هێڤیدار ئەحمەد درێژەكێشانی پەتای كۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت، كەمبوونەوەی سەرچاوەی داهات سێ تەحەددای گەورەی بەردەم هەرێمی كوردستان و هەموو جیهانن. لێرە باسی دۆخی هەرێمی كوردستان دەكەین كە چۆنە. ئەركی بەڕێز سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستانە لە بابەتی داهاتدا دادپەروەری دروستبكات و هەر شوێن و لایەك تەنیا حەقی خۆی وەربگرێت. هەرێمی كوردستان دوو سەرچاوەی سەرەكی داهاتی مانگانەی هەیە، لە كۆی داهاتی مانگانەی هەرێمی كوردستان، 43%ی لە بەغدا دێت، 57%ی لە داهاتی نەوت و ناوخۆ دابیندەكرێت. داهاتی هەرێمی كوردستان خۆی لە ترلیۆنێك و 50 ملیار دینار دەدات. 894 ملیار دینار بۆ مووچەیە و 66 ملیاریش خەرجی مانگانەی حكومەت و پڕۆژەكانە. داهاتی هەرێمی كوردستان لە دوای 2003ەوە بەگوێرەی پێوەرێكی ئەمریكی 43% لە داهاتی هەرێمی كوردستان بۆ سنووری ژێر دەسەڵاتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان دەبێ و 57%ی بۆ ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان. ئەم پارەیە بو مووچە و خەرجی دامەزراوەكانی حكومەت و پڕۆژەكان و . هتد. بەڵام ئەمە نادادپەروەرییەكی زۆری تێدایە، چونكە ئامارەكان ئەمە ناڵێن و ناكرێ بەو پێوەرەی ئەمریكا لە 2003ێ دایناوە ئیستاش پێیەوە پابەند بین و لەسەری بڕۆین. فەرموون ئەمە داتای فەرمی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستانن، كە دەستەكە بەشێكە لە وەزارەتی پلاندانان و دەیسەلمێنێ كە بە هەموو پێوەرێك نابێ داهاتی كوردستان بەوشێوەیە دابەشبكرێت. داهات دەبێ بەگوێرەی ژمارەی دانیشتووان و بە دادپەروەرانە دابەشبكرێت. لەساڵی 2019 ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان ، شەش ملیۆن و 33 هەزار و 814 كەسن. هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (2221622 - دوو ملیۆن و 221 هەزار و 622 كەسن) دەكاتە 36.8%ی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان، كەچی تائێستا 43%ی داهاتی هەرێمی كوردستان دەدرێتە سنووری ئیدارەی سلێمانی كۆن، كە مانگانە دەكاتە 451 ملیار و 500 ملیۆن دینار، واتە 6.2%ی داهاتی هەرێمی كوردستان بە زیادەوە بۆ ئەوێیە. بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لە مانگی نیسانی 2018 كە ئەوكات سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان بوو، لە سلێمانی گوتی پارەی كوردستان ئێستاشی لەگەڵ بێ دەكرێتە دوو بەش و بەشی سلێمانی هەموو مانگێ دێت. خەڵكی سلێمانی حەقی خۆیەتی بپرسێ كوا ئەم پارەیە؟ چی لێدێت؟ لە چ خەرج دەكرێت؟ تەنیا بو مووچە مانگانە 374 ملیار دینار رەوانەی سلێمانی دەكرێ؟ 77 ملیار و 500 ملیۆن لەبەردەستی ئیدارەی یەكێتییە، بەناوی ئیدارەدان و پڕۆژە خەرجی دەكەن. ئەمە تەنیا پارەیە كە دیارە، ئەی ئەوانەی لە گومركەكان و رێگەی دیكە دەبردرێت و دیار نییە! بەڕێز مەسروور بارزانی، سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان، وەك ئەندام پەرلەمانێك داوا لە بەڕێزتان دەكەم داهاتی هەرێمی كوردستان بە دادپەروەرانە دابەشبكرێت و دینارێكی زیادە نەدرێتە هەولێر و دهۆك و سلێمانی و هەڵەبجە، هەر یەكە و حەقی خۆی وەربگرێت. ژمارەی دانیشتووانی هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك (3812192 - سێ ملیۆن و 812 هەزار و 192 كەسن) واتە 63.2% نەك 57%، كە لە 2003ەوە بەوشێوەیە خەرج دەكرێت. سەرۆكی حكومەت دەبێ ئەوە رەچاو بكات كە زۆرترین داهاتی هەرێمی كوردستان لە هەردوو پاریزگای هەولێر و دهۆكە، كەچی سلێمانی دەوڵەمەندترین پارێزگای هەرێمی كوردستانە، 8.7%ی خەڵكی پارێزگای دهۆك هەژارە و رێژەی هەژاری لە سلێمانی 4.5%.ە. بەڕێز سەرۆكی حكومەت بەگوێرەی داهاتی باج بۆ 2019 لە هەرێمی كوردستان (627 ملیار و 424 ملیۆن دینار) بوو هەردوو پارێزگای سلێمانی و دهۆك بە نموونە وەردەگرین. سلێمانی دوو ملیۆن و 222 هەزار و 622 كەسە و كەمترین رێژەی هەژاری لەوێ تۆماركراوە، واتە بازاڕەكەی، ژیانی خەڵكەكە، جموجۆڵی بازرگانی، خەرجی تاك و خێزان زۆر زیاترە لە پارێزگایەكی وەك دهۆك، كەچی لە 2019 باجی ژیر دەسەڵاتی یەكێتی تەنیا 140 ملیار و 637 ملیۆن دینارە. بەڵام پارێزگای دهۆك كە ژمارەی دانیشتووانی ئەو پارێزگایە ملیۆنێك و 600 هەزار كەسە و زۆرترین هەژاری تێدا تۆماركراوە و كەمترین بازاڕ و بازرگانی و كۆمپانیا و كارگەی تێدایە، كەچی 130 ملیار و 858 ملیۆن دینار باجی هەبووە. مەعقولە تەنیا 10 ملیار جیاوازی هەبێ؟ لەنێوان ئەو دوو پارێزگایە؟ پێویستە سەر لەنوێ بە مەسەلەی داهات و چاكسازی لە داهات و خەرجیدا بچینەوە، بەشێوەیەك هەموو كەس و لایەك هەست بە دادپەروەری بكات. داهاتی ئەم هەرێمە بو خەڵكی هەرێمی كوردستانە، بەڵام چیدیكە نابێ رێگەبدرێت وەك ئەوەی ئێستا هەیە خەرج بكرێت و دابەشبكرێت. RUDAW
محەمەد عەلی كەسایەتیی سەرۆكوەزیران كاك (مەسروور بارزانی) لە پێشتر و لە چەند ترافیكێكی تر تاقی كراوەتەوە و زۆر سەركەوتووانە توانیویەتی قۆناغەكان تێپەڕێنێت و كوردستانیش بگات بە كەناری ئارامی، لەلایەكی ترەوە لە ھەموو قۆناغەكانی سەركردایەتیی جەنابیان، ھەموو كات پاراستن و خزمەتكردنی ھاووڵاتیان كاری لەپێشینە بووە. لە ڕابردوودا كاتێك سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی ھەرێم بوو، عێراق و ناوچەكە بە تایبەتی ھەرێم، ڕووبەرووی لێشاوێكی تیرۆریستیی جۆراوجۆر بوویەوە، بە جۆرێك ڕۆژانە لە شارەكانی عێراق دەیان پەلاماری تیرۆریستی ڕوویان دەدا و بە دەیان و سەدان قوربانی ھەبوو، بە تایبەتی لە ناوچەكانی نزیك لە ھەرێم، نموونەی مووسڵ، بەڵام كوردستان بە گشتی و پایتەختی ھەرێم بە تایبەتی، وەك دوورگەیەكی ئارام مایەوە و وڵاتان كوردستانیان وەك بنكەیەكی سەرەكی بەكار دەھێنا بۆ كارەكانیان بە ئاراستەی عێراق، ھاوكات ئەم ئارامییەی كوردستان ھۆكارێك بوو بۆ گەشەسەندنی ئابووری و بەھێزبوونی پێگەی ھەرێم لەسەر ئاستی جیھان و مامەڵەی وڵاتان لەگەڵ ھەرێمدا. لە شەڕی دژی داعشدا، سەرۆكوەزیران لەپاڵ (سەرۆك بارزانی) بەردەوام بوو لە سەركردایەتیكردنی ھێزی پێشمەرگەی كوردستان، ئەمە سەرباری ئەوەی پاراستنی ئاسایشی شارەكانی ھەرێمی لە ئەستۆدا بوو، لە كاتێكدا كە زۆرینەی ھێزەكانی ناوخۆ لە بەرەكانی جەنگدا بوون، لە كۆتاییدا بە ھاوكاری و ھەماھەنگی لەگەڵ ھێزەكانی ھاوپەیمانان توانرا كوردستان لە مەترسیدارترین دەوڵەتی تیرۆریستی ڕزگار بكرێت، ھاوكات لە ١٦ی ئۆكتۆبەر لە بەرامبەر گەلەكۆمە نێودەوڵەتی و ھەرێمییەكەی دژی گەلی كوردستان ئەنجام درا، زۆر كاریگەرانە ڕۆڵی ئەرێنیی ھەبوو لە مانەوەی شارەكانی ھەرێم بە ئارامی. لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم، لە بەرنامەی كاری حكوومەتەكەیدا، سەرۆكوەزیران ئەوەی دووپات كردەوە كە خزمەتكردنی ھاووڵاتیان ئامانجی سەرەكیی ئەوانە و ھەموو شتێك دەكەن لەو پێناوەدا، لە یەكەم ھەنگاویشدا توانرا ڕێككەوتنێكی گشتگیر لەگەڵ حكوومەتی عێراق ئەنجام بدات بۆ چارەكردنی گشت كێشە ھەڵپەسێردراوەكانی نێوان ھەرێم و بەغدا، بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە مووچە و قوتی خەڵكی كوردستانەوە ھەبوو، كە بە ماوەیەكی كورت لە دەستبەكاربوونی حكوومەت، جەنابیان توانی لە ھەوڵەكانی چاكسازی و بەگژداچوونەوەی گرووپە جیاوازەكانی دەستڕۆیشتوو لە ھەرێم، سەركەوتوو بێت و داھاتی ناوخۆیی دووبەرابەر كرد، بەڵام رووداوەكانی عێراق و بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا، ئەم ھەوڵانەی ھێواش كردەوە. لە بەرەنگاربوونەووەی ڤایرۆسی كۆرۆناشدا، جارێكی دیكە سەلماندی پیاوی دەوڵەتمەدار و توانای تێپەڕاندنی ڕۆژە سەختەكانی ھەیە، بۆیە ھەر زوو دەستپێشخەر بوو لە ھەنگاوەكانی پاراستنی ھاونیشتیمانیان لەم پەتا جیھانییە، بە جۆرێك لە نێوان بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و كەمبوونەوەی داھاتی ھەرێم لەلایەك و پاراستنی ھاووڵاتیاندا، دووەمیانی ھەڵبژارد، بە شێوەیەك كە ڕێنماییەكانی حكوومەت بۆ خۆپاراستن لەم ڤایرۆسە كاریگەریی راستەخۆی ھەبوو لەسەر سنوورداركردنی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەكە و لە ھەمان كاتدا بۆتە جێگەی دەستخۆشیی وڵاتان و چاودێرانی نێودەوڵەتی، كە ھەرێمێك چەندە بەرپرسانە مامەڵەی لەگەڵ ئەم قەیرانە جیھانییەدا دەكات.
