(درەو): وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج خاڵدا دەقی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ وەفدی حكومەتی هەرێم سەبارەت بە موچەی فەرمانبەران خستەڕوو، لە یەكێك لە خاڵەكاندا حكومەتی هەرێمی پابەندكردووە بە خەرجكردنی موچەی مانگی 10ی موچەخۆران.  وەفدی هەرێمی كوردستان لە بەغداد لەگەڵ تەیف سامی وەزیری دارایی حكومەتی فیدراڵ كۆبووەوە.  وەفدەكەی حكومەتی هەرێم (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی سەرۆكایەتیی دەكرد، ئەندامەكانی پێكهاتبوو لە: •    ئومێد سەباح- سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران •    ئامانج رەحیم- سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران •    فارس عیسا- سەرۆكی نوێنەرایەتیی هەرێم لە بەغداد •    عەبدولحەكیم خسرۆ- بەرپرسی فەرمانگەی چاودێریی و هەماهەنگیی •    رێباز عەباس مەحمود- راوێژكاری وەزارەتی دارایی  •    كۆڤان تەحسین- بەڕێوەبەری گشتیی ژمێركاریی •    ئەبوبەكر عەبدوڵا- بەڕێوەبەری گشتیی بودجە •    مریەم عوسمان- بەڕێوەبەری گشتی خانەنشینیی •    عەبدوڵا رەمەزان- پسپۆڕی دارایی ئەم كۆبوونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەبارەی چارەنوسی سێ موچەی ئەمساڵ (مانگەكانی 10-11-12) كە هێشتا موچەخۆران و خانەنشینانی هەرێم وەریان نەگرتووە.  بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حكومەتی فیدراڵ، لە كۆبوونەوەكەدا رێككەوتن كراوە لەسەر:  🔹ناردنی وەفدێكی تەكنیكی لە فەرمانگەی ژمێركاریی وەزارەتی دارایی فیدراڵەوە بۆ وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم بەمەبەستی یارمەتیدانیان لە هەمواركردنی میزان موراجەعەی مانگانەی تایبەت بە خەرجییەكانی موچەو خانەنشینیی، بەگوێرەی گشتاندنی فەرمانگەی ژمێركاریی ژمارە (2421) لە 30/1/2024.  🔹لەسەر بنەمای فەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ، فەرمانگەی ژمێركاریی فیدراڵ ئەوەی لەسەری بووە كردویەتی بۆ ناردنی موچەی مانگی تشرینی دووەمی فەرمانبەرانی هەرێم لە رێكەوتی ئەمڕۆوە. باقی چارەسەرو چاودێرییەکان بە هەماهەنگی لەگەڵ تیمی وەزاری تەواو دەکرێن. 🔹ئەنجامدانی گواستنەوەی پێویست بۆ چارەسەرکردنی ناڕێکییە داراییەکانی پەیوەست بە شایستەی خانەنشینان كە بڕی (430) ملیار دینارە، بە پشتبەستن بە بڕگەکانی مادەکانی (5/یەکەم)و (77/یەکەم) لە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ژمارە (13) بۆ ساڵانی (2023، 2024، و 2025)، لەسەر بنەمای ڕێنماییەکانی سەرۆکی حکومەت. 🔹ئەو تێبینیانەی کە دەمێننەوە لە ماوەی (10) ڕۆژدا بە هەماهەنگی لەگەڵ تیمی وەزاری تەکنیکی، لە ئەمڕۆوە 15ی کانوونی دووەم دەستپێدەکات، قسەیان لەسەر دەکرێت. ئەمە لەپاڵ پێداچوونەوە بە کارەکانی ئەو لیژنەیەی کە بەپێی فەرمانی دیوانیی ژمارە 24660 پێکهێنراوە، کە پێویستی بە ئامادەبوونی نوێنەرانی هەرێم هەیە لە لیژنەی ئاماژەپێكراو.  🔹هەرێم پابەندە بە پێدانی شایستەیی موچەی مانگی تشرینی یەکەم کە لەلایەن بەشی ژمێركارییەوە پارەی بۆ دابین دەکرێت، هەروەها بەردەوامی گفتوگۆ و بەدواداچوون لەگەڵ لیژنەی فەرمانی دیوانیی ژمارە 24660، بۆ دیراسەکردنی ئەو پرسە، بەوجۆرەی كە خانەنشینانی هەرێم بەپێی یاسای خانەنشینیی فەرمانبەرانی دەوڵەتی ساڵی 2019 بگرێتەوە. 

(درەو):  بەگوێرەی توێژینەوەیەك كە ئەمڕۆ بڵاوكراوەتەوە، نزیكەی 30%ی ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا كە بە تێكڕا ژمارەیان (720) پەرلەمانتارە، سەرباری موچەی فەرمی خۆیان لە پەرلەمان، ساڵانە بڕی (6.3 ملیۆن) یۆرۆیان دەستدەكەوێت.  دەرەنجامەكانی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی لە یەكێتیی ئەوروپا ئەوەی دەرخستووە، كە هەندێك لە ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا لە بەرژەوەندی گروپەكانی لۆبی "لۆبیستەكان" لە كەرتی كشتوكاڵ كاردەكەن و راوێژ بە كەرتی ئۆتۆمبیل و كۆمپانیا داراییە گەورەكان دەدەن، ئەمە دەبێتە هۆی بەریەككەوتنی بەرژەوەندییە گشتییەكان لەگەڵ بەرژەوەندی تایبەتدا. پەرلەمانتاری رۆمانی (گۆرگێ پیپیریا) لە فراكسیۆنی پارێزگاران و ریفۆرمخوازانی ئەوروپا لە پێشەنگی لیستی ئەو پەرلەمانتارانەیە كە داهاتی لابەلایان هەیەو ساڵانە نزیكەی (657.000) یۆری دەستدەكەوێت، ئەمە لەرێگەی ئەو كۆمپانیای پارێزەرایەتییەی كە دایمەزراندووە.  لەدوای ئەویش پزیشكە فەڕەنسییەكە (لۆران كاستیلۆ)و پەرلەمانتاری ئیتالی (رۆبەرتۆ فاناچی) دێت كە كتێبەكەی "جیهانەكەی تر" سەركەوتنێكی سەرسوڕهێنەری بەدەستهێناو پێشوازی باشی لێكرا.  پەرلەمانتاری ئەوروپا موچەو ئیمتیازی باش وەردەگرن، كە خۆی دەبینێتەوە لە بڕی (124.000) یۆرۆی ساڵانە وەكو موچەی بنەڕەتی و بڕی (59.400) یۆریۆ دەرماڵەی خەرجیی و پارەی دەرماڵەی ئامادەبوون كە زۆرجار دەگاتە بڕی (52.800).  سەرباری ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتیی ئەوروپا رێگەیان پێدراوە كاری زیاتر بكەن، بەڵام ئەو بنەمایانەی كە لەدوای سكانداڵی ناسراو بە "قەتەر گەیت" داكەوتووە، ناچاریان دەكات بە ئاشكرا كردنی ئەو كارانەی كە دەیكەن.  لەگەڵ ئەمەشدا، رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی نیگەرانیی خۆی نیشان دەدات، ئەمەش لەبەر قەبارەی قازانجی پەرلەمانتاران نییە ئەو كارانەدا، بەڵكو نیگەرانییە لەبارەی ئەگەری كاریگەریی ئەو كارانە لەسەر ئەدای كاركردنی رۆژانەی پەرلەمانتاران و تێكەڵبوونی بەرژەوەندییەكان.  رافاییل كیرگۆینۆ گەورە بەرپرسی سیاسەتەكان لە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی قسەی بۆ (یۆرۆنیوز) كردوە، وتویەتی:" بەگوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی ئەوروپا، ئەندامانی پەرلەمان بۆیان نییە بەشداری لە چالاكی لۆبیكردن لەبەرامبەر پارەدا بكەن". باسلەوە دەكات، ناڕوونی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان وایكردووە بابەتەكە وەكو تێڕوانینی كەسیی لەلایەن هەر سیاسەتمەدارێكەوە تەماشا بكرێت، لەوەدا ئایا بەریەككەوتنی بەرژەوەندی هەیە یاخود نا.  راپۆرتەكە باس لە حاڵەتی هەردوو پەرلەمانتار ستیڤان كوهلەر (ئەڵمانیا/ پارتی گەلی ئەوروپی)و كریستین سینجەر (ئەڵمانیا/ پارتی نوێبوونەوە) دەكات كە هەردووكیان مانگانە هەزاران یۆرۆ لە كۆمەڵەی جوتیارانی باڤاریا وەردەگرن، كە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییە كشتوكاڵی و دارستانییەكانی ناوچەكە دەكات، سەرباری ئەوەی ئەم دوو كەسە هەردووكیان ئەندامن لە لیژنەی كشتوكاڵ و ژینگە لە پەرلەمانی ئەوروپا.  فیلیپ تۆریك (چیكیا/ پاتریۆتس) باس لە داهاتی مانگانەی خۆی دەكات كە دەگاتە (10.000) یۆرۆ وەكو راوێژكاری سەربەخۆ لە كەرتی پیشەسازی ئۆتۆمبیل، ئەمە بوارێكە لە كارەكەیدا وەكو ئەندامی پەرلەمان زۆر جەختی لەسەر دەكات. بەمدواییە لەم چوارچێوەیەدا قسەی كردووە.  