راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف بە دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق تۆپێكی ئاگرینى هەڵدایە ناو پەرلەمانەوە، بۆ ئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەر لەوەی پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە دەبێت چارەسەری ماددەی (15)ی یاسای هەڵبژاردنەكان بكات، ئەو ماددەیەی كە نوێنەرانی كورد دەنگیان بۆ نەدا، سەرباری ئەمە دادگای فیدراڵی كە تاكە لایەنە بەپێی دەستور ئەنجامی هەڵبژاردن پەسەند دەكات خۆی لە كێشەدایە‌و ئەندامێكی خانەنشین بووە‌و نازانرێت چۆن شوێنەكەی پڕبكرێتەوە، بەم بارودۆخەوە ئایا هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت ؟ تۆپێكی ئاگرین ئێوارە رۆژی هەینی لە یەكەمین رۆژی جەژنی قورباندا، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا رۆژی 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق راگەیاند. سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق لە پاڵ كۆتایهێنان بە گەندەڵی‌و بێكاری، یەكێك بوو لە خواستە سەرەكییەكانی ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانەی كە لە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوودا لە شارەكانی عێراق رویدا، خۆپیشاندەران دوای دوو مانگ مانەوە لە سەر شەقام‌و كوژرانی سەدان كەس لێیان بەهۆی تەقەی میلیشیا‌و هێزە ئەمنییەكانەوە، لە كۆتا مانگی ساڵی 2019دا عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە. مستەفا كازمی كە ئایاری ئەمساڵ وەكو سەرۆك وەزیرانی حكومەتێكی كاتیی لە پەرلەمان لە شوێنی عادل عەبدولمەهدی هەڵبژێردرا، بەمەرجی ئەوە هەڵبژێردراوە لەماوەی ساڵێكدا ئامادەكاری بكات بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، كازمی بەڵێنەكەی بردەسەر، لەماوەی كەمتر لە دوو مانگ لەدوای دەستبەكاربوونی وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكرد، بەڵام ئەمە زیاتر وەكو هەڵدانی تۆپێكی ئاگرین بوو لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە بۆ ناو پەرلەمان‌و لایەنە سیاسییەكان، چونكە هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی یاسای هەڵبژاردن رەنگە جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم ناڕەزایەتی شەقام، زۆربەی پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن عێراق لەبەردەم قۆناغێكی نوێی ئاڵۆزی سیاسی‌و ناڕەزایەتی شەقامدا بێت وەك لەوەی بەرەو قۆناغێكی نوێی هەڵبژاردن‌و دیموكراتییەكی جیاوازتر هەنگاو بێنێت. وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختە  دواین هەڵبژاردن لە عێراق مانگی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی دەستور، هەڵبژاردنی پەرلەمانیی چوار ساڵ جارێك بەڕێوەدەچێت، واتا لە حاڵی ئاسایدا دەبوو هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق لە ئایاری 2022 بەڕێوەبچێت، لە هەموو حاڵەكاندا ئەگەر ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی پێشوەخت بكرێت، خولی پەرلەمان ماوەی ساڵێك پێش دەكەوێت لەوادەی دیاریكراوی خۆی. كازمی دواجار مانگی شەشی ساڵی داهاتووی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكرد، دیاریكردنی مانگی حوزەیران بۆ هەڵبژاردن خواستی خاتوو (جینین پلاسخارت) نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو لە عێراق، چونكە مستەفا كازمی خۆی لەگەڵ ئەوەدا بوو هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای تشرینی یەكەمی 2021دا بەڕێوەبچێت، هاوپەیمانی (سائیرون)ی موقتەدا سەدرو هاوپەیمانی (هێزە نیشتمانییەكان) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات داوایان دەكرد هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای نیسانی ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت. نەتەوە یەكگرتووەكان لە یەكەم كاردانەوەدا پاڵپشتی خۆی بۆ سەرخستنی هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراق راگەیاند. دوای قسەكانی كازمی‌و دیاریكردنی رۆژی 6ی حوزەیران بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە، لە یەكەم كاردانەوەدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان دوای كرد بە ئامادەبوونی سێ سەرۆكایەتییەكە (سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیران، سەرۆكی پەرلەمان)‌و لایەنە سیاسییەكان، دانیشتنێكی نائاسایی پەرلەمان بەڕێوەبچێت بۆ تاوتوێكردنی پرسی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە كاتێكی زوتردا. هەڵبژاردنی پێشوەختە چۆن دەكرێت ؟ بەپێی دەستوری عێراق مەرجی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، بەر لە هەر شتێك هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانە. لە دەستوری عێراقدا رێوشوێنی پێویست بۆ چارەسەركردنی حاڵەتی لەكارخستنی حكومەت‌و هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكراوە. ماددەی (64)ی دەستوری عێراق بەمشێوەیە رێوشوێنی سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكردووە: یەكەم: داواكارییەك پێشكەش بكرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، كێ دەتوانێت دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات ؟ بەپێی دەستور تەنیا دوو لایەن دەتوانن داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن بەمشێوەیە: •    یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان داواكارییەك پێشكەشی سەرۆكی سەرۆكی پەرلەمان بكەن‌و تێیدا داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن، واتە لە كۆی (329) ئەندامی پەرلەمان (110) كەسیان ئیمزا لەسەر داواكاری هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن. •    یاخود سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واتە (مستەفا كازمی) بەرەزامەندی سەرۆك كۆمار واتە (بەرهەم ساڵح) داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات. بەگوێرەی ئەوەی دەستور دیاریكردووە، پەرلەمان بە زۆرینەی رەها (50+1)ی دەنگی ئەندامەكانی هەڵدەوەشێتەوە، واتە لە كۆی (329) ئەندام (165) ئەندام دەنگی (بەڵێ) بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان. دووەم: ئەگەر رێوشوێنەكانی خاڵی یەكەم جێبەجێبوون‌و پەرلەمان هەڵوەشێندرایەوە، ئەوكات سەرۆك كۆمار بانگهێشتی سازدانی هەڵبژاردنی گشتی لە وڵاتدا دەكات، سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە نابێت لە (60) رۆژ تێپەڕ بكات دوای هەڵوەندنەوەی پەرلەمان. لە حاڵەتی هەڵوەشانەوەی پەرلەمانیشدا، حكومەت دەبێت بە حكومەتێكی "دەستلەكاركێشاوە"‌و تەنیا كاروباری رۆژانە بەڕێوەدەبات، واتە دەبێت بە  "حكومەتی كاربەڕێكەر". واتا ئەگەر رۆژی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە كە 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووە دەستكاری نەكرێت‌و وەكو خۆی بمێنێتەوە، (60) رۆژ بەر لەو وادەیە دەبێت پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە. ئایا پەرلەمانتاران وادەكەی كازمی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە پەسەند دەكەن ؟ بەپێی قسەی تاریق حەرب كە پسپۆڕێكی یاسایی ناسراوی عێراقییە، ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران لە كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمانی عێراق هەوڵ بۆ ئەوە دادەن تا ئەتوانن وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە دوابخەن، چونكە دەترسن كورسییەكانیان لەدەستبدەن‌و دەیانەوێت ماوەیەكی زیاتر لە پەرلەمان بمێننەوە. ئەم قسەیەی تاریق حەرب پێچەوانەی هەڵوێستی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانە، حەلبوسی ئەمڕۆ داوای كرد هەڵبژاردنی پێشوەختە لە وادەیەكی زوتر لەو وادەیە بەڕێوەبچێت كە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە، بەڵام لەوەدا راستە ناكۆكی لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە رەنگە پرۆسەكە لەبارببات‌و جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم نەشتەری ناڕەزایەتی شەقام. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان چی دەڵێ ؟ كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە یەكەم كاردانەوەدا، ئامادەیی خۆی دەبڕی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە 6ی حوەزیران بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە یاخود بەڕێوەچوونی پرۆسەكە لە وادەیەكی پێشتر لەوەی كازمی دیاریكردووە وەكو ئەوەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان داوای دەكات، بەڵام بە مەرج. مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ سازدانی هەڵبژاردنە پێشوەختەكە ئەمانەن:  •    پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنەكان لە زوترین كاتدا تەواو بكات‌و لە بڵاوكراوەی فەرمیدا بڵاوی بكاتەوە بەوپێیەی چوارچێوەی یاسایی پرۆسەی هەڵبژاردنەكانە. •    پەرلەمان دەقی بەدیل بۆ ماددەی (3)ی فەرمانی ژمارەی (30)ی ساڵی 2005 پەسەند بكات بۆ تەواوكردنی نیسابی دادگای باڵای فیدراڵی كە تاكە لایەنی سەرپشككراوی یاساییە بۆ پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان. •    حكومەت بودجەی هەڵبژاردن و ئەو پێداویستیانە ئامادە بكات كە پێشتر كۆمسیۆن داوای لە وەزارەتە پەیوەندیدارەكان كردووە كە بوونیان یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی كۆمسیۆن هەڵبژاردن لەكاتی دیاریكراویدا ئەنجام بدات، لەم روانگەیەوە كۆمسیۆنی داوا لە بەڕیز سەرۆكی حكومەت دەكات دانیشتنێكی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت بكات