رێبوار محەمەد ئەم بارودۆخە ناهەموارەی کە بەهۆی فایرۆسی کۆرۆناوە دروست بووە لە جیهاندا بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی زۆر لایەنی ژیانی پەک خستووەو کاریگەری نەرێنی لەسەر ڕەوشی ژیانی هەمووان دروست کردووە ، بەشێوەیەک بارودۆخی وولاتی بە حاڵەتی نائاسایی گەیاندووە . یەکێک لەوبوارانەی کە بێبەش نەبووە لەوکاریگەرییە نەرێنیانەی ئەم دۆخە بواری خوێندنی زانکۆ و پەیمانگاکانە لە هەرێم دا ، لەبەرئەوە وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی هەرێم لە کۆبوونەکانی ئەم دواییەدا بەدوای رێگەچارەدا دەگەرێ بۆ بەردەمی دان بە خوێندن لەئەگەری درێژبوونەوەی دۆخەکە بەتایبەت خوێندن بە ئامێرەکانی پەیوەندی ، ئەمەش جێگەی پێزانین و دەست خۆشیە، بەڵام ئەم بابەتە کۆمەڵی رەهەندی جیاوازی هەیە و ئیمە لێرەدا تیشک دەخەینەسەر رەهەندەیاساییەکانی، بەتایبەت پێوەرەکانی یونسکو بۆ خوێندن لە دۆخە نائاساییەکاندا و هەڵوێستی دەستوورو یاسا و رێنماییە بەرکارەکان لە هەرێم دا . یونسکو وەک رێکخراوێکی نێودەڵەتی تایبەت بە بواری پەروەردەو خوێندن لە وولاتانی جیهاندا ، گرنگی تەواوی داوە بە بەردەمی خوێندن لەوولاتانداو دۆزینەوەی رێگەچارەی زانستی بۆ پەک نەکەوتنی خوێندن لە دۆخە نائاساییەکاندا ، هەروەک دەزاین یونسکو بەرنامەیەکی کاری هەیە کە تاکو (٢٠٣٠) کاری پێدەکات ، تیایداهاتووە کە دەبێت لایەنی پەیوەندی دار ژێنگەیەکی گونجاو بۆ خوێندن فەراهەم بکات کە بگونجێ لەگەل پێویستی و تواناکانی فێرخوازاندا ، وەهەروەها لە باسی تایبەت بە خوێندن بە ئامرازە نوێیەکان دەلێ دەبێت حکومەت سەرجەم پێداویستیەکانی خوێندن و فێرکردن بە ئامرازە نوێیەکان بۆ فێرخوازان فەراهەم بکات، ئەمانەش واتە یونسکو کاردەکات بۆ گرنگی دان بە ئامرازەنوێێەکانی خوێندن و سوودبێنین لێی نەک گۆرینی خویندن بۆ شێوازی .online بەلام یونسکو جەخت دەکاتەوە لە دۆزینەوەی رێگەچارە بۆ بەردەوامی خوێندن لە هەموو دۆخەکاندا ، هەربۆیە پێم وایە ئەم رێکخراوە قسەی خۆی دەبێت بۆ بواری خوێندن لەم دۆخەدا چونکە دۆخێکی جیهانیە و تایبەت نیە بە وولاتایکی دیاری کراو . ئەگەر بگەرێینەوە بۆ دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ دەبینین لە مادەی ٣٤ کە تایبەتە بە مافی خوێندنەوە تەنها وەک بنەمایەکی گشتی باسی مافی خوێندن دەکات لە سەرجەم قۆناغەکان بە خۆرایی بەبێ ئەوەی باسی خوێندن بکات لە دۆخە لەناکاوەکاندا ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە ئەم بابەتە شوێنی دەستوور نیە بەڵکو دەستور تەنها هێلەگشتیەکان باس دەکات و ووردەکارییەکان بۆ یاسادانەر بەجێدەهێلێ . لە عێراق دا دەقێکی یاسایی روونمان نیە کە باسی خوێندن بکات لەم جۆرە دۆخانەدا نە بە رێگەپێدان نە بە رێگری لێ کردن ، هەربۆیە وەزارەتی خوێندنی باڵای عێراق هەستا بە دەرکردنی ڕێنمایی بۆ رێکخستنی خوێندن بە online و داوای لە زانکۆکان کردووە کە شێوازی وانەووتنەوەی ئەلکترۆنی و خشتەی وانە و شێوازی ئامادەبوون ئامادەبکەن لە پێناو بەردەوامی پرۆسەی خوێندن دا . سەبارەت بە هەرێمی کوردستان ئەوا دەتوانین بڵێین چەندین یاساو ڕێنمایی پەیوەندیدار هەیە بەم بوارەوە ، وەک یاسای وەزارەتی خوێنندی باڵێ و توێژینەوەی زانستی ژمارە ١٠ ی ساڵی ٢٠٠٨ی هەرێمی کوردستان و یاسای ژمارە ٢ ی ساڵی ٢٠١٣ ی زانکۆ تایبەتیەکان ، ئەمە جگە لە کۆمەڵی ڕێنمایی بەرکار لەهەرێم دا . بە خوێندنەوەمان بۆ یاسای ژمارە ١٠ ی ساڵی ٢٠٠٨ دەتوانین بڵێین دەقێکی یاسایی روونمان نیە کە باس لە خوێندن بکات لە دۆخە نائاساییەکاندا ، ئەمەش یەکێکە لە کەمو کورتیەکانی ئەم یاسایە و دەبوو یاسادانەر لەکاتی دانانی یاساکەدا بیرێکی لە خوێندن لەم جۆرەدۆخانەدا بکردایەتەوە ، بەڵام لە مادەی ١٣ ی هەمان یاسادا تایبەت بە دەسەلاتەکانی ئەنجومەنی زانکۆکان هاتووە کە یەکێک لە دەسەلاتەکانی ئەنجومەنی زانکۆ بریتیە لە بڕیاردان لەسەر پلانێک بۆ فەراهەم کردنی پێداویستیەکانی خوێندن. خۆئەگەر بگەرێێنەوە بۆ یاسای ژمارە ٢ ی ساڵی ٢٠١٣ ی زانکۆ تایبەتەکان دەبینین لە مادەی ٨ دا بەروونی دەلێ ( خوێندن لە زانکۆدا لەرووی دەوام و تاقیکردنەوە و بەکردارەکی دەبێت و بە ئەندام بوون لە دوورەوە یان بە کراوەیی نابێت ) ، ئەم دەقە هەرچەندە بۆ زانکۆ تایبەتیەکانە بەڵام بۆ زانکۆ حکومیەکانێش راستە چونکە زانکۆ تایبەتیەکان بەپێی بنەماکانی خوێندنی حکومی ڕێکخراوە و لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ڕێگری یاسایی هەیە لە هەرێم دا بۆ بریاردان لەسەر بەردەوامی پرۆسەی خوێندن بە online ، رەنگە بۆچونێک هەبێ پێی وابێ ئەم دۆخە استثنائیە ودەسەلاتی جێبەجێ کردن دەتوانی لەیاسا ئاساییەکان لابدات ، بۆ وەڵامی ئەم بۆ چوونە دەڵێین بریاردان لەسەر دۆخی نائاسایی لەدەستوردا باس کراوە و دەبێت دەسەلاتی جێبەجێ کردن داوای راگەیاندنی باری نائاسایی ئاراستەی پەرلەمان بکات و هۆکارو شوێن و کاتی بۆ دیاری بکات و پاش رەزامەندی پەرلەمان دەسەلاتی جێبەجێ کردن دەسەلاتەکانی فراوان دەبێت و دەتوانێ هەمووجۆرە بریارو رێنماییەک دەربکات بۆ پارستنی بەرژەوەندی گشتی و ژیانی هاوڵاتیان و پرۆسەی خوێندن لە وولاتدا ، لەهەمان کاتدا رەنگە بۆچونێکی تر هەبێ پێی وابێ بە استپنا‌و پەنا بۆ ئەم جۆرە خوێندنە دەبرێت بە شێوەیەکی کاتی ، بۆ وەلامی ئەمەش دەتوانین بڵێین استپنا‌و تەنها بە دەقی یاسایی دەکرێت و نابێ بە فراوانیش خوێننەوەی بۆ بکرێت ، ئەمە جگە لەوەی ئەم شێوازەخوێندنە پێویستی بە هەموارکردنەوەی چەندین ڕێنماییی هەیە لەوانە ڕێنمای یەکسان کردنی بروانامەکان و ڕێنمایی ئەزمونەکان و رێنمایی خەرجکردنی کرێی وانەبێژی و چەندینی تر ... لەکۆتایدا دەڵێین بۆ ئەوەی چارەسەری بەردەوامی خوێندن بە رێگەی online ڕێچکەی یاسایی خۆی وەربگرێ پێویستە ئەنجومەنی وەزیران داوا لە پەرمان بکات بۆ دەرکردنی یاساییەکی تایبەت بەم دۆخە چونکە لە عێراق و هەرێمیشدا یاساییەکی تایبەتمان نیە بە دۆخەنائاساییەکان کە پێم وایە ئەم رێگایە لەم کاتەدا جێبەجێ ناکرێ چونکە پێویستی بە بەدواداچوونی پەرلەمانی وورد هەیە و ئەمەش کاتی دەوێ، یاخود دەسەلاتی جێبەجێکردن رەزامەندی پەرلەمان وەربگرێ بۆ ڕاگەیاندنی باری نائاسایی لەووڵاتدا وەک لە پێشتردا باسمان کرد بەمەش ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتکان دەتوانن لەیاسائاساییەکان لابدەن بەپێی پێویست و بەرأەوەندی گشتی . *مامۆستای زانکۆی گەرمیان
هونەر تۆفیق پێشتر دەگوترا ، ئەگەر بۆرسە لە ئەمریکا بپژمێت ئابووری جیهان توشی هەڵامەت دەبێت . بەڵام پژمەی کرۆناکەی چین ئەم مەقولەیەی بەجۆرێکی تر لێکرد . بەپێ ی نیشانە سەرەتاییەکانی زیانی ئابووری پەتاکە هەر پژمەیەکی ئەنفلۆنزای کورۆنا بەراورد بە زەرەرە داراییەکان، بایی ملیاردێک دۆلارە . ناوەندە ئابووریە جیهانیەکان لەپێناو تەشەنە نەکردنی زیاتری زیانەکان . هەموویان کۆکن لەسەر پێشنیارکردنی پاکێجێکی فریاکەوتن بۆ حکومەتەکان کەئەگەر جێبەجێ ی نەکەن ئەوا ڕەوتی پەتاکە بەهۆی قەیرانی دارایی و بێکاری و هەژاری لەو وڵاتەدا دەگۆڕێت بۆ بەهاری کورۆنا . ئەم هوشیاریەی نەتەوە یەکگرتووەکان هەفتەی ڕابردوو ، لەڕێگەی لیژنەی ئابووری و کۆمەڵایەتیەوە بەتایبەتی بە وڵاتانی خۆرئاوای ئاسیای دراوە . لیژنەی ئسکوای نەتەوە یەکگرتووەکان ئامۆژگاری حکومەتەکان دەکات کە دەستبکەن بە گرتنەبەری ڕێکاری خێرای پاراستنی کۆمەڵایەتی بەتایبەتی بۆ چینی هەژارو کەمدەرامەتەکان بۆئەوەی دۆخەکەیان لەدەست دەرنەچێت . هەروەها بڕیاری بەخشینی باج لەسەر هاوڵاتیان دەربکەن ، بەپەلە سەرەڕای موچە ، پارەی کۆمەک بدەن بە هاوڵاتیەکانیان بۆ پشتیوانی لە داهاتەکانیان . ئەو قەرزانەی کە لەسەر خەڵکن ماوەی پێدانەوەی درێژبکرێنەوە ، بۆئەوەی زیانەکانی قەیرانەکەیان تەشەنە نەکات . ئەوەی مایەی سەرسوڕمانە حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئێستا هیچکام لەو ئامۆژگاری و ڕێکارانەی نەگرتۆتە بەر کەهاوکات بە ڕێگری لە تەشەنەی ڤایرۆسەکە ، دەبێت ڕێگریش لە تەشەنەکردنی زیانە داراییەکانی بکرێت وەک ئیسکوا پێشنیاری کردوون .
عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا ڤایرۆسی كۆرۆنا، ئه‌گه‌ر بۆ گه‌لانی خوا پێداو بووبێته به‌ڵا، ئه‌گه‌ر عه‌رشی زلهێزه‌كانی هه‌ژاندبێ و له زۆربه‌ی وڵاتانی جیهاندا، به ناچاری بێ یان پێویستی، كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت و، ده‌سه‌ڵات و به‌رهه‌ڵستكارانی، یه‌كخستبێت، ئه‌وا بۆ گه‌لانی وه‌ك ئێمه، كه له باشووریدا هه‌رێمێكی هه‌یه‌و له رۆژئاواش چه‌ند كانتۆنێك، هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جدییه‌و هاوخه‌میی گه‌وره‌ی ده‌وێت. ئێمه له‌باشوور، ژێرخانی ئابووریی به‌هێزمان نییه، ده‌وڵه‌ت نین، قه‌واره‌یه‌كی نیوه‌وناچڵین و له ساده‌ترین ئه‌ركدا كه دابینكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه، كێشه‌مان هه‌یه. ناوه‌ندی ته‌ندروستیی به‌هێزمان نییه، ئه‌گه‌ر وه‌كو وڵاتانی تر، لانیكه‌م، هه‌زار تووشبووی كۆرۆنامان هه‌بێ، ئه‌وا 900یان ده‌كه‌ونه به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی مه‌رگه‌وه، چونكه - خۆیان وته‌نی- ئامێری ئۆكسجینی ده‌ستكردیان نییه‌و پزیشكی پسپۆری نه‌خۆشییه‌كه‌ش یه‌كجار كه‌مه. له‌ولاشه‌وه، رێوشوێنه‌كانی خۆپاراستن و میكانیزمی كه‌ره‌نتین كردن و داخستنی بازاڕ و قه‌ده‌غه‌كردنی هاتوچۆ، به سه‌دان هه‌زار خێزانی له‌كار كردووین كه بژێوی ژیانیان له‌سه‌ر رۆژانه كرێ و ئه‌و كاسبییه‌یه كه ئه‌گه‌ر رۆژێك نه‌یبێت بۆ رۆژی دواتر ناتوانێ بژی و نان نییه بیخوا. ئێمه، دراوسێكانمان ئێران و توركیاو عێراقن كه جگه له ره‌هه‌نده سیاسییه‌كه‌ی ئه‌م قه‌ده‌ره جوگرافییه، ئێستا بۆنه‌ته جوگرافیای هه‌ڕه‌شه‌ی گواستنه‌وه‌ی نه‌خۆشییش بۆ ناو هه‌رێم، هه‌ر ئه‌وانیش سنوری جوگرافیی په‌یوه‌ندی و ئاڵوگۆڕی بازرگانیمانن!. هاوكات قه‌ده‌غه‌ی هاتوچۆ و وه‌ستانی هێڵی فرۆكه‌وانی و راگرتنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و كه‌مبوونه‌وه‌ی باج و گومرك و له‌هه‌مووشیان خراپتر دابه‌زینی نرخی نه‌وت، به كۆ، هه‌ڕه‌شه‌یان بۆ سه‌ر توانای دارایی هه‌رێمیش دروستكردووه، ئه‌وانه‌و زۆر هه‌ڕه‌شه‌و كێشه‌ی تر كه سه‌رله‌به‌ر شایه‌نی ئه‌وه‌ن، هه‌موو جیاوازی و ناكۆكییه‌كی سیاسی و حزبییان بۆ بخرێته لاوه‌و به‌وپه‌ڕی به‌رپرسیارێتییه‌وه‌و، به‌گیانی هه‌ماهه‌نگیی نێوان كۆمه‌ڵگه‌و ده‌سه‌ڵاتداران، هێزه سیاسییه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی، خێرخوازان و سه‌رمایه‌داران، باشترو چڕتر رووبه‌ڕووی ئه‌م دۆخه ناهه‌مواره ببینه‌وه. كه‌وابێ، كه‌ی كاتی ململانێی حزبییه؟ كێ تاقه‌تی ئیستیعابكردنی هه‌ندێ ره‌فتارو پێشێلكاریی تری حزبی و خه‌ڵك گرتن و گوێگرتنی هه‌یه له هه‌ندێ لێدوان و به‌یاننامه‌و وتاری كه‌سانی نابه‌رپرس و ده‌ماغسز كه ره‌نگه هه‌موو هه‌می زۆرێكیان رازیكردنی چه‌ند به‌رپرسێكی سه‌ره‌وه‌ی خۆیان بێت بۆ وه‌رگرتنی ئیمتیازاتی زیاتر؟! به‌ڕێزان، خه‌ڵك لێی قه‌وماوه، له جه‌نگێكی ده‌روونیدایه له‌گه‌ڵ خۆیداو به‌شێكی به‌رچاویش ته‌نانه‌ت بژێویشی له مه‌ترسیدایه‌و ئه‌گه‌ر له‌م هه‌لومه‌رجه‌دا ده‌ستی حكومه‌ت، خێرخوازان، خواپێداوانیان پێ نه‌گا، دوور نییه له جیانی كۆرۆنا، كه‌ره‌نتین بیانكوژێ!. به‌سه ئیتر بیبڕنه‌وه، شتێك فێری هونه‌ری زه‌بتی نه‌فس بن. ئێوه هه‌موو ئه‌بێ بزانن كه سه‌رۆكی حكومه‌ت و كابینه‌كه‌ی هیچ به‌هایه‌كیان نییه ئه‌گه‌ر خۆیان و ده‌زگاكانیان، دوور له حزبایه‌تی و ناوچه‌گه‌ری، هه‌موو هێزی خۆیان بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌م هه‌لومه‌رجه سه‌خته نه‌خه‌نه‌كار، خه‌ڵكیش هاوكاره، زۆربه‌ی پابه‌نده، ئه‌وه‌تا به‌هه‌ر حاڵێك بێ ئارامی گرتووه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حوكمڕان ئه‌ركه‌كانی خۆی جێبه‌جێ نه‌كا، به‌رده‌وام نابێت، سیناریۆی دروستكردنی هیچ چه‌له‌حانێیه‌كی حزبییش، كێشه بنه‌ڕه‌تییه‌كه له بیری خه‌ڵك ناباته‌وه، هیچ هێزێكیش گره‌و له‌سه‌ر ره‌وتی ئه‌و گرژییانه نه‌كات!، به‌تایبه‌تی یه‌كێتی و پارتی، ئه‌وان هه‌ر لایه‌كیان زیاتر گرژی و عه‌نته‌ریات بنوێنێ خراپتر ناشیرین ده‌بێت، هه‌ر لایه‌كیش زیاتر زه‌بتی نه‌فس بكاو، لانیكه‌م، له‌به‌ر ئه‌م هه‌لومه‌رجه سه‌خته، كاردانه‌وه‌ی نه‌بێ و به‌گفتوگۆ مامه‌ڵه بكات، ئه‌وا گره‌وه‌كه ده‌باته‌وه كه بریتییه له ریعایه‌تكردنی شعوری گشتی و هه‌ڵگرتنی به‌رپرسیارێتی.
بەكر عوسمان لە بارودۆخی ئەمرۆدا، دڵمان لای سەلامەتی و ژیان و تەندروستی خەڵکی کوردستانە، هیوادارین کۆمەڵگای مرۆڤایەتی بە سەلامەتی و خێرا ئەم دۆخە تێپەڕێنێ. بەڵام کرانەوەی باسێکی لەم شێوەیە جێگای هەڵوێستەکردنی هەر مرۆڤێکی ئازادیخواز و عەدالەتخوازە. لە چەند رۆژی ڕابردوودا دوو دەزگای ئەمنی سەر بە هەردوو حزبی دەسەڵاتدار لە ڕێگەی چەند ڕاگەیەنراوێکەوە، هەریەک لە دژەتیرۆری سەر بەدەزگای زانیاری یەکێتی و دەزگای پاراستنی پارتی و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم چەند تۆمەتێکیان ئاراستەی یەکتر کرد. تۆمەتبارکردنەکان چەندین دۆسیەی هەستیاری کوشتن و تاوانکاری و گەندەڵی گەورەی ئێستا و چەند ساڵی ڕابردوو بوو. ئەو تاوانانە لە ئاستێکی باڵای دەزگاکانی ئێستای حکومەت و دەسەڵاتدارەتی ئەنجامدراون و بەڕێوە چووە. بەیاننامەکانی هەردو دەزگای پاراستنی پارتی لەژێر ناوی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمی کوردستان و دەزگای زانیاریی یەکێتیی لەژێر ناوی ئاژانسی زانیاریی هەرێمی کوردستان، هەردوکیان یەکتر بە خیانەت و کوشتن و گەندەڵیی تۆمەتبار و تاوانبار دەکەن. ئەو دوو بەیاننامە تۆمەتبارکردن نین، بەڵکو تاوانبارکردنی ڕاستەوخۆن، ئەوە ئاشکرا کردنی زانیارییە نهێنیەکانیانە. لە دۆسیەی سەردەشت عوسمان بەڕۆشنی وەک بەڵگە و نموونەیەکی تیرۆر و کوشتنی ڕۆژنامەنووس بەدەستی دەزگای پاراستنی پارتی "وەک بەڵگە و نموونە" هێنراوەتەوە بۆ تاوانبارکردنی ئەو دەزگایە و بەرپرسە باڵاکانی. سەبارەت بە دۆسیەی تیرۆری سەردەشت عوسمان، ئەو تۆمەتبارکردن و تاوانبارکردنە فەرمیەی دەزگایەکی ئەمنی لە ئاستی ڕاگەیاندنی فەرمی، پشتراستکردنەوەی گومانەکانی پێشووتری ڕۆژنامەنووسان و خەڵکی ئازادیخوازی کوردستانە. بەدوای تیرۆری دڕندانەی سەردەشت بە گوللە نان بەدەمییەوە. بە دوای ئەوەی لێژنەی لێکۆڵینەوە لە دۆسیەی تیرۆری سەردەشت، بە دارشتنی سیناریۆیەکی هەڵبەستراو تاوانێکی گەورەی بە حەقی سەردەشت و خانەوادەکەی ئەنجامدا. بەدوای ئەوەی نمایشی سیناریۆیەکی قێزەون لە دادگای هەولێر لەسەر دۆسیەکە بەڕێوەچوو. بەدوای ئەوەی هەر کەسێک پشتیوانی لە سەردەشت و دۆسیەکەی کردبێ بەرەوڕووی هەڕەشە و فشارهێنان و ناڕەحەتکردنی ڕاستەوخۆ بۆتەوە. بەدوای ئەوەی ڕێگەگرتن لە دانانی پەیکەری سەردەشت و دەستگدەگیرێت بەسەر کتێب و سانسۆر دەکرێ... بەدوای چەندین تاوان و پێشێلکاری لەسەر ئەو دۆسیە و مەسەلەیە. دۆسیه‌ی تیرۆری رۆژنامه‌نوس سه‌رده‌شت عوسمان ئێستا لای ئێمه و ئازادیخوازانی كوردستان به كراوه‌یی ماوەتەوە، تا ئه‌و كاته‌ی تاوانباران ئاشكرا ده‌كرێن و ده‌درێنه دادگایه‌كی عادلانه و بێلایه‌ن و سه‌ربه‌خۆ هەر بە کراوەیی دەمێنێتەوە. ئێستا بە دوای نزیکەی 10 ساڵ لە تیرۆری سەردەشتدا دووبارە پێ لەسەر مافەکانی خۆمان وەک خانەوادەی سەردەشت و مافی سەرەتایی خەڵکی کوردستان لە ئازادی و پاراستنی ئەمنیەت و ژیانی تاکەکانی کوردستان دادەگرینەوە. بۆ جاری چەندەم خواستەکانمان بۆ داداگاییکردنی بکوژانی سەردەشت و ئەوانەی لەپشتی بڕیاری تیرۆرەکەی وەستاون بە دەنگی بەرز ڕادەگەینین. ئێستا جارێکیتر دۆسیەی سەردەشت و سۆران و کاوە و ویداد و زۆرێک لە تاوان و دۆسیەکانیتر لەسەر مێزی هەموو لایەن و کەسێکە کە ئیدعای هەیە بۆ باشکردنی ژیان و ئایندەی کۆمەڵگای کوردستان. ئەو دۆسیە هەموو لایەک دەخاتە بەردەم بەرپرسیارەتییەکی مێژوویی گەورە. ئیشی حزب و ڕێکخراوە سیاسیەکان لەبەرامبەر ئەو بەرپرسیارتیە چییە؟ ئەی ئیشی داواکاریی گشتیی و پارلەمان و مافی مرۆڤ نییە لەو بانگەشانە بکۆڵنەوە؟ پەیام و بانگەوازەکان ڕوو بە خەڵکی ئازادیخوازی کوردستان، ڕۆژنامەنوسان، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنییە، هەموو ئەو گومان و تۆمەتانەی تا ئێستای دۆسیەی تیرۆر و کوشتنی دەنگی ئازاد و ڕۆژنامەنووسان، ئەمرۆ دەبێتە یەقین و بەڵگە. بۆ پێشگرتن بە تیرۆر و کوشتنی ئەو دەنگانەی داوای عەدالەت دەکەن. سیستەمی گەندەڵی و تاڵانکاری لە کوردستاندا، بە تیرۆر و کوشتن و سەپێندراوە. لە ژێر سێبەری بەرهەمی دەسەڵاتی کوردی و سیستەمی گەندەڵی، کارەساتی سروشتی و نەخۆشی و ڤایرۆسی کرۆنا، مەترسیەکانی بۆسەر ژیانی خەڵکی کوردستان فەلاکەتباری زیاترە. هەنگاوی یەکەمی کۆتاییهێنان بە گەندەڵی و تاڵانکاری مافەکانی خەڵك، خستنە زیندانی ئەوانەی گوللە دەنێن بە دەمی ڕۆژنامەنووسانی کوردستان.