لەبەرامبەردا، هەندێك لە ئەندامانی تری پەرلەمانی ئەوروپا وای دەبینن گرنگە پارێزگاری بكەن لە پەیوەندییان لەگەڵ جیهانی واقعیدا، یەكێك لەوانە لۆران كاستیلۆ-یە كە پێیوایە "بۆ ئەوەی نوێنەرانی پەرلەمان بە تەواوەتی لەژیانی خەڵك دانەبڕێن، دەبێت پەیوەندییان بە واقیعەوە بمێنێتەوە".  ئاماژە بەوە دەكات، هیچ بەریەككەوتنێك نییە لەنێوان خەبات لەپێناو سیاسەتێكی دروست و باشتر لە پەرلەمان لەگەڵ ئارەزووە بەردەوامەكانی بۆ چاودێری خەڵكی تر وەكو پزیشكێك. مۆنیكا هوڵمایەر (ئەڵمانیا/ پارتی گەلی ئەوروپی) كە ساڵانە نزیكەی 75.000 یۆرۆی دەستدەكەوێت لەبەرامبەر كارەكەی لە كۆمپانیای فرەڕەگەزیی (بایوا) بۆ كشتوكاڵ و وزە دەڵێ: دەبێت ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا تێكەڵی كارو كۆمەڵگە ببن لەبری ئەوەی لە بورجی عاجی سیاسەتدا بمێننەوە. لە هەمان كاتدا، هەندێكی تر وایدەبینن كە هیچ بەریەككەوتنێك لەنێوان كاری زیادەی خۆیان و ئەركەكەیان لە پەرلەمان نییە، چارلز گویرینز (لۆكسمبۆرگ/ نوێی ئەوروپا) كە ساڵانە وەكو بەرپرسی سەربەخۆ لە كۆمپانیای "ڤویر فاینانس" بڕی 43.000 یۆریۆری دەستدەكەوێت جەخت لەوە دەكات كارەكەی بەریەككەوتنی نییە لەگەڵ ئەو لیژنانەی پەرلەمان كە كاریان تێدا دەكات و مامەڵە لەگەڵ كشتوكاڵ و كاروباری دەستوریی دەكەن. دەڵێ:" بچوكترین بەریەككەوتن نییە، ئەگەرنا كارەكەم رادەگرت".  لەگەڵ ئەمەشدا، رافاییل كیرگوینۆ لە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی گرفتی لەگەڵ ئەم تێگەیشتنانە هەیەو باسلەوە دەكات، تەنانەت ئەگەر بەشێوەی راستەوخۆ بەشدار نەبن لە لیژنە پەیوەندیدارەكاندا، ئەندامانی پەرلەمانی ئەوروپا دەتوانن كاریگەریی لەسەر هاوڕێ پەرلەمانتارەكانیان دابنێن یاخود پرسیار لەبارەی ئەو بابەتانەوە بكەن كە پەیوەندی بە بەرژەوەندییە دەرەكییەكانیانەوە هەیە.  رافاییل كیرگوینۆ داوا دەكات رێسای توندتر دابنرێت بۆ لێكۆڵینەوە لە چالاكی دەرەكی پەرلەمانتاران و دەڵێ:" پێویستە لێكۆڵینەوەكان لەرێگەی دەستەی سەربەخۆوە بكرێن و ئەوانەی بنەما ئیتیكییەكان پێشێل دەكەن سزایان بەسەردا بسەپێندرێت".  ئەمە جاری یەكەم نییە كە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتیی تیشك دەخاتەسەر بەریەككەوتنی بەرژەوەندییەكان. لە راپۆرتی پێشووی خۆیدا كە ئایاری رابردوو بڵاویكردەوە، ڤیكتۆر ئوسپاسكیچ پەرلەمانتاری پێشووی لیتوانیا لە یەكێتیی ئەوروپا لە پێشەنگی لیستەكەدا بوو، كە 3 ملیۆن یۆرۆی ساڵانە قازانجی لە كۆمپانیایەكی روسی دەستكەوتبوو كە بەرژەوەندی گەورەی لە بواری خانوبەرەدا هەبوو. بەڵام دوای هەڵبژاردنەكەی حوزەیرانی رابردووە ئەم پەرلەمانتارە كورسییەكەی لەدەستداو لە مانگی ئابیشدا دەركەوت بەتۆمەتی ساختەكاریی بەبڕی زیاتر لە 500.000 یۆرۆ لەژێر لێكۆڵینەوەدایە، ئەمەش تۆمەتێك بوو كە ئەو رەتیدەكردەوە.

(درەو): "بڕیارەکەی دادگا لەبارەی موچە تەفسیری جیاواز هەڵناگرێ، با كۆبوونەوەیەكی بەپەلە بكرێت" حاكم جاسم عمێری سەرۆكی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئەمڕۆ لە كۆبوونەوەیەكدا وای بە پەرلەمانتارانی كورد وتووە.  وەفدێكی فراكسیۆنە كوردییەكان لە پەرلەمانی عێراق (پارتی+ یەكێتیی+ نەوەی نوێ+ یەكگرتوو+ كۆمەڵی دادگەریی) سەردانی دادوەر (جاسم عمێری) سەرۆكی دادگای باڵای فیدراڵییان كرد. لەبارەی هۆكارو ناوەڕۆكی ئەم سەردانەوە شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی پارتی دەڵێ:" باسمان لە كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم کرد، کە ماوەی دوو مانگە موچەیان وەرنەگرتوە بەبیانوی جۆراو جۆرو بێ بنەما  لەلایەن وەزیری داراییەوە، کە ئەمە پێچەوانەی  بڕیاری دادگای ئیتحادییە بەوەی کە نابێت لەژێر هیچ پاساوێک ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دوا بکەوێت".  بەگوێرەی قسەی شاخەوان عەبدوڵا، سەرۆکی دادگای فیدراڵی دوپاتیکردوەتەوە کە "ناوەڕۆکی بڕیاری دادگا بەو شێوەیەو نابێت دەست بۆ موچەی فەرمانبەران ببرێت. کۆبونەوەیەک رێکدەخەن تایبەت بەو پرسەو دەبیت کۆتایی بەو بابەتە بێت و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم چارەسەر بكرێت و مانگانە لەگەڵ فەرمانبەرانی ناوچەکانی دیکەی عێراق بگاتە دەستیان". سۆران عومەر لە فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەریی كە بەشداری كۆبوونەوەی كردووە باسلەوە دەكات "بە سەرۆکی دادگای فیدراڵی وتووە خەڵکی کوردستان دەڵێن ئەگەر هەرێم پابەند نیە بە توگین و ڕادەستی داهاتی ناوخۆ، ڕێگایەکی دیکە نیە سزای دەسەڵاتدارانی پێبدرێ هەر موچەی خەڵک دوادەخرێ و نادرێت!؟". سۆران عومەر ئاماژە بەوە دەكات لە كۆبوونەوەكەدا سەرۆكی دادگای فیدراڵی وتویەتی بڕیارەکەی دادگا تەفسیری جیاواز هەڵناگرێ و لە بوونی هەر ناکۆکیەکی سیاسیش پێویستە موچەی خەڵکی هەرێم بەردەوام بێت، بۆیە پێشنیاری کۆبونەوەیەکی بەپەلەی کردووە بۆ چارەسەری دواکەوتنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم. شوباتی ئەمساڵ، لەسەر سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بەوەی موچەی فەرمانبەرو خانەنشینانی هەرێم بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە خەرج بكرێت و موچەكانیان لە بانكە فیدراڵییەكانی دەرەوەی هەرێم بۆ (تەوتین) بكرێت، ئەمە هەر لەسەرەتاوە نیگەرانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی لێكەوتەوە، بەوپێیەی ئەو بەر لەم بڕیارە پرۆسەیەكی بەناوی پرۆژەی (هەژماری من) بۆ بە بانكیكردنی موچە دەستپێكردبوو. دوای سەردانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ تاران، رۆژی 3ی تەموزی ئەمساڵ، میدیای پارتی دیموكراتی كوردستان دەقی رونكردنەوەیەكی سەرۆكی دادگای فیدراڵییان بڵاوكردەوە كە تێیدا ئاماژەی بەوە كردووە ئەو بانكانەشی كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن و مۆڵەتی بانكی ناوەندییان هەیە، دەتوانن پرۆسەی تەوتینی موچە بكەن، ئەمە وا لێكدرایەوە كە سەرۆكی دادگا پرۆژەی (هەژماری من)ی قبوڵكردووە.  بەڵام لەدوای هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بەشێوەیەكی كردەیی هەنگاوەكانی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پرۆژەی (هەژماری من)و تەوتینكردنی موچە لە بانكە فیدراڵییەكان دەستپێكردووە، رۆژی 31ی ئۆكتۆبەری رابردوو نوێنەرانی یەكێتیی لە دادگای  لێکۆڵینەوەی (کەرخ) لە بەغداد، سکاڵای لەسەر (هەژماری من)و رێگریكردن لە جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ "تەوتینی" موچە تۆماركرد، لەمەشدا فراكسیۆنەكانی (نەوەی نوێ+ یەكگرتوو+ كۆمەڵ) پشتیوانی یەكێتییان كرد.  رۆژی 4ی ئەم مانگەش، شاهۆ عوسمان جێگری پارێزگاری سلێمانی لە پشكی یەكێتیی بەفەرمی و لەرێگەی نوسراوێكەوە داوای لە پارێزگاری بانكی ناوەندیی كرد "بانكە پەیوەندیدارەكان راسپێرێت بە گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بۆ تەوتینكردنی موچە هەموو فەرمانبەرانی پارێزگای سلێمانی".  لەنێوان (تەوتین)و (هەژماری من)دا، موچەخۆرانی هەرێم لەكۆتاییەكانی مانگی یانزەدان و هێشتا موچەی مانگەكانی 10و 11 یان وەرنەگرتووە. 