بە گفتوگۆ لەبارەی چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە روبەڕووی كاری كۆمسیۆن دەبنەوە تایبەت بەو وەزارەتانەی كە لە سەرەوەی باسكراون هەروەها دەركردنی بڕیاری پێویست بۆ چارەسەركردنیان. •    كۆمسیۆن دوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان‌و رێكخراوە نێوەدەوڵەتییەكانی تری تایبەتمەند دەكات یارمەتی هەڵبژاردن پێشكەش بكەن‌و چاودێری پێویست بكەن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی ئازادو شەفاف‌و خاوێن كە گوزارشت لە ئیرادەی راستەقینەی گەلی عێراق بكات. ئەمانە تەنیا مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان نین بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، بەڵكو بەشێوەیەكی گشتی ئەو بەربەستانەن كە روبەڕووی پرۆسەكە بونەتەوە‌و دەبێت پێشوەختە حكومەت‌و پەرلەمان چارەسەریان بۆ بدۆزنەوە. بەربەستەكانی بەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختە بەشێوەیەكی گشتی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق روبەڕووی ژمارەیەك ئاستەنگ بوەتەوە كە دەتوانرێت دیارترینیان لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە. یەكەم: بودجەی هەڵبژاردن ئێستا حكومەتی عێراق بە قەیرانێكی دارایی قورسدا تێدەپەڕێت، سەرباری ئەم دۆخە دەبێت بڕی بودجەیەك بۆ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان دیاری بكات بۆ ئەوەی ئامادەكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە بكات، بەگوێرەی قسەی عادل لامی سەرۆكی پێشووتری ئەنجومەنی كۆمسیاران لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە كۆمسیۆنی پێویستی بە نزیكەی (250 بۆ 300 ملیۆن) دۆلارە، ئەمە خەرجی كۆمسیۆن بووە لە دواین هەڵبژاردندا كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو. لەهەموو حاڵەكاندا دابینكردنی بودجە بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەبەراورد بە ئاستەنگەكانی تر، نابێت بە بەربەستێكی گەورە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق. دووەم: یاسای هەڵبژاردن ساڵی رابردوو كە خۆپیشاندەران عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە، تەنیا داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیان نەدەكرد، بەڵكو باسیان لە سازدانی هەڵبژاردنێكی خاوێن دەكرد، ئەوەش لەڕێگەی دانانی یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن كە دەرفەت بدات لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكانیش خەڵكانی سەربەخۆ خۆیان كاندید بكەن‌و چانسی ئەوەیان هەبێت سەركەون بۆ پەرلەمان. دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی لێدوانی فەرمی هەندێك لە بەرپرسانی عێراق ئاستی بەشداری دەنگدەران تێیدا 19% بووە‌و دواتر بە رێككەوتنێكی سیاسی ئاستی بەشداری بۆ سەرو 45% بەرزكراوەتەوە، بەگشتی لە عێراق خەڵك متمانەیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن نەماوە، لەكاتێكدا دەبینن هەڵبژاردنی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003، گۆڕانكاری ئەوتۆی لە ژیانی ئەواندا دروست نەكردووە. لە دواین رۆژەكانی ساڵی 2019دا، پەرلەمانی عێراق لەژێر فشاری ناڕەزایەتییەكانی شەقامدا یاسایەكی نوێی بۆ هەڵبژاردنەكان پەسەندكرد، بەڵام یاساكە هێشتا نەچوەتە بواری جێبەجێكردن‌و جێبەجێبوونی لەلایەن پەرلەمانەوە مەرجداركراوە بە پەسەندكردنی پاشكۆیەك كە بۆ یاساكە دانراوە. پاشكۆی یاساكە كە ئێستا لەبەردەم وەزارەتی پلاندانانی عێراقدایە‌و دوای جێگیركردنی رەوانەی پەرلەمان دەكرێتەوە، تایبەتە بە چۆنیەتی دابەشكردنی پارێزگاكانی عێراق بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و كورسییەكانی پەرلەماندا. ماددەی (15)ی یاسا پەسەندكراوەكە سەرچاوەی ناڕەزایەتییەكانە، نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق دژی ئەم مادەیە دەنگیان بە یاساكە نەدا، بەپێی ئەم ماددەیە هەر قەزایەك لەچوارچێوەی پارێزگایەكدا دەبێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، بەڵام بەمەرجی ئەوەی ژمارەی دانیشتوانی ئەو قەزایە لە (100 هەزار) كەس كەمتر نەبێت، بۆ هەر كورسییەكی پەرلەمانی عێراق نوێنەرایەتی (100 هەزار) كەس دانراوە، خۆ ئەگەر قەزایەك ژمارەی دانیشتوانەكەی لە (100 هەزار) كەس كەمتر بوو، بەپێی ماددەكە لەگەڵ قەزایەكی دراوسێی خۆیدا تێكەڵ دەكرێت‌و هەردوكیان دەكرێن بە یەك بازنەی هەڵبژاردن. ئەو پاشكۆیەی كە هاوپێچ كراوە لە یاساكەدا، وەزارەتی پلاندانانی عێراق ناچار دەكات ژمارەی قەزاكان‌و سنوریی ئیداریی‌و ژمارەی دانیشتوانیان لە هەموو پارێزگاكان دیاری بكات. هەر بەپێی ماددەی (15) خۆكاندیدكردن بۆ بردنەوەی كورسییەكانی پەرلەمان لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا تاكەكەسیی (فەردی)یە، واتا