە كە بەشێكی زۆر لە مرۆڤەكانی تێكەوتووە و ئامانجێكی نەهێشتۆتەوە بۆ ژیانی مرۆڤ و بەهاكان و ئاینەكان، بەم هۆیەشەوە بەشێكی زۆر لە مرۆڤایەتی لەجیاتی لەبەرچاو گرتنی بەها مرۆیەكان، وەك فۆكۆ یاما دەڵێت: لە پێناو لەزەت و خۆشیدا دەژین هەر ئەمەشە كەبۆتە هۆی ئەوەی كە مرۆڤ وەك ڕۆبۆتێكی ووشكی لێبێت و بەها مەعنەویەكان تێیدا بمرن، بەهۆی ئەمەشەوە ئەو زانست و تەكنەلۆژیایەی كەبەدەستی هێناوە ئاراستەیەكەی دژە مرۆیی وەرگرتووە و نەبۆتە هۆی دابین كردنی ژیانێكی شایستە بۆ هەموو مرۆڤەكان, خوای گەورە لە پەیامە ئاسمانیەكاندا بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونانەوە، داوا لە مرۆڤ دەكات كەدوور بكەوێتەوە لە تاوان و حەرام و ستەمكاری و نادادی و برەوبدات بە گیانی مرۆڤ دۆستی، ئەمەش پەیامێكی گشتییە بۆ ئەوەی مرۆ ڤەكان بە ئاسوودەیی بژین. بەڵام كاتێك مرۆڤایەتی پشت لەم پەیامە مەعنەوییە دەكات، ڕووە و ئاراستەیەكی تر دەجوڵێت ،كەبەهۆیەوە زانست و پێشكەوتنەكەی دەبێتە مایەی كاول كاری و مرۆڤ كوژی و دروست كردنی پەتا و ڤایرۆس و چەكی كۆكوژ, ئێمە زیاد لە سەدەیەكە لە ئەم سەرزەویدا كۆمەڵێك لەو مرۆڤانە دەبینین كە دەسەڵاتی گەورەی زەویان لە ئەستۆدایە كە چۆن وەك كائینێكی دڕندە مامەڵە دەكەن, كێبڕكێ دەكەن لەسەر پەرەپێدانی چەكی كۆكوژ و موشەكی دوور هاوێژ و چەكە ناوكیەكان بە هەموو جۆرەكانیەوە، كە دوایەمینیشیان چەكی بایۆلۆژییە. هەر لە پێش ئەوەش كە ئەم ڤایرۆسە ترسناكە سەر هەڵ بدات دەیان ملیۆن مرۆڤ بوونە قوربانی و جەنگەكانی یەكەم و دووەمی جیهانیش باشترین نموونەن, تەنها لە شەڕی ساردی نێوان یەكیەتی سۆڤیەت و ئەمریكادا 20 ملیۆن مرۆڤ بوونە قوربانی ململانێكانی نێوان ئەو دوو زلهێزە, بەڵام یەك سەربازی ئەمریكی سەربازێكی سۆڤیەتی نەكووشتووە و قوربانیەكان هەموویان لە وڵاتانی جیهانی سێدا بوون، ئەمە سەرەڕای دەیان كودەتای سەربازی و هەڵگیرساندنی دەیان شەڕی ناوخۆ و سیاسەتی برسی كردن و وێران كردنی دەیان وڵات. تەنها لە شەڕی دووەمی كەنداو و ڕزگاركردنی عێراقدا 273 تەن یۆرانیۆم بەكار هاتووە، كەمەش هەمووی بۆتە هۆی تێكدانی ژینگە و پیسكردنی هەوا و بەم هۆیەشەوە دەیان هەزار كەس تووشی شێرپەنجە و جۆرەها نەخۆشی تر بوون، لەسەر ئاستێكی جیهانیش بەهۆی شەڕە جۆربەجۆرەكان و پیشەسازیەكانی بواری سەربازی ژینگەیەكی پیس لە ئاستێكی جیهانیدا دروست بووە و ڕێژەی كاربۆن و گازە ژەهراویەكان زۆر زیادی كردووە و تەنانەت كاری لە بەرگە هەواش كردووە و ڕێژەی گازی ئۆزۆنی كەم كردۆتەوە ،كەبەمەش سەرجەم ژیانی مرۆڤایەتی كەوتۆتە بەردەم مەترسی و پلەی گەرمای زەوی بەرزبۆتەوە و بومەلەرزە و ڕەشەبا زیادی كردووە و باران و ئاوی ژێر زەوی لەزۆر ناوچەدا كەم بۆتەوە. ژمارەی قووربانیان و نەخۆشیە مەترسیدارەكان و پەتا جۆربەجۆرەكان ڕۆژ بە ڕۆ ژلە زیاد بووندایە, بەپێی سەرژمێریەكان ساڵانە 2,2 ملیۆن كەس لەسەر ئاستی جیهان بەهۆی جەڵدەی مێشكەوە و 1,7 ملیۆن كەسیش بەهۆی نەخۆشیەكانی سی و شێرپەنجەوە دەمرن. لە ئێستاشدا كە جیهان كەوتۆتە ژێر دەسەڵاتی نیولیبرالیزمەكان و مرۆڤە بێ مۆڕاڵەكان,جۆرێكی تر لە ململانێ سەری هەڵداوە كە ئامانجیش تیایدا تەنها قازانج و دەست كەوتی مادییە. ئەمانە خاوەنی هیچ بەهایەكی مرۆی نین, بەلایەنەوە گرنگ نییە ملیۆنان مرۆڤ بكەنە قوربانی، تەنها لەبەر ئەوەی قازانج بكەن. لە ئێستادا مرۆڤایەتی كەوتۆتە ژێر هەژموونی كۆمەڵێك لە مافیای گەورەی جیهانی و لەم ڕێگەیەشەوە سیاسەتی زلهێزە گەورەكانیان كۆنتڕۆڵ كردووە و بەئاراستەی ئامانجەكانی خۆیان دەیان جوڵێنن, ئەمانە خاوەنی سەدان دامەزراوەی زانستین كەبە دەیان سەنتەری توێژینەوە پاڵپشتی دەكرێن , ئەمانە بەهۆی ئەم قەیرانانەی كەلەسەر ئاستی جیهان دروستی دەكەن ساڵانە ملیارەها دۆلار قازانج دەكەن. لە ئێستادا جەنگی بایۆلۆژی وەك بواریكی گەورەی بازرگانی و قازانج بەكار دەهێنرێت, ئەم دامەزراوانە دەتوانن جۆرەها ڤایرۆس و بەكتریا و پەتای جۆربەجۆر بەرهەم بهێنن و بڵاوی بكەنەوە, بۆ ئەم مەبەستەش توێژینەوەی ورد دەكەن و چارەسەرەكەی هەر لای خۆیان ئامادە دەكەن، كۆمپانیاكانی بواری دەرمانیش كەهەر سەر بە خۆیانن ئامادە دەكەن بۆ بەرهەم هێنانی هەموو پێداویستیە سروشتیەكان و بازاڕێكی باشیان بۆ دەستەبەر دەكەن . دكتۆر جابوو ئەكایدا لە ڕێكخراوی ( داد و گەشەپێدان بۆ ڕۆژهەڵتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا ) دەڵێت : چاوەڕێبن ئەمركا لە ماوەیەكی كورتدا چارەسەری نەخۆشیەكە بڵاو دەكاتەوە و دەیخاتە بازاڕەوە, ئەمەش هاوشێوەی هەموو پەتا و نەخۆشیەكانی پێشوو, بەم هۆیەشەوە كۆمپانیا ئەمریكیەكان ملیارەها دۆلار قازانج دەكەن. جۆرج دراون كە پزیشكێكی بەڕیتانییە دەڵێت لە ئێستادا جەنگێكی بە وەكالەت لە نێوان وڵاتاندا سەری هەڵداوە, ئەم جەنگە نوێیە جەنگێكی بایۆلۆژیە، پشت دەبەستن بە بڵاوكردنەوەی پەتاو نەخۆشیە ڤایرۆسیە ترسناكەكان, ئەوەی ئێستا لە چیندا دەیبینین ئەمریكا و ڕووسیا دەستیان هەیە لە دروست كردنیدا, ئامانجەكەش وێران كردنی ئابووری چینە, بۆچونێكی تریش هەیە دەڵێت چین خۆی ئەو ڤایرۆسەی دروست كردووە، بەمەبەستی ئەوەی كە قازانجەكەی بڕژێتە گیرفانی كۆمپانیا چینیەكانەوە. بۆچونێكی تریش هەیە دەڵێت دوور نیە ئەم ڤایرۆسە دروستكراوی دەستی مافیاكانی بازرگانی دەرمان بێت كە ئەنجامەكەی قازانجی ملیارەها دۆلارە. بە بڕوای هەندێك لە چاودێران هەر وەك چۆن خاوەن سەرمایە و لۆبی تایبەت هەن بۆ پەیدا كردنی بازاڕ بۆ كۆمپانیاكانی دروست كردنی چەك, بەهەمان شێوەش لۆبی تایبەت هەن بۆ كۆمپانیاكانی پیشەسازی دەرمان، لەئێستاشدا باشترین ڕێگا بۆ درووست كردنی ئەم بازاڕە گەشەپێدانی جەنگی بایۆلۆژییە كەئەمەش پاڵپشت بە چەندەها ڕێكخراوی نێودەوڵەتی و كۆمپانیای گەورەی میدیای جیهانی و دەسەڵاتی سیاسی دەبێت، كە ئاستێكی مەترسیداری لە بواری جیهانیدا بۆ دروست دەكەن، ئەمەش بە مەبەستی درووست كردنی بازاڕێكی گەورەی جیهانی, هەر وەك پێشتریش بۆ نەخۆشی مانگا شێتەكانی بەریِتانیا و ئەنفلۆنزای باڵندە و بەراز كردیان، كە قازانجەكەی ملیارەها دۆلار بوو. لەبەر ئەوە ئەو دۆخەی كە ئێستا مرۆڤایەتی تێی كەوتووە، زۆر مەترسیدار و ناهەموارە، چونكە پێشكەوتنە زانستیەكان بەدەست كەسانێكەوەن كە خاوەنی بچووكترین بەهای مرۆی نین و خاوەنی ویژدانێكی مردوون و خاوەنی چەندان پلانی مەترسیدارن دژ بە مرۆڤایەتی, ئەمەش جاریكی تر دەمانگێڕێتەوە بۆ ئە ڕاستییەی كە زانست بە بێ مۆڕاڵ و بەها ئاینی و مرۆیەكان، ناتوانێت خۆشبەختی بۆ مرۆڤایەتی بهێنێت و زۆرجاریش هەڕەشەی ترسناك لەسەر هەموو كایەكانی ژیان درووست دەكات .