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان (APIKUR) پێشوازی لە پێشنیازی هەمواری ماددەی 12ی یاسای بودجە كرد، بەڵام پێیوایە "لە رەشنوسی ئێستادا بوارێكی تەواو هەیە بۆ داپۆشینی داواكارییەكانی پێشووی، پەیوەست بە مەرجە بازرگانییەكان و گەرەنتیكردنی وەرگرتنی پارەی هەناردەی پێشوو و داهاتوو لەرێگەی بۆری نەوتی عێراق- توركیاوە". لە هەموارەكەدا هاتووە، وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە خەرجییە سیادییەكان قەرەبووی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی حكومەتی كوردستان بكاتەوە، بۆ ئەو بڕە نەوتەی كە لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت و لەلایەن (سۆمۆ) یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵەوە وەردەگیرێت، بەمەرجێک لەلایەن دەزگایەكی راوێژكاری تەكنیكی نێودەوڵەتیی تایبەتمەندەوە، تێچووی دادپەروەرانەی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بۆ هەر کێڵگەیەک بە جیا حیساب بکرێت. ئەو دەزگایەش لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدراڵەوە بە رێككەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم دیاری دەكرێت، تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵەوە بەشێوەی پێشینە دابین دەكرێت بە بڕی (16 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێك، ئەم پارەیەش دواترو پاش تەواوبوونی كاری ئەو دەزگا راوێژكارییەی كە لەسەرەوە باسكراوە پاكتاو دەكرێت، ئەمەش بە گەڕانەوە بۆ ئەو رۆژەی كە دەستكراوە بە رادەستكردنی نەوتەكە. بەگوێرەی دەرەنجامەكانی وردبینی كۆمپانیای (دیلۆیت) بۆ ساڵانی پێشوو، هەرێمی كوردستان تەنیا 44%ی داهاتی نەوتی دەستدەكەوێت، ئەوەی دەمێنێتەوە دەچێت بۆ كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو بە بازاڕخستن و قازانجی كۆمپانیا بیانییەكان، كە لە زۆرینەی گرێبەستەكاندا بە بڕی 20%ی قازانجی نەوت دیاریكراوە دوای داشكاندنی 40%ی خەرجییەكان لە نرخی هەر بەرمیلێك نەوت، بەمەبەستی گەڕاندنەوەی بەشێك لەو خەرجییانەی كە كۆمپانیا بیانییەكان لەكاتی وەبەرهێنان لە كەرتی نەوتی كوردستان كردویانە.  لەبەر رۆشنایی ئەم راستیانەو بەهۆی پابەندبوونی عێراق بە كۆتوبەندەكانی ئۆپێك پڵەس، بڕی هەناردەی نەوتی كوردستان كە رۆژانە دەگاتە 400 هەزار بەرمیل، پێویستی بە كەمكردنەوەی هەمان بڕ هەیە لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشور، ئەمەش دەبێتە هۆی پاشەكشێی داهاتە نەوتییەكان بەنزیكەی 5 ملیار دۆلاری ساڵانەو بەواتای بەرزبوونەوەی كورتهێنانی بودجە دێت بەهەمان بڕی پارە، بەهۆی جیاوازییەكان لە خەرجی و قازانجی كۆمپانیا بیانییەكان و جۆری نەوتە بێ كوالیتییەكەی كوردستان. بۆ ئەوەی دەستێپكردنەوەی هەناردەی نەوتی لە كوردستانەوە كەڵكی ئابوری هەبێت، چارەسەر ئەوەیە عێراق داوا لە ئۆپێك پڵەس بكات بیبەخشێت لەو كەمكردنەوە ئیجباری و خۆبەخشانەی كە بەسەر پشكی وەبەرهێنانی نەوتدا سەپێندراوە.     

(درەو):  پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن ساڵی ئایندە نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بۆ 30 تاوەكو 40 دۆلار دابەزین بەخۆوە ببینێت، ئەمە لەبەر رۆشنایی كەمبوونەوەی خواستی چین لەسەر نەوت و زیادبوونی خستنەڕووی نەوت لەلایەن وڵاتانی دەرەوەی ئۆپێكەوە. پێدەچێت ساڵی داهاتوو نرخی نەوت دابەزینێكی بەرچاو بەخۆوە ببینێت، ئەگەر هاتوو رێكخراوی (ئۆپێك پڵەس) لە بڕیاری خۆی بۆ كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت پاشەكشێ بكات. لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی (CNBC)، تۆم كلۆزا سەرۆكی بەشی شیكاریی وزەی جیهانی لە ئاژانسی (OPIS) دەڵێ: رەنگە نرخی نەوت بگاتە 30 یاخود 40 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك.  سەرەتای ئەم مانگە ئۆپێك بڕیاریدا پرسی كەمكردنەوەی خۆبەخشانەی بەرهەمهێنانی نەوت كە بڕی (2.2 ملیۆن) بەرمیلە لە رۆژێكدا، بۆ كۆتایی مانگی داهاتوو دوابخات. بەهۆی خاوبوونەوەی خوست لەسەر نەوت لەلایەن چینەوە كە دووەم گەورە ئابوری جیهان و گەورەترین هاوردەكاری نەوتی خاوە، نرخی نەوت كەوتووەتە ژێر فشارێكی زیاترەوە.  ئەم دۆخە نوێیە وایكرد دوێنێ ئۆپێك پێشبینی خۆی بۆ خواستی جیهانی لەسەر نەوت لە ساڵی ئایندەدا لە (1.6 ملیۆن) بەرمیلی رۆژانەوە بۆ (1.5 ملیۆن) بەرمیل كەمبكاتەوە. لەلایەكی ترەوە ئەوەی فشاری لەسەر نرخی نەوت دروستكردووە، هەستكردنی بازاڕی جیهانییە بە زیادەی خستنەڕووی نەوت لەلایەن وڵاتانی دەرەوەی هاوپەیمانی ئۆپێك لە نمونەی ئەمریكاو كەنەدا.   

(درەو):  یەكێتیی بە فەرمی لە دادگای لێكۆڵینەوەی كەرخ لە بەغداد سكاڵای دژی پرۆژەی (هەژماری من) تۆماركرد، فراكسیۆنەكەشی لە پەرلەمانی عێراق بە پشتیوانی (نەوەی نوێ+ یەكگرتوو+ كۆمەڵ) بە نوسراوێك داوای جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی دەكات بۆ "تەوتینی موچە". یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە دادگای  لێکۆڵینەوەی (کەرخ) لە بەغداد، سکاڵای لەسەر (هەژماری من)و رێگریكردن لە جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ "تەوتینی" موچە تۆماركرد.  هاوكات لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، فراكسیۆنی یەكێتیی سەركردایەتی هەڵمەتێكی كۆكردنەوەی ئیمزا دەكات بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری "تەوتینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم". لە نوسراوەكەی فراكسیۆنی یەكێتییدا كە سەرۆكی هەریەكە لە فراكسیۆنەكانی (نەوەی نوێ+ یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی دادگەریی) ئیمزیان لەسەر كردووە، داوای ئەوە لە سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كراوە قسە لەگەڵ سەرۆك وەزیران و دادگای باڵای فیدراڵی بكات بۆ جەختكردنەوە لەسەر جێبەجێكردنی بڕیاری 224و یەكخراوەكەی 269/فیدراڵی/ 2024 سەبارەت بە چارەسەری كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم جێبەجێ بكرێت، بەوپێیەی بریارەكە روونەو بە راشكاوی دەڵێ" تەوتینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكانی دەرەوەی هەرێم بكرێت". بەگوێرەی قسەی كاروان یاروەیس پەرلەمانتاری یەكێتیی "تائێستا 115 پەرلەمانتارو سەرۆكی 10 فراكسیۆن ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە كردووە". یەكێك لەو بابەتانەی كە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەستی بۆ بردو وروژاندی، پرسی (هەژماری من)و بابەتی (تەوتینی موچە) بوو.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق 21ی شوباتی ئەمساڵ لەسەر سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێم، بڕیاریدا حكومەتی فیدراڵی عێراق بەشێوەی راستەوخۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم دابین بكات، ئەمەش لەرێگەی تەوتینكردنی موچەوە لە بانكە فیدراڵییەكان، ئەمەش بەمەبەستی دورخستنەوەی لە ململانێ سیاسییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد.  دادگا لەكاتێكدا ئەم بڕیارەی دەركرد كە پێشتر حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتیی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت پرۆژەیەكی بۆ بە بانكیكردنی موچەی موچەخۆران دەستپێكردبوو بە ناوی پرۆژەی (هەژماری من).  بافڵ تاڵەبانی كە حزبەكەی یەكێك لە بەشدارە سەرەكییەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتەوەو ئێستا خۆی بۆ دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی دەیەم ئامادە دەكات، دەڵێ بڕیاری دروستكردنی (هەژماری من) لە ئەنجومەنی وەزیران نەخراوەتە دەنگدانەوە، بۆیە ئەوان كار بەو پرۆژەیە ناكەن و داوا لە خەڵك دەكەن "تەوتینی" موچە بكەن.  جیاوازی تەوتین لەگەڵ (هەژماری من) ئەوەیە، لە تەوتیندا حكومەتی فیدراڵ بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن بانكەكانی خۆیەوە موچەی موچەخۆرانی هەرێم دابین دەكات، بەڵام لە پرۆژەی (هەژماری من)دا حكومەتی عێراق بەراستەوخۆ موچە دابین ناكات، خەرجی موچەی هەرێم رەوانەی حكومەتی هەرێم دەكات و حكومەتی هەرێمیش موچەی هەر فەرمانبەرێك دەخاتە سەر حسابەكەی لە بانكە بەشدارەكانی ناو پرۆژەی (هەژماری من).  بەر لە بڕیاردان لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتیشە سەردانی تارانی پایتەختی ئێرانی كرد، دوای گەڕانەوەی لەم سەردانە، میدیاكانی پارتی نوسراوێكی روونكردنەوەی دادگای فیدراڵی عێراقیان بڵاوكردەوە كە تێیدا باسلەوە دەكات پرۆژەی (هەژماری من)یش هەر تەوتینی موچەیە، بەڵام دادگای لای خۆیەوە روونكردنەوەكەی بڵاونەكردەوەو رەتیشی نەكردەوە.  پارتی و یەكێتیی و لایەنەكانی تری هەرێمی كوردستان لە ئێستاوە ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەكەن لە ساڵی ئایندەدا، ئەمە وایكردووە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی دەیەم لە هەرێم هێندە قورس بن كە هەندێك كەس پێشبینی ئەوە بكەن پێكهێنانی كابینەكە بكەوێتە دوای هەڵبژاردنەكەی عێراقەوە، پرۆسەی تەوتین و هەماری من كەوتونەتە ناو گێژاوی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لە هەرێم و هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق.  دەقی نوسراوەكەی پەرلەمانی عێراق