كاندیدەكان لە دەرەوەی لیستی حزبەكان دەبن‌و لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە لەچوارچێوەی سنوری قەزایەكدایە ئەو كاندیدەی زۆرترین دەنگ بە دەست بهێنێت كورسییەكەی پەرلەمانی عێراق لە بازنەكەی خۆی دەباتەوە، خۆ ئەگەر دەنگی دوو كاندید یەكسان بوون، ئەو كاتە بە ئامادەبوونی هەموو كاندیدەكانی ئەو بازنەیە تیروپشكیان بۆ دەكرێت‌و بەوشێوەیە كەسێكیان سەردەكەون بۆ پەرلەمان. هەمان ماددە كە كێشەی دروستكردووە، دەڵێ ئەگەر كورسییەكی پەرلەمان چۆڵ بوو، ئەو كاتە ئەو كاندیدە شوێنی دەگرێتەوە كە لە هەمان بازنە زۆترین دەنگی بەدەستهێناوە، ژنان ترسیان لەم ماددەیەی ناو یاساكە هەیە‌و دەڵێن بەهیچ شێوەیەك "كۆتا"ی ژنانی لەبەرچاو نەگرتووەو دەبێتەهۆی كەمبونەوەی رێژەی ژنان لەناو پەرلەماندا. ئێستا سازدانی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنەیی یەكێكە لە ماددە كێشەلەسەرەكانی ناو یاساكە، زۆرینەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەمشێوەیە، پێیانوایە بەم شێوازە هەڵبژاردنە دەنگ‌و پێگەی جەماوەرییان لەدەستدەدەن، لەبەرامبەردا موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر پاڵپشتی لەم شێوازەی هەڵبژاردن دەكات كە خواستی شەقامی ناڕازیشی لەسەرە، لەدوای سەدر ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارانی عێراق پاڵپشتی لە هەڵبژاردنی فرە بازنە دەكەن لەوانە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆمار كە دەوترێت دەیانەوێت بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو پێكەوە لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا خەڵكانی خۆیان لە پارێزگاكانی عێراق‌و هەرێمی كوردستان كاندید بكەن‌و پاشان فراكسیۆنێكی پەرلەمان دروست بكەن كە سەرتاسەری بێت‌و عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش بگرێتەوە. ئێستا ناكۆكی نێوان لایەنەكان لەبارەی پاشكۆی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان گەورەترین ئاڵنگارییە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق كە شێوەی بازنەكانی هەڵبژاردن‌و میكانیزمی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمانی تێدا دیاریكراوە. هەندێك داوا دەكەن هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، هەندێكی تر دەڵێن هەر پارێزگایەك بكرێت بە چەند بازنەیەكی هەڵبژاردن و هەر كورسییەكی پارێزگایەك تەرخان بكرێت بۆ یەكێك لە بازنەكانی هەڵبژاردن لەو پارێزگایە، بەمدواییەش رایەكی تر سەریهەڵداوە كە داوا دەكات سیستمی فرەبازنەیی بەشێوەیەكی مامناوەندی جێبەجێ بكرێت‌و لەبری ئەوەی هەر قەزایەك بكرێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، پارێزگایەك دابەش بكرێت بەسەر چەند بازنەیەكدا، لە پاڵ ئەمەدا ناكۆكیش هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا دەنگدان لە هەڵبژاردنەكەدا بەشێوی راستەوخۆ بێت بۆ كاندید یان لەڕێگەی لیستی حزبەكانەوە بێت. لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی گشتی هاوشێوەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەشێوەی فرە بازنەیی، لایەنە عێراقییەكان سەرچاوەی ترسەكەیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە بەمدواییە روبەڕووی ناڕەزایەتییەكی بەفراوانی شەقام بونەتەوە‌و ترسیان لە هەڵبژاردن هەیە‌و دەیانەوێت دوابخرێت بۆ كاتێك كە دەتوانن دۆخی خۆیان لەناو شەقامدا ئاسایی بكەنەوە، لایەنەكانی هەرێمی كوردستانیش پێیانوایە فرەبازنەیی ژمارەیەكی زۆری دەنگەكانیان ون دەكات‌و زیان لە ژمارەی كورسییەكانیان دەدات لە پەرلەمانی عێراق.  یەكێك لە بەربەستەكانی بەردەم جێبەجێكردنی شێوەی فرەبازنەیی هەڵبژاردن ئەوەیە هەندێك پارێزگا لە عێراق لەڕووی ئیدارییەوە كێشەی سنوریان هەیە، بەتایبەتیش ناوچە تێكەڵەكانی نێوان هەرێمی كوردستان‌و عێراق، پارتی‌و یەكێتی ترسیان هەیە هەندێك قەزای ئەو ناوچانە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەیان كوردە لەچوارچێوەی شێوەی فرە بازنەیی هەڵبژاردندا تێكەڵ بكرێن لەگەڵ ئەو قەزایانەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكانیان عەرەبن‌و بەوەش دەنگەكانیان لەو ناوچانە لەدەستبدەن، لایەنە بچوكەكانیش ترسیان هەیە لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا بەتەواوەتی نوێنەرایەتی لەدەستبدەن. فراكسیۆنە كوردییەكان بەشێوەیەكی گشتی دەنگیان بە یاسا نوێیەكەی هەڵبژاردن نەدا، ئەم سیستمە ئەگەر بخرێتە بواری جێبەجێكردن حزبەكان ناچار دەبن لەبری كادیرە گوێڕایەڵەكانی خۆیان، بەدوای كەسانی تردا بگەڕێن كە لەناو دەنگدەراندا پێگەیان بەهێزو قبوڵكراو بێت، ئەمەش بۆ دۆخی ئێستا كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشتردا دەنگدەران هەموانیان تاقیكردوەتەوە، كارێكی ئەستەمە. بەشێوەیەكی