د. ئارام رەفعەت بۆ وەڵام ئەم پرسیارە با لێرەوە دەست پێبکەین کە تەمەنی کۆرۆنا ڤایرۆس (کۆڤید ١٩) تەنها سێ مانگە. لەماوەی ئەم سێ مانگەدا، زانایان توانیوانە هەموو تایبەتمەندی و نهێنییەکانی ئەم ڤایرۆسە ئاشکرا بکەن، لەوانەش تایبەتمەندییە جێنەتیکییەکانی، قەبارە و شێوەی، خێزانی فایرۆسەکە، سەرچاوە و هەڵسوکەوتەکانی، ژینگە و گەشەکردنی، کاریگەری لەسەر تەمەن و جێندەر و کەسە جیاجیاکان و چۆنییەتی بەرەنگاربوونەوەی، هتد،. پێکهاتەی ڤایرۆسەکە هەر لە هەفتەی یەکەمدا، زانا چینییەکان توانییان هەم شێوە و قەبارە و هەم پێکهاتەی جینەتیکی ئەم ڤایرۆسە ئاشکرابکەن هەم ژمارەی جینەکانی و هەم خێزانی ڤایرۆسەکە و هەم پێکهاتەی تری ڤایرۆسەکە. زانست ئەوەش دەزانێت کە ڤایرۆسی کۆرۆنا شێوەی تۆپێکی درکاوی هەیە. هەر دڕکێک لە دوو نیوەی بەیەکەوە لکاو پێکهاتوون. ڤایرۆسەکە کاتێک چالاک دەبێت کە دوو نیوەی دڕکەکە لەیەکتری دەترازێن و جیا دەبنەوە. ئەو دوو نیوە دڕکانە بەجۆرێک پرۆتینەوە دەلکێن کە پێی دەوترێت (ئەی سی ئی ٢) و ئەم پرۆتینەش لە خانەکانی پێستی مرۆڤدا هەن. هەرکاتێک دوو نیوە دڕکەکان بەپرۆتینەکەوە لکان بەهۆی ئەنزیمێکەوە کە لەجەستەی مرۆڤدا هەیە و پێی دەوترێ "فەرین" لەیەکتری جیادەبنەوە و ڤایرۆسەکە چالاک دەبێت و دەتوانێت بچێتە خانەی جەستەوە. ژینگەی گەشەکردنی ڤایرۆسەکە زانینی پێکهاتەی ڤایرۆسەکە یارمەتیدەری سەرەکی بوو بۆ زانینی مانەوەو و ژینگە و گەشەکردنی ڤایرۆسەکە و چٶنییەتی تێکشکاندنی ئەم ڤایرۆسە. زاناکان زانیویانە کە ئەم ڤایرۆسە لەدەرەوەی جەستەدا مانای نییە و ڤایرۆسەکە بەتەنییا و لەدەرەوەی جەستەدا ناتوانێت بژیت، بەڵام دەتوانێت لەسەر رووبەری جۆراوجۆر بۆ ماوەیەک بمێنێتەوە. بۆ نموونە توانای مانەوەی لەسەر ئاسن و پۆڵا و موقەبا و پلاستیکی هەیە و لەهەرکامێکیشیان بۆ ماوەی جۆراوجۆر دەمێنێتەوە. جگە لەوە، زاناکان وردەکاری مانەوەی ئەم ڤایرۆسەیان لە ژینگەی گەرم و ساردا وە هەروەها لەتەمەنی جۆراوجۆر و تەنانەت لە گروپی خوێنی جۆراوجۆریشدا ئاشکرا کردووە. پۆلێنکردنی ڤایرۆسەکە دۆزینەوەی پێکهاتەو ژمارەی جینەکانی ڤایرۆسەکە هاوکار بوو بۆ پۆلێنکردن و دۆزینەوەی خێزان و گروپی ڤایرۆسەکە کە بە خێزان یان گروپی کۆرۆنا ناسراوە. خێزانی کۆرۆنا پێشتر لە شەش ڤایرۆس پێکهاتبوو، کۆرۆنا ١٩ بوو بەحەوتەم ڤایرۆسی ئەم خێزانە. لەماوەی ١٠٠ ساڵی رابردوودا مرۆڤ لەگەڵ چوار لە گروپی خێزانی کۆرۆنا ئاشنان کە بریتین لە هەر یەک لە OC43, HKU1, NL63, 229E لەم ١٠٠ ساڵەدا بەئاستی جۆراوجۆر ئەم چوار جۆرە ڤایرۆسە مرۆڤی ئیزعاج کردووە بەڵام هیچیان وەک کۆرۆنا١٩ کوشندە نەبوون. دوو گروپی تر لە ٣٠ ساڵی رابردوودا دەرکەوتوون. یەکەمییان سارس لە چین و دووەمیشیان ڤایرۆسی مێرس لە عەرەبستانی سەعودی. ئەم دوو جۆرە ڤایرۆسەی خێزانی کۆرۆنا لەهەر چوار ڤایرۆسەکەی پێشتر ناوم هێنان مەترسیدارتر بوون، بەڵام لەئاست کۆرۆنا١٩ کاریگەرییەکانییان لۆکاڵی بوو و سنووردار هەژمار دەکرێن. دۆزینەوەی چارەسەر. پێچەوانەی بانگەشەی دەستەپاچەی زانست، زاناکان و لەسایەی ئەم زانیارییانەی کەمن لەسەرەوە ئاماژەیەکی رووکەشیانەم پێداون توانیویانە زیانە گیانییەکانی ئەم ڤایرۆسە سنووردار بکەن، هەم لەرێگای دۆزینەوەی شیوازی رێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە، لە شێوازی کوشتنی ڤایرۆسەکە لە جەستەدا و لە بڵاوکردنەوەی وشیارییەکی جیهانی لەم بوارەدا. ئێستا جیهان وشیارییەکی گشتی دەربارەی ئەم ڤایرۆسە هەیە. هەر هەواڵ و پێشکەوتنێکی زانستی هەبێت، هەر هەمان رۆژ لەسەرتاسەری دوونیا دەزانرێت. مەگەر ئەمە جگە لەزانست چ شتێکی ترە ئەم کارەی کردبێت. جگە لەوە، هەر زوو زانست لەرێگای زانینی جەنەتیک و پێکهاتە و سروشت و هەڵسوکەوتی ئەم ڤایرۆسە زانییان کە؛ رەنگە لە نێوان ٤٠٪ تا ٧٠٪ی خەلکی جیھان توشی ڤۆیرۆسی کۆڕۆنا بێن. لە ٨٠ی ئەوانەی توشی کۆڕۆنا دێن لەماوەیەکی دیاریکراوی کورتدا بەتەواوی چاک دەبنەوە. ئەو ٨٠٪یە چاک دەبنەوە بێ ئەوەێ ھیچ ڤاکسین (لوقاح) و چارەسەرییەک بەکار بینن. ئەو ٨٠٪ کە چاک دەبنەوە تەنھا پێویستە لەسەرییان پابەندی رێنماییە زانستییە تەندروستییەکان بن. ئەو لە ٢٠ی کە یەکسەر چاکنابنەوە، ڕێژەیەکی کەمتر لە ٥٪ لەژێر مەترسی مەرگدا دەبن. چاکبوونەوە بەرێژەی لەسەرووی ٩٥% لەخۆیەوە نەهاتووە، بەڵکو بەهۆی رێنماییە زانستی و پزیشکییەکانەوە بووە، هەر لە هاندان بۆ خواردنەوەی ئاوی گەرم لەکاتی توشبووندا تا شیوازی زیادکردنی بەرگری جەستە و بەهێزکردن و بەکارهێنانی هۆیەکانی هەناسەدان. ئەوەی تا ئێستا زانست پێی نەگەییشتووە دۆزینەوەی ڤاکسینێکی دژە ڤایرۆسەکەیە. هۆکاری ئەمەش زیاتر بۆ رۆتینی ئیداری، ملنەدانی وڵاتان بۆ شان خستنە ژێر ئەمبارەوە، خێرایی تەشەنەکردنی ئەم ڤایرۆسە، کورتی ماوەی سەرهەڵدانی ڤایرۆسەکە و لەهەمووشی گرنگتر مەترسی بوونی کاریگەری نەرێنی لاوەکی هەر دەرمان و ڤاکسینێک کە تازە دەدۆزرێتەوە. سەرەرای ئەوەش هەوڵەکانی رێکخراوی تەندروستی جیهانی لەلایەک و هەوڵی وڵاتان بەجیا، لەوانەش یابان جێگای ئومێدن. ئەوەشمان لەبیر نەچێت ئەگەر ڤاکسین، دەرمان، جورعە یان هەرشتێکی تری دژە کۆرۆنا بدۆزرێتەوە ئەوا رەنگە تەنها بۆ ئەو لە ٢٠%ی توشبوان بەکاربهێنرێت کە مەترسییان لەسەرە یان نەخۆشی ترییان هەیە و وەک هەر نەخۆشییەکی تر، زانستی پزیشکی نایەتە ژێرباری بەکارهێنانی دەرمانەکە بۆ هەموو کەس، هەڵبەت بەشێکی بەهۆی کاریگەرییە لاوەکییەکان و بەشێکی تریشی بەهۆی پێویست نەبوونیەوە دەبێت.
سەرتیپ جەوهەر ئێوارەی ئەمڕۆ لەدوكانێكی نزیك ماڵی خۆمان ویستم هەندێك پێویستی بكڕم، پیرەمێردێك هات (نەمدەناسی) وتی بای تەنها 3 هەزار ئاردم بۆ بكێشە كە دەیكرد 5 كیلۆ ئارد! زۆر بەبێنازیی گۆتی ئاخر كەی ئەمە حوكمڕانییە، نە موچەمان دەدەنێ و نە شتێكیش هەیە پێی بژین!! بەكابرای دوكاندارم وت فەردەیەك ئارد بدەرە خاڵەو من بۆی دەبەمەوە. خاڵە زۆر بەعیززەت بوو، نیگەران بوو لەو قسەیەی من كردم، هەرچەند وتم برازای تۆم و پارەكەی ئەوەندە نییە، بەڵام رازی نەبوو. نەشم ویست زۆری لێبكەم، نەوەك ئازاری دەرونیی بدەم. ئەو چیرۆكە نمونەیەكی بچوككراوەی ئەم دۆخە نەخوازراو پڕ ئازارەی خەڵكی كوردستانە، كە ئەم حكومەتە بێبەرنامەو لەرزۆكە نە موچەی خەڵك دەدات و نەهیچ پلانێكی دیارە. دەرگای لەسەر خەڵك داخستوەو داواش دەكات دەممان داخەین! ئاخر ئێوە وتتان ئێمە نەوت دەفرۆشین و مانگانە هەر خێزانێك بەستەیەك دۆلاری بۆ لەزەرفێكدا رەوانەی ماڵەوە دەكەین! ئەی ئێوە نەتانگوت عیراق موفلیسەو ماوەیەكی دیكەیە ئەگەر ئاو نەیبات هوڕەی بیابان دەیسوتێنێت؟ ئەی بۆ ئێستا وەك سواڵكەر خەبەری ناردنی پارەكەی بەغدا (خەبەر عاجیل) وەك موژدە بەخەڵكی دەفرۆشنەوە؟ ئەوانەیشی كە باسی موچەی كابانی ماڵ و بیمەی بێكاریان دەكرد، جارێك دەركران لەحكومەت كەچی ئێستا بونەتە عەڕابی پینەكردن و درۆ، كورد وتەنی عوزریان لە قەباحەتیان گەورەترە. دیمەنی ئەو پیاوە پیرە زۆر بەئازار بوو، وتم تۆ بڵێی ئەم دەسەڵاتە عەقلی بەوەدا بشكێت لەبری گرتنی رۆژنامەنوسێك كە داوای موچەی ئەو پیاوە پیرەو فەرمانبەرانی كردووە بچێت ئاشتی هەورامیی دەستگیربكات كە قۆڵی ئەم میللەتەی بڕی و هەر رۆژە درۆیەكی دەكرد، وەك پەرلەمانتارێك وتی درۆزنی وا لەتاریخ نەبووە نییه! یان ئەوانە بگرێت كە سامانی سەرزەوی و ژێر زەویان هەڕاجكردو تەسلیم بە توركیایان كرد! ئەی ئەوانەی رۆژانە لەسنورەكان خواردن و خۆراكی ئێكسپایەر لەوڵاتان دەهێنن و دەرخواردی ئەم میللەتەی دەدەن! ئاخر ئەم دەسەڵاتە بەم هەموو گەندەڵیی و ناعەدالەتیی و غەدرە شەرم نەیگرێت، تۆ بڵێی بە نوسینی رۆژنامەنوسێك لەسەر تۆڕی كۆمەڵایەتی تەریقبێتەوە؟ ئەی ئەگەر دوعای پیرەمێردێكی خێر لەخۆ نەدیو نەتانگرێت كە پارەی فەردەیەك ئاردی نییەو بەعیززەتەوەو بەسكی برسیەوە سەركەچناكات، نوسین و پۆستێكی فەیسبوك دەتانگرێت؟! من نازانم بۆ بیرێك لەخۆ چاككردن ناكەنەوە، تۆبڵێی لەمێژوودا ئەوانەی ئازاری میللەتەكانی خۆیان دا كۆتاییەكەیان زۆر باش بوبێت؟ یان ئێمە عەرەب و توركی شاخستانین! ئەی نەوتراوە زوڵم و ستەم لەئەستوریدا دەپسێت؟
.gif)
له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج له ئه‌مه‌ریكا داوا له 75 ملیۆن هاوڵاتی ده‌كرێت له ماڵه‌كانیان بمێننه‌وه ،ئه‌و ژماره‌یه نزیكه‌ی یه‌ك له سه‌ر سێی دانیشتوانی ئه‌مه‌ریكایه ، له ئیتالیا داوا له 16 ملیۆن كه‌س ده‌كرێت خۆیان كه‌ره‌نتینه بكه‌ن " چله كێشی بۆ كورد زۆر له باره " ئیتالیه‌كان شه‌ست ملیۆنن ، ئه‌وه‌ش زیاتر له یه‌ك له سه‌ر چواری دانیشتوانی ئه‌و وڵاته‌یه ، ئۆهانیش نزیكه‌ی سێ هێنده‌ی هه‌رێمی كوردستان حه‌شیمه‌تی كه‌ره‌نتینه كرد ، هندستانیش 700 ملیۆن كه‌س كه‌ره‌نتینه ده‌كات له‌زۆر وڵاتی تریش ئه‌و ڕێ و شوێنه گیراوه‌ته به‌ر ، لوقمان غه‌فوری هاوڕێمان له نوسینێكدا ده‌ڵێت "له خراپترین حاڵه‌تا ئێمه ئه‌گه‌ر به‌راوردكاری بكه‌ین ئه‌م په‌تایه ئه‌گه‌ر هه‌رێم 5 ملیۆن بێت ، ئه‌وه 400 كه‌س گیان له ده‌ست ئه‌ده‌ن و ئه‌وانی تر باش ده‌بن" ، هیوام وایه ده‌كه‌سیش گیان له ده‌ست نه‌ده‌ن ، به‌ڵام ئێستا ئیتر په‌تاكه له ده‌رگای هه‌موومانه ، له 29ی 1 له وتارێكا نووسیم ده‌رگاكانیش دابخه‌ین له په‌نجه‌ره‌وه دێت ، هات كه‌واته ده‌بێت گوێ له رێنماییه‌كانی ته‌ندروستی بگرین و گه‌ر بتوانرێت له ماڵه‌وه ده‌رنه‌چین یان كه‌مترین ده‌رچونمان هه‌بێت له كاتی پێویستا. دكتۆره‌كان ، كارمه‌ندانی ته‌ندروستی ، ئه‌وانه‌ی دێنه سه‌ر تیڤیه‌كان و قسه‌مان بۆ ده‌كه‌ن ، ده‌بێت جگه له رێنمایی و ئاگادار كردنه‌وه ره‌چاوی باری ده‌رونی و دۆخی گشتی و كاردانه‌وه‌ی تاكه‌كان بكه‌ن ، تا ده‌كرێت پێم بڵێ بترسه‌و ئاگادار به ، به‌ڵام مه‌متۆ قێنه ، یانی رێنماییه‌كانت به شێوازی ئه‌و په‌نده بێت ، كه شیرینی لێده‌بارێت ، ئه‌وه‌ی ده‌توانێ ماریش رامبكات ، نه‌ك به شێوه‌یه‌كی تر ، هه‌موو پابه‌ند ده‌بین ، ئێوه‌ش بزه‌و خۆشه‌ویستی ببه‌خشنه‌وه ، تین و تاو به‌و جۆره زیاد ده‌كه‌ن كه پێمبڵێی ده‌ستدان له پشكۆكه ده‌ست ده‌سوتێنێ نه‌ك هه‌موو جه‌سته ، منیش باشتر تێده‌گه‌م ، ره‌نگه دۆخی ده‌رونی خه‌ڵكی كوردستان له دۆخی ده‌رونی هه‌موو خه‌ڵكی دنیا جیاواز تر بێت ، لانی كه‌م له‌وێ حكومه‌تێك ئومێدیان پێده‌به‌خشێت ، ناڵێ موچه نیه ، ناڵێ ناتوانم هیچ بكه‌م به‌و مانایه‌ی ته‌نانه‌ت ئینته‌رنێت و كاره‌باو ئاویش به به‌رده‌وامی و به خۆڕای ناگه‌یه‌نێته هاونیشتمانی ، هه‌ڕه‌شه‌ی توندیش ده‌كات ، هه‌ندێك له داخی هه‌ڕه‌شه‌كه ناجۆری ده‌نوێنن . ره‌چاوی ئه‌و په‌یوه‌ندیه كۆمه‌ڵایه‌تیه بكه‌ن ، كه له‌م وڵاته هه‌یه بۆیه ره‌نگه تووشبوون به هۆی ئه‌و په‌یوه‌ندیه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه دروست بووبێ ئه‌مه نه‌كفره نه‌تاوان ، ده‌كرێت شێوازی وتن و ئامۆژگاریه‌كان به جۆرێك بن كه‌س بریندار نه‌كه‌ن ، ئه‌و زنجیره به‌نده كۆمه‌ڵایه‌تیه به ئاسانی ناپسێ ، ده‌كرێت بیر له رێگه‌یه‌كی تر بكه‌نه‌وه ، ترسم نیشان ده به‌س به شێوه‌یه‌ك كه ئاشنا بم به ناسینی ترس نه‌ك بترسم ، كه‌س واز له خۆشه‌یستی دایك و باوك وهاوسه‌رو مناڵ و خوشك و براو كه‌س و كار ناهێنێ، ده‌كرێت شێوه‌یه‌كی تری ئه‌و خۆشه‌ویستیه بدۆزینه‌وه ، پێویستمان به یه‌كه ، پێویستمان به مانه‌وه‌یه . ئه‌گه‌ر بڕیاره ئه‌م ڤایرۆسه له سه‌ر ئاستی دنیا زۆرترین خه‌ڵك له ناودات ، با ئێمه له‌وانه بین كه ده‌مێنینه‌وه ، نه‌ك له‌وانه‌ی كه له ناو ده‌چین .