(درەو):  كارەكانی پرۆژەی (هەژماری من) لە سلێمانی راگیراوە، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بەفەرمی داوا لە وەزارەتی دارایی و ناوخۆو داواكاری گشتیی دەكات ئەو كەسانە سزان بدەن كە پرۆژەكەیان راگرتووە.  پرۆسەی تەوتینكردنی موچە، یەكێك لەو بابەتانە بوو كە لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا لەلایەن پارتە سیاسییە بەشدارەكانەوە قسەی لەسەر كرا. بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لە كەمپەینی هەڵبژاردندا بانگەشەی جێبەجێكردنی "تەوتینی موچە"ی كردو داوای لە فەرمانبەران كرد پرۆژەی "هەژماری من" رەتبكەنەوە، كە ئەو بە پرۆژەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت ناوی برد. لەدوای بەرێوەچوونی هەڵبژاردنەوە لە 20ی ئۆكتۆبەردا، لە چەند رۆژی رابردوودا بە فەرمی نوسینگەكانی پرۆژەی (هەژماری من) لە بانكەكانی سلێمانی داخران، ئەم بڕیارە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی نیگەران كردووە. لەكاردانەوەی راگرتنی كارەكانی پرۆژەی (هەژماری من)، دوێنێ ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران نوسراوێكی ئاڕاستەی هەریەكە لە (داواكاری گشتیی- وەزارەتی دارایی و ئابوری- وەزارەتی ناوخۆ) كردووە.  كۆپییەكی نوسراوەكەی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران دەست (درەو) كەوتووە، تێیدا:  •    بە فەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران داوا لە وەزارەتی دارایی دەكات رێكاری یاسایی و كارگێڕی بەرامبەر بە بەڕێوەبەری ئەو بانكانە بگرێتەبەر كە رێگری لە كارمەندانی (هەژماری من) دەكەن یان هەر بەرپرسێكی تری حكومی، ئەمەش پاڵپشت بە ماددەكانی 4 و 5 لە یاسای بەرزەفتكردنی فەرمانبەران.  •    وەزارەتی ناوخۆ رێكاری پێویست ئەنجام بدات بەپێی حوكمەكانی یاسای سزاكانی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ ژمارەی 14ی ساڵی 2008 بە لێپرسینەوەو سزادانی ئەفسەران و كارمەندانی پۆلیس كە رێگری دەكەن لە كارمەندانی (هەژماری من) بۆ راپەڕاندنی كارەكانیان.  •    وەزارەتی داد/ سەرۆكایەتیی داواكاری گشتیی رێكاری پێویست ئەنجام بدات بەپێی حوكمەكانی یاسای داواكاری گشتی ژمارە (159)ی ساڵی 1975ی هەموار كراو پشتبەست بە هەردوو مادەی 231و 240 لە یاسای سزاكان ژمارە 111 ی ساڵی 1969، بە جوڵاندنی داوای سزای بەرامبەر ئەو كەس و لایەنانەی كە رێگری دەكەن لە كارمەندانی (هەژماری من).  دوای ئەم نوسراوە، ئەمڕۆ سەرلەنوێ، سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران لە گشتاندنێكدا بۆ گشت وەزارەت و دەستەو فەرمانگە نەبەستراوەكان بە وەزارەت، ئاگاداریان دەكاتەوە لە بەردەوامبوونی پرۆژەی (هەژماری من)و هۆشداری دەدات لە رێگریكردن لە پرۆژەكە.  21ی شوباتی ئەمساڵ، لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك لە موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكانی عێراق تەوتین بكرێت و لەلایەن حكومەتی عێراقەوە دابین بكرێت، بڕیارەكە لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوە بوو موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە ململانێی سیاسی نێوان هەولێرو بەغداد دوربخرێتەوە، بەڵام هەرزوو ناكۆكی لەبارەی كرۆكی بڕیارەكەی دادگاوە ناكۆكییەكی نوێی دروستكرد، ناكۆكی ئەمجارە لەسەرە ئەوەیە ئایا پرۆژەی هەژماری من هەمان پرۆژەی تەوتینی موچەیە لە بانكە فیدراڵییەكان یاخود نا.  جوڵاندنی پرۆسەی تەوتینكردنی موچە لەنێوان بانكە فیدراڵییەكان و پرۆژەی (هەژماری من)دا لەكاتێكدایە پارتی دیموكراتی كوردستان وەكو براوەی یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئامادەكاری دەكات بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان لە پێش هەمووشیانەوە یەكێتیی نیشتمانی بەمەبەستی پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەت.  دەقی نوسراوەكانی سەرۆكی دیوانی حكومەت:  

(درەو): هەناردەی عێراق لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بەرێژەی 15.7% پاشەكشێی بەخۆوە بینیوە، تەنانەت نەوت كە رێژەی 96.7%ی تێكڕای هەناردەی پێكهێناوە، ئەویش بەرێژەی 16.4% پاشەكشێی كردووە.  بانكی ناوەندیی عێراق لە راپۆرتێكدا ئاشكرایكرد، هەناردەی كاڵای عێراق لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە بڕی (23 ملیارو 474 ملیۆن) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە لە هەمان ماوەی ساڵی رابردوودا بەهای هەناردە بریتی بووە لە (27 ملیارو 847 ملیۆن) دۆلار.  بە بەراوردكردنی ئاستی هەناردە لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵ و چارەكی یەكەمی ساڵی رابردوو، دەردەكەوێت لە 2024دا ئاستی هەناردەی عێراق بە رێژەی 15.7% دابەزیوە. نەوت كە رێژەی 96.7%ی تێكڕای هەناردەی كاڵای عێراقی لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا پێكهێناوە، ئەویش لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا بەرێژەی 16.4% پاشەكشێی كردووە، بانكی ناوەندی هۆكاری ئەمە بۆ دابەزینی نرخی نەوت بەرێژەی 10.7% دەگەڕێنێتەوە.  "هەناردەی بەرهەمە نەوتییەكانیش كە نەفتاو گازوایل و بەرهەمەكانی تر دەگرێتەوە، لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا رێژەی 2.5%ی هەناردەی كاڵای عێراقی پێكهێناوە" راپۆرتەكەی بانكی ناوەندیی وا دەڵێ.  هەرچی كاڵاكانی ترە، بەهەموویانەوە رێژەی 0.6%ی تێكڕای هەناردەی چارەكی یەكەمی ئەمساڵی عێراقیان پێكهێناوە، كە رێژەیەكی زۆر كەمەی خۆی دەبینێتەوە كە هەندێك كەلوپەلی پیشەسازی و خۆراك و خواردنەوە سەرەتاییەكانی تایبەت بە خێزان.

(درەو):  ئەمساڵ بە تێكڕا، حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (230 ملیار) دیناری بەشێوەی كاش رادەستی حكومەتی فیدراڵ كردووە، ئەمە رێژەی 50%ی ئەو داهاتە نانەوتییە فیدراڵییانەیە كە لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی سێ مانگدا بەدەستهاتوون، سەردەمی لێبڕین "مقاصە" كۆتایی هات، ئێستا ئیتر بەغداد دەیەوێت بە كاش داهاتەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان وەربگرێتەوە. بۆ جاری سێیەم، وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان بڕە پارەیەكی وەكو داهاتیی نانەوتیی دامەزراوە فیدراڵییەكان لە هەرێم بەشێوەی كاش خستە سەر هەژماری بانكیی وەزارەی دارایی فیدراڵ لە لقی بانكی ناوەندیی عێراق لە هەولێر.  ئەو بڕە پارەی ئەمجارە رادەستكراوە، وەكو " پشکی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی نانەوتی هەرێمی کوردستان" بۆ مانگی (نیسان)ی رابردوو ئەژماركراوەو بڕەكەی (74 ملیارو 844 ملیۆن و 532 هەزار) دینارە.  ئەو بڕە پارەی كە ماوەی سێ مانگە هەرێم بەشێوەی كاش رادەستی بەغدادی دەكات، بریتییە لە ٥٠٪ی داهاتی باج و ڕەسمی گومرگی لە هەرێمی کوردستان، بەپێی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە. لەدوای كەوتنی سەددامەوە، حكومەتی هەرێم هیچ كاتێك داهاتەكانی خۆی بەشێوەی كاش رادەستی بەغداد نەكردووە، بەردەوام بەشێوەی لێبڕین و لێدەركردن "مقاصە" ئەم بابەتەی لەگەڵ بەغداد پاكتاو كردووە، بەڵام لەدوای پەسەندكردنی یاسای بودجەی سێ ساڵەی عێراقەوە، ئیتر كۆتایی بە مقاصە هات و هەرێم دەبێت داهاتی نەوتیی و نانەوتیی خۆی بەشێوەی پارەی كاش رادەستی بەغداد بكات.  27ی ئایاری رابردوو، بۆ یەكەمجار وەزارەتی دارایی هەرێم، بڕی (85 ملیارو 199 ملیۆن) دیناری داهاتی ناوخۆی بۆ مانگی (شوبات)ی ئەمساڵ بەشێوەی كاش خستە سەر ئەژماری وەزارەتی دارایی عێراق. 30ی حوزەیرانی رابردووش، بۆ جاری دووەم وەزارەتی دارایی هەرێم بڕی (70 ملیارو 131 ملیۆن و 250 هەزار) دیناری داهاتی نانەوتیی بۆ مانگی ئازاری ئەمساڵ خستە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی عێراق.  واتا بە تێكڕا بۆ سێ مانگی ئەمساڵ (مانگەكانی 2+3+4)، حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (230 ملیار) دیناری وەكو داهاتی نانەوتیی بەشێوەی كاش رادەستی بەغداد كردووە.  21ی شوباتی ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێم، حكومەتی فیدراڵی پابەندكرد بەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم خەرج بكات، ئەمە بوو بە سەرەتای نزیكبوونەوەیەكی نوێ لەنێوان هەولێرو بەغداد بۆ چارەسەری ناكۆكییە داراییەكانی نێوانیان. دادگای باڵای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا لەبەرامبەر پابەندكردنی بەغداد بە دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم، چەند پابەندییەكیشی خستە ئەستۆی حكومەتی هەرێم، لەوانە:  •    پێشكه‌شكردنی ته‌رازوه‌ی پێداچوونه‌وه‌ی (میزان مراجعه‌)ی مانگانه‌ له‌و واده‌ی كه‌ فه‌رمانگه‌ی ژمێریاری له‌ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ له‌ مانگی دواتردا دیاری ده‌كات له‌كاتی داواكردنی پاره‌ هاوشێوه‌ی وه‌زاره‌تی فیدراڵییه‌كان. •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌ راده‌ستكردنی سه‌رجه‌م داهاته‌ نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كانی به‌ حكومه‌تی فیدراڵ (خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت)، به‌گوێره‌ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ، به‌و مه‌رجه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی له‌و داتایانه‌ بكات كه‌ تایبه‌تن به‌و داهاتانه‌وه‌، ئه‌مه‌ پشتبه‌ست به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی (12)ی یاسای ژماره‌ (13)ی ساڵی 2023ی بودجه‌ی گشتی فیدراڵی كۆماری عێراق بۆ ساڵه‌كانی  (2023-2024-2025). •    پابه‌ندكردنی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان به‌وه‌ی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ به‌ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم وردبینی بكه‌ن له‌و حساب بانكییانه‌ی كه‌ بۆ هه‌رێم ده‌كرێنه‌وه‌ له‌ بانكی ناوه‌ندیی هه‌روه‌ها وردبینی بكرێت بۆ لیستی فه‌رمانبه‌ران و خانه‌نشینان و سوندمه‌ندانی تۆڕی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ هه‌رێمی كوردستان.   لەسەر بنەمای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و ئەو رێككەوتنانەی لەگەڵ بەغداد كردی، رۆژی 24ی نیسانی ئەمساڵ مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم ئیمزای له‌سه‌ر بڕیارێك كرد كه‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‌ بۆ راده‌ستكردنی داهاته‌ نانه‌وتییه‌كانی هه‌رێم به‌ حكومه‌تی فیدراڵ ده‌ریكردبوو‌.  ئه‌م نوسراوه‌ كه‌ ژماره‌ (250)ی لێدراوه‌، تێیدا پاڵپشت به‌ حوكمه‌كانی مادده‌ی (هه‌شته‌م) له‌ یاسای ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ژماره‌ (3)ی ساڵی 1992ی هه‌مواركراو هه‌روه‌ها له‌به‌ر رۆشنایی حوكمی مادده‌كانی (12/دووه‌م/د)و (21/ دووه‌م) له‌ یاسای بودجه‌ی گشتی فیدراڵی عێراق بۆ ساڵانی (2023-2024-2025)و حوكمه‌كانی مادده‌ی (29)ی یاسای ئیداره‌ی دارایی فیدراڵ ژماره‌ (6)ی 2019ی هه‌مواركراو، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌ كۆبونه‌وه‌ی رۆژی 24ی نیسانی 2024دا به‌كۆی ده‌نگ بڕیاریداوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی:  * پشكی گه‌نجینه‌ی فیدراڵ له‌و داهاته‌ نانه‌وتییه‌ فیدراڵییانه‌ی كه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌ده‌ستهاتوون، له‌ ژماره‌ حسابی وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ ژماره‌ (70018) له‌ لقی بانكی فیدراڵی دابنرێت، له‌ تێكڕای ئه‌و داهاته‌ نانه‌وتییانه‌ی كه‌ به‌گوێره‌ی یاساو رێنماییه‌ داراییه‌كان و سیسته‌می ژمێریاری به‌ركار، وه‌كو داهاتی كۆتایی بۆ گه‌نجینه‌ تۆماركراون.   * راسپاردنی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان به‌ گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی پێویست بۆ هه‌ماهه‌نگیی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ بۆ خه‌رجكردنی ته‌رخانكراوی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی به‌كارخستن و سه‌رمایه‌گوزاری ئه‌مه‌ له‌پاڵ ته‌رخانكراوی موچه‌ وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ خشته‌ هاوپێچه‌كانی یاسای بودجه‌دا هاتووه‌.  * له‌ رێكه‌وتی ده‌ستپیكردنی خه‌رجكردنی ته‌واوه‌تی موچه‌ی مانگانه‌ی فه‌رمانبه‌ران‌ له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵه‌وه‌، ده‌بێت سه‌رجه‌م وه‌زاره‌ت و لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ئه‌م بڕیاره‌ جێبه‌جێ بكه‌ن.   