گشتی پێشبینی دەكرێت هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی سیستمی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنە، پەرلەمان روبەڕووی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانی شەقام بكاتەوە، بەتایبەتیش لایەنگرانی سەدر كە پاڵپشتی لەو شێوازەی هەڵبژاردن دەكەن. سێیەم: كێشەی دادگای فیدراڵی دادگای فیدراڵی عێراق كە بەگوێرەی دەستور تاكە لایەنە تەماشای تانەكانی هەڵبژاردن دەكات‌و ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان پەسەند دەكات، خۆی ئێستا لە كێشەدایە. دادگای فیداڵی لە (9) دادوەر پێكدەهات، یەكێك لە دادوەرەكان خانەنشین بوو، بەهۆی ئەوەی میكانیزمێكی دیاریكراو لەبەردەستدا نییە ئێستا نازانرێت شوێنی ئەو دادوەرە خانەنشینە چۆن پڕبكرێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی یاسای دادگاكە، كە لەڕووی ئیدارییەوە سەربە ئەنجومەنی باڵای دادوەرییە، نیسابی یاسایی دادگای فیدراڵی بە ئامادەبوونی سەرۆك‌و (8) ئەندامی دادگاكە پێكدێت‌و بەبێ ئامادەبوونی كەسێكیان دانیشتن‌و كۆبونەوەكانیان بە نادروست ئەژماردەكرێت‌و هەر بڕیارێك لەو كۆبونەوانەدا دەربچێت لایەنی جێبەجێكار پابەند ناكات بە جێبەجێكردنیەوە. پێشتر دادگای فیدراڵی كە یەكێك لە ئەندامە سەرەكییەكانی خانەنشین دەكرد، شوێنەكەی بە ناوی كەسێك لە لیستی یەدەگەكان پڕدەكردەوە، بەڵام دەركەوت دواین لیستی ناوی كاندیدە یەدەگەكان بەهۆی زۆری تەمەنیانەوە هەمویان رەوانەی خانەنشینیی كراون‌و ناتوانرێت كەسیان بگەڕێندرێتەوە بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورسییەی دادگاكە كە چۆڵ بووە، لێرەوە گرفت لە نیسابی یاسایی دادگای باڵای فیدراڵیدا دروست بووە، بۆئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەڕێوەبچێت، دەبێت پەرلەمانی عێراق ئەم كێشەیە چارەسەر بكات. هەندێك داوا دەكەن پەرلەمان یاسایەكی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی دەربكات، بەڵام تاریق حەرب پسپۆڕی یاسایی دەڵێ:" لەبری ئەوەی چاوەڕێی یاسای نوێی دادگاكە بكرێت كە پەسەندكردنی پێویستی بە دوو لەسەر سێی دەنگی پەرلەمانتاران واتای (220) پەرلەمانتار هەیە، یاسای ژمارەی (30)ی ساڵی 2005ی دادگای فیدراڵی هێشتا بەركارە، دەتوانرێت بە زۆرینەی ساددە ماددەی سێی ئەو یاسایە هەموار بكرێت‌و ئەوكاتە دەتوانرێت شوێنە بەتاڵەكە پڕبكرێتەوە‌و كۆتایی بە كێشەی نیسابی دادگای فیدراڵی بهێنرێت". هەموو ئەم ئەركانە كەوتونەتەسەر شانی پەرلەمانی عێراق، پەرلەمانیش ئێستا لە پشووی وەرزی یاساداناندایە‌و مانگی ئەیلولی داهاتی وەرزی نوێی یاسادانان دەستپێدەكات.  

ئامادەكردنی:جیهانگیر سدیق گوڵپی، ماستەر لە زانستی ئابووری/پسپۆڕی دارایی گشتی -  ژمارە دووی گۆڤاری ئایندەناسی بڵاوكراوەتەوە  بەرایی له‌ دروستبوونی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ تاكوو ئێستا، یه‌كێك له‌ كێشه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمه‌كه؛‌ گرفتی داهاته‌ گشتییه‌كانه‌،‌ كه‌ گرفتێكی فره‌ ڕەهه‌نده و كه‌می و لاسه‌نگی و ناسه‌قامگیری؛ بوونه‌ته‌ سیما سه‌ره‌كییه‌كانی.  كورتهێنانی داهاتی گشتی له ‌هه‌رێم كه‌ گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌یه‌‌، هه‌م ده‌ركه‌وته‌كانی جۆراوجۆرن، هه‌م هۆكاره‌كانی زیاتر له‌ هۆكارێكن و هه‌م ڕێگه‌چاره‌كانیشی زیاتر له‌ ڕیگه‌چاره‌یه‌ك ده‌خوازن. ئه‌م گرفته‌ هه‌م له ‌دۆخی ئاساییدا بوونی هه‌یه‌ و هه‌م له‌ سه‌روبه‌ندی قه‌یرانه‌ دارایی و ئابوورییه‌كاندا. گرفته‌كه‌ خۆی ڕیشه‌یه‌كی قووڵی هه‌یه‌، به‌ڵام له‌ سه‌روبه‌ندی دۆخه‌ جیاوازه‌كاندا؛ شێوازی ده‌ركه‌وتنی زیاتر بارگاوییه‌ به‌ ‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ‌دۆخه‌كه‌. له ‌ساڵی 2014-2017، به‌ هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غدا ‌و دابه‌زینی نرخی نه‌وته‌وه،‌ زۆر به‌توندی یه‌خه‌ی هه‌رێمی گرت و له ‌ئێستاشدا به ‌هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وت و كاریگه‌ریی په‌تای كۆرۆناوه؛‌ له‌ ترۆپكیدایه‌. كێشه‌ی بونیادی ئابووریی هه‌رێم، هۆكارێكی بنچینه‌ییه‌ بۆ كورتهێنانی داهات، كێشه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی دارایی و كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدایش به‌ هه‌مان شێوه‌ له ‌هۆكاره‌ سه‌ره‌كییه‌كانن، هه‌ر بۆیه‌ ڕێگه‌چاره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌و گرفته‌؛ ‌ڕێكاری كارگێڕی و یاسایی و سیاسی و ئابووری ده‌خوازن، له‌ ڕووی مه‌ودای زه‌مه‌نییشه‌وه‌ هه‌نگاوی خێرا و مامناوه‌ند و درێژخایه‌ن.  