گوڵاڵە سدیق کۆرۆنا ڤایرۆس، ئەو ڤایرۆسە کوشندەیە کە لە ووڵاتی چینەوە سەریهەڵدا و لە ماوەیەکی زۆر کەمدا ترس و دڵەڕاوکێی لە جیهاندا بڵاوکردەوە. لە سەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسەکەدا ترس تەنها لە کەرتی تەندروستی هەبوو، چونکە ڤایرۆسەکە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ژیانی توشبوەکە دادەنا و بەرەو مردنی دەبرد ئەگەر لەماوەیەکی دیاریکراودا چارەسەری بۆ نەکرایە، بەڵام بەهۆی نەدۆزینەوەی چارەسەری بنبڕەوە هەتا ئێستا، ووردە ووردە ترسەکە پەلیهاویشتوە بۆ سەر کەرەتەکانی ئابوری و پیشەسازی و گەشتوگوزار. واتە جگە لە لایەنی تەندروستی لایەنی ئابوریش لەبەردەم هەڕەشەیەکی جدیدایە! هەرچەندە ووڵاتی چین شوێنی لە دایکبونی ڤایرۆسەکەیه، بەڵام لەڕوی ئابورییەوە بەتەنها زەرەرمەند نابێت، چونکە ئابوری چین بەشێوەیەکی فراوان بەستراوە بە ئابوری جیهانەوە وە هەر پاشەکشەیەک لە ئابوری چین دەبێتە هۆی پاشەکشەی ئابوری جیهان. هەر لە سەرەتای قەیرانەکەدا، بۆرسە جیهانیەکان لە ئەمریکا و ئەوروپا و ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پاشەکشەیەکی بەرچاویان بە خۆیانەوە بینی، وە بەهۆی لەکارکەوتنی کارگە چینییەکان نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا بەشێوەیەکی خێرا نرخی دابەزی، چونکە ووڵاتی چین لە پێشەنگی ووڵاتاندایە لە کڕینی نەوت و بەکارهێنانیدا بۆ مەبەستی پیشەسازی، کە ئەمەش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی قەیرانی ئابوری و دارایی لەو ووڵاتانەی کە بۆ دابینکردنی بودجەی ووڵاتەکەیان پشتیان بە نەوت بەستوە! بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەکە کاریگەری گەورەی لەسەر کەرتەکانی بازرگانی و پیشەسازی هەیه، چونکە چین بە یاریکەرێکی گەورە و بنەڕەتی دادەنرێت لەڕوی پیشەسازی و بەرهەمەوە، وە پشکی شێری بەرهەمی ووڵاتان پەیوەستە بەو هەناردانەوە کە لە ووڵاتی چینەوە بۆیان هەناردە دەکرێت. ئاشکرایە چەندین کۆمپانیای گەورەی جیهانی کە بارەگاکانیان لە شارەکانی ووڵاتی چینە، بەهۆی ئەم ڤایرۆسەوە بارەگاکانیان دەخراوە و بوەتە هۆی کەمبونەوەی بەرهەم لە ووڵاتەکەی خۆیان کە لە ووڵاتی چینەوە کەلوپەل و پێداویستیان بۆ هەناردە دەکرێت. وە ئاشکرایە زۆربەی ووڵاتانی جیهان پشتیان بەو کەلوپەلانە بەستوە کە ڕۆژانە لە ووڵاتی چینەوە بۆ ووڵاتەکەیان هەناردە دەکرێت، واتە لە ئەگەری بەردەوامی قەیرانەکە دەبێتە هۆی کەمبونەوەی پێداویستی ڕۆژانە و بەرزبونەوەی نرخی کاڵا و شتومەکی ڕۆژانە. بەهۆی بەرهەمنەهێنان و پەکەوتنی کارگەکان لە چین و دانیشتی هاوڵاتی چینی لە ماڵەکانیان، کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ئاستی بەرهەمهێنان دروستکردوە لە جیهان بەگشتی و لە چین بەتایبەتی، چونکە بوەنە هۆی ئەوەی هاوڵاتی چینی ببن بە تاکێکی بەرخۆر هەتا ئەو کاتەی ووڵات دەکەوێتەوە سەر هێڵە ئابورییەکەی جارانی. بەهەمان شێوە بەهۆی ڕاگرتنی گەشتە ئاسمانییەکانەوە، کەرتی گەشتوگوزار بەدەر نەبوە لەو گورزە کوشندەیەی کە بەهۆی ئەم ڤایرۆسەوە بەریکەوتوە، ڕۆژانە پشکی کۆمپانیا فڕۆکەوانییەکان لە پاشەکشەدایە و توشی زیانێکی دارایی زۆر هاتون. کەواتە ڤایرۆسی کۆرۆنا بەتەنها مەترسی نیه لەسەر کەرتی تەندروستی و ژیانی هاوڵاتیان، بەڵکو لەهەمان کاتدا ترس و دڵەڕاوکێ لەسەر کەرتەکانی ئابوری و پیشەسازی و گەشتوگوزاریش دروستکردوە، ئەگەر ئێمەی هاوڵاتی تەنها ڕوە تەندروستیەکی ببینین، ئەوا ئەو کەسانەی کە لە بۆرسە جیهانییەکان کاردەکەن لە چەندین ڕوی ئابورییەوە لێکدانەوە و توێژینەوەی جۆراوجۆر لەسەر ڤایرۆسەکە و لێکەوتە ئابورییەکانی دەکەن. ڕاستە لە ڕوی تەندروستیەوە ڤایرۆسەکە کوشندەیە و توشبوان دەمرن ئەگەر چارەسەر نەکرێن، بەڵام لە ئایندەیەکی کورت یان مامناوەندا ئەگەر چارەسەر نەدۆزرایەوە ئەوا کاریگەری ڤایرۆسەکە لەسەر کەرتەکانی ئابوری و پیشەسازی و گەشتوگوزار کەمتر نابێت لە کەرتی تەندروستی، وە لە ڕوی ئابورییەوە زۆربەی ووڵاتان توشی شەلەلی ئابوری دەبن، کە کاردەکاتە سەر بەهای پارەی ئەو ووڵاتانەی کە لە بۆرسە حیهانییەکان مامەڵە بە دراوەکەیانەوە دەکرێت، جگە لە قەیرانی تەندروستی و ئابوری زۆر ووڵاتیش توشی کەمبونەوەی نەختینەیی و کێشەی دارایی دەبن، چونکە هەمیشە قەیرانی ئابوری درێژخایەن دەبێتە هۆی قەیرانی دارایی. کەواتە کۆرۆنا ڤایرۆس گەر درێژە بکێشت، جگە لە مەترسیەکانی سەر کەرتی تەندروستی، دەبێتە هۆی زەرەرێکی ئابوری بۆ ووڵاتان، چ بەرهەمهێن بن یان بەرخۆر.
پشتیوان جەمال ئەوەی وەک ڕاپەڕین لەساڵی" ۱۹۹۱"دا ڕووڕیداو،وەک گەورەترین ڕووداوی سیاسی لەهەرێمی کوردستان هاتەئەژمارکردن،ڕەنگە هێندەی"صدام حسین" لەئەنجامی پەلاماردانی کوێت و هاتنەسەرخەتی دەیان وڵات لەسەئەوپەلامارەو،شڵەژانی بۆحکومەتی بەعس دروست کرد،بووە هۆی بەخت یاوەری شۆڕشی کورد تا ڕاپەڕینێک لەباشور ئەنجام بدات،هێندە شۆڕشی کورد لەڕوی توانای هێزی سەربازی و لۆجستی سەربازیەوە ئامەدەگی نەبو،ئەوەی گڕوتنی دابەم ڕاپەڕینەش هاوڵاتیانی ڕاپەڕیوبون شێلگیرانە توانیان ڕوبەڕی کۆڵۆنیالیزمی بەعس ببنەوەو،شان بەشانی شۆڕشگێڕان هەنگاوبنێن بەرەوئازادکردنی هەرێمی کوردستان. ئەوەی دەمانەوێت باسی لێوەبکەین حوکمڕانی ڕێبەرانی شۆڕشی کوردە لەدوای ڕاپەڕین،بەدرێژایی مێژوی گەلان هەمو شۆڕش و گەلێك و دەسەڵاتێكی سیاسی و حكومی پێویستی بە سەركردەی سیاسی و حكومی و جەنگی لی هاتوو و گەل ویست دەبێت ، بۆ ئەوەی میللەتەكەی بگاتە كەناری ئارامی و لە سایەیدا هاوڵاتیەکانی لە ژێر ئەو سولگە سیاسیەی كە سەركردەكان ڕابەڕایەتی دەكەن ئازاد و یەكسان بن ، لە وانەیە گەلی كورد پێچەوانەی زۆرێك لە وڵاتان بەختی بەو جۆرە سەركردانە نەبوبێت تا ئێستا،ئەوەی لەدوای ڕاپەڕینەوە کرا بەداخەوە نەهامەتی شەڕی ناو خۆبوو،تاکاربەوە گەیشت پارتی "لە۳۱ ئابی ساڵی ۱۹۹٦" لەدژی یەکێتی دەبابەکانی بەعسی هێنایە سەرپەرلەمان هەمان ئەودەبابانەی بەخوێنی هەزاران لەگەنج ولاو پیرو ژنی ئەم کوردستانە وەدەرنرابوون،وایان کرد کوردستان بەسەردوو زۆن دابەش ببێت و براببێت بەدوژمنی براو،نە هامەتی و قەیران بۆ ئەم خەڵکە ببێتەپاداشتی ئەم ڕاپەڕینە،لەپاڵ ئەوەشدا داگیرکردنی پلەو پایەبەرزەکانی ئەم وڵاتە تەنها لای خۆیان بێت و تەحەکومی پێوەبکەن، دابەشکاری سامانی نەوت و،گومرگ، هەرچی داهاتی ناوخۆ هەیە بدرێن بەفیشەک و بەڕوی یەکتردابیتەقێنن، لەیەکەم ھەنگاوی دوای وەدەرنانی دەزگا سەربازی