.gif)
بەیار عومەر عەبدوڵا ئەم ڕێژانەی خوارەوە لە بارەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە تەواو ورد و دەقیق نین و لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر دەگۆڕێن چونکە لە ھەندێک وڵاتدا وەک ئیتاڵیا خەلکی بەتەمەن زیاتر توش بوە بۆیە ڕێژەی مردنیش زیاترە، بەڵام تاڕادەیەک ئەم ڕێژانە نزیکن لە واقعەوە بەپێی ئەو نمونە و سامپڵانەی لە ئەمریکا وەرگیراون. ١-بە نزیکەیی لە ١٠٠٠ کەسی توشبوو، ٧٥٠ کەس زۆر بە کزی دەیگرێت و چاک دەبێتەوە بەبێ ئەوەی ھەستی پێبکات و لەشی خێرا بەرگری پەیدا دەکات. ھەر بۆ نمونە لە ناو کۆنگرێسی ئەمریکادا پشکنین کراوە و دەرکەوتوە ٤ سیناتۆر ھەڵگری ڤایرۆسەکەن بەبێئەوەی ھەستیان پێکردبێت، لە ناویاندا ڕاند پاوڵە (Rand Paul) کە پزیشکە. ٢-لەو ٢٥٠ کەسەی دەمێنێتەوە، ١٥٠ یان ھەستدەکەن کە نەخۆشن بەڵام پێویستیان بە نەخۆشخانە نابێت چونکە تەنھا کەمێک قوڕگ ئێشە و سەرئێشە و تایان دەبێت و پاش ماوەیەک خۆیان چاک دەبنەوە و لەشیان بەرگری پەیدا دەکات. ٣-ئەو ١٠٠ کەسەی دەمێنێتەوە، کە ١٠٪ ی توشبوان دەکات، بە قورسی دەیگرن و پێویستیان بە چاودێری وردی تەندروستی دەبێت کە بریتیە لە دابینکردنی ئامێری یارمەتی ھەناسەدان (Ventilator) لەگەڵ تێکەڵەیەک لە چارەسەری مەلاریا و ئەنفلوەنزا، یاخود چارەسەری ئیبۆلا، یاخود چارەسەری ئایدز. ٤-لەو ١٠٠ کەسەش، نزیکەی ١ کەسیان ترسی مردنیان لەسەرە کە تەمەنیان سەروو ٧٥ ساڵە و بەرگری لەشیان لاوازە و دوان لەنەخۆشیەکانی فشاری خوێن و دڵ و شەکرەیان ھەیە و فریای چاکبونەوە ناکەون. ھەروەھا ئەو کەسانەی کە نێرگەلە و جگەرە دەکێشن دیسان زیاتر ترسیان لەسەرە چونکە خۆیان توانای سیەکانیان لاواز بوە، کە ڤایرۆسی کۆرۆناش دەچێتە سیەکانیانەوە ئەوەندەی تر سیەکانیان لاواز دەبێت و چیتر توانای ئەوەی نامێنێت ئۆکسجینی پێویست بۆئەندامەکانەکانی لەش بنێرێت. سەرەنجام ئەندامەکانی لەش لەکاردەکەون و ئەو کەسەش دەمرێت. هەروەها ئەو کەسانەی کە کێشەی ڕەبو و حەساسیەتیان هەیە، وەک خۆم کە لە منداڵیەوە پێوەی گیرۆدەم. ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا چەند ڕێوشوێنێکی گرتۆتەبەر بۆ بەرەنگاربونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا. یەکەم، لە زانکۆی کۆڵۆمبیا (Columbia University) لە ئەمریکا کە خۆم خوێندکار بوم تیایدا، دکتۆرێکی بەناوبانگ ھەیە بە ناوی دکتۆر دەیڤد ھو (Dr. David Ho) کە بە ڕەچەڵەک تایوانیە و لە ساڵانی ٩٠ ەکاندا سەرمەشقی دۆزینەوەی چارەسەر بوە بۆ ئایدز ودواتریش ئیبۆلا کە سەرەتا لە ئەفریقا بڵاوبۆوە. ھەرچەندە چارەسەرەکەی بۆ ئایدز بنبڕکەر نەبوو، بەڵام توانی ملیۆنەھا کەس لە مردن ڕزگاربکات. ئێستا ئەم پزیشکە ڕاسپێردراوە کە چارەسەر بۆ کۆرۆنا بدۆزێتەوە، واتە هەم ڤاکسین بۆ ڕێگری لە توشبون، ھەم دەرمان بۆ چارەسەری توشبوان. دکتۆر ھو پشکنینێکی پزیشکی داھێناوە کە دەتوانێت ٪٧٥ ی مرۆڤەکان دەستنیشانبکات کە گرتویانە و چاکبونەتەوە بەبێئەوەی پێی بزانن. چونکە ئێستا تەنھا پشکنینی ھەڵگری ڤایرۆسەکە ھەیە، بەڵام دکتۆر ھو پشکنینێکی داھێناوە کە دەستنیشانی دەکات کێ گرتویەتی و چاکبۆتەوە بەبێ ئەوەی پێیبزانێت لە ڕێی دۆزینەوەی دژەتەنەکانی کۆرۆناوە. ئێستا ئیدارەی ترەمپ فشار لە دەزگای خواردن و دەرمانی ئەمریکی (Food and Drug Administration) دەکات کە خێرا ڕەزامەندی لەسەر ئەم داھێنانەی دکتۆر ھو بدەن بۆ ئەوەی ٪٧٥ ی ئەو خەڵکەی خۆی کەرەنتین کردوە بگەڕێتەوە سەر کار و ئابوری ئەمریکا نەوەستێت. سەبارەت بە ٢٥٪ ەکەی تریش، ئیدارەی ترەمپ نزیکەی ٢ ترلیۆن دۆلاری تەرخان کردوە ھەم بۆ دۆزینەوەی ڤاکسین و چارەسەری ورد، ھەم بۆ ئەوەی زۆربەی کارگە گەورەکانی ئەمریکا لەجیاتی بەرھەمەکانی خۆیان، خەریکی بەرھەمھێنانی ئامێر و پێداویستی پزیشکی بن ھەتا دۆخەکە ھێور دەبێتەوە؛ بۆ نمونە کۆمپانیای (General Electric) ئێستا سەرقاڵی بەرھەمھێنانی ئامێر و پێداویستی پزیشکین. شایەنی باسە ھاوشانی دکتۆر ھو، کۆمپانیاکانی کەیسەر (Kaiser) و جیلیاد (Gilead) و ڕیجێنێرۆن (Regeneron) و چەندین کۆمپانیای تری دەرمانی ئەمریکی و چینی و فەرەنسی و نێودەوڵەتی سەرقاڵی دۆزینەوەی ڤاکسین و چارەسەرن. لەوانەیە ھەندێک لە ھاوڕێیان بڵێن ئەمریکا و وڵاتانی تر چ پەیوەندیەکیان بە ئێمەوە ھەیە؟! بەڵام وەک خۆمان سەنتەری توێژینەوەی پزیشکی پێشکەوتومان نیە، دەتوانین سود لە پێشکەوتن و تەکنەلۆجیای پزیشکی ئەوان وەربگرین و دوای ھاتنەبازاڕی ئەو پشکنینە وابکەین کە ٧٥٪ی ھاوڵاتیان لە ھەرێمی کوردستان بچنەوە سەر کار و ئابوری وڵاتەکە و گوزەرانی ھاوڵاتیان ئاساییبێتەوە. سەبارەت بە ٢٥٪ ەکەی تریش، حکومەتی ھەرێم و کەرتی تایبەت ھەوڵبدەن ھاوشێوەی ئەمریکا ئامێری ھەناسەدان و چارەسەرەکانی مەلاریا و ئەنفلوەنزا، یاخود ئیبۆلا، یاخود ئایدز بکڕن یان بەرھەم بھێنن. حکومەت دەتوانێت داوا لە ھەندێک کارگە بکات کە دەستبکەن بە دروستکردنی ئامێری ھەناسەدان یان بڕێکی زۆری لێھاوردە بکەن. سێ جۆر دەرمانیش ھەن کە بەجیا بەکاردێن و دەتوانن تا ڕادەیەک ڤایرۆسەکە لاوازبکەن تا سوڕەکەی خۆی تەواو دەکات. سێ جۆر دەرمانەکە بریتین لە ١-کلۆرۆکوین (chloroquine) کە بۆ چارەسەری مەلاریا بەکاردێت. ئەم جۆرەیان لە ھەموویان ھەرزانترە و وڵاتە ھەژارەکان زیاتر پەنای بۆدەبەن. کۆمپانیای پایۆنێر لە سلێمانی بەنیازن ئەم دەرمانە و ئەزیسرۆمایسین (Azithromycin) بەرھەمبھێنن بۆچارەسەری کۆرۆنا، کە جێی دەستخۆشیە. ٢-ڕێمدیسیڤیر (Remdesivir) کە بۆ چارەسەری ئییبۆلا بەکاردێت. ٣-لۆپیناڤیر و ڕیتۆناڤیر (lopinavir and ritonavir) کە بۆ چارەسەری ئایدز بەکاردێن. دەکرێت ئەم ڕێکارانە بەردەوام بێت ھەتا ڤاکسینی دیاریکراوی کۆرۆنا دەدۆزرێتەوە. ھەتا پشکنینەکەی دکتۆر ھو و ڤاکسینەکەی دێتەبازاڕەوە پێویستە پارێزگاری لە خۆمان بکەین و بەریەککەوتن کەمبکەینەوە و پەیرەوی ڕێنماییە تەندروستیەکان بکەین، چونکە کە ئەو پشکنین و ڤاکسین و دەرمانانە بونیان ھەبوو لەوانەیە توشیش بین زۆر کێشە نەبێت، بەڵام ئێستا کاتەکەی زۆر ھەستیارە ومادەم ھێشتا ئامێر و پشکنین و ڤاکسینی پێویست نیە ھەتا دەکرێت ھاتوچۆو و جموجۆڵ کەمبکەینەوە. ئەمە سەبارەت بە ھاوڵاتیان، سەبارەت بە حکومەتیش، پێویستە موچە و بژێوی ھاوڵاتیان دابینبکات و لەم کاتە ھەستیارەدا دور بێت لە ڕق وناوچەگەرێتی، چونکە بەداخەوە ئەوەی تێبینی دەکرێت ئەوەیە کە پارە و خزمەتگوزاری بۆ زۆنی زەرد ھەیە، بەڵام لە پارێزگاکانی سلێمانی وھەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕیندا نەخۆشخانە و خزمەتگوزاری بە سواڵ و سەدەقەی خێرخوازان دروست دەکرێن. ھەروەھا حکومەتی ھەرێم وەک پارە و خزمەتی لەم سنورە بڕیوەتەوە، ھەوڵی ناشرینکردنیشی دەدات لە ڕێی کەناڵەکانی ڕووداو و K24 ەوە. تێبینی: زۆربەی زانیاریەکانم لە دکتۆر ئارام وەرگرت، کە پورزامە و کوڕی شەهید حەمە سەعیدی گەڵاڵی ئەندازیاری کارەبایە. دکتۆر ئارام پاش شەهیدبونی باوکی لەگەڵ دایک و خوشک و براکەیدا ڕێگەی زەحمەتی هەندەرانیان گرتەبەر و لە وڵاتی سوید گیرسانەوە. لەوێ ئارام توانی پلەی دکتۆرا بەدەستبهێنێت لە زانکۆی کارۆلینسکای سویدی (Karolinska Institute) لە بواری ئەندازیاری جیناتدا (Genetic Engineering). ئێستا سەرقاڵی توێژینەوەی دوای دکتۆراکەیەتی (Post Doctorate Research) لە زانکۆی ھارڤاردی بەناوبانگی ئەمریکی.