ئه‌م باسه‌ له‌ به‌شی یه‌كه‌مدا چواچێوه‌یه‌كی تیۆری بۆ ناسینی كورتهێنان و ڕێگه‌چاره‌كانی پێشكه‌ش ده‌كات و له ‌به‌شی دووه‌میشدا به ‌داتا و ژماره؛‌ شیكاری بۆ دۆخی زیاتر له‌ 20 ساڵی ڕابردووی داهاته‌ گشتییه‌كان له ‌ڕووی قه‌باره‌ و پێكهاته‌ و ئاستی سه‌قامگیرییه‌وه‌ ده‌كات، له ‌هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كانی گرفته‌كه‌ ده‌كۆڵێته‌وه‌ و ناساندن بۆ جۆری كوتهێنانه‌كه‌ ده‌كات، له‌ به‌شی سێیه‌میشدا ڕیگه‌چاره‌كان ده‌خاته‌ ڕوو.     به‌شی یه‌كه‌م: كورتهێنانی  داهاتی گشتی و ڕێگه‌كانی زیادكردنی، له‌ ڕوانگه‌ی زانستی  ئابووری و داراییی گشتییه‌و‌ە یه‌كه‌م: چه‌مكی داهاتی گشتی و گرفتی كورتهێنانی   مه‌به‌ست له‌ داهاتی گشتی، هه‌موو ئه‌و داهاتانه‌یه‌ كه‌ حكومه‌ت له‌ سه‌رچاوه‌ جۆراوجۆره‌كانەوە ده‌ستی ده‌كه‌وێت، به ‌مه‌به‌ستی ڕووپۆشكردنی خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان و هێنانه‌دیی ئامانجه‌ ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌كانی( ). داهاته‌ گشتییه‌كان جۆراوجۆرن و به‌ چه‌ندین شێوه‌ دابه‌شكارییان بۆ كراوه‌، به‌ڵام له‌ ناوه‌رۆكدا له‌یه‌كه‌وه‌ نزیكن، وه‌ك دابه‌شكاریی داهاته‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌سه‌ڵات و ڕێكاری وه‌رگرتن كه‌ پێك هاتوون‌ له‌: داهاته‌ سیادییه‌كان و داهاته‌ ئابوورییه‌كان و داهاته‌ ئیئتیمانییه‌كان. داهاته‌ سیادییه‌كان بریتین له‌ "باج و ڕسومات و پێبژاردن و... هتد"، داهاته‌ ئابوورییه‌كان بریتین له‌ داهاتی چالاكییه‌ ئابوورییه‌كان و داهاتی موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت: "دۆمینی گشتی و تایبه‌ت، دۆمینی عه‌قاری و پیشه‌سازی و بازرگانی و دارایی"،  مه‌به‌ست له‌ داهاته‌ ئیئتیمانییه‌كانیش؛ قه‌رزوقۆڵه‌یه‌. یان شێوازی دابه‌شكاریی داهاته‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رده‌وامی و دووباره‌بوونه‌وه‌:‌ (ئاسایی و به‌رده‌وامه‌كان، نائاساییه‌كان). داهاته‌ ئاساییه‌كان وه‌ك "وه‌ك باج و ڕسومات و پێبژاردن و داهاته‌ ئابوورییه‌كانی موڵك و چالاكییه‌كان" و  داهاته‌ نائاساییه‌كانیش وه‌ك "قه‌رزی ناوخۆیی و قه‌رزی ده‌ره‌كی  و ده‌ركردنی دراو"( ). بۆ ئه‌وه‌ی تێگه‌یشتنێكی دروستمان هه‌بێت بۆ كێشه‌ی كورتهێنانی داهاتی گشتی، ده‌بێت له دوو گۆشه‌نیگای سه‌ره‌كییه‌وه‌ له‌ بابه‌ته‌كه‌ ورد بینه‌وه‌، یه‌كه‌میان ‌گۆشه‌نیگای كه‌میی سه‌رچاوه‌كان وه‌ك جه‌وهه‌ری كێشه‌ی ئابووری، دووه‌میش ‌گۆشه‌نیگای كێشه‌ی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی وه‌ك كێشه‌یه‌كی دارایی فره‌ڕە‌هه‌ند.‌  1-    كه‌میی داهات و سه‌رچاوه‌كان وه‌ك جه‌وهه‌ری كێشه‌ی ئابووری  له‌ ڕوانگه‌ی ئابوورییه‌وه،‌ كێشه‌ی سنورداریی داهات كێشه‌یه‌كی بنچینه‌ییه‌. به‌پێی زانستی ئابووری، كرۆكی كێشه‌ی ئابووری بریتییه‌ له‌‌ بێسنووریی پێداویستییه‌كان و سنوورداریی ئامرازه‌كانی پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و پێداویستییانه‌‌( ). به‌و پێیه‌ی كه‌ داهات سه‌رچاوه‌ی خه‌رجكردن و ئه‌ویش ئامرازی پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانە‌، ئیدی ده‌توانین بڵێن كه‌ به‌گشتی و هه‌موو ده‌م داهات و سه‌رچاوه‌كان له‌ ئاست پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌ بێسنووره‌كان كورت ده‌هێنن، به‌ڵام ئه‌و سنوورداری و كورتهێنانه‌ به‌گشتی سنووردارییه‌كی ڕێژە‌ییه‌ و به‌و ڕاده‌یه‌ نییه‌ كه‌ داهات و سه‌رچاوه‌كان بۆ هه‌میشه‌ توانای پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانیان نه‌بێت، به‌ڵكوو له ‌ئاست بێسنووریی پێداویستییه‌كاندا‌ كورت ده‌هێنن، ئه‌وه‌ی كه‌ زۆر جار داهات و سه‌رچاوه‌كان ته‌نانه‌ت به‌شی خه‌رجی و پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه سه‌ره‌كییه‌كانیش ناكه‌ن، زیاتر په‌یوه‌ندیی به‌ خراپ ته‌رخانكردن و به‌كارهێنان و نادادی له‌ دابه‌شكردن هه‌یه. زانستی ئابووری بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌مه،‌ بایه‌خ به‌ پره‌نسیپی باشترین ته‌رخانكردن و باشترین به‌كارهێنانی سه‌رچاوه‌كان و دادوه‌ری له ‌دابه‌شكردنیان ده‌دات، زانستی داراییش له‌سه‌ر هه‌مان ڕێچكه؛‌ بایه‌خ به‌و پره‌نسیپانه‌ ده‌دات و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ و له‌ چوارچێوه‌ی بودجه‌ی گشتیدا داهات و خه‌رجییه‌كان ڕێك ده‌خات( ).  