(درەو): چاودێریی دارایی عێراق وردبینی خۆی لەبارەی موچەی فەرمانبەران و داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان تەواو كردووەو راپۆرتی خۆی ئاڕاستەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە.  عەممار سوبحی مەشهەدانی سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی عێراق رایگەیاند، دیوانی چاودێری دارایی ئەو ئەركەی تەواو كردووە كە بۆ وردبینی و لێبڕینی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان پێی سپێردراوە.  لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی (العراقیە)، سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی وتی:" چاودێری دارایی راپۆرتی خۆی لەبارەی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم رەوانەی سەرۆك وەزیران و لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووە". باسی لەوەكرد" وردبینی لە خەرجی و داهاتەکان کرا، هەروەها ڕاپۆرتی پەیوەندیدار بە داهاتی نەوت و نانەوتیی دوای پێدانی داتا لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێمی کوردستان، دەرچووە". "دیوانی چاودێریی ئەو بەربەستانەی تێپەڕاند كە لەبەردەم وردبینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان هەبوو، ئەمەش پاش وردبینیكردنی بەشێوەیەكی تاكلایەنەو جیاكردنەوەی داتای داهات و خەرجییەكان و دەرهێنانی دەرەنجامەكان و ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەم بابەتە" سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ وا دەڵێ.  عەممار مەشهەدانی ئاماژەی بەوە دەكات، پرۆسەی وردبینیكردن لە موچەی فەرمانبەران و داهاتەكانی هەرێمی كوردستان ئامانج لێی راستكردنەوەیە.. هەندێك زانیاری لە سەرجەم دامەزراوەكانی دەوڵەت بەشێوەیەكی زۆر ورد نەگەیشتوەتە دیوانی چاودێری دارایی بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێكی ورد كە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان پشتی پێ ببەستتن.  21ی شوباتی ئەمساڵ، لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك لە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی عێراقی پابەند كرد بەوەی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكان "تەوتین" بكەن. دادگای فیدراڵی هەر لەو بڕیارەدا، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی پابەندد كرد بەوەی سەرجەم داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم بەپێی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ رادەستی بەغداد بكات، لە پاڵ ئەمەدا رێگە بدات دیوانی چاودێریی دارایی عێراق وردبینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمدا بكات. لە شوباتی ئەمساڵەوە تا ئێستا واتا ماوەی پێنج مانگە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام هێشتا موچەخۆرانی هەرێم لەكاتی خۆیدا موچەكانیان لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە پێناگات، حكومەتی هەرێم و بەغداد لەبارەی پرۆسەی تەوتینی موچە ناكۆكییان هەبوو، بەڵام دواییە ناكۆكییەكە چارەسەر كراو بەغداد قایل بووە بە "هەژماری من" وەكو سیستەمی پێدانی موچەی فەرمانبەران.   

د. یوسف محەمەد سادق دواجار پاش تێپەڕبوونی نزیکەی ساڵ و نیوێک بەسەر دەرچونی بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی ژمارە (٢١٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٢)[1] سەبارەت بە یاسای بەرکار بۆ خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان، (حکومەتی هەرێم) رەزامەندیی دا بە جێبەجێ کردنی ئەو بڕیارەی دادگاو هەموارکردنەوەی موچەی خانەنشینانی هەرێم بەپێی یاسای خانەنشینیی یەکگرتوی عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠١٤)ی هەموار کراو[2]. سەرەتا نەمویست هیچ قسەیەک لەسەر ئەم بابەتە بکەم، بەڵام دواتر بەهۆی زۆریی ئەو پرسیارانەی لەلایەن خانەنشینانی بەڕێزەوە ئاڕاستەمان ئەکرێت و، بەهۆی لێکدانەوەی جیاجیاو هەڵەی زۆر لە دەزگاکانی راگەیاندن و تەنانەت لایەنە پەیوەندیدارە ئیدارییەکانیش بۆ چۆنیەتیی هەژمارکردنی موچەی خانەنشینی بەپێی یاسای ئاماژە پێدراو، بەپێویستم زانی لەڕێی ئەم بابەتەوە زانیاریی پێویست بۆ هەموان بخەمەڕو. هەڵبەت ئێستا کە ئیتر پرسەکانی پەیوەست بە موچەی سەرجەم موچەخۆرانی هەرێم بە حکومەتی فیدڕاڵیییەوە پەیوەست ئەبێتەوە، بڕیاڕی ئاماژەپێدراوی دادگای فیدڕاڵی پاڵپشتێکی باش ئەبێ بۆ دەستەبەرکردنی سەرجەم مافەکانی خانەنشینانی هەرێم هاوشێوەی ناوچەکانی تری عێراق. یەکەم: هەلومەرجی خانەنشینی و چەند رێسا و تێبینییەکی گشتی: １. ئەم یاسایە یاسایەکی گشتگیرە بۆ هەمو جۆرەکانی خانەنشینیی مەدەنی و سەربازی و دادوەری و.. تادو هەمو پۆست و پلەو ناونیشانە وەزیفییەکان (مادەی ٣)، تەنانەت رەچاوی خانەنشینیی فەرمانبەرە گرێبەستەکانیش کراوە تیایدا (مادەی ٢١- سیازدەیەم). هەر بۆیەش بەجێبەجێ کردنی ئەو پاشاگەردانییەی لە بواری خانەنسینی هەیە کۆتایی پێدێ و، بەشێکی زۆری گەندەڵی لەم بوارەداو موچەی "بندیوار" کۆتایی پێئەهێنێت و، رێگری دروست ئەکات لە بونی دو موچە یان زیاتر بە گوێرەی (مادەی ٢١- یازدەیەم) لە یاسای ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠١٤ و، مادەی (١٠)ی  یاسای ژمارە (٢٦)ی ساڵی ٢٠١٩ یاسای هەمواری یەکەمی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو[3]. ２. تەمەنی خانەنشینیی یاسایی ٦٠ ساڵە (مادەی ١٠- یەکەم هەموارکراو)و کەمترین خزمەت بۆ هەژمارکردنی خانەنشینی ١٥ ساڵە. بەڵام چەند توێژێک هەڵاوێرد کراون لە بەرزترین تەمەنی خانەنشینیی ناچاری وەک مامۆستایان زانکۆ (پڕۆفیسۆرو پڕۆفیسۆری یاریدەدەر، هەندێک تایبەتمەندیی تایبەتی پزیشکی ...) کە ئەمانە لە تەمەنی (٦٣) ساڵی خانەنشین ئەکرێن جگە لە زیندانییانی سیاسی و کەسوکاری پلەیەکی شەهیدان کە لە تەمەنی ٦٥ ساڵی خانەنشین ئەکرێن (مادە ٢- یەکەم و دوەم یاسای ژمارە (٢٦)ی ساڵی ٢٠١٩ یاسای هەمواری یەکەمی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو). هەڵبەت ئەو فەرمانبەرانەش کە تەمەنیان گەیشتۆتە تەمەنی یاسایی خانەنشینی و لە ١٥ ساڵ خزمەتیان کەمترە، پاداشتێکی کۆتایی خزمەت (مادەی ٢٢) یان موچەیەکی مانگانەی خانەنشینیی بڕاوە (مقطوع)یان بۆ رەچاو کراوە (مادەی ٢١- شەشەم). لە هەمان کاتدا هەر فەرمانبەرێک تەمەنی گەیشتە ٤٥ ساڵ و ١٥ ساڵ خزمەتی هەبو ئەتوانێ بە شێوەیەکی ئارەزومەندانە داوای خانەنشینی بکات (مادەی ٢١- یەکەم). ３. لەم یاسایەداو لە کاتی دەنگدان لەسەری لە خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٤، خانەنشینیی تایبەت بۆ خاوەن پۆستە