زەبەنگ بەهادین توێژینەوەکان تا ئێستاش بەڵگەی دروستیان لە بەردەستدا نیە ئاخۆ رێکارەکانی وڵاتی چین دروستە بۆ بەرنگاربوونەوی ڤایرۆسی کۆرۆنا یاخود رێکارەکانی وڵاتی بەریتانیا، هەندێک لە زانایان دەڵێن دەبێت بەر لە تەشەنەکردنی ڤایرۆسەکە بگیرێت بۆئەوەی ژمارەی توشبوان کەم بێت بەهیوای دۆزینەوەی پێکوتەیەک بۆ ڤایرۆسەکە لەداهاتودا و کۆتایهێنان بە فایرۆسی کۆرۆنا بەتەواوی ، ئەم گریمانەیە لە هەمانکاتدا رێگەدەدات بە چارەسەرکردنی توشبوانی ئێستا بەشێوەیەکی ئاسنتر لەبەرئەوەی رێژەی توشبوان زۆر نیە بۆیە ئاسانتر کونترۆڵی حاڵەتەكەیان دەکرێت و چارەسەری گونجاو دابیندەکرێت بۆ زۆرینەی توشبوان، بەڵام لێرەدا ئەو ترسەش بەهەند وەردەگیرێت کە رەنگە تا ئەوکاتەی پێکوتەی فایرۆسەکە دەدۆزرێتەوە فایرۆسەکە شێوەکەی خۆی گۆریبێت یاخود رەنگە پێکوتەکە سەرکەوتو نەبێت لەرێگرتن لە تەشەنەکردنی نەخۆشیەکە، بەبۆچونی لایەنی دوەم ئەم رێگا چارەی خۆپارێزیە تەنها کات درێژدەکاتەوە دەنا ئەگەری دووبارە سەرهەڵدانەوەی فایرۆسەکە لەئارادایە لە وەرزێکی تردا وەرەنگە بەشێوەیەکی توندتر بڵاوببێتەوە چونکە ئەوان وای دەبینن کەئەم فایرۆسە جیهانیە وە ئەگەری مانەوە یان سەرهەڵدانەوەی لەئارادایە، هەندێکی کە لە زانایان دەڵێن نەخێر پێویستە ژیان ئاسایی بێت خەڵک توشی ڤایرۆسەکە ببێت بۆ ئەوەی بەرگری سروشتی دروست ببێت لە ناو تاکەکاندا، ئەم گروپە لە زانایان پێیان وایە خۆپارێزی لە ڤایرۆسەکە تەنها کاتی توشبونی تاک بە نەخۆشیەک دورتردەخاتەوە دەنا تازە ئەم ڤایرۆسە لە جیهاندا بوونی هەیە و وەک هەر پەتایەکی وەرزی ئەگەرەکانی توشبونی مرۆڤەکان حەتمیە ودەبێ زۆرینە توش ببێت، لەم گریمانەیەشدا ئەگەرە ترسناکەکە ئەوەیە کە فایرۆسەکە بەشێکی زۆری تاکەکان لەناوبەرێت، لەبەرئەوەی ژمارەی زۆری نەخۆشەکان و نەبوونی پێداویستی پزیشکی بەو شێوە زۆرە ناتوانرێت فریای هەموو نەخۆشەکان بکەوێت، دەبێت ئەوەمان لەبیر نەچێت لەهیچ ولاتێکدا تەنانەت وڵاتە زۆر پێشکەوتوەکانیشدا هیچ نەخۆشخانەیەکیان نیە بەرگەی ئەو ژمارە زۆرەی توشبوان بگرێت لەبەرئەوەی هیچ ولاتێک نەخۆشخانە بۆ حاڵەتی لەناکاوی وەها دروست ناکات، لە هەمان کات سەرەرای دروستبوونی بەرگری لەشی مرۆڤەکان بۆ فایرۆسەکە ئەو گریمانیەش هەیە کە رەنگە لەداهاتودا فایرۆسەکە بەشێوەیەکی بەهێزتر هێرش بکاتە سەر ئەو مرۆڤانەی کە رزگاربوون لە توشبونی یەکەمیان بە نەخۆشیەکە، تاکو ئێستاش جیهان لەدوو جەمسەری جیادان تەنانت لە ئەڵمانیا لەنێوان هەردوو هەرێمی Bayer و Nordrhein westfalen ئەم دابەشبوونە بەدیدەکرێت هەرێمێکیان دەڵێت با خەڵک ژیانی ئاسای بژی و توشی فایرۆسەکە ببێت تا بەرگری لەشی تاک ببێتە چەک بۆ داهاتوی بەڵام هەرێمی دووەم کە هەرێمی Bayer واتا هەریمی باڤاریان ژیانی بەتەواوی وەستاندوە دەڵێت لە ئێستادا خۆپارێزی و راکردن لە فایرۆسەکە چارەسەرکەوتوەکەیە، گریمانەی راکردن یان بەرەنگاربوونەوە هیچیان تا ئێستا ئەنجامێکی بەرجەستەکراویان نیە تا جیهان بە پێی ئەو گریمانەیە کاربکات . بە نسبەت هەرێمی کوردوستان باشترین هەبژاردە لە ئێستادا خۆپارێزیە لە نەخۆشیەکە لەبەرئەوەی توانای تەندروستی لێرە سنوردارە و ژمارەی بێدەکان کەمن بۆیە لە ئەگەری توشبوونی تاکەکان بەشیوەیەک کەمتر ئاسنتر کۆنترۆڵی حالەتەکەی دەکرێت و چارەسەری گونجاوی بۆ دابیندەکرێت، لەهەمان کاتدا ئەو پرسیارە ئاراستەی برا دکتۆرە بەرێزەکان و شارەزایانی بواری تەندروستی لە هەرێمی کوردوستان دەکرێ بۆ لێکۆڵینەوە و گەران و وەڵامدانەوەی ئاخۆ لە ئێستادا کام ریگا گونجاوە بۆ بەرەنگار بوونەوەی نەخۆشی کۆرونا لە کوردوستان ؟
شاناز برایم ئەحمەد مێژوی نەتەوەکەمان لێوانلێوە لە بەرانگاربوونەوە، سەردەمانێک داگیرکەر و سەردەمانێک شەری ناوخۆ تاکو گەیشتین بەجەنگی دژ بەتیرۆر ، چەندان ئاوارەیی و تەمەنێک ئابڵوقەی ئابوری ، بەڵێ كوردستان لە مێژوودا روبەڕووی دەیان كارەسات‌و نەهامەتی بۆتەوە، لە دەیان روداوی مێژووییدا گەلی كورد وەك یەك جەستە قوربانیداوە، بەڵام هەمیشە بە یەكڕیزی گەل و خۆنەویستی خەڵك‌و جەنگاوەران و دڵسۆزانی راستەقینە، ئەو قۆناغە دژوار و خەم‌و مەیناتیانەمان تێپەڕاندووەو دواجاریش بەسەركەوتوویی بەسەر تەگەرە‌و بەربەستەكاندا زاڵبووین، ئەمجارەش پشت بەخواو بەتوانا و جوامێری پزیشك‌و كارمەندانی تەندروستی‌و لیژنە هاوبەشەکانی پارێزگارو قائیمقام و بەرێوەبەرە گشتیەکان واتە ( حکومەتی خۆجێی) و هێزەكانی ناوخۆو بەگشتی و پێشمەرگەو دەزگاكانی راگەیاندن کەبەکۆ ناویان لێدەنێم ( ھێزە سپیەکە) بەسەر ئەو پەتایەدا زاڵ دەبین كە نەك هەر كوردستان، بەڵكو سەرانسەری جیهانی تەنیووەتەوە‌و رۆژ بەرۆژیش هەڕەشەكانی ڤایرۆسی كۆڕۆنا رووی لە هەڵكشانە. ئاماژەو ژمارەكانی كوردستان نیشانیدەدات كە لەرێگەی پرۆسەی خۆپارێزی‌و چارەسەرو بەرپرسیاریەتی راستەقینە لەبەرامبەر مەترسییەكان، هەنگاوی گەورە نراوەو كوردستانیان لە بەڵایەكی گەورە پاراستووە. ئەگەرچی ئەرکە قورسەکە بۆ ھێزە سپیەکەیە، دەبێت بشزانین کەھەموان ئەرکمان لەسەرشانەو دەزانم ئەرکی ھەر یەکێکیشمان جیاوازە، ئەرکە ئاسانەکەی زۆرینەشمان لەئێستادا پابەندبوونە بەرێنماییەکان و لەماڵەکانماندا بمێنینەوە، دڵنیام هەموومان تێبینی و رەخنەی زۆرمان هەبووەو هەیە، كە ئەگەر لەكاتی خۆیدا گوێمان لێبگیرایە رەنگە ئێستا بەگڕوتینێكی باشتر و كەرەستەو دامەزراوەی گەورەوە روبەرووی ئەم پەتا كوشندەیە بوینایەتەوە، بەڵام ئەمڕۆ لە پێناو یەكڕی دژ بەو پەتایەو پشتیوانیكردنی سەربازە ونەكانی بەرەی پێشەوەی ئەم جەنگە، پشتیوانی هەموو جەنگاوەرە خۆنەویستەكانی دژ بە كۆرۆنا دەكەین و سوپاس‌و دەستخۆشی بۆ ئەو سەربازە راستەقینانەی رۆژو شەویان خستۆتە سەر یەك بۆ پاراستنی كوردستان‌و خەڵكەكەی. دووبارە تكا لە هاونیشتمانیانی خۆشەویست دەكەم، پابەندبن بە رێنماییەكانی خۆپاریزی‌و ئەركی ئەو جوامێرانەی كوردستان قورستتر نەكەن. ئەزانم ماندوون، دڵتان تەنگە، گیرفانتان خاڵیە، روحتان ماندووە، بەڵام دەبێت هەموومان چاومان لە خۆری هیواو سەركەوتنبێت ، ئەوەتا ھێشتا کەسانێک ھەن لەم کوردستانەدا کە پاروی خۆیان دابەش دەکەن بەسەر بێ نەوایاندا سوپاس بۆیان "ئێمە ئەوانە لەبیر ناکەین" دەبێت بشزانین کە بەو شێوەیە بەسەر ئەم دوژمنە نەبینراودا سەردەکەوین، چونکە ئەگەر دوێنی بەتەنها روبەرووی دوژمنانمان بوبێتێنەوە، ئەمڕۆ بەتەنها نین و هەموو جیهان لەگەڵمان و ئێمەش لەگەڵ هەموو جیهان دژ بەو پەتایە دەجەنگین و لەگەڵ مرۆڤایەتیدا ھەنگاو دەنێین. ٢٤-٣-٢٠٢٠