2-    كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی‌ و جۆره‌كانی له ڕوانگه‌ی زانستی دارایی گشتییه‌وه‌ مه‌به‌ست له ‌كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ "خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان زیاتر بن له‌ داهاته‌ گشتییه‌كان له ‌ماوه‌ی ساڵی داراییدا( )". ئه‌مه‌یش له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان له‌ بودجه‌دا له‌سه‌ر بنه‌مای پڕكردنه‌وه‌ی گشت پێداویستییه‌ بێسنووره‌كانی كۆمه‌ڵگا داناڕێژرێن، به‌ڵكوو به‌ شێوه‌یه‌كی سنووردار و له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌وله‌ویه‌ت دیاری ده‌كرێن. ئه‌گه‌ر سه‌یری داتاكانی بواری دارایی ده‌وڵه‌‌تانی جیهان بكه‌ین( )، ئه‌وه‌ به‌دی ده‌كه‌ین كه‌ زۆرینه‌ی ده‌وڵه‌تان به‌ چاوپۆشی له ‌ئاستی پێشكه‌وتوویی و دواكه‌وتوویی، هه‌ژاری و ده‌وڵه‌مه‌ندی؛ بودجه‌ی گشتییان زۆربه‌ی ساڵ له‌ دۆخی كورتهێناندایه‌، هه‌ر بۆیه‌ سه‌ره‌ڕای گرنگیی دۆخی بودجه‌ی گشتی وه‌ك پێوه‌رێكی هه‌ڵسه‌نگاندنی دۆخی دارایی و ئابووریی ده‌وڵه‌ت، به‌ڵام‌ ناتوانرێت به ‌تاكه‌ پێوه‌ری ورد و پشتپێبه‌ستراو دابنرێت بۆ ئه‌و جۆره ‌هه‌ڵسه‌نگاندنه‌، چونكه‌ نه‌ كورتهێنان هه‌موو ده‌م نیشانه‌ی قه‌یران و لاوازی و هه‌ژارییه‌ و نه‌ سه‌رڕیژی (زیاده‌) نیشانه‌ی  پێشكه‌وتن و ده‌وڵه‌مه‌ندی و گه‌شه‌ی ئابوورییه‌. داتاكان ئه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌ن له‌ كاتێكدا بودجه‌ی زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تانی پیشه‌سازی و پێشكه‌وتوو له ‌كورتهێناندایه‌، كه‌چی هه‌ندێ له‌ وڵاتانی هه‌ژارتر له‌وان؛ سه‌رڕێژیی بودجه‌یان هه‌یه‌. دۆخی بودجه‌ی گشتی زیاد له‌ هه‌موو شتێك په‌یوه‌ندیی به‌‌ شێوازی به‌كارهێنان و ته‌رخانكردنی سه‌رچاوه‌ و داهاته‌كان و به‌كارهێنانی خه‌رجییه‌كان و له‌قاڵبدانی پێویستییه‌كانه‌وه‌ هه‌یه، ئه‌وه‌یش له‌ زه‌مینه‌ی كارگێڕی و سیاسی و ئابووریی تایبه‌ته‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ، له‌م ڕووه‌یشه‌وه‌ هۆكارگه‌لێكی جۆراوجۆر ڕۆڵی كارا ده‌گێڕن: ئاستی گه‌شه‌ی ئابووری و په‌یكه‌ربه‌ندیی ئابووری، قه‌باره‌ی ده‌وڵه‌ت و فه‌لسه‌فه‌ی ئابووری و سنووری ده‌ستتێوه‌ردان و له‌ئه‌ستۆگرتنی ئه‌ركه‌كان، ئاستی توانستی ده‌زگای كارگێڕی و...هتد؛ له‌و فاكته‌رانه‌ن( ). بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م ئاسته‌ به‌ هۆكار و خه‌سڵه‌ته‌كانی كه‌میی داهات له‌ ئاست خه‌رجییه‌كان ئاشنا بین، پێویسته‌ سه‌رنجی جۆره‌كانی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی بده‌ین، چونكه‌ ئاست و هۆكار و كاریگه‌رییه‌كان و ڕێگاكانی چاره‌سه‌ری كورتهێنانی بودجه‌ به‌پێی جۆره‌كانیان جیاوازن.‌ له ‌خواره‌وه‌ تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر چه‌ند جۆرێكی سه‌ره‌كیی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی: أ‌-     كورتهێنانی كاتی و كورتهێنانی بونیادی (Structural Deficits and Cyclical Deficits) كورتهێنانی كاتی: ئه‌و كورتهێنانه‌یه‌ كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ ئاستی چالاكیی ئابووری و ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی كه له ‌شیوه‌ی سووڕی ئابووریدا‌ ڕوو ده‌ده‌ن. له‌ كاتی داكشانی ئابووریدا، كه‌مبوونه‌وه‌ی داهاته‌كانی حكومه‌ت به ‌هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی داهاتی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌، ده‌بێته‌ هۆی كورتهینانی بودجه‌ی گشتی، ئه‌وه‌یش پاشتر دۆخی بووژانه‌وه‌ی به‌دوادا دێت و ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی داهات و كه‌مبوونه‌وه‌ی كورتهێنان. ئه‌م جۆره‌ كورتهێنانه‌ ڕووبه‌ڕووی زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تان ده‌بێته‌وه‌، له‌ ڕووی ئابوورییه‌وه‌ به‌ جێگه‌ی مه‌ترسیی گه‌وره‌ دانانرێت، به‌تایبه‌تییش ئه‌گه‌ر ماوه‌یه‌كی كه‌م بخایه‌نێت و سیاسه‌تێكی دارایی ژیرانه‌ بگیرێته‌ به‌ر بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی ئابووری( ). كورتهێنانی بونیادی یان ستراكچه‌ری: كورتهێنانێكی درێژخایه‌ن و به‌رده‌وامه‌،‌ ته‌نها په‌یوه‌ست نییه‌ به ‌سووڕی ئابوورییه‌وه‌، ڕەهه‌نده‌كانی له‌ سنووری دارایی و ژمێریاری تێده‌په‌ڕن. ئه‌م جۆره‌ كورتهێنانه‌ له ‌په‌یوه‌ندییه‌كی دووسه‌ره‌دایه‌ له‌گه‌ڵ لاسه‌نگییه‌كانی په‌یكه‌ری ئابووری، له‌ سایه‌ی ستراكچه‌ر و خه‌سڵه‌تی ئابوورییه‌كی لاسه‌نگ و تاك سه‌رچاوه‌ و دواكه‌وتوو و شێواودا؛ هه‌میشه‌ خه‌رجییه‌كان له‌ داهاته‌كان زیاترن، چونكه‌ ئابووریی نیشتمانی و توانای داهاتی نه‌ته‌وه‌یی له ‌ئاستی له‌ئه‌ستۆگرتنی ئه‌ركی پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كان و ده‌سته‌به‌ركردنی داهاتی پێویستدا نییه‌ بۆ پاره‌داركردنی خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان( ).  