باڵاکانی وەک سەرۆک کۆمارو سەرۆکوەزیران و پەرلەمانتار و وەزیر و راوێژکاران زیاد کرا[4]. بەڵام دواتر بە بڕیارێکی دادگای باڵای فیدڕاڵی (٣٦- فیدڕاڵی- ٢٠١٤)[5] ئەو بەند و مادانەی پەیوەندیدارن بە خانەنشینیی ئەوانەی باس کران هەڵوەشێنرانەوە. هەر بۆیەش ئێستا ئەوانیش وەک هەر خانەنشینێکی ئاسایی و بە هەمان مەرج و هاوکێشە خانەنشین ئەبن و ئەمەش دادپەروەری لە موچەی خانەنشینان دەستەبەر ئەکات. بەڵام چەند توێژێکی وەک (فەرمانبەرانی خوێندنی باڵا، دادوەر، داواکاری گشتی، باڵیۆز، بەڕێوەبەری گشتی و ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیارانی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکان) لەبەر تایبەتمەندیی پسپۆڕی و کارەکانیان خانەنشینیی تایبەتیان بۆ رەچاو کراوە (مادە ٣٥- چوارەم تا هەشتەم). ４. لانی کەمی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە (٥٠٠,٠٠٠) دینارە (مادە ٢١- چوارەمی هەموار کراو). هەروەها ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئەتوانێ بەگوێرەی رێژەی هەڵاوسان (مادەی ٣٦)، ئێستا بەپێی ئەم مادەیەی دوایی حکومەتی فیدڕاڵی (١٠٠,٠٠٠) دیناری دیکەی بۆ موچە نزمەکانی خانەنشینان زیاد کردوە. ５. ئەم یاسایە ئەو خانەنشینانەش ئەگرێتەوە کە پێش ساڵی ٢٠١٤ خانەنشین بون و پێویستە موچەی خانەنشینییەکەیان بەپێی ئەو هاوکێشەیەی لەم یاسایەدا هاتوە هەموار بکرێتەوە (مادە ٣٥- سێیەم). هەروەها بەپێی مادەی (٣٧- یەکەم)ی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای باڵای فیدڕاڵی[6] لە رۆژی (٢٣- ١١- ٢٠٢٢)ەوەوە (کە رۆژی دەرچونی بڕیاڕی دادگایە سەبارەت بە یاسای بەرکار بۆ موچەی خانەنشینانی هەرێم)، سەرجەم خانەنشینانی هەرێم شایستەی وەرگرتنی موچەکانیانن بەو شێوەیەی کە لە یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ دا هاتوە و پێویستە قەرەبوی ئەو ماوەیە بکرێنەوە. دووەم: هاوکێشەی هەژماری خانەنشینی هەژمار کردنی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە رێژەیەکی دیاریکراو نییە لە دوا موچە وەک یاساکانی پێشو، بەڵکو هاوکێشەیەکی چەند قۆناغییە کە تیایدا رەچاوی موچەی بنەڕەتی و دەڕماڵەی ژیان و دەرماڵەی بڕوانامە کراوە و، هەوڵ ئەدەین بەچەند خاڵێک رونی بکەینەوە: １. بۆ هەمو ئەوانەی کە تەمەنیان لە ٤٥ ساڵ زیاترە و لە ١٥ ساڵ زیاتر خزمەتیان هەیە (مادەی ٢١- دووەم):، موچەی "بنەڕەتی"ی خانەنشینییان بریتییە لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X)= تێکڕای موچە (معدل الراتب) * ساڵانی خزمەت * 2.5 \ (دابەشی) ١٠٠. لەم هاوکێشەیەدا تێکڕای موچە (معدل الراتب) بریتییە لە (کۆی دوا ٣٦ مانگی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەر "بەبێ هەژمارکردنی دەرماڵەکان" \ دابەشی ٣٦) (مادەی ١- شازدەیەم و هەڤدەیەم). ２. دەرماڵەی بژێوی (مخصصات المعيشة) کە بریتییە لە ١%ی موچەی خانەنشینی "بنەڕەتیی" (X) بۆ هەر ساڵێکی خزمەت (مادەی ٣٥- نۆیەم). واتە دەرماڵەی بژێوی (Y)= ١ * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) * ساڵانی خزمەت \ (دابەشی) ١٠٠. ３. دەرماڵەی بڕوانامە (Z) کە بریتییە لە رێژەیەکی سەدی لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) (مادەی ٣٥- دەیەم) بەم شێوەیە: -     دیبلۆم (٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. -     بەکالۆریۆس: (١٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دیبلۆمی باڵا و ماجستێر: (١٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دکتۆرا: (٢٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. واتە دەرماڵەی بڕوانامە (Z)= (رێژەی هەر دەرماڵەیەکی بڕوانامە\ دابەشی ١٠٠) * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X). ４.  کۆی موچەی خانەنشینی بۆ هەر خانەنشینێک بریتییە لە کۆکردنەوەی ئەو سێ قۆناغەی پێشو. واتە: کۆی موچەی خانەنشینی= موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) + دەرماڵەی بژێوی (Y) + دەرماڵەی بڕوانامە (Z). ５. هەر فەرمانبەرێک ٢٥ ساڵ خزمەتی هەبێت ئەوا سەرەڕای مەچەی مانگانەی خانەنشینی، پاداشتی کۆتایی خزمەتیشی پێدەدرێت کە بریتتە لە ١٢ موچەی تەواو (واتە ١٢ * بڕی دوا موچە کە لە وەزیفە وەریگرتوە بە موچەی بنەڕەتی و سەرجەم دەرماڵەکانی) (مادەی ٢١- نۆیەم). ６. خانەنشین ئەتوانێت پەڵپ (اعتراض) بگرێت لە بڕیاڕی هەژمارکردنی خانەنشینییەکەی لە ماوەی (٩٠) رۆژ لە پێڕاگەیاندنی بڕی موچەکەی لە بەردەم (ئەنجومەنی وردبینیی پرسەکانی خانەنشینان) کە بەپێی بە مادەکانی (٢٩ و ٣٠)ی یاساکە دروست کراوە بۆ روانین لە تانەکان و، بڕیارەکانی ئەم ئەنجومەنەش شیاوی تانە لێدانن لەبەردەم دادگای پێداچونەوەی فیدڕاڵی لە ماوەی ٦٠ رۆژدا. لە کۆتاییدا هیوادارم لایەنە پەیوەندیدارەکانی هەرێم لە جێبەجێ کردنی ئەم یاسایەدا بە ئینسافەوە کار بۆ دەستەبەر کردنی سەرجەم مافەکانی خانەنشینانی شایستەی هەرێم بکەن هاوشێوەی سەرجەم ناوچەکانی تری عێراق و، نەیانکەنە قوربانی خانەنشینی نایاسایی وناشایستە و ناڕاست. هەڵبەت حکومەتی فیدڕاڵ کۆمەڵێک ئاسانکاری و ئیمتیازی دیکەی بۆ خانەنشینان رەخساندوە لە بواری سەفەر و تەندروستی و شێوازی پێدانی موچەکانیان کە دەکرێ کار بۆ جێبەجێ کردنی ئەمانەش بکرێ. لەوانەیە بە هۆی نەبونی سندوقی خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان لە ساڵانی رابردو، پرسی چۆنییەتی پارەدار کردنی موچەی خانەنشینانی هەرێم ببێتە کێشە لەنێوان هەرێم و حکومەتی فیدڕاڵ. ئەکرێ خانەنشینانی هەرێم هاوشێوەی ئەوانەی پێش (١- ١- ٢٠٠٨) خانەنشین بون مامەڵەیان لەگەڵ بکرێ کە بەپێی مادەی (٣٢- دووەم- أ)ی یاساکە موچەکانیان لە لایەن حکومەتی فیدڕاڵەوە سەرف ئەکرێ و، بۆ لەمەودواش لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێم بخرێتە سندوقی خانەنشینی عێراق و بەو پێیەش بۆ داهاتو فەرمانبەران لەڕێی ئەو سندوقەوە خانەنشین بکرێن. [1] . بڕوانە دەقی بڕیارەکە لەم لینکە: https://iraqfsc.iq/krarid/212_fed_2022.pdf [2] . بڕوانە دەقی یاساکە لەم لینکە: https://iraqld.e-sjc-services.iq/LoadLawBook.aspx?page=1&SC=170320149635652&BookID=30802 [3] . بڕوانە دەقی یاساکە لەم لینکە: https://iraqld.e-sjc-services.iq/LoadLawBook.aspx?page=1&SC=121220193727811&BookID=41812 [4] . بڕوانە دەقی مادەی ٣٧ لە یاساکە لە: الوقائع العراقية، العدد (٤٣١٤)، بتاريخ (١٠/ ٣/ ٢٠١٤)، ص ص ٣٠- ٣١. [5] . بڕوانە دەقی بڕیارەکە لەم لینکە: https://iraqfsc.iq/krarid/36_fed_2014.pdf [6] . بڕوانە: الوقائع العراقية، العدد (٤٦٧٩)، بتاريخ (١٣/ ٦/ ٢٠٢٢)، ص ٢٠.