و ھەواڵگری ئەمنیەکانی ڕژێمی بەعس ئەو دۆخەیان قۆستەوە و ھەموو دەستکەوتێکیان کردە (غەنیمە)ی جەنگ بۆ خۆیان و گلیاندایەوە ، بەگەلیان ووت: "ئەمە کەمترین پاداشتە بۆئێمە، چونکە ئێمە خەباتمان بۆ کردووە" وەک ئەوەی وابێ گەڵ بەشداری لەڕاپەڕین نەکردبێت، لەکاتێکدا ھەموو سوکایەتی و سێدارەوئەنفال وکیمیاباران وڕاگواستن بەرامبەر ھاونیشتمانی کرابوو. تا ئێستاشی لەگەڵەدابێ لەدوای تێکەڵ کردنی دووئیداریی و، بێ هێزبوونی یەکێتی بەهۆی جیابونەوەی بزتنەوەی گۆڕان لێی،هاوسەنگی تێک چوو،ئیتر پارتی دیموکراتی کوردستان بووبە چەقی بڕیاردان وزۆرینەی دارایی هەرێم وپشکی دەسەڵاتی ە هەرێمەی لایە ، زۆرینەی ئیلاقەی دەوڵەتان ودیبلۆماسیەکان لای ئەم حیزبەبووە،کەچی تەنها بۆخزمەتی حزبەکەی خۆی بە کاری هێناوە، هەرکات ویستبێتی بڕیاری لەچارەنوسی ئەو میللەتەداوەو گەورەترین کارت کەلەدەستی کوردیدا سەربەخۆی کوردبوو،لەڕێگای ڕیفران دۆمەوە،بەبێ بوونی هیچ ئامادەکاریەک لەدەستی کوردی دا و٪٥۰ ی خاکی هرێمی لەدەستدا، لەکاتێکدا کەلەدوای ۲۰۰۳وەو ئازادکردنی عێڕاق دەوڵەتی عێراق تەنها لەسەر کاغەزناوی هەبوو،بەڵام نەویسترا کەداوای سەربەخۆی بکرێت، لەجیاتی سەربەخۆیی پارەو پۆست داواکراو داوای برایەتی عەرەب و کوردکرایەوە، ڕەنگە نەهامەتیەکانی دوای ڕاپەڕین بەچەندوتارێک کۆتایی نەیەت،هێندە زۆرن نەهامەتیەکانی بەسەرکۆمەڵگای کوردیدا هاتووە. ئەگەر بمان هەوێت ئەم دۆخە باش بێت و هیوا بگەڕێنینەوە بۆ بێ هیواكان و ئینتیمای خاك و نیشتیمان بۆ نەوەی ئێستاو داهاتو دروست بكەینەوەو هەناسەیەكی ئارام بۆ دایكی شەهیدانی نیو سەدەلە خەبات بگەڕێنینەوە ، پێویستە ئەو دەموچاوانەی لە دوای ڕاپەڕین و گشت كایەكانی سیاسەت و حكومەت و هاوڵاتیان قۆرخ كردووە،ڕێگابدرێت بەکەسانی ڕیفۆرم خوازی ناو حزبەکان بدرێت تائەو مللەتە کەمێ لەپاداشتی ڕاپەڕین بگاتەکەناری ئارامی،واز لە بەرژەوەندی شەخسی خۆیان بهێنن و خەمی میللەت و بژێوی گەلەكەیان لە پێش دەستكەوتی خانەوادەییەكانیان بێت.
ژیوار مودەریس لە مەبەستە دیارەکانی شەریعەتی ئیسلامی "پاراستنی گیان و دین"ە. بەپێی دەلالەتی خوێندنەوەی دەقی پیرۆز و وتەی زانایان، ئەوا پاراستنی گیان لە پێش پاراستنی دینەوە دێت (بڕوانە المحصول ی ئیمامی رازی و الفروق ی ئیمامی قەرافی و مناهج الوصول ی ئیمامی بیضاوی). هەر لەم بۆچوونەشەوە، لەو کاتانەدا کە نەفسی بەشەر رووبەڕووی لە ناوچوون دەبێتەوە، روخسەت دراوە بەو شتانەی کە حەرامن. نەک تەنها روخسەت بەڵکو هەندێک موحەڕەمات بە واجیب دانراوە لەو کاتانەدا. بۆ نموونە ئەگەر کەسێک هیچ نەبوو بیخوات و خەریک بوو لە برساندا بمرێت، ئەوا واجیبە کە ئەو شتانە بخوات کە لێی حەرامن وەکو کەلاکی تۆپیو و گۆشتی بەراز و هەر شتێکی دیکەی لەو جۆرە. هەروەها ئەوەی کە پێی وترا یان دەبێت کوفر بکات یان دەکوژرێت، ئەوا جائیزە کە لە پێناوی پاراستنی گیانی کوفر بکات. هەر لەم پێشەکییەشەوە، ئەوەی سەرنجی لە حەدیس و ئایاتی قورئانی پیرۆز دابێت، گەلێک دەقی پیرۆز دەدۆزێتەوە کە نەهی لە خۆ فڕێدان بەرەوە تەهلوکە و مردن دەکەن. کەسی وردبینی ئەو دەقە پیرۆزانەش دەزانێت کە ئەمر بە دانانی یاسای گشتی ئەوتۆ دەکەن وەک یاسای جیاکردنەوەی تەندروستی لە پێناوی پاراستنی گیانی خەڵکدا. لە صەحیحی ئیمامی بوخاریدا هاتووە کە پێغەمبەری مەزن دروودی خوای لەسەر بێت، موسوڵمانانی نەهی کردووە لە چوونە ئەو ناوچانەی کە پەتایان تێدا بڵاو بۆتەوە وگەر لەو ناوچانەشدا بوون نەهی کردوون لە دەرچوون لەو ناوچانە، بۆ ئەوەی نەوەک ببنە هۆی بڵاوبوونەوەی ئەو پەتایە. هەر لەم مەقسەدەوە پێغەمبەری مەزن دەفەرموێت ئەوەی بەو پەتایە مرد ئەوا شەهیدە. واتە بۆ ئەوەی ئارەزووی دەرنەچوون لەو شوێنانە لە ناو موسوڵماناندا زیاد بکات و لە جێی خۆیان نەچنە دەرەوە تا نەبنە هۆی بڵاوکردەوەی پەتاکە. نەک بۆ ئەوەی گیانی بێ باکی بە پەتاکە بڵاوبکاتەوە و وا لە موسوڵمانان بکات تێکەڵی خەڵک بن و بچنە شوێنە گشتییەکانەوە بە نییەتی تووشبوونی پەتاکە و بەدەست هێنانی شەهادەت، وەک چۆن هەندێک ساویلکە بە هەڵە لەو حەدیسەی پێغەمبەری مەزن تێگەیشتوون. ئەو حەدیسە پیرۆزە بۆ ئەوە هاتووە کە مانەوە و دەرنەچوون لە شوێنانی تووشبوو بە پەتا لە لای خەڵک شیرین بکات و ئەو کارەیان بگەیەنێتە مەقامی شەهادەت لەبەر ئەوەی جۆرێکە لە جیهادی مەزن کە تێیدا نەفسی خۆیان بکەن بە قوربانی نەفسی خەلکی دیکە لە کۆمەڵگاکەیاندا، واتە بۆ مەبەستی قوربانیدانە بە نەفس لە پێناوی پاراستنی نەفسی خەڵکدا، نەک بە پێچەوانەوە. هەرکەسێکیش بەرامبەر بە پەتا بە فەرامۆش کردن و ئیهمال کردن بە ناوی تەسلیم بوونی قەدەری خودا کاری کرد، ئەوا ئەو کارەی لە مەقامی خۆکوژی، بەڵکو کوشتنی خەڵک دادەنرێت! - و لا تلقوا بأيديكم إلى التهلكة: بە دەستی خۆتان خۆتان فڕێمەدەنە تەهلوکە و فەوتانەوە - لە پاڵ هەڵە تێگەیشتن لە شەهادەت لە کاتی پەتادا، هەڵيیەکی دیکە لەم کاتانەدا لەلای هەندێک کەس بڵاودەبێتەوە دەربارەی قەدەر، وەک ئەوەی لە بری خۆپاراستن دەڵێن ئەوەی خودا دایناوە بۆمان هەر روو دەدات، بۆیە پێویست بە خۆپاراستن ناکات. بەشێکی ئەم بۆچوونە راستە. بەڵام خۆپاراستنیش قەدەری خودای گەورەیە. هەڵە تێگەیشتن لە قەدەر لەسەردەمی بانگەشەی پێغەمبەر دروودی خوای لەسەر بێت، ئەوکاتیش هەبوو. هەندێک سەحابە لە پێغەمبەریان پرسی بۆچی خۆمان تیمار بکەین و خۆمان بپارێزین لە کاتێکدا قەدەری خودا هەر دەبێت روو بدات؟ پێغەمبەر دروودی خوای لەسەر بێت فەرمووی ئەوەش بە قەدەری خودا روو دەدات. (بڕوانە السنن ی ئیمامی ترمذی) کاتێک خەلیفە عومەری کوڕی خەطاب لە رێگادا بوو بەرەو شام، بیستی کە تاعون لەوێ بڵاو بۆتەوە. بڕیاری دا نەچێتە شامەوە. ئەبو عوبەیدە لێی پرسی: را دەکەیت لە قەدەری خودا؟ حەزرەتی عومەر وەڵامی دایەوە: بەڵی لە قەدەری خودا رادەکەین بەرەو قەدەری خودا. (بوخاری و موسلیم گێراویانەتەوە). هەروەها کەسێک کە نەخۆشیی گەڕیی گرتبوو ویستی دەست بخاتە دەستی پێغەمبەر دروودی خوای لەسەر بێت بۆ هاتنە ناو دینی ئیسلام و هاوپەیمانێتی، پێغەمبەر دەستی وەرنەگرت و پیی گوت: بڕۆ بەیعەمان دایتێ (بڕوانە السنن الکبری ی بەیهەقی) پێغەمبەری مەزن لەم ریوایەتەدا گوێی نەدا بەو تێگەیشتنە سواوانەی عەوام هەیانە دەربارەی دین و قەدەری خودا! لەسەر ئەم بنەمایانە، هەرکەسێک دیراسەتی دەقە پیرۆزەکان بکات و یاسا و رێساکانی لێوە دەربێنێت، بۆی دەردەکەوێت کەپاراستنی گیان بە ئەصل و مەقسەدێکی بنەڕەتیی دین دادەنرێت. بۆیە بڕیاری داخستنی مزگەوت و شوێنی عیبادەت لەم کاتەدا دەچێتە جوملەی جێبەجێکردنی فەرمانی لا تلقوا بأيديكم إلى التهلكة و مەقسەدەکانی دین بە گشتی. هەروەها جێبەجێکردنی فەرموودەی پێغەمبەری مەزن دروودی خوای لەسەر بێتە کە دەڵێت: دع ما یریبک واتە لەو شتانە گەڕێ کە بە گومانیت لێی (بڕوانە سنن ی ترمذی). وە هەر شتێک کە گومان لەلامان درووست بکات پێویستە تەرکی بکەین و خۆمانی لێ بپارێزین، بەو شتانەشەوە کە پەیوەندن بە پاراستنی گیانەوە. هەروەها هەرچیەک بەرەو تەهلوکە و فەوتان بمانبات دەبێت تەرکی بکەین و خۆمانی لێ بپارێزین. ئەوەی بە پێچەوانەی ئەم وەسییەتەی پێغەمبەر کار بکات ئەوا گوناهبارە چونکە خۆی و خەڵک بەرەو تەهلوکە و فەوتان دەبات و ئەوەش جۆرێکە لە کوشتنی بە ئانقسد! ئەمە رای دین و شەریعەتی پیرۆزە. ئەوەش کە ئەمڕۆ هەندێک عەوام و ناشارەزا کردیان، بە نوێژی جەماعەت کردن لە باخە گشتییەکاندا لە بریی مزگەوتەکان، و وایان دەزانی فەرزێکی خودا جێبەجێ دەکەن، پێی لە خودا نزیک دەبنەوە، هەمووی دەچێتە خانەی خۆ فڕێدانە تەهلوکە و فەوتانەوە. لە رووی شەرعییەوە، کاری وەها سەرپێچییە لە فەرموودەی خودا وپێغەمبەر و خراپەکارییە بەرامبەر بە دین و شێواندنی وێنەیەتی بە پیشاندانی وێنەیەکی دواکەوتوو لە بریی. بۆیە پێویستە رێکاری توند بەرامبەر بە دیاردەی وەها بگیرێت، چ لە رێی زانایانی دین یان لە رێی دەسەڵاتە فەرمانرەواکانەوە. بێدەنگی لە ئاستی کوشتنی نەفس، چ لەلایەن زانایانی دین یان لە لایەن دەسەڵاتەوە بێت، جۆرێکە لە بەشداری لەو تاوانەدا. وەرگێڕانی ئالان م نوری
ئاری هەرسین میللەتێک ئەبێت خاوەنی یەک نیشتیمان، یەک زمان، یەک مێژوو و یەک چارەنوسی هاوبەش بێت. شەق کردن و پارچە پارچە کردنی میللەت بە بێ سێو دوو گەورەترین خیانەتە. پاش بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە زۆر لە وڵاتانی جیهان، ڤایرۆسەکە هاتە وڵاتی کوردستانیشەوە. ئەم ڤایرۆسە نە نەتەوە ئەناسێت نە پێستی ڕەنگی سپی و زەرد و ڕەش. نە وڵاتی دەوڵەمەند ئەناسێت و نە هەژار. خۆشبەختانە ئەم ڤایرۆسە (هەر وەک مردن) نە فەقیر ئەناسێ و نە دەوڵەمەند. کەچی هەندێک کەس لە هەرێمە بچکۆلانەکەی ئێمەدا لە ئامار و زانیاری بڵاوکردنەوە لەسەر ئەم ڤایرۆسە دیسانەوە میللەت شەق ئەکەن. گوایە لە هەولیر هیچ حاڵەتێکی کۆرۆنا نیە و ئەم ڤایرۆسە بە تەنیا تەماعی لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیانە. وەک بڵێی سلێمانیەکان خۆیان دەعوەتی ئەم ڤایرۆسەیان کردوە بۆ ئەو دەڤەرە…! ئەگەر حکومتی هەرێم حکومەتی هەموو هەرێمی کوردستانە؟ ئەگەر یەک نیشتیمانی پیرۆزی کوردستانە؟ نابێت حکومەت نە ڕێگە بە م جیاوازیە بدات و نە سیاسەتی خۆشی بداتە دەست خەڵکانی نامەسئول و بێ ئیشی سەر تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان. ئێمەی خەڵکی کوردستان وەک حەشاماتێکی ملیۆنی واین لە یەک جەستەدا. ئەگەر کوردستانیەک لە زاخۆ هەتا خانەقین یان لە هەر هەر کوێرە دێیەکی ئەم خاکە پیرۆزە ئازاری پەنجە توتەیەکی هەبێت، وەک ئەوە وایە هەمومان توشی ڤایرۆسی کۆرۆنا بوبین. ڵە ڕاستیشدا گاڵتەجاڕێکی گەورەیە ڤایرۆسی کۆرۆناش بکەینە دوو ئیدارەیی. من هیوادارم هیچ توشبوویەکی کۆرۆنا لە هەولێر و هیچ شوێنێکی دونیا نەبینم. بەڵام شاردنەوەی زانیاری بەری کورتە و خزمەت بە هاوڵاتیان ناکات. بۆیە حکومەت نابێت ڕێگە بدات هەندێک لە ستافەکەی بە ئاڕاستەی مەبدە ئی نەعامەکەی بەرن. ئەگەریش زانیاریەکان دروست نین، پێویستە حکومەت خۆی ڕونکردنەوەی هەبێت و، سەرجەم ئامارەکانی هەرێم بڵاو بکاتەوە و، سزای توند بەسەر ئەو کەسانەدا بسەپێنێت کە لە تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان بونەتە دەمڕاستی حکومەت.
د. رزگار ئاغــا دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی وتەیەک: هەتا ئێستا, زانیاری و رێنوومایی فەرمانەگەی تەندرووستیی و, هەندێ پزیشک, لەسەر شاشەی تەلەفیزۆنەکان, دەربارەی گوێزانەوە و تووش بوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ, ئەو بیرۆکە باوەیە کە جۆریکە لە جۆرەکانی هەوکردنی قورسی سییەکان بێت. واتە, گوێزانەوەکە لە رێی کۆئەندامیی هەناسەوە بێـت. هەندێ رێ وشوێن و رێنماییانە بڵاوکردۆتەوە کە تایبەتن بەم شێوازی گوێزانەوەیە. هەروەها, هەڵە لێکدانەوەیەک لە رێنماییکردن بۆ خواردنەوەی ئاو بە شێوەیەکی بەردەوام, گوایە ئەم ڤایرۆسە ئەچێتـە گەدەوە و لەوێ لە رێی ترشەکانی گەدەوە لەناو ئەچن! بەڵام لە تەک توێژیینەوەی زیاتر و, بڵاوبوونەوەی ئەم درمە بەو خێراییە تییژە, توێژەر و زانایان – جگە لە بەرکەوتنی هەناسەیی وەک کۆکە و پژمیین –, بۆ ئەوە ئەچن کە, ڕێگەی تریش هەبێت کە مایەی بلاوبوونەوە و تەشەنەکردنی نەخۆشییەکە بن. باس و خواسی گەرم هەیە, لەسەر بڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە -پێ بەپێی رەوشتی ڤایرۆسەکانی پێشوو ترەوە وەک سارس- لە رێگەی کۆئەندامی هەناسە و هەرسەوە تەشەنەیان کردووە, وەک لە وتارێکدا بە ناونیشانی : "?The 2019-nCoV coronavirus: Are there two routes to infection" لە لایەن رچارد لارسن, لە سایتی " inform.org " لەم بارەیەوە نووسراوە بە تێرو تەسەلیی. بۆیە, بریاری داخستنی شوێنە گشتیییەکانی وەک: قوتابخانە و, زانکۆ و, پەرستن و, خۆشیی و, بۆنە کۆمەڵایەتییەکان و, کۆبوونەوە فەرمییەکان گرنگن, بۆ ڕێگرییکردن لە هەردوو شێوازی گواستنەوە و, تەشەنەی ئەم نەخۆشییە. کەمیی رۆشنبیریی تەندرووستی و, سستی بەدواداچوونی پسپۆڕانی ئەم بوارەش, کاریگەرییان هەیە لەسەر نەبوونی ئاوەزایەکی کراوە, بۆ پەسەندکردن وو گوێڕایەڵیی لە ئاستی مەترسیی وەها گەورەدا, کە کۆمەڵگە, سەرتاسەریی, رووبەرووی ئەبێتەوە. بە هیوای ئەوەی ئەم نووسیینەی ریچارد لارسن, کە کردوومە بە کوردیی, لێرەدا, سەرنجی لایەنی پەیوەندیداری هەڵمەتی قەلاچۆکردن و, خۆپارێزیی لەم نەخۆشییە, رابکێشێت و بەهەند وەریبگرن و, لای خۆیانەوە, لە سەر ئاستێکی زانستیی نێودەوڵەتییش, شوێنی بکەون بۆ دەرئەنجامەکانی. ------------ نووسیینەکە: کۆرۆنا: ئایا دوو سوور هەیە بۆ گوێزانەوەی نەخۆشییە درمەکان؟ ڤایرۆسە نوێیەکە, ئەشێت, لە رێگەی هەناسەدان و ریخۆڵەوە, لە مرۆڤ بچێتە دەروەوە. نووسیینی رێچارد لارسن پرۆفیسۆر ریچارد لارسن, توێژەر لە پەیمانگای (MIT) لە ئەمەریکا, نووسیینێکی زۆر سەرنج راکێشی پزییشکییانەی نووسییوە و, لە سایتی (inform.org) بڵاوی کردۆتەوە, هەر وەک خۆی ئەڵێـت, ئەم بۆچوونانەم, پێویستییان بە وردبوونەوە و بەدواداچوونی تاقییگەیی هەیە, بۆ بەهەند وەرگرتن و, گرتنەبەری رێ و شوێنی پێویست لە ئاستیدا. ریچارد, بە بەسەرهاتی یەکەم قوربانیی ئەم ڤایرۆسە دەست پێدەکات: لە شاری (وهان) ی چیین, لە کانوونی یەکەمی ٢٠١٩, پزیشکێکی ٣٤ ساڵ بە ناوی ( لیی ویین لینگ), سەرنجی ڤایرۆسێکی نامۆی نوێی دا, وەک خۆی گێڕاویەتەوە:( زانیم کە ئەم نەخۆشییە, درمە, کاتێک لە نەخۆشێکەوە بۆم گوێزرایەوە, هەڵسوکەوتی لەتەک حێزانەکەیا هەبووە لە ماڵەوە و, منیش یەکسەر لێوەی تووش بووم. بەم شێویە بوو, زانیم کە درمەکەی زۆر توندە, بەڵام سەیر ئەوەبوو , ئەو نەخۆشە هییچ نیشانەیەکی پێوە دیارنەبوو, بۆیە خەمسارد بووم لە ئاستییدا). دکتۆر ( لیی) وای زانیبوو, نەخۆشەکەی هەڵگری نیشانەکانی " سارس", کە لە هەرێمی گواندۆنگ لە باشووری چیین لە ساڵی ٢٠٠٢ و لە ٢٠٠٣ دا ناسرا. (لیی) بە دیارییکراوی ئەڵێت: وام زانی " سارس" گەڕاوەتەوە و, لام وابوو,هەموو پێویسیتمان بەوەیە, خۆمان ساز و ئامادەبکەین بۆ رووبەرووبوونەوەی و, رێ و شوێنی خۆپارێزیی زیاتر بگریینە دەست. ئەم پزیشکە, ویستی هاوڕێکانی و کەسانی تری نەخۆشخانە وریابکاتەوە و, هەواڵێکی گشتگییری بلاوکردەوە لەسەر ئەم ڤایرۆسە نوێیە, بەڵام لە لایەن بەپرسیارانەوە سزا درا و, ناچارکرا کە قسەکانی بکێشێتەوە. ئەمەش بوو بە هۆی ئەوەی, چەند هەفتەیەک ئەم مەترسییە دوا بکەوێت, پێش ئەوەی تەندرووستی چیین مامەڵەی تەواو و درووست لەتەک ئەم ڤایرۆسە نوێیەدا بکات. پاش ئەوەی کە ئەم پزیشکە, بوو بە پاڵەوانێکی نەتەوەیی و, لە رۆژی ٧ی شوباتی ٢٠٢٠ بەم ڤایرۆسە مرد, کە لە نەخۆشێکی خۆیەوە وەری گرت. زۆریینەی زۆری باس و خواسەکانی فایرۆس کۆرۆنا ئەوەیە, کە " هەوکردنی کۆئەندامی هەناسەدا"ە. وایان زانراوە مردنی دکتۆر (لیی) یش بە ڤایرۆسی سارسی ٢٠٠٣ بووە. ئیتر کاتی پرسیار هاتووە: "ئایا سەرەکییترین رێگەی باو بۆ گواستنەوەی سارس بۆ کەسانی تر چیی بووە؟". رەنگە, وەڵامەکە بمانباتەوە بۆ باخچەکانی" ئامۆیی" لە هۆنگ کۆنگ. کۆمەڵگایەکی نیشتەجیبوونی ١٩ بینا بوو, کە گەورەترین موڵگەی بڵاوبوونەوەی سارس بوو, لەسەر ئاستی کۆ بە کۆیی خەڵک دا. لەم شوێنە, ٣٠٠ حاڵەتی سارس کەوتەوە, کە دەرکەوت هەموویان لە نیشتەجێیەکی ٣٣ سالی نیشتەجێی یەکێک لە فلاتەکانی ئەو کۆمەڵگە یەوە, تووش بووبوون, کە چارەسەری نەخۆشی گورچیلەی ئەخوارد و, توشی سار بووبوو و, لە تەکیشییدا تووشی "سکچوون یان رەوانیی – الاسهال-" بوو بوو, وەک نیشانەیەکی توندی سارس. ئیتر زۆری نەبردووە, هەموو دانیشتوانیی فلاتەکانی ئەو بینایەی ئەوی تیاژیاوە, بە شێویەکی شاقووڵییانە, هەموویان تووش بوون, واتە سەروو فلاتەکەی خۆی تا سەربان و , خوار فلاتەکەی خۆی تا زەمیین. بەجۆرێک بەهییچ جۆرێک, چاوی بە کەس, یان بەریەککەوتنی لەو هاوسێیانەی نەبووە. بەپێی ئەو بەدواداچون و پشکنییانەی, کە کران بۆ دۆزیینەوەی هۆکاری راست و درووست, دەرکەوت کە ڤایرۆسەکە, چووتە بۆری ئاوەرۆی توالێتەکانەوە, لە رێی توالێتی فلاتی تووشبووەکەوە و, لە رێی گوێزانەوەی گازی سکچوونەکەیەوە بە بۆریەکاندا, بۆ فلاتەکانی سەروو و خوارووی خۆی. دواتر, پشکنیینە تاقییگەییەکان ئەوەیان بۆ دەرکەوت, کە ڤایرۆسەکە توانای گوێزانەوەی هەتا ٢٠٠ مەتری هەیە , لە کەسێکەوە بۆ یەکێکی تر. ئەم ئەنجامانە سەرسووڕهێنەرن, لەوکاتەی پژمیین, یان کۆکەی کەسێکی تووشبوو بە " نەخۆشی هەناسەیی", تەنها لە چەند مەترێکی کەمەوە توانای تووشکردنی کەسانی تری هەیە, بەلام بۆری ئاوەرۆ, توانای تووشکردنی کەسانی تری هەیە هەتا ٢٠٠ مەتر. زاناکان وتیان کە ١٠ % هەتا ٢٠%ی تووشبووانی سارس, تووشی سکچوون ئەبن و, ئەگەری گوێزا نەوەی درمەکەیان هەیە لە رێگەی ریخۆڵەوە. هەت رۆژی ١٤ی شوبات, نووسەری ئەم وتارە ئەوە دڵنیایە, کە بۆری ئاوەڕۆی گوێزەرەوەی سارس لە باخچەکانی " ئامۆیی" هۆنگ کۆنگ, وەک کێشەیەک لەم بابەتدا سەیر نەکراوە. تەنانەت, ئەگەر مرۆڤ نەچێتە توالێتیش بۆ هەڵمژیینی ئەم گازانە, ئەوا هەر خۆی رۆژانە 0.6 هەتا 1.8 لتر گازی دووەم ئۆکسیید لە ریخۆڵەکانییدا درووست ئەکات. رێگەی دەرکردنی ئەم گازانە بۆ هەوا, ئەتوانرێت بۆ راڤەکردنی بڵاوبوونەوە و گوێزانەوەی ئەم فایرۆسە لە ناو خێزاندا ئاسان بکات, چونکە هەموو, هەمان توالێت بەکار ئەهێنن. ئەمەش کە دەرکەوت, توشبوون لە یەکێک لە ئەندامانی خێزانەوە بەبێ بەریەک کەوتنی هەناسەیش روویداوە, وەک لە نەخۆشەکەی دکتۆر (لیی) دەرکەوتبوو. ئەم رێتێچوونانە, دەرئەنجامی زانستی یەکلاییکەرەوە نیین, بەڵکو توێژیینەوە و پشکنیینی زیاتری وردتریش پێویستن. رۆژی ١١ی شوباتی ساڵی ٢٠٢٠, گۆڤاری " نیۆیۆرک تایمز" بڵاویکردەوە, هەر لەو شارەی, لە باخچەکانی " ئامەوی" دا, سارس بڵاوبووەوە, ژنێکی ٦٢ ساڵی هۆنگ کۆنگیی, لە دە فلات لە ژێرەوەی فلاتی تووشبوویەکی کۆرۆناوە, ئەمیش تووشی کۆرۆنا بووە, بە هەمان شێوە لە رێی بۆریەکانی ئاوەڕۆوە. لەو حاڵەتانەی کە زۆر چەسپاون, لە ٤٩ حاڵەتی تووشبووی هۆنگ کۆنگیی, سێ حاڵەتیان بۆ خێزانی ئەو ژنە تووشبووە ٦٢ ساڵە ئەگەڕێنەوە, دوانیان لە هەمان فلاتدا ئەژیین و, وەک تەگبیرێکی خۆپاراستن, ٥٠ دانیشتووی ئەو بینایە خراونەتە کەرەنتیینەوە. پوختەیەکی نووسیینەکە: بە کورتییەکەی, رووداوە تۆمارکراوەکانی کانوونی دووەم و شوباتی ٢٠٢٠, سەلماندوویانە, کە ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ, تەنها نەخۆشییەکی هەناسەیی نییە, بەڵکو ڤایرۆسەکە لە مرۆڤەوە بە دوو شێوە دەرئەچێت: یەکێکیان هەواییە, ئەوی تریان ریخۆڵەییە. لە حاڵەتی ریخۆڵەییدا, ئەو مادەییە ڤایرۆسەکەی هەڵگرتووە, رەنگە دۆخی رەق, شل, یان گازیی بێت. بەڵام گوێزانەوە هەواییەکەی ڤایرۆسەکە, لە یەکێکەوە بۆ ئەوی تر, بە رێگەی پژمیین یان کۆکە ئەبێت, واتە پێویستیی بە کارلەیەکی دوو کەس هەیە بە نزیکیی ٢-٣ مەترەوە. کاری پشکنیین و بەدواداچوونی مەیدانیی, کە بۆ سارس کرا لە ٢٠٠٣, دەریخست, کە گازی سکچوونی پڕ لە ڤایرۆسەکە ئەتوانێـت بە هەڵگرەکەیەوە بنووسێـت ,کە هەوای ناو بۆریەکانە و, بە شێوەیەکی بەرفراوانی مەترسییدار بڵاوبێتەوە بۆ هەناسەی زۆرترین بەرکەوتوو. پرسیار لە بارەی ئەوەوە, مەبەست لە بەیەکدادان بە کەسێکی تردا مانای چیی ئەگەیەنێت؟ لە حاڵەتی نەخۆشیی هەواییدا, بوونی دوو کەس ئەگەیەنێـت بەیەکەوە, یان لە دووریی ٢ – ٣ مەترەوە و بۆ کاتێکی کەم. بەڵام ئەوەی مەبەستە لەم وتارەدا, واتە بەکارهێنانی هەمان توالێت, بە هەر ماوەیەک بێت, کورت یان درێژ, چونکە ئەو هەوایە هەڵدەمژێت, کە لە توالێتەکەدایە, خراپتریش ئەوەیە کە هەواکێشی (ساحبە) تێدانەبێت, یان حاڵەتی نیشتەجیبوون لەو بینا بەرزانەی, کە هەموو فلاتەکان یەک هەواکێشی هاوبەشیان هەبێت. ئەکەر دەرکەوت, ئەم گریمانانەی وتمان, راست دەربچن, بەشێکی یان هەمووی, ئەوا زۆرێک لە گۆڕانکارییەکان پێویستن, کە ببن لە ناو سیستەم و رێ وشوێنە گییراوەکانی قەلاچۆکردنی ئەم نەخۆشییەدا, کە پێویستن فەراهەم بهێنرێن لە ناو حەمام و توالێتەکان و, هەواکێشی تەواو بۆ دەرەوە, بە سەربەخۆیانە هەبن بۆ هەموو نەخۆشەکان لە کەرەنتیینەکاندا. بە گەڕانەوە بۆ سارس لە ٢٠٠٣ دا, ئەو نەخۆشە درمە بە کوتانەکان (ڤاکسیینەکان) نەوەستێنرا, بە ڵکو لەڕێی هەلسوکەوتی تاکەکانەوە بوو, کە تێکچڕان و قەرەباڵغییان کەم و دیاریی کرد و, پاکژیی رۆژانەیان پاراست بە جوانتریین شێوە و, گۆشەگییرییان گرتەبەر بۆ هەر کاتێک گومانیان لا دروست ببێت. ئەمرۆش لە نەبوونی کوتان (ڤاکسیین)ی ئەم نەخۆشییە, باشتریین شتێک بگییرێتە بەر, پابەندبوونە بەو رێ و شوێنانەی پێشووتر, بە شێوەیەکی چڕوپڕ و رێکخراوانە. سەرچاوە: https://pubsonline.informs.org/do/10.1287/orms.2020.02.01/full/
خالید رەزا ئەو شەش مانگەی کە بە ئیختفا لە شێ‌خەوە بەئەرکی ریکخراوەیی و پیشمەرگانە هاتبومەوە بۆ ناوشاری سلیمانی، رۆژگاریکە کە هەتا دەمرم شانازیی پێوە ئەکەم. ئەزانم لەبەر نادادی و خراپ حوکمرانی خۆماڵی خەلکی کوردستان بەگشتی و نەوەکانی سەرەتا و دوای راپەرین توڕە و نیگەرانن. بەلام خەبات و تیکۆشانی سەدساڵەی گەلی ئیمە لێوان لێوە لە نوچدان و هەستانەوە. نادیدە گرتنی قۆناغەمیژوییەکان و خەتی چەپ و راست هینان بەسەر میژوی دور و نزیکی میلەتەکەماندا، کاریکی نارەواو نادروستە. ئەبێ هەر روداویک بخرێتەوە ناو زەمان و زەمینی خۆیی و ئینجا دراسەبکری و قسەی لەسەر بکرێ. من وەک یادەوری ئەورۆژانە کە بەئیختیفا لە ماڵی هاوریم کاک حەمەنوری مام ئەحمەد (هاورێ موراد)بوم لە یادی راپەرینی 7ی شوباتی سالی ٩١ دا، پیم خۆش بو وینەی ئەو دەفتەر خدمەیە بلاو بکەمەوە کە بەوێنەی گەنجێتی خۆم و بەناوی خواستراوە وپێی هاتمەوە بۆ ناوشار. ئەوانەی سەردەمی بەعس یان لەبیرە درندەیی داودەزگا سەرکوتکەرەکانی بەعس یان دیوە. بۆ خۆپاراستن لەوانە ئەبو ریوشوینی تایبەت بگیرایەتە بەر. یەکێ لەو رێوشوینانە دروستکردنی دەفتەرخدمەی عەسکەری و ناسنامە و وەرەقەی هاتوچۆکردن بو بە مۆروتەدابیری کۆپی کراوەوە. لەناو شۆڕش دا پێشمەرگەیەکی بەسەلیقە و دەسرەنگین هەبو، ئەویش هاوریی خۆشەوێستم کاک شەماڵی بەهجەت کابان بو. کاک شەماڵ ی بەهجەت کابان دائیرەی تەجنیدی شۆرش : کاک شەماڵ بۆخۆی دەفتەرخدمە وشتەکانی دروست دەکرد، لە بەرگەوە بۆ بەرگ لایەرەکانی وەک دەفتەرخدمەی ئەسڵ بەتسلسل و ناوەرۆکەوە بەجۆریک دروست دەکرد، کە کەس فەرقی پی نەکات، ئەو مۆرو بریارانەی کە پیویستی بوایە، لەریی ریکخستنەوە ، وینەکانی دەست دەخست و، دەینارد مۆرەکان بەقەبارەو شکلی ستاندەردی خۆی درووست دەکردەوە، بێ ئەوەی داوای هیج کۆمەکیکی مادی لە شۆڕش بکات. بەتەنها دەزگاچاپیەکانی بەکار دەهینا. بەدەگمەن کەسیک هەبێ و هاتبیتەوە ناوشارو، کاک شەماڵ بەڵگەی بۆ نەکردبێ... پیش من یش هەر ئەم کاک شەماڵە دەفتەر خدمەیەکی مەزبوتی بۆ کاک مستەفای سەید قادر (جیگری سەرۆکی هەرێم) دروستکرد بو، هەتا کاتی گرتن و، بەربونەکەشی، بەعس هەستی نەکردبو، کە دەفتەرخدمەکەی بەناوی خواستراوی (عەزیز عومەر)ەوە بوو، تەزویربێ..! بەندەش هەر ئەم کاک شەماڵە دەفتەر خدمەیەکی نایابی بەناوی (دەرسیم خدرئەحمەد)، بۆ دروستکردم و، بە بریاری شرحبیل و، بە نەخۆشی دڵ لە عەسکەری تەسریح ی کردبوم...! من بەو دەفتەرخدمیە هاتمەوە بۆ ناوشارو، شەوانە بۆ ئیشوکاری ریکخستن لە گیرفانم دا بو. شەوی 4 لەسەر 5 ی مانگی 3 لەگەڵ کاک ئاکۆ محمەد وەهبی چوین بۆ ماڵی کاک مەحمودی حەمەی فەتاح (هاوری سامان) کە لەگەل خاڵە حەمەئەمین ی شاتوان ئەرکی پەیوەندی کردن بە موستەشارەکانی شارەزورمان پێ سپاردبون. خاڵە حەمەین باسی ئیشەکانی خۆبۆکردین وتی جگە لە ئەحمەدی حەمەعیزەت ی موستەشار، لەگەل ئەوانی تر قسەیکردوە و ئامادەن بۆ هاوکاری. وەک ئەڵین قسە قسە ئەهینی کاک مەحمەد کوریکی هەبو ناوی رەوەز بو مناڵ بو، شکور ئێستە گەورە بوە و لەهۆلەندا زانکۆی خویندوەو ئیستە دامەزراوە. لەبەر ئەوەی خزمی یەک بوین بەلام من رەوەزم نەبینی بو، بۆیە هەرکاتیک ئەرۆشتین بۆ مالیان، وا ریک کەوتبوین لەبەر منالەکانیان هەر (بەدەرسیم) قسەم لەگەل بکەن. لەدوای سەرکەوتنی راپەرین کە رۆشتم بۆ سەردانیان هەمویان بە خالید قسەیان لەگەل ئەکردم، رەوەز چرپاندبوی بە گوێێ دایکی دا، وتبوی کوا ئەو پیاوە ناوی خالیدە، خۆ ئەوە کاک دەرسیمە. ئیتر بو بەپێکەنین و وتمان ئێستە ناوم خالیدە و، ئەوە هی پیش راپەرین بو. ناوگۆرینیک بە بێ مناسەبە و گویزەبانە.! جا سەرتان نەیەشێنم، لەکاتی هەستانماندا کە هاتینەدەرەوە و لەبەردەرگا گویمان لە موکەبەرە بو بانگەوازی ئەکرد سبەینی مەنعەتەجولە، کاک مەحمود و خاڵە حەمەین وتیان مەرۆن و لیرە بن. لەگەل کاک ئاکۆ کردمان بەگاڵتە و وتمان کوا حکومەت ماوە ئەوە لەترسا وا ئەکەن. ئیمە سواری سەیارەکە(تۆیۆتایەکی کۆرۆنائی 79 ی تەکسی)بو ریکخراوی سلیمانی بۆ ئیش وکاری ریکخستن کریبویان.هاتین.کە لای ماڵی محافزە وە هاتینە سەرجادەکە روەو ئامادەی صناعە، گەیشتینە بەر ئوتیل هاژە کەوتینە ناو کەمینێکی گەورە ی ئەمن وجاش ەوە کە بەبۆنەی کوشتنی خوالیخۆش بو فایەق ی مۆتێ وە دانرابو!. یەکسەر لەگەل کاک ئاکۆ ریکەوتین کە من سایەق تەکسیم وئەو نەفەرە و یەکتر ناناسێن.هەروامانکرد. ئەوانەی ریگەیان لیگرتین جاش بون. دایان بەزاندین و بەجیا تەحقیق یان لیکردین، جاشەکان من یان برد بۆلای ئەفسەریک ئەمن کە لەوکاتەدا تەفتیشی پاسیکی 21 نەفەریان ئەکرد، تەنها ترسی من لەو کاتەدا ئەوەبو کە نەوەک ئەمانە پیشمەرگەی تەسلیم بوەوە بن بمن ناسنەوە، ئەگینا ترسم لە دەفتەر خدمەکەم نەبو، بردیانم بۆلای ئەفسەرەکە و ئەویش بردمەیە بەر لایتی پاسە و دەفتەرخدمەکەم دایە دەستی، دوای سەیریکردنی خۆم و هەلدانەوەی پەرەکانی، دایمی یەوە وتی برۆ. هەناسەیەکی قوڵم هەڵکیشێ، ترسی کاک ئاکۆش لەدلما بو کە گەیشتمە وە لای سەیارەکە، دەفتەر دخمەشیان لە کاک ئاکۆ داواکردبو، ئەویش هەر بەتەزویر وەک ئەندازیاری کارەبا ئینتداب کرابو بۆ مەعمەلی چیمەنتۆکە. هەردوکمان بەسەلامەتی رزگارمان بو. ئەوە بو بۆ بەیانیەکەی لەرانیەی دەروازەی راپەرینەوە ئاگریان لەسەر پشتی بەعسیەکان کردەوە. سوپاس بۆ هاوریم کاک شەماڵی بەهجەت کابان کە سەلیقە و دەسرەنگینی خۆی ئەوشەوە رزگاریکردم. بۆچی ناوی دەرسیم م بۆ خۆم هەلبژارد؟ هاورێی جوانەمەرگ پاریزەر ئارام محمەد کەریم، کە لەگەل هاورێ یان هیوا و سەردار دا، لەبەردەم سانەوەی رۆشنبیری کوڕان دا، بەعسیەکان بە بەرچاوی خەڵکەوە گولەبارانیان کردن، سێ هاورێێ چاونەترسی کۆمەلە بون. هاورێ ئارام ئەو کاتە ئەندامی ریکخراوی سلیمانی کۆمەلە بو، راستەخۆ بەرپرسم بو، ئەو ناوی نهینی (دەرسیم ) بو، منیش لە خۆشەویستی ئەو و بۆ لەبیر نەچونەوە ناوە نهێنی یەکەی شەهید ئارامم کرد بە نازناوی خۆم. سلاو بۆ گیانی هەرسێ شەهیدە نەمرەکەی کۆمەڵە، کە بەعسیەکان دڕندانە شەهیدیانکردن. سلاو ئەنیرم بۆ رۆحی خاڵە حەمەئەمین ی شاتوان کە بەغەدر شەهیدکرا، سلاو بۆ رۆحی پاک وبیگەردی خزم و هاوری و کەسم کاک مەحمودی حەمەی فەتاح(هاورێ سامان). ناوی خۆم: خالید ڕەزا ئەمین ناوی خوازراو: دەرسیم خدر ئەحمەد لە کۆتایی دا سەری ریز و نەوازش بۆ شەهیدانی راپەرین و تیکرای شەهیدانی ریگای ئازادی و رزگار دائەنەوێنم. نە خەبات و تیکۆشێ‌ن بە کەس ئەفرۆشینەوە، نە کڕیار یشین. 6-3-2020
د. كەنعان حەمەغەریب لە سەدەکانی ناوڕاستدا لە جیهانی مەسیحیدا پرسیارێک دەکرێت کە ئایا ئەسپ چەند ددانی هەیە، ئەم بابەتە دەبێتە مایەی موناقەشە، پیاوانی ئاینی دەڵێن نە ئەم پرسیارەو نە وڵامەکەی لە ئینجیلدا نەهاتووە، یەکێک وتی پێویست بە هیچ ناکات دەتوانین دەمی ئەسپ بکەینەوەو ددانەکانی بژمێرین. کەنیسە ئەم پرسیارو وڵامە بە کوفرو لە ئاین درچوون هەژمار دەکات. لەم دۆخەی ئێستادا کە ڤایرۆسی کۆرۆنا بە پێی پزیشکانی پسپۆڕ ئەگەری مەترسییەکی گەورەی هەیە بۆ مرۆڤ لە هەموو جیهانداو یەکێک لە رێگا هەرە کوشندەکانی گواستنەوەی ڤایرۆسەکە گردبونەوەی مرۆڤەکانە، چونکە ئەگەری گواستنەوە زیاتر دەکات. لەم رۆژانەدا لە کوردستان بڕیاری داخستنی ناوەندەکانی خوێندن دراو پاشانیش بریاری ئەوە درا کە نوێژی هەینی و نوێژی جەماعەت لە مزگەوتەکان راگیرێت. ئەم بڕیارە هەر زوو بە سیاسی کراو لای زۆریك لە موسوڵمان بە دژایەتی ئاین و خوا خرایە روو. وەک تەحدی و خۆنمایشکردن هەندێک لە مزگەوتەکان لە دەرەوی مزگەوتەکان نوێژی هەینی ئەنجامدرا. ئەم وێنەیە چۆن بخوێنرێتەوە؟ دەکرێت لە زۆر گۆشەنیگاوە تەماشا بکرێت، ئەوەی لێرەدا بە کورتی باسی دەکەم لە روانگەی تیۆریای مەعریفەوەیە. من باوەڕم بەوە هەیە بە درێژایی مێژوو دنیای موسڵمان گرفتێکی بەرچاوی نەبووە لە گەڵ زانست و مەعریفەیی تاقیگەیی، دەکرێت مشت و مڕی زۆر کرابێت بەڵام بابەتە لە سەر رەتکردنەوەی خودی زانست و بەرهەمە مەعریفیەکانی تاقیگە نەبووە، لە رووی فەلسەفیشەوە لە کاتیكدا لە دنیای مەسیحیدا خەڵک لە سەر فەلسەفاندن و مەعریفەی زانستی دەسوتێنران مەزگەوتەکان شوێنی گفتۆگۆ فەلسەفەییەکان بوو. دەکرێت لە هەندێک باردۆخدا هەندێک لە ئەنجامگیریە فەلسەفیەکان جێگەی رەخنەوە قبوڵکردن نەبوبێتن، بەڵام ئاسان نییە بەڵگە بهێنرێتەوە بۆ رەتکردنەوەی ئەو ئەنجامگیریانە لە تاقیگە بەرهەم هاتبێتن. هەڵبەتە قسەکانی من لە سەر هەندێک لەو بابەتانە نین کە زانست وەک کۆتا چیرۆکی تەفسیرکردنی وجود باس دەکەن و هەموو سەرچاوەیەکی تری مەعریفی رەت دەکەنەوە، بەمەش زانست دەبێتە مقدس و ئەمەش پیچەوانەی زۆرێک لە تیۆرەکانی فەلسەفەی زانستە. بۆیە دەکرێت بوترێت تحدی کردنی ئەنجامگیریە تاقیگەیەکانی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا و رەتکردنەوەی رێنماییە پزیشکییەکان بە کەنیسەکردنی مزگەوتەو لە هەمان کاتیشدا لە رووی یاساییەوە هۆکاربوون بۆ بڵاوکردنەوەی ئەم پەتایە بە دەرنییە لە بەرپرسیارێتی یاسایی و لە رووی ئیمانیشەو ئەگەر زەرەرنەدان لە کەسی تر پرسێکی ئیمانی و ئەخلاقی بێت و لە هەمان کاتیشدا بەرپرسیارێتی بێت ئەوا دەبێت موسوڵمان ئەم پرسە زۆر بەلایەوە گرنگ بێت. لە کۆتاییدا ئایا خوای میهرەبان کامەی بەلاوە گرنگە؟ پاراستنی ژیان و یاخود گردبونەوەو دروستکردنی هەڕەشە بۆ ژیانی مرۆڤەکان؟ ئایا ئەم خوای ئیمە ئەوەندە بێ بەزییە لە پێناوە ئەم نمایش وگردبونەوە ئاسایی بێت بەلایەوە ژیانی مرۆڤەکان بێتە قوربانی؟ دەتانەوێت وا بە نا موسوڵومان بڵین خوا تینووەو تێنوێتی بەوە دەشکێت مرۆڤەکان ببنە قوربانی؟ بۆیە دەکرێت بوترێت ئەم رەفتارانە بە کەنیسەکردنی مزگەوتە لە رووی مەعریفییەوە لە کاتێکدا بە درێژایی مێژوو بەڵگەی ئەوە دەخرێتەو روو کە مزگەوت جیاوازە لە کەنیسە.
عومەر عەلی محەمەد ڕاسپاردنی محەمەد عەلاوی بۆ پێکھێنانی حکومەتی عێراق لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە پاش رەتکردنەوەی ژمارەیەک لە پاڵێوراوھات بۆ ئەو پۆستە، چونکە زۆرینەی کاندیدەکانی تر لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە جێگەی رەزامەندی نەبوون و بە کاندیدی حزبی لە قەڵەمیان دەدان یان پێشتر پۆستی حکومیان وەرگرتبوو یان بە ھاوسۆز لەگەل کۆماری ئیسلامیان دەزانی، دواجار سەرۆک کۆمار محەمەد عەلاوی راسپارد بۆ پێکھێنانی حکومەت، چونکە ئەم کارەکتەرە بەشێکی زۆر لە مەرجەکانی تێدابوو، سەربەھیچ پارتێکی سیاسی نەبوو لە ئێستادا و ھیچ پۆستێکی پەرلەمانی و حکومیشی نەبوو لەلایەکی تریشەوە جێگای رەزامەندی ئەمریکییەکان و ئیرانییەکانیش بوو، خۆپیشاندەرانیش بەشێکیان پشتیوانیان لێ دەکرد و لەلای بەشەکەی تریشیان جێگای گومان بوو، عەلاوی لەسەرەتای دەستپێکردنی ھەوڵەکانیدا بۆ پێکھێنانی کابینەکەی وەک نوێنەری خۆپیشاندەران خۆی نمایش دەکرد و بە شێوەیەکی گشتی جەختی دەکردەوە لەسەر جێبەجێکردنی سێ خاڵی سەرەکی کە ھەرسێکیان لە مەرج و داواکانی خۆپیشاندەران بوون کە ئەوانیش دیاریکردنی کاتێک بۆ ئەنجامدانی ھەلبژاردنی پەرلەمان و بەرەو ڕووبوونەوەی گەندەڵی و بەدادگایی گەیاندنی بکوژی خۆپیشاندەران بوو، مەرجێکی سەرەکی عەلاوی بۆ دروستکردنی کابینەکەی ئەوە بوو کە نابێت ھیچ کاندیدێک لەسەر بنەمای حزبی لە حکومەتەکەیدا بوونی ھەبێت، ئەم داوایەشی بووەھۆی ئەوەی بەشێکی زۆر لە کوتلە سیاسییەکان رووبەرووی ببنەوە، کە لە نێویشیاندا کوتلەی کوردی و بە تایبەتیش پارتی دیموکراتی کوردستان. عەلاوی لە بەیانی پاشەکشەکەیدا کە بۆ سەرۆک کۆماری ناردووە دان بەو راستییەدا دەنێت کە بەشێک لە پارتە سیاسیەکان ئامادە نەبوون واز لە کاندیدی حزبی بھێنن و لە پێناوی بەرژەوەندی نیشتیمانیدا دەنگ بە کابینەکەی بدەن، لە ھەمانکاتدا کەوتووەتە ژێر فشاری توند بۆ ئەوەی ئاراستەی حکومەتەکەی پی بگۆرن . ھەلوێستی کوتلە کوردییەکان لەسەرەتادا بە دوو ئاراستە بوو، یەکەمیان ئاراستەی پارتەکانی دەرەوەی یەکێتی و پارتی بوو کە گروپی ( ١٥) یان دروستکردبوو، بۆ ئەم مەبەستەش دووجار کۆبوونەوەیان لەگەل عەلاویدا ئەنجامدابوو، بە پێی لێدوانی چەند ئەندام پەرلەمانێکی ئەم گروپە، عەلاوی بەڵێنی دابوو بە کورد کە درێژە بە دانی موچەی ھەرێم بدات و دان بە شایستە داراییەکانی پێشمەرگەدا بنێت و خەرجکردنی پارەی جوتیاران بە سالانی رابردووشەوە بدات و ھیچ رێگرییەک دروستنەکات بۆ چەسپاندنی مادەی ١٤٠ و لە جیاتی سێ وەزیر، وەزیرێک وەک جێگری سەرۆک وەزیران بە کورد بدات . ئاراستەی دوووەم ھەلوێستەکانی پارتی و یەکێتی بوو کە زۆر نیگەران بوون بە ھەڵوێستەکانی گروپی ١٥ و ھەوڵی لە باربردنی ئەو گروپەیاندا، بۆ ئەم مەبەستەش لە ھەرێمی کوردستان پارتی بانگەشەیەکی بۆ حزبە کوردستانیەکان نارد ھەتاکو کۆبوونەوەیەک بکەن لەگەڵ ھەر سێ سەرۆکایەتییەکە بۆ یەکخستنی ھەلوێستیان لە ئاست پێکھێنانی حکومەتەکەی عەلاوی، بەدەمەوەچوونی حزبەکانی گۆران و یەکگرتوو و کۆمەڵ بووە سەرەتایەک بۆ شکستپێھینانی ھەوڵەکانی گروپی ١٥ و گەرانەوە بۆ ژێر چەتری پارتی، پارتی ئەم کۆبوونەوەیەی بە ناوی پاراستنی یەکریزی نیشتیمانیەوە ئەنجامدا، لە کاتێکدا ئەمە ھیج پەیوەندی بە مەسەلە نیشتیمانیەکانەوە نەبوو، چونکە عەلاوی بەڵێنی دابوو کە زیاتر لەوەی کە ھەیە بۆ کورد ئەنجامیبدات . ناکۆکیەکانی پارتی لەگەل کابینەکەی عەلاوی تەنھا لەسەر ئەوەبوو، کەرازی نەبوو کاندیدی حیزبی لە حکومەتەکەیدا قبوڵبکات ، پارتی بە ئاشکرا دژایەتی خۆی بۆ ئەم برگە راگەیاندبوو، کە ئەگەر کاندیدی حزبی قبوڵ نەکرێت ئێمە لەو حکومەتەدا بەشداری ناکەین . پارتی وەک حزبێکی سیاسی ئازادە لەوەی کە چ جۆرە ھەلوێستیکی ھەبێت، بەڵام پرسیارەکە لەسەر ئەو پارتانەیە کە بێجگە لە نەوەی نوێ لەناو گروپی ١٥ دا بوون، ئایا ھۆکاری چی بوو کە گروپەکەیان ھەڵوەشاندەوە و بەدەم بانگەشەکەی پارتییەوە چوون و بە ناوی یەکریزی نیشتیمانییەوە پشتیوانیان لە ھەلوێستەکەی پارتی کرد؟ بە بروای ھەندێک لە توێژەرانی سیاسی و ھەندێک لە ئەندام پەرلەمانتارەکانی گروپی ١٥کە لە ھەندێک وتارولێدواندا دەڵێن: دەسەڵاتداران لە ھەرێمی کوردستاندا دلخۆش نین بەوەی کە لە عێڕاقدا دەسەڵاتێکی دادپەروەر و دوور لە گەندەلی و شەفاف بێتە ئاراوە، چونکە ئەو کاتە پرسیار لەسەر گەندەڵی لە دەسەڵاتی ھەرێمی کوردستانێشدا دروستدەبێت و ئەو کاتەش ئەگەری ئەوە ھەیە جەماوەر داوابکەن ھاووشێوەی عێڕاق رووبەروی گەندەڵی ببنەوە و گەندەڵکاران بە دادگا بگەیەنن، لەلایەکی تریشەوە بریاردان لە ئەنجامدانی ھەلبژاردنێکی پەرلەمانی پێش وەختە کە دووور بێت لە ھەژموونی حزبی و تەزویر و بە لارێدا بردوون و لەلایەن رێکخراوەکانی نەتەوەیەکگرتووەکانیشەوە سەرپەرشتی بکرێت، ئەو کاتە قەبارەی راستەقینەی جەماوەری دوو پارتە حکومڕانەکەی ھەرێم دەردەکەوێت و بەمەش ئاستی ئەو تەزویرە گەورە ئاشکرا دەبێت کە لە ھەلبژاردنی پێشوو کردوویانە و لە ئێستاشدا دەردەکەوێت کە تاچ ئاستێک دەنگدەر و جەماوەریان ھەیە؟ . لەبەر ئەوە حکومڕانانی ھەریمی کوردستان ھەرگیز بە شیوەیەکی ئیجابی پشتیوانی لە گۆرانکارییەک ناکەن کە بە قازانجی ھاوڵاتیانی عێڕێ‌ق بێت، چونکە بە درێژایی ١٨ سالی رابردوو پارتە کوردێکانیش بە تایبەتیش یەکێتی و پارتی بەشدارن لەو گەندەڵییەی کە لە عێڕاقدا ھەبووە و ئەگەر لە ئایندەدا دادگایەک پێکبھێنرێت بۆ لێپێچینەوە لە گەندەلکاران، ئەوا وەزیرە کوردەکانیش لێ قوتارنابن . لەلایەکی ترەوە بەبڕوای ھەندێک لە چاودێرانی سیاسی پارتە حکومرانەکانی ھەریمی کوردستان لە ئیستادا حەز بەوە ناکەن کە دەسەڵاتێکی سەقامگیرو ئارام لە عێڕاقدا دروستببێت کە تیایدا یاسا سەروەر بێت و مافەکانی ھاوڵاتی تێیدا بچەسپێت و شەفاف و دادپەروەربێت، چونکە ئەو کاتە دەبێت ھەموو سەرچاوەی داھاتەکان بە تایبەتیش نەوت شەفاف بێت و لە ژێر چاودێری پەرلەماندا بێت، چونکە ئەوەی لای ھەمووان ئاشکرایە کە داھاتەکان بەتایبەتیش نەوت لە ھەرێمی کوردستاندا نەک بۆ پەرلەمانی عێراق بەڵکو پەرلەمانی کوردستانیش بێ ئاگایە لێی و ھیچی لێ نازانێت و بۆشی نییە پرسیار لە چۆنییەتی دەستەکەوت و خەرجیەکانی بکات، لەبەر ئەوە ھەتا ئەم دۆخە بەو جۆرە ئالۆز و نا ئارام بێت ئەوان زیاتر سودمەند دەبن و ھیچ بڕە داھاتێکی نەوتیش ناگەڕێننەوە بۆ عێراق .
د. ئومێد رەفیق تورکیا لە رێکەوتنە نوێیەکەیدا کە ئەمرۆ لە مۆسکۆ لەگەڵ پۆتین لە روسیا کردی ،لەبارەی ئیدلبەوە ئەنجامەکانی بەدڵی ئەو نەبو . چونکە زۆر خال و بەندی بە کراوەیی ھێلراوەتەوە ،بەڵام خاڵی مەترسیدار ئەوەیە ئەم دۆرانەی لەسەر حیسابی رۆژئاوا وەربگرێتەوە بەتایبەت کۆبانی، به تایبه‌تی ئه‌و برگه‌یه‌ی كه هه‌ردوو لا ده‌ستكراوه ده‌بن له ئه‌گه‌ری هه‌ر شكاندنێكی ئاگربره‌كه، له لایه‌ن رژێمی سوریا به‌رامبه‌ر به توركیاو گروپه تیرۆریستیه‌كان به‌رامبه‌رسو‌ریاو هێزه‌كانی رۆسیا، خاڵێكی تری كه توركیا تییادا دۆڕاوه هێزه‌كانی سوریا ناگه‌ڕێنه‌وه بۆ خاڵه‌كانی پێش پێشره‌وییه‌كانی ، له ئێستادا جگه له شارۆچكه‌ی سه‌راقوب، هێزه‌كانی سوریا زۆر شوێنی تری ستراتیژیو سه‌ربازی كۆنترۆڵكردۆته‌وه، به‌تایبه‌تی هه‌ردوو شاڕیی سه‌ربازی ئم فایڤ و ئێم فۆڕ. پۆتین له كۆنگره رۆژنامه‌نوسیه‌كه‌یدا ئه‌وه‌شی به‌ئاشكرا ووت كه توركیا ده‌بێت ئه‌و ناوچانه‌ی ئیدلیب پاك بكاته‌وه له گروپه تیرۆریستیه‌كان، له ئێستادا ده‌نگۆی ئه‌وه هه‌یه ، توركیا راسته‌وخۆ دوای رێكه‌وتنه‌كه داوای له هێزه چه‌كداره‌كان كردوه كه پێنج هه‌زار له و چه‌كدارانه بچنه ناوچه‌ی گرێ سپی. ئه‌وه‌ش زه‌نگه مه‌ترسیداره‌كه‌یه، هه‌روه‌ها خاڵێكی تر له ڕێكه‌وتنه‌كه جه‌ختكردنه‌وه‌ی هه‌ردوو لایه له‌یه‌ر یه‌ك پارچه‌ی و سه‌روه‌ری سوریا، خاڵی به‌هێز له‌م ناوه‌نده ئه‌وه‌یه كه ئه‌مریكا ڕێگه به‌م هه‌نگاوه نه‌دات ، چونكه ئه‌مریكا به‌شێك نییه له رێكه‌وتنی ئه‌ستانه، به‌ڵام كێشه‌ی گه‌وره ئه‌وه‌یه كه ئه‌م ناوچانه نه‌وتی نییه ، بۆیه ئه‌مریكا به راشكاوی ئه‌ڵێت ئێمه پارێزگاری له بیره نه‌وته‌كان ده‌كه‌ین، ئه‌م مه‌ترسییانه له كاتێكدایه ، كه دوێنێ به‌شار ئه‌سه‌د بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كێشه‌یه‌ك به ناوی كورد له سوریا نییه.
.gif)
.jpg)
.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