ب‌-    كورتهێنانی لاوازی و كورتهێنانی به‌هێزی (Strength Deficits and Weakness Deficits)  كورتهێنانی لاوازی: ئه‌و كورتهێنانه‌یه‌ كه‌ له‌ لاوازیی ده‌زگای كارگێڕیی حكومه‌ته‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت، له ‌بێتوانایی بۆ به‌ده‌ستهێنان و كۆنترۆڵكردن و كۆكردنه‌وه‌ی داهات و خه‌رجكردنی ناعه‌قڵانی و به‌هه‌ده‌ردان. كورتهێنانی به‌هێزی: ئه‌و جۆره‌یه‌ كه‌ به‌ هۆی پلان و پڕۆژە ‌و پاڵپشتییه‌ داراییه‌كانی حكومه‌ته‌وه‌ دروست ده‌بێت، كه‌ له‌سه‌رووی ئاستێكی گونجاوی پێداویستییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانه‌وه‌ پێشكه‌شی ده‌كات، به‌ ئامانجی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌رزكردنه‌وه‌ تێكڕاكانی گه‌شه‌ی كه‌رته‌ ئابوورییه‌كان( ). ت‌-    كورتهێنانی به‌مه‌به‌ست (پلان بۆ دانراو) (Planned Deficit):كورتهێنانێكی به‌مه‌به‌ست و ڕێپێدراوه‌ له‌ سنوورێكی دیاركراو و له‌ ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ی ورد و بابه‌تییه‌وه‌ حكومه‌ت ڕێگه‌ ده‌دات به‌ كورتهێنانێكی سنووردار بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو به‌پێی بارودۆخ و پێویستیی تایبه‌ت، به‌ مه‌به‌ستی هێنانه‌دیی چه‌ند ئامانجێكی ئابووریی وه‌ك به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌گه‌ڕخستن و هاوسه‌نگكردنه‌وه‌ی ئابووری له ‌سه‌روبه‌ندی داكشانی ئابووری، یان به ‌مه‌به‌ستی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی گه‌شه‌... هتد( ). هه‌ر بۆیه‌ دۆخی ئه‌م شێوازه‌ی كورتهێنان، نزیكه‌ له‌ ‌دۆخی كورتهێنانی كاتی و كورتهێنانی به‌هێزییه‌وه‌.  ئه‌م جۆره‌ كورتهێنانه‌ له‌ بنه‌ڕە‌تدا به‌ره‌نجامی تێزه‌كانی "كینز"ە‌. به‌پیێ تیۆری كینز، پێویسته‌ له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت له‌ كاتی پووكانه‌وه‌ی ئابووریدا كه‌ ئابووریی نیشتمانی له ‌ئاستێكی لاوازی به‌گه‌ڕخستندایه و‌ بێكاری له‌ ئاستێكی به‌رزدایه‌، كار بكات بۆ زیادكردنی خه‌رجییه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی باج كه‌ ده‌بنه‌ هۆی زیادبوونی خستنه‌ڕووی دراو و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خواستی كارا و به‌رهه‌مهێنان و به‌گه‌ڕخستن و له‌وێیشه‌وه‌ زیادبوونه‌وه‌ی داهات( ).  دووه‌م: ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ری كورتهێنان و زیادكردنی داهاته‌ گشتییه‌كان زیادكردنی داهاتی گشتی ته‌نها ئامانجی ئه‌و حكومه‌ت و ده‌وڵه‌تانه‌ نییه‌ كه‌ له ‌دۆخی كورتهێنانی دارایی به‌رچاودان، به‌ڵكوو ئامانجێكی سه‌ره‌كیی ئابووریی هه‌مووانه‌ له‌ هه‌موو كاتێكدا، به‌ڵام ئه‌م ئامانجه‌ چۆن دێته‌ دی، ئه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌ بابه‌ته‌ گرنگه‌كانی زانستی ئابووری. بۆ قسه‌كردن له‌و بابه‌ته،‌ سه‌ره‌تا پێویسته‌ جیاكارییه‌ك له‌نێوان زیادكردنی داهات به ‌مه‌بەستی كورتهێنانێكی دیاریكراوی بودجه‌ و زیادكردنی داهات وه‌ك ئامانجێكی ئابووریی به‌رده‌وام بكه‌ین.  حكومه‌ته‌كان وه‌ك نه‌ریتێك بۆ به‌ده‌ستهێنان یان زیادكردنی داهات بۆ پڕكردنه‌وه‌ یان پاره‌داركردنی كورتهێنانی بودجه، زیاد له‌ هه‌موو شتێك پشت به‌ داهاتی نائاسایی ده‌به‌ستن، وه‌ك: قه‌رزی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی و هاوكاری و ده‌ركردنی دراو، هه‌ندێ جاریش پشت به‌ زیادكردنی باج و فرۆشتنی موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت و داهاتی پڕۆسه‌ی به‌تایبه‌تیكردن ده‌به‌ستن. ئه‌م ڕێكارانه خۆیان به‌ته‌نیا‌‌ بۆ تێپه‌ڕاندن یان كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌رییه ‌نه‌رێنییه‌كانی كورتهێنانی كاتی بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو دروستن‌، به‌ڵام ‌بۆ كورتهێنانی جۆری بونیادی و لاوازی؛ چاره‌سه‌ری ڕیشه‌یی نین، به‌بێ چاره‌سه‌ری هۆكاره‌ بنه‌ڕە‌تییه‌كان، هه‌موو هه‌وڵێكی پڕكردنه‌وه‌ی كورتهینان یه‌كسان ده‌بێت به به‌رده‌وامیدان به‌ دۆخی كورتهێنان و ‌كه‌ڵه‌كه‌بوونی قه‌رزه‌كان.  بۆ چاره‌سه‌ری كورتهێنانی جۆری بونیادی و لاوازی، چاكسازی و توندوتۆڵكردنی سیستم و دامه‌زراوه‌كانی كۆنترۆڵكردنی داهات، په‌یڕە‌وكردنی پره‌نسیپی باشترین ته‌رخانكردن و خه‌رجكردنی ژیرانه‌ و به‌هه‌ده‌رنه‌دان و چاكسازیی ئابووری و فره‌چه‌شنه‌كردنی پێكهاته‌ و سه‌رچاوه‌كانی داهات و گه‌شه‌پێدانی ئابووریی به‌رده‌وا‌م؛ چاره‌سه‌ری ڕیشه‌ییه‌، بۆ ئه‌م چاره‌سه‌ره‌یش ئاساییه‌ له ‌سه‌ره‌تادا كورتهێنانی به‌مه‌به‌ست له ‌بودجه‌دا به‌رپا بكرێت، قه‌رزه‌كانیش هه‌ڵبكشێن. ئه‌گه‌ر پلان و سیاسه‌تێكی گونجاو بۆ په‌ره‌پێدان هه‌بێت و زۆرینه‌ی خه‌رجییه گشتییه‌‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای باشترین ته‌رخانكردن و كاراترین شێوازی جێبه‌جێكردن و به‌ ئاڕاسته‌ی وه‌به‌رهێنان بن، ئه‌وا له ‌داهاتوویه‌كی دیاردا هه‌م قه‌باره‌ی داهاتی گشتی زیاد ده‌بێت و هه‌م پێكهاته ‌و په‌یكه‌ربه‌ندییه‌كه‌یشی هاوسه‌نگ و فره‌چه‌شن ده‌بێت و هه‌م قه‌رزه‌كانیش كه‌م ده‌بنه‌وه‌ و دۆخی كورتهێنانی لاوازی و بونیادیش كۆتایی دێت، چونكه‌ كورتهێنانی بونیادی و لاوازی؛ زیاتر له‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی به‌ سووڕی ئابووریی كاتییه‌وه‌ هه‌بێت، په‌