(دره‌و): سبه‌ینێ لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق كۆبونه‌وه‌یه‌كی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ده‌بێت و راپۆرتی خۆی سه‌باره‌ت به‌ خشته‌كانی بودجه‌ی 2024 ته‌واوده‌كات، رۆژی دوو شه‌ممه‌ په‌رله‌مان ده‌نگی له‌سه‌ر ده‌دات، له‌م خشتانه‌دا، خه‌رجی ده‌رهێنانی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان له‌ خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان ده‌رهێنراوه‌و خراوه‌ته‌ ناو خه‌رجی وه‌به‌رهێنانی هه‌رێمه‌وه‌، ئه‌مه‌ گرفتی دروستكردووه‌. لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق سبه‌ینێ كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ده‌بێت بۆ ته‌واوكردنی راپۆرتی تایبه‌ت به‌ خشته‌كانی بودجه‌ی ساڵی 2024. لیژنه‌كه‌ ئه‌مڕۆ به‌ سه‌رۆكایه‌تی عه‌توان عه‌توانی كۆبووه‌وه‌، ئه‌م كۆبونه‌وه‌یه‌ بۆ دانانی جێ په‌نجه‌ی كۆتایی بوو له‌سه‌ر راپۆرتی خشته‌كانی بودجه‌.  عه‌توان عه‌توانی ده‌ڵێ: لیژنه‌ی دارایی سوره‌ له‌سه‌ر ته‌واوكردنی سه‌رجه‌م ورده‌كارییه‌كانی تایبه‌ت به‌ خشته‌كان و ئاماده‌كردنی راپۆرتی كۆتایی به‌مه‌به‌ستی خسته‌ڕووی له‌ دانیشتنی رۆژی دووشه‌ممه‌ی په‌رله‌ماندا.  بڕیاره‌ رۆژی دوو شه‌ممه‌ په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگ له‌سه‌ر خشته‌كانی بودجه‌ی 2024 بدات، به‌گوێره‌ی قسه‌ی سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی، ئه‌و راپۆرته‌ی كه‌ لیژنه‌كه‌ ده‌یخاته‌ به‌رده‌م په‌رله‌مان، ته‌نیا له‌ خشته‌كانی بودجه‌دا كورت نابێته‌وه‌، به‌ڵكو روانگه‌ی لیژنه‌ی داراییش سه‌باره‌ت به‌ رێڕه‌وی دارایی وڵات له‌مساڵ و ساڵانی ئاینده‌ ده‌خاته‌ڕوو، تایبه‌ت به‌ به مه‌ترسییه‌كانی زیادبوونی خه‌رجی به‌كاربردن له‌سه‌ر حسابی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنان. به‌گوێره‌ی ئه‌و خشته‌ی كه‌ حكومه‌تی عێراق ره‌وانه‌ی په‌رله‌مانی كردووه‌، پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی عێراق بۆ ساڵی 2024 به‌مشێوه‌یه‌ ده‌بێت:  • كۆی گشتی خەرجی هەرێم: (20 ترلیۆن و 910 ملیارو 463 ملیۆن و 950هەزار) دیناره‌، لەم بڕە: - خەرجی موچەی فەرمانبەران: (9 ترلیۆن و 556 ملیارو 348 ملیۆن) دینارە - موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی: (2 ترلیۆن و 20 ملیارو 173 ملیۆن) دینارە - كۆی گشتی بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم: ( 11 ترلیۆن و 576 ملیارو 521 ملیۆن) دینارە - مانگانە دەكاتە: ( 964 ملیارو 710 ملیۆن) دینار - كۆی بودجەی بەكاربردن: ( 14 تریلیۆن و 840 ملیار و 223 ملیۆن و 778 ) دینار - بڕی قەرز: ( یەك ملیار و 116 ملیۆن ) دینار - خەرجیی وەبەرهێنان: ( 4 تریلیۆن و 954 ملیار و 240 ملیۆن و 172 هەزار) دیناره‌، له‌م بڕه‌ (2 ترلیۆن و 700 ملیار) دیناری بۆ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ی هه‌رێمه‌، وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق ده‌ڵێ ئه‌م پاره‌یه‌ به‌ هه‌رێم نادرێت، چونكه‌ هه‌نارده‌ی نه‌وت راوه‌ستاوه‌. وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق هه‌فته‌ی رابردوو راگه‌یه‌ندراوێكی له‌باره‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ بڵاوكرده‌وه‌، كه‌ له‌ خشته‌كانی بودجه‌دا بۆ خه‌رجی وه‌به‌رهێنان له‌ هه‌رێمی كوردستان ته‌رخانكراوه‌، رایگه‌یاند، خه‌رجكردنی ئه‌م پاره‌یه‌ مه‌رجداره‌ به‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان داهاتی نه‌وت راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ بكات. نه‌رمین مه‌عروف ئه‌ندامی كورد لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ: لەکۆی تەرخانکراوی بودجەی وەبەرهێنان بۆ عێراق کە زیاتر لە ٥٥ تریلیۆن دینارە بڕی 4 تریلیۆن و 954 ملیار و 240 ملیۆن دینار بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە، لە کاتێکدا لەو بڕە 2 تریلیۆن و 700 ملیار دیناری تایبەتە بە تێچووی دەرهێنانی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم و لە بنەڕەتدا خەرجی بەگەڕخستنەو سیادییە، و نابێت لەسەر پشکی هەرێم و خەرجی وەبەرهێنان ئەژماربکرێت. نه‌رمین مه‌عروف باسله‌وه‌ ده‌كات، ئەم شێوازە لە ئەژمارکردنی ئەو خەرجییانە بوه‌تە هۆکاری گەورە نیشاندانی پشکی هەرێم و مایەی گازندەکردنی پارێزگاکانی تری عێراق دژی هەرێم .  

(دره‌و):  وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ به‌غداد به‌شداری كۆبونه‌وه‌ی لیژنه‌ی پێداچوونه‌وه‌ی خشته‌كانی بودجه‌ی گشتیی كردووه‌، ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ تاوتوێكردنی میكانیزمه‌كانی ئاڵوگۆڕكردن و گواستنه‌وه‌ی پشكی هه‌رێم بووه‌ له‌ناو خشته‌كانی بودجه‌دا، له‌گه‌ڵ پرسی راده‌ستكردنی داهاته‌كانی هه‌رێم به‌ حكومه‌تی فیدراڵ. محه‌مه‌د ته‌یم وه‌زیری پلاندانان كه‌ هاوكات جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقیشه‌، ئه‌مڕۆ سه‌رۆكایه‌تی كۆبوونه‌وه‌ی لیژنه‌ی په‌یوه‌ندیدار به‌ پێداچوونه‌وه‌ی خشته‌كانی بودجه‌ی گشتی عێراقی كرد بۆ ساڵی 2024.  وه‌زیری نه‌وت، وه‌زیری كاره‌با، (به‌نگین رێكانی) وه‌زیری ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ له‌ پشكی پارتی، سه‌رۆكی دیوانی چاودێری دارایی عێراق راوێژكاره‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق به‌شداربوون له‌ كۆبونه‌وه‌كه‌دا. له‌ هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌ وه‌فدێك كه‌ پێكهاتوون له‌ ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و ئومێد سه‌باح سه‌رۆكی دیوانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و ئامانج ره‌حیم سكرتێری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و عه‌بدولحه‌كیم خه‌سرۆ سه‌رۆكی فه‌رمانگه‌ی هه‌ماهه‌نگیی و به‌دواداچوون، به‌شداری كۆبوونه‌وه‌كه‌یان كردووه‌. به‌پێی راگه‌یه‌ندراوی وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق، له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا گفتوگۆ كراوه‌ له‌باره‌ی میكانیزمه‌كانی "ئه‌نجامدانی گواستنه‌وه‌ له‌ ته‌رخانكراوه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ناو خشته‌كانی بودجه‌دا، به‌تایبه‌تیش ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی و داهاته‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌ هه‌یه‌، له‌گه‌ڵ میكانیزمی راده‌ستكردنی ئه‌و داهاتانه‌ به‌ حكومه‌تی فیدراڵی به‌گوێره‌ی بڕیاری دادگای فیدراڵی و یاسای ئیداره‌ی دارایی و یاسای بودجه‌ی گشتی".  له‌ ته‌وه‌رێكی تری ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا باس له‌ زیادكردنی داهاته‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی رێژه‌ی كورتهێنان كراوه‌ له‌ بودجه‌ی گشتیدا، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی دۆزینه‌وه‌ی ده‌قی یاسایی و داخڵكردنی فرۆشی كاره‌باو نه‌وت له‌ ناوخۆ وه‌كو داهات له‌ناو خشته‌كانی بودجه‌دا.  په‌رله‌مانی عێراق وه‌رزی یاسادانانی خۆی درێژكردوه‌ته‌وه‌، یه‌كێك له‌و بابه‌تانه‌ی كه‌ له‌م ماوه‌یه‌دا ده‌یه‌وێت ده‌نگی له‌سه‌ر بدات پرسی هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای بودجه‌ی گشتی عێراقه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و رێككه‌وتنه‌ی كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵ كردوویانه‌.  یاسای بودجه‌ی سێ ساڵه‌ی عێراق (2023-2025-2025) له‌ كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023وه‌ كه‌وتوه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردن، به‌ڵام به‌هۆی ناكۆكی نێوان حكومه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی فیدراڵ، مادده‌كانی تایبه‌ت به‌ هه‌رێمی كوردستان جێبه‌جێ نه‌كران، یاسای بودجه‌ پشكی هه‌رێمی له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق دیاریكردووه‌، ئه‌مه‌ وایكرد له‌ مانگه‌كانی سه‌ره‌تای به‌ركاربوونی یاسای بودجه‌دا پشكی هه‌رێم زۆر پاشه‌كشێ بكات، به‌تایبه‌تیش كه‌ خه‌رجی گشتی له‌و مانگانه‌ی سه‌ره‌تادا له‌ئاستێكی نزمدا بوو. ناكۆكییه‌كانی نێوان هه‌ولێرو به‌غداد سه‌ریكێشا بۆ رێككه‌وتن له‌سه‌ر ده‌ستكاریكردنی پشكی هه‌رێم له‌رێگه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌وه‌.

به‌شی یه‌كه‌م/ بودجه‌ی سێ ساڵی، یان فێڵی سێ ڕه‌هه‌ندی؟ جیهانگیر گوڵپی حكومه‌ت و په‌رله‌مانی عێراق له‌ دوا مانگه‌كانی ساڵی 2022وه‌وه‌ تاكو حوزه‌یرانی 2023 خۆیان و ڕاگه‌یاندنه‌كان و هاووڵاتیانیان به‌ته‌واوی سه‌رقاڵ كرد به‌ ئاماده‌كردنی یاسایه‌كی بودجه‌ی سێ ساڵی بۆ( 2023 و 2024 و 2025)، له‌ كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی2023 یاساكه په‌سه‌نكرا و بڵاو كرایه‌وه‌، پاشتریش ڕێنماییی بۆ ده‌رچو و كه‌وته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌. به‌ڵام چۆن یاسایه‌ك؟ ناونیشانه‌كه‌ی بۆ سێ ساڵ، ناواخنه‌كه‌ی ته‌نها بۆ یه‌ك ساڵ، مۆڵه‌ت و ده‌رفه‌تی جێبه‌جێكردنه‌كه‌یشی بۆ كه‌متر له‌ شه‌ش مانگ!! كاتێك یاساكه‌ به‌و جۆره‌ په‌سه‌ندكرا من وتم ئه‌مه‌ بودجه‌ی سێ ساڵی نیه‌ به‌ڵكو وه‌ك لاساییكردنه‌وه‌یه‌كی چه‌وتی ئه‌و جۆره‌ بازاڕگه‌ریه‌یه كه‌ ده‌ڵێ یه‌ك دانه‌ بكڕه‌ و دوو دانه‌ به ‌دیاری وه‌ربگره‌، له‌م چه‌ند ڕۆژه‌یشدا ئابوریناسێكی ناسراوی عێراقی له‌كۆمێنتێكدا به‌ڕسته‌یه‌ك وه‌سفێكی جوانتری كردو، وتی ئه‌مه‌ بودجه‌ی سێ ساڵی نیه‌ به‌ ڵكو فێڵی سێ ڕه‌هه‌ندییه‌. ناونیشانی یاساكه‌ بودجه‌ی سێ ساڵیه‌ بۆ (2023و2024و2025) كه‌چی ناواخنه‌كه‌ی هیچ شتێكی تێدا نیه‌ ده‌رباره‌ی خه‌مڵاندن و ته‌رخانكردن و مۆڵه‌تپێدان بۆ بڕ و ژماره‌كانی داهات و خه‌رجی و كورتهێنان و قه‌رزكردن بۆ ساڵانی 2024 و 2025. له‌كاتێكدا خه‌مڵاندن و ته‌رخانكردن و مۆڵه‌ت پێدان بۆ ئه‌و بوارانه‌ پایه‌ و پرۆسه‌ هه‌ره‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كانی بودجه‌ن و، هه‌ر كارێك به‌بێ ئه‌وانه هه‌ر ناوێكی لێبنرێت هه‌رگیز ناتوانێت هه‌ڵگری خه‌سڵه‌ته‌كانی یاسای بودجه‌ بێت. هه‌ر بۆیه‌ له‌ واقیعدا عێراق یاسای بودجه‌ی 2024 و 2025ی نیه‌ به‌ڵكو ته‌نها ناونیشانی یاسایه‌كی له‌وجۆره‌ی هه‌یه‌ به‌بی ناوه‌رۆك. سه‌ره‌نجامی ئه‌وه‌، له‌پاش كۆتایی ساڵی 2023وه‌ حكومه‌تی عێراق كه‌وتوه‌ته‌ دۆخێكی سه‌یره‌وه‌، به‌ناو یاسای بودجه‌ی( 2024 و 2025)یشی هه‌یه‌، واته‌ پێویستی به‌وه‌ نیه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ خه‌رجكردن له‌سه‌ر ڕێسای یه‌ك له‌سه‌ر دوازده‌ و كارێكی له‌و جۆره‌ پاساوی نیه‌، كه‌چی یاساكه‌‌یش نه‌ سنور و بڕی خه‌مڵێنراو و ته‌رخانكراوه‌كانی ئه‌و دوو ساڵه‌ی تێدایه‌ و نه‌ مۆڵه‌تی جێبه‌جێكردنه‌كه‌یان، ئه‌مه‌یش دۆخێكی ته‌واو ناته‌ندروست و سه‌یره‌، وه‌ك‌ ئه‌وه‌ وایه‌ حكومه‌ت له‌ڕوی بنه‌مای یاسایی خه‌رج كردنه‌وه‌ هه‌م له‌ قه‌لیش بوبێت و هه‌م له‌ كۆتریش.    نزیكه‌ی پێنج مانگه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ده‌وترێ به‌هۆی نه‌بونی ته‌رخانكرا‌وه‌كانه‌وه‌‌ گرفت بۆ خه‌رجیی پرۆژه‌كان و چه‌ند بوارێك دروست بوه‌ته‌وه‌‌، له‌هه‌مان كاتدا ئه‌وه‌یشی خه‌رج كراوه‌ نازانرێت له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك  و به‌چ یاسا و ڕێسایه‌كه‌. به‌ڵێ ئێستا عێراق له‌ڕوی بنه‌مای یاسایی و ڕێساكانی دارایی گشتی و بودجه‌وه‌‌ له‌ دۆخێكی ته‌واو نامۆ و ئاڵۆزدایه‌، كه‌چی ئه‌مه‌ به‌لای كاربه‌ده‌سته‌كانیه‌وه‌ زۆر ئاساییه‌ و وه‌ك ده‌ڵێن نه‌ بای دێ و نه‌ باران، نزیكه‌ی پێنج مانگی ساڵی نوێ تێپه‌ڕیوه‌ كه‌چی زۆر به‌ خاترجه‌می و كاوه‌خۆییه‌وه‌ ئه‌ڵێن خه‌ریكی هه‌مواركردنه‌وه‌ین! باشه‌ كه‌ یاسای بودجه‌ی ساڵی 2024 نه‌بێ و ته‌نها ناونیشانێك بونی هه‌بێ‌، ئیتر چی هه‌موار ئه‌كه‌یته‌وه‌؟ ئه‌ڵێن چاوه‌ڕوانی گه‌یشتنی خشته‌ نوێیه‌كانی 2024ین تاكو له‌ په‌رله‌مان په‌سه‌ند بكرێن، ته‌نها خشته‌كان!! ئه‌ڵێن ده‌قی ماده‌ و بڕگه‌كانی یاسای بودجه‌ نه‌گۆڕن و ته‌نها خشته‌كان ده‌گۆڕرێن!! ئێ باشه‌ یاسای بودجه‌ خۆی چیه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ گه‌ڵاڵه‌ی‌ ده‌قه‌ یاساییه‌كانه‌ به‌پێی خشته‌ و ژماره‌كانی داهات و خه‌رجیی خه‌مڵێنراو و، پێدانی مۆڵه‌تی خه‌رجكردن و قه‌رزكردن به‌بڕی دیاریكراو بۆ مه‌به‌ست و لایه‌نی دیاریكراو بۆكاتێكی دیاریكراو؟ هه‌ندێكیش ڕاڤه‌ی ئه‌و ناونیشانه‌ سێ ساڵیه‌ به‌وه‌ ده‌كه‌ن گوایه‌ مه‌به‌ست له‌وه‌یه‌ خه‌رجكردن له‌ سه‌ر بودجه‌ی 2023 به‌رده‌وام بێت تاكو خشته‌كانی 2024 په‌سه‌ند ده‌كرێن. به‌ڵام ئه‌مه‌یش جگه‌ له‌وه‌ی له‌ هیچ ده‌قێكی یاساكه‌دا نه‌هاتوه‌، له‌گه‌ڵ هیچ بنه‌ماو ڕێسایه‌كی بودجه‌ و ژمێریاری حكومیشدا ناگونجێ‌ و هیچ ڕاستیه‌كی تێدا نیه‌. به‌ڵام ئه‌‌مانه‌ هه‌مو بۆ عێراق هه‌ر ئاسایین‌ و چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ ده‌كری كێشه‌كه‌ به‌ چاره‌سه‌ری سه‌قه‌ت و به‌ پینه‌وپه‌ڕۆ به‌ڕێ بكرێت و ناوی هه‌مواری لێ بنرێت. له‌ به‌شه‌كانی داهاتوی ئه‌م نوسینه‌دا سه‌رنجی زیاتر و وردتر ده‌خه‌ینه‌ ڕوو له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ و چه‌ندین بابه‌تی گرنگ و هه‌ستیاری تری تایبه‌ت به‌ هه‌رێمیش.  

(درەو):  چەند رۆژێكە هەواڵی بلۆككردنی زیاتر لە (200) ملیۆن دۆلاری یەكێتی لە دوبەی بڵاوبووەتەوە، بۆ رەتكردنەوەی راستی ئەو هەواڵانەو قەدەغەكردنی گەشت لێییان، شێخ ئەحمەدی نۆكان و هاوڕێ دارۆ شێخ نوری ئەندامانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە ئیماراتەوە دەركەوتن.   میدیاكانی یەكێتیی رایانگەیاند، وەفدێكی بازرگانیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، كە پێكھاتووە لە (شێخ ئەحمەد حەمە كەریم)و (ھاوڕێ شێخ دارۆ) ئەندامانی مەكتەبی سیاسی سەردانی ئیماراتیان كردووە.  بەپێی قسەی میدیای یەكێتیی، لەم سەردانەدا وەفدی یەكێتی یەكێتی "چەند گرێبەستێكیان لەگەڵ كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان واژۆكرد سەبارەت بە ئاڵوگۆڕی بازرگانی، بەرەوپێشبردنی كەرتی كشتوكاڵ و بونیادنانی چەند كارگەیەك لە بواری خۆراك". شێخ ئەحمەدی نۆكان و هاوڕێ دارۆ شێخ نوری لە ئیمارات "لەگەڵ چەندین كۆمپانیای بازرگانیی نێودەوڵەتی و سەرمایەداران كۆبونەتەوە بۆ ئەوەی سەرمایەدارانی بیانی سەرمایەكانیان لە ھەرێمی كوردستان و بەتایبەت پارێزگاكانی سلێمانی و ھەڵەبجە، ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین بخەنەگەڕ". ئیدارەی گشتی یەكێتیی كە لەدوای كۆنگرەی پێنجەمەوە ناوی لێنراوە (مەكتەبی دارایی)، كەمتر كارو چالاكییەكانی خۆی بڵاودەكاتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە هەموو پرۆژەیە لە سنوری دەسەڵاتدارێتیی یەكێتیی بە فیلتەری ئەم مەكتەبەدا تێدەپەڕێت.  بڵاوكردنەوەی هەواڵی سەردانی وەفدی بازرگانی یەكێتیی بۆ ئیماراتی عەرەبی لەم كاتەدا، دوای ئەو هەواڵانە دێت كە لەبارەی بلۆككردنی بڕی 200 ملیۆن دۆلاری یەكێتیی لە دوبەی و قەدەغەكردنی گەشتكردنی هاوڕێ دارۆ شێخ نوری بۆ ئیمارات بڵاوبوونەتەوە،  مەكتەبی دارایی یەكێتیی لەرێگەی بڵاوكردنەوەی ئەم هەواڵ و وێنەكانی سەردانی وەفدەكەوە دەیەوێت راستی ئەو هەواڵانە لەبارەی بلۆككردنی پارەكانەوە بڵاوكراوەتەوە رەتبكاتەوە.  ‌