د. رزگار ئاغا وینستۆن چەرچڵ, لە کاتی وەرگرتنی دکتۆرای فەخریی لە یاسا, لە زانکۆی هارڤارد, لە ٦ی سێپتێمبەری ١٩٤٣, وتارێکی مێژوویی پێشکەشکرد و, لە دوو توێی وتارەکەیدا, وتەیەکی بۆ هات, دواتر بوو بە ناونیشانێکی بەناوبانگ ئەویش: " نرخی شکۆمەندیی بریتییە لە بەرپرسیارێتیی" وتارەکەی چەرچڵ, بۆ پێداگییرییکردنی سەرۆکی ئەمەریکا دیلانۆ رۆزەفۆڵت بوو, لە کۆتایی پێهێنانی دابڕانی ئەمەریکا و نەهێشتنی ئەو دوو دڵییەی ئەمەریکا, لە رووبەرووبوونەوەی ئەو هەڕەشانەی کە هتلەر ئەیکرد, بۆسەر سیستەمی جیهانیی کۆن و, بەو پێەش, کاتی بینیینیی رۆڵی زۆر گرنگتری ئەمەریکایە, بۆ هێنانە ئارای سیستەمێکی نێودەوڵەتیی نوێ, بۆ سەر ئەرزی واقیع. هەتا ٧ی کانوونی یەکەمی ١٩٤١, ئەمەریکا لە جەنگی دووەمی جیهانیی تێوەنەگلابوو, بەڵام لە دوای ئەو بەروارەوە, ناچاربوو بەشداریی جەنگیی ئۆقیانووسی هێمن بکات, دوای ئەوەی ژاپۆن مووشەک بارانی (پێرڵ هاربۆر)ی کرد. هەتا ئەو کاتە, ئەمەریکا تەنیا سەرقاڵی مەشقپێکردنی سەربازە بەریتانیی و فەرەنساییەکان بوو. مێژوونووسان, ئەو وتارەی چەرچڵ, بە داڕێژەرەوەی سیستەمی نێودەوڵەتیی ئێستا دائەنێن. لە گەرمەی جەنگی دووەمدا, چەرچل سەیرکرد, بەریتانیا چییتر, توانای هەڵگرتنی هەموو بەرپرسیارێتییەکی جیهانی نییە, وەک سەرکردەیەک لە سیستەمی جیهانی کۆن دا, بۆیە پێویستیی بە هاوبەشێک بوو, بۆ دارشتنەوەی پێکهێنانی سیستەمێکی نێودەوڵەتیی نوێ. هەروەها مێژوونووسان, دەڵێن, هەر چەرچڵ بوو, کە رێ و شوێنی دامەزراندنی سیستەمێکی نەختیینەی نێودەوڵەتیی نوێی دامەزراند بۆ پارە, بە سەرپەرشتی سیستەمی بریتۆن وودەوە (Bretton Woods Agreement), کە ئاڵتوون بەهای سەرەکی دۆڵاری ئەمەریکایی بێت, دیزایینەری ئەم سیستەمەش, ئابوورییناسی بەریتانیی جۆن کیینز و, هاری وایت شارەزا لە وەزارەتی دارایی ئەمەریکایی بوون. لەتەک سەرهەڵدانی کێشەی ڤایرۆسی کۆرۆنادا, زۆرێک لە نووسیینە سیاسیی و ئابوورییەکان لە رۆژنامە ئەمەریکایی و, بەریتانیی و , ئاسیاییەکان , تیشک ئەخەنە سەر گرەوی گرتنە دەستی جڵەوی سەرکردایەتی سیستەمێکی نێودەوڵەتیی نوێ, لە لایەن چیین , یان مەگەر ئەمەریکا بتوانێـت بەردەوام ئەو سەرکردایەتییە بگرێـتێتەوە دەست. گرەوەکە, زۆر کورت خایەن و سنووردارکراوە, ئەویش بە تواناشکانی ئەمەریکا بەسەر ئەو پەتایەدا, نەک تەنها لە ناوخۆی ئەمەریکا, بەڵکو بۆ هەموو ولاتە تووشبووەکانی حیهان, کە بەرپرسیارێتیی خۆیەتی, وەک سەرکردەی تاقانەی سیستەمی نێودەوڵەتیی. ئەمە, لە کاتێکدایە, کە ئیتالیا زۆرترین بەرکەوتە و زەرەرمەندیی پەتاکەیە و, نە ئەمەریکا و نە یەکێتیی ئەوروپا ( کە ئیتالیا ئەندامە تیایدا) نەهاتوون بەدەم پێداویستییەکانییەوە, بەڵام چیین کۆمەکی لۆجیستی و پزیشکی و تیمی شارەزایانیشی ناردووە, نەک بۆ ئەوێ , بەلکو بۆ ئێران و شوێنی تر و, ئامادەیی خۆی پیشان داوە بۆ هەر ولاتێکی تریش کە توانایان نەشکێت بەسەر زاڵبووندا. هاوکات, چیین, زوو پیشانی دنیای دا, کە توانییویەتی بە ماوەیەکی زۆر کورت پەتاکە سنووردار بکات و, ژیان بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی جارانی. بەم نامەیە, چیین توانای زەبەلاحی خۆی و, زیاتر خەمخۆریی بۆ کێشەکانی جیهان, لە ئەمەریکا، پیشانی دونیا ئەدات, کە ئەوەی پێ ئەبەخشێت, شایانی ئەوەیە ببێتە سەرکردەی جیهان. ئەمە وەک جێبەجێکردنێکی وتە بەناوبانگەکەی چەرچڵ, شکۆمەندیی ئەدرێـت بۆ هەلگرتنی بەرپرسیارێتی. رادەستکردنی سەرکردایەتی جیهان، لە سەردەستی چەرچڵ لە ئانوساتی جەنگی دووەمی جیهانیی بوو, بێگومان, ئەنجامە یەکلاییبووەکانی جەنگ، ئەو ئاسانکارییەی بەردەست خست هەتا ئەو رادەستکردنە بچێـتە سەر, بە مانایەکی تر، هۆکاری جەنگێکی گەورە، پاساوێک بوو بۆ لاسەنگ گردنی هێز لە سەر زەوی و ملکەچکردنی زلهێزەکانی وەک ئەلمانیا و رووسیا بۆ بەریتانیا و ئەمەریکا. ئێستاش, کرژییەکی گەورە لە ناودایە, گرنگ نییە کام بەرە دەستی لە تەشەنەکردنی ڤایرۆسەکەدایە, رەنگە هیچ لایەکیشیان نەبێت, بەلام سیماکانی ئەم پەتا جیهانگییرە, پاساو هەڵدەگرن, بۆ شەرێکی گەورە, کە سەرکردایەتی جیهانی تیادا رادەستی چیین بکرێـت, بەڵام ئەمجارەیان, لەسەر سەکۆی هەموو جیهانە , نەک تەنها ئەوروپا. چیین, هەندێ لە وڵاتانی گرنگیی خستۆتە ناو پشتێن و رێگاکەیەوە, کە رێی خۆش کردووە بۆ سەرکردایەتییەکەی. ئەمەریکا و بەریتانیا و هەندێ هاوپەیمانی ستراتییجیان, وەک وڵاتانی کەنداو و چەند وڵاتێکی تر نازانم کوێ بێت, لە سیستەمێکی دیارییکراودا, لەناو ,یان دەرەوەی ئەو سیستەمە نێودەولەتییە, بە سیاسەتێکی میانرەوانەی ئابووریی سنووردارەوە, ئەمێننەوە. بەریتانیا لە یەکێتیی ئەوروپا هاتە دەرەوە, هەتا لەم رادەستکردنەدا نەچێتـە ژێر باری هییچ مل کەچ کردنێکەوە, لە لایەکی تریشەوە, خۆدزیینەوەیەکە لە بەرپرسیارێییتەکانی لە ئاستی یەکێتیی ئەوروپا.هەتا پاساو هەبێت بۆ ئیتالیا و وڵاتانی ئەوروپایی تر کە لە یەکێـتیی ئەوروپا بکشێنەوە و رەنگە دواداریش لە سیتسەمی نوێدا هەڵوەشێت. بەرتانیا, هەمان ئیشی هەبوو لە جەنگی دووەمدا, خۆی لە عوسبەتول ئوممەم دزییەوە, کە ئەبوو لە تەک ئەلمان و رووسیا و فەرەنسەدا سیستەمێک پێک بهێنن, بەلام تموحی زۆر زیاتر بوو کەوەک ئەندامێک لەتەک ئەوروپاییەکاندا بێت, لە تەک ئەمەریکادا خەریکی پێکهێنانی نەتەوە یەکگرتووەکان بوون بۆ سەرکردایەتیکردنی هەموو حیهان. ئەمەریکاش, لە دەستپێکی ئەم پەتایەدا, وەک ئامادەسازییەک بۆ ئەم گۆڕانکارییە، سووپاکەی ئەفغانستانی جێ هێشت,لە نمایشێکی رواڵەتیی هاوپەیمانیی و گفتۆگۆوگدا, کە تەنها لە کاغەزی رەشکراوە زیاتر هییچی تر نابێت. وردە وردەش, پاشەکشەیە لە ناوچەکانی ناو شورای پشتێن و ڕێگا و, رێخۆشکردن بۆ بەرنامەی سەرکردایەتی چیین. بەڵام ئایا, ئەم رادەستکردنەی ئەمجارە, رێزدارانە ئەبێـت وەک ئەوی پێشوو, یان دەستەویەخەبوون و وێرانکاریش لە نمایشەکەدا ئەبێت؟ رەنگە, شرۆڤە،بۆ ئەم سەرکردایەتی گۆریینە, ئەوە بێت کە چی تر ئەمەریکا و رۆژئاوا توانی ئیدارەدانی سەرکردایەتی نێودەوڵەتییان نەماوە و, ناتوانن کێشەکانی جیهانی سێ جڵەوگییر بکەن. ئەوروپا لە ژێر هەرەشەی تەوژمە ئایینی و نەتەوەییکاندایە و, ئەمریکا تەنها ئەم حەفتا ساڵە توانییویەتی ئەم هەژموونە بپارێزێت. دیموکراسی و دیموکراسی لیبراڵیی لە ولاتانەدا کە تۆکمەیە و, تەوژمە ئایینی و ئیسلامییەکانی وڵاتە کلیپتۆکراسییەکان, هەردووکیان هەرەشەن بۆ سەرکردایەتیەک, کە ئەمەریکا بتوانێـت چی تر پێی هەستێت. چیین و رووسیا, نزیکتریینن لە گۆڕەپانی تەنگژەکانەوە, چیین وەک سەرمایەداریی کۆمۆنیستیی کلیپتۆکراسیی و , رووسیاش وەک سەرمایەدارێکی نەتەوەیی کلیپتۆکراسی. ئەمەریکا و رۆژئاوا, بە بەرنامە، خۆیان هاندەری گەورە بوون, لە برەو پێدانی تەکنۆلۆجی و بازرگانی چیین دا, خۆیان تەنها لە بانکداریی و, مێزەکانی سیاسەتدا بینییەوە. ئەوە جگە لەوەی, بانکە بەریتانی و ئەمەریکاییەکان و ئاژانسەکانی خانووبەرە خەریکی سپییکردنەوەی پارە پییسەکانی دزی و تاڵانچێتی کلیپتۆکراتەکانی رووسیا و, وڵاتە دیکتاتۆرەکانی تری دونیان. پشتیوانیی بەردەوامیان بۆ ئەم وڵاتانە, لە داخستنی ئاسۆکانی گۆرانکاریی و, خەمساردیی لە گوێزانەوەی دیموکراسیی بۆ جیهانی سێ, هەمووی رێ خۆشکردنی بەرنامەدار بوو, بۆ چیین و رووسیا, لە قۆناغێکدا ئەو بەپرسیارێتییە هەلبگرن. چیین و رووسیا، تەنها پارەیان پێیە بۆ فریودانی هێنانە دیی شورای ( پشتین و ڕێگا) و کڵۆمی بدەن لەسەر مرۆڤایەتی. تەکنۆلۆجیا وپارە ئازادییەکانی دیموکراسیی راستەقیینە ناهێننەوە دیی بۆ ئەوروپاییەکان. چیین و رووسیا نەک ناتوانن, بەڵکو نیازیان نییە و دژە- دیموکراسیین, بۆیە ناتوانن, دونیایەکی باشتر،ئارامتر،جوانتر،کۆمەڵایەتیی تر ،پڕ متمانەتر پێشکەش بکەن. مرۆڤی سایەی دیموکراسیی, جوانتریین نموونەی پێکەوەژیان و ئارامییان هێنایەدیی, زۆرترینی کەلتوور و ئەدەب و هونەر و زانستیان پێشکەشی مرۆڤایەتیی کردووە, لە سایەی ئازادییەکانیانەوە,کە قولاییەکەی بۆ دە سەدە زیاتر ئەگەڕێتەوە. پێ ناچێت, ئەوان بەو ئاسانییە زەرەمەند, ببن. رەنگە هەمان توانای ماددیی بەخۆیان نەبییننەوە, بەڵام زۆر درەنگ, دەستبەرداری بەها گرنگەکان ئەبن, کە زۆر قووڵە لە کەلتوور و تێروانیین و تەموحەکانیاندا بۆ ژیان. قوتابخانە هزری و هونەریی و فەلسەفییەکانیان, هەر چوست ئەبن, زانکۆکانیان زیاتر واڵا ئەبن, ئەمانە میراتی میللەتێکن درەنگ دەستبەرداری ئەبن. با بزانیین, چی دەگوزەرێـت..؟!
.gif)
شێرکۆ کرمانج کەس نازانێت داخۆ کۆڕۆناڤایرەس چی بەسەر مرۆڤایەتی دێنێت، چەند کەس دەکوژێت، بەگشتیی مردوەکان خەڵکی کوێ دەبن؟ ئەمەو دەیان پرسیاری دیکە کە وەڵامەکانیان تا ئێستا دیار نین بەڵام ئەوەی لای من مەعلومە دنیای دوای کۆڕۆناڤایرەس (post-coronavirus world) وەک دنیا پێش خۆی نابێت. لەم کورتەبابەتە حەزدەکەم هەڵوەستە لەسەر هەندێک لەو گۆڕانکارییە چاوەڕوانکراوانە، یان چاکتر بڵێم چاوەڕوانکراوانەم، بکەم. هەندێکیان تاڕادەیەکی زۆر پێموایە کە وادەبن هەندێکیشیان حەزدەکەم وابن. بەمانایەکی دیکە هەندێکیان هەڵقوڵاوی تێگەیشتنێکی ڕیالیستانەن بۆ دنیاو ئەوانی دیکەش لە دیدێکی ئایدیالیستانەوە سەرچاوەیان گرتوە. یەکەم، دیدیمان بۆ پاکوخاوێنی دەگۆڕێت. لێرە بەدواوە مرۆڤەکان بەگشتیی پاکوخاوێنتر دەبن‌و زیاتر گرنگی بەپاکوخاوێنی خۆیان‌و نانخواردنیان‌و ماڵ‌و دەوروبەریان دەدەن بەڕادەیەک کە لەوانەیە خەڵکێکی زۆر بە قێزو بێزتر بن لە جاران. مرۆڤەکان لێرە بەدواوە دەست لە هەر شتێک بدەن بیر لەوە دەکەنەوە داخۆ ئەم شتە پێش ئەوان کەسێکی دیکە دەستی لێداوە یان نا، داخۆ ئەو کەسەی دەستی لێداوە پاکوخاوێن بووە یان نا، هەڵگری بەکتریاو ڤایرۆس بووە یان نا. دووەم، دیدمان بۆ خێزان پێداچوونەوەی بۆ دەکرێت. ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە کە خێزان ئەو بازنەیەیە کە لە هەموو بازنەکان گرنگترو سەلامەترە. باشتر لەوە تێدەگەین کە لە تەنگانە پێش هەر شتێکی دیکە، تەنانەت دەوڵەتی ڕەشیدیش، ئەوە ئەندامانی خێزانن کە لە ڕووی ماددی‌و مەعنەوەی پێش هەر کەس‌و لایەنێکی دیکە بەهاناتەوە دێن. ئەم بەخۆداچوونەوەیە بەخۆداچوونەوە بۆ دیدی ئێمە بۆ دەوڵەتیش بەدوای خۆیدا دێنێت‌و تێگەیشتنێکی دوولایەنە دەخاتەپێش. لەلایەک گرنگی دەوڵەت دەردەخات لە پارێزگارییکردنی ئاسایشیی گشتیی‌و تەندروستیی گشتیی، لەلایەکی دیکە کورتهێنانی دەوڵەتمان بۆ دەردەخات لە دەستڕاگەیشتنی بەیارمەتیدانی یەکە یەکەی ئەندامانی کۆمەڵگە. سێیەم، دیدمان بۆ پارە دەگۆڕێت. کۆڕۆناڤایرەس فێرمان دەکات کە پارە تەنیا ئەو ئامرازە نیە کە بۆ بەزم‌و ڕەزم‌و سەفا کەڵکی لێوەربگرین بەڵکو ئامرازێکە کە لەکاتی تەنگانە لەوانەیە لە زۆر شتی دیکە باشتر بەهاناتەوە بێت. بۆیە پێموایە مرۆڤی دوای ئەم قەیرانە بەخۆداچوونەوە بۆ ئاستی سەرفکردنی پارە دەکات. لەوانەیە مرۆڤەکان لە بەکاربەرێکی ملهوڕی لاساییکەرەوە بگۆڕێت بۆ مرۆڤێک کە نەک هەر عەقڵانیتر بەڵکو مۆڕالانەتریش بیر لە خەرجکردنی پارە بکاتەوە. چوارەم، دیدمان بۆ گڵۆبەلازەیشن دەگۆڕێت. لە دنیای ئەکادیمیا ساڵانێکە گفتوگۆ لەسەر ئەوە دەکرێت داخۆ دنیا وەک تۆماس فریدمان باسی دەکات تەخت بووە یان نا، واتە ڕاستە دنیا گڵۆبەڵایزبووە. ئەم گفتوگۆیە دوو دیدی دروستکردبوو. یەکێکیان پێیوابوو کە دنیا گڵۆبەڵایزنەبووە چونکە نیوەی خەڵکی دنیا هێشتان کاریگەرییەکانی گڵۆبەڵازەیشنیان نەگەیشتۆتێ، ئەمانە گوندەکانی هیندستان‌و ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی دوورەدەستی ئەمریکای لاتینی‌و ئەفریقاو ئاسیایان بەنمونە دەهێنایەوە. ئەوەی دیکەیان، هاودیدەکانی فریدمان، پێیانوایە کە دنیا هێند گڵۆبەڵایزبووە وەک ڕووبەرێکی تەختی لێهاتوە. هەرچۆنێک بێت، کۆڕۆناڤایرەس تاڕادەیەک ئەو ململانێ‌و گفتوگۆییەی یەکلاکردوەو یەکلادەکاتەوە، نەک بە مانا فریدمانییەکەی کە دنیا تەخت بووەو یەکسانی زیادی کردوە، بەڵکو بەو مانایەی کە دنیا هێندە گڵوبەڵایزبووە کە مرۆڤەکان لە هەر شوێنێکی دنیا بن بەشێوەیەک لە شێوەکان پڕوشکی گڵۆبەڵازەیشنیان بەشێوەیەک لە شێوەکان بەردەکەوێت. پێنجەم، هەر لە پەیوەند بە گفتوگۆ لەسەر گڵۆبەڵازەیشن، پرسی کۆڕۆناڤایرەس ئەو گفتوگۆیەشی یەکلاکردوە کە گڵاوبەلازەیشن تەنیا قازانج هێن‌و سودبەخش نیە وەک هەندێک لە لیبرالەکان، بەتایبەتی نیولیبرال‌و لیبرالە ئابورییەکان، بانگەشیان بۆ دەکرد بەڵکو گڵۆبەڵازەیشن کارەساتیش لەگەڵ خۆی دێنێت. شەشەم، دیدمان بۆ سیستەمی سەرمایەداریی، بەتایبەتی ئەو سیستەمە سەرمایەدارییەی کە نیولیبرالەکان‌و نوخبە سەرمایەدارە گەورەکانی ئەمڕۆی دنیای لە پشتە. سیستەمێکی سەرمایەداری کە تەنیا قازانجی گروپێکی دیاریکراو لە دنیا لەبەرچاودەگرێت‌و هەموو ئەوانی دیکەی کردوە بە ئامراز لە خزمەت خۆی. دیدێک بۆ سەرمایەداری کە هەمیشە لە خەمی بچوکردنەوەی دەوڵەت‌و بڕینی خزمەتگوزارییەکانی دەوڵەتە بۆ هاوڵاتیان. دیارە ئەوە بەو مانایە نیە کە دیدە ڕەخنەگرەکە لە سەرمایەداری سەرکەوتو دەبێت، من حەزدەکەم دیدە ڕەخنەگرەکە ڕەواجی زیاتر بێت بەڵام ئەگەری زۆری ھەیە سەرمایەداری و بزنێس و نوخبەکانی، دوای تێپەڕاندنی قەیرانەکە، سەرەتا خەڵک بە بوژاندنەوەو تێپەڕبوون لە تەنگژەی قەیرانەکە خەریک بکەن و دوای بوژانەوەش، کە حەتمییە، خەڵک وەک ماسی لەبیریان بچێت و بکەونەوە فەزای بەزم و ڕەزمی جارانیان. بەداخەوە مێژوو پێماندەڵێت کە ئێمە زوو قەیرانەکان لەبیر دەکەین... دیارە من پێمباشە قەیران لەبیربکەین بەس نەک وانەی لێ فێرنەبین. بەدڵنیاییەوە ئەمانە تاکە گۆڕانکاریی نین کە بەسەر دیدو هەڵسوکەوتی ئێمەدا دێن لە دنیای دوای کۆڕۆناڤایرەس بەڵکو دەیان‌و هەزاران گۆڕانکاری دیکە هەن، کە دەکرێت تۆش لێرە بەشدار بیت لەگەڵمان. لە بابەتی داهاتودا هەوڵدەدەم قسە لەسەر ئەوە بکەم کە کێشەی گەورە لە پشت بەرەنگاربوونەوەی قەیرانگەلی وەک کۆڕۆنەڤایرەس چیە. بۆچی دنیا لە ئاست قەیرانێکی ئاوادا تاڕادەیەک دەستەوەستانە. چاوەڕوان بن. بەڵام دەمەوێت پرسیاری ئەوە بکەم داخۆ حەزدەکەن بنوسم یان کلیپی ڤیدیۆی دانێم، کامتان پێ باشترە هاوڕێیان. دڵنیابن سەرنجەکانتان بەهەند وەردەگرم.
عومەر عەلی محەمەد ئەوەی ئێستا دەبینرێت جەنگی جیهانی سێهەمە ۰بەڵام سیمای ئەم جەنگە جیاوازە لە دوو جەنگەکەی تر۰چونکە ئەودوو جەنگەی تر رو بەروبوونەوەبوو لە نێوان دوو بەرەی شەر لەنێوان وڵاتە زلهێزەکانی سەر گۆی زەویدا. بەڵام ئەم جەنگەیان لەنێوان هەمو کۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدایە لەگەڵ ڤایرۆسێکدا کە ناوی کرۆنایە .هێرشەکە لەلایەن ڤایرۆسەکەوە بۆسەر هەریەک لە وڵاتەکان بەشێوەیەکی تایبەتە, لەبەر ئەوەهەرووڵاتێک خۆی بەرپرسیارە لە روبەروبونەوەو بەرگریدا. ئێمەش ئەمڕۆ لە هەرێمی کوردوستاندا بەرەیەکی ئەو شەڕەین ۰بەحکومەت و ئۆپۆزسیۆن وهاوڵاتیان بەگشتی بەرپرسیارێتی روبەروبوونەوەی ئەو دوژمنەمان لە ئەستۆدایە ۰پارتە سیاسیەکان و رێکخراوەکان و مامۆستایانی ئاینی و مزگەوت و هەمو فەرمانگە حکومیەکان, بارێکی نائاساییان ڕاگەیاندوەو ئامادەی بەرگرین لە پێناو پاراستنی ئایندەی نەوەکانماندا ۰ئەم جەنگە لە مێژودا نمونەی نەبوە ۰چونکە ئێستا سەردەمی بەجیهانیبونەو چارەنوسی هەمو مرۆڤایەتی لە زۆر شتدا بەیەکەوە بەستراوە ,بەتایبەتی بواری ئابوری ۰کەرەستەکانی ئەم جەنگە هاوشێوەی جەنگە تەقلیدیەکان نیەو لە ستراتیجیەتی ئەمنی و سەربازی و سیاسیدا هیچ پێگەیەکی نیە ۰میکانیزمی روبەروبونەوەی ئەم دوژمنە نوێیە پەیوەستە بەکۆمەڵێک رێکاری نوێوە کەزیاتر پزیشکەکان و شارەزایانی تەندروستی پەی پێ دەبەن ,نەک سەرکردە سیاسی و سەربازی و ئەمنیەکان بەڵام ئەوەی بەپلەی یەکەم دەکەوێتە ئەستۆی دەسەڵاتداران گوێ گرتنە بۆرێنمایی پزیشکەکان و پشتیوانیکردنی بەرەکانی جەنگە. کە یەکەم شت بەرزکردنەوەی ورەی جەنگاوەرەکان وبەهێزکردنیانە بۆئەوەی درێژە بە بەرگری بدەن و سەنگەر چۆڵ نەکەن .لەم کاتەدا دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردوستان و بەرپرسە سیاسیەکان دەکەونە بەردەم تاقیکردنەوەیەکی مێژویی بۆئەوەی پشتیوانی گەل بن و پشتیان لێ نەکەن. چونکە لە مێژودا بەرپرس و سەرکردەکانی کورد مێژویەکی دیاریان هەبوە لە خیانەت و دەست تێکەڵاوکردن لەگەڵ دوژمن و هەرەس هێنان بەخەونی سەربەخۆی گەلی کوردوستان ۰ ئەمجارەیان جیاوازە لەهەمو روداوەکانی مێژو ,چونکە دوژمنی ئەمجارە دانوستان لەگەڵ کەسداناکات و خیانەت لەکەس قبوڵ ناکات و خیانەتکاران لە پێش جەنگاوەرەکاندا لەناو دەبات ۰لە دوای راپەڕینەوە دەسەڵاتدارانی هەرێم لە ڕێگەی گەندەڵیەوە سامانی ئەم گەلە خێرلەخۆنەدیوە لە دەبەن. بەخەیاڵی ئەوەی لە ئایندەدا نەوەکانیان بچنە ڕۆژئاواو بە ئاسودەیی بیخۆن ۰بەڵام ئەمجارەیان مەترسیەکە لە ڕۆئاوا لە هەمو شوێنێکی تر زۆرترە ,کەواتە ڕێگەیەک نیە بۆدەرچون. دەسەڵاتدارانی هەرێم دەبێت بەبەرپرسیاریەتێکی مێژوییەوە و بە پلانێکی ستراتیجیەوە بێنە بەرەی گەل و پشتیوانی لەم شەڕە چارەنوسسازەبکەن ,چونکە تێکشکانی گەل لەم شەرەدا واتە تیاچوونی هەمومان کە پێش هەمومان سەرکردەو بەرپرسەکان دەگرێتەوە, ئەم جەنگە هەموانی گەیاندۆتە بەردەم یەک چارەنوس کە ئەویش یان سەرکەوتنی هەمومان یان تیچونی هەموان۰ پێویستە حوکمرانانی کوردوستان ئەم روداوە بۆیان ببێتە خاڵی وەر چەرخان و بەخۆدا چونەوە ,دڵسۆزانە بێنە مەیدان ,ئەخلاقی خیانەت و درۆو گەندەڵی وازلێ بهێنن و وەک سەرکردەو بەرپرسێکی دڵسۆزی نیشتیمانی بێنە مەیدان ومامەڵە لەگەڵ دۆخەکەدا بکەن ,ئەویش بەوە دەبێت کە راستگۆیانەو بەشێوەیەکی شەفاف مامەڵە لەگەڵ سامانی نیتیمانیدا بکەن. لەلایەک کەرەستەی پێویستی پزیشکی بۆنەخۆشخانەکان دابین بکەن و گرنگی بەڕۆڵی پزیشکان وتەندروستکاران بدەن ,هەروەها ڕۆڵی هەمو جەنگاوەرانیتر لە بیر نەکەن بەتایبەت پێدانی موچەی فەرمانبەران لەکاتی خۆیدا و بەدەمەوەچونی کەسانی هەژارو نەدارو قەرەبوکردنەوەی هەمو ئەوچین و توێژانەی کە بەهۆی ئەم پەتایەوە زیانمەند دەبن .چونکە سەروەت و سمانی کوردوستان زۆرەو زۆر بەئاسانی دەتوانێت بەدام هەمو پێداویستیەکانی خەڵکەوەبێت .ئەگەر بەم شێوەیە مامەڵە بکەن , مێژویەکی نوێ بۆخۆیان تۆمار دەکەن و هەر ئەمەشە دەبێتە مایەی سەرکەوتن بەسەر ئەم دۆژمنەدا۰
.gif)
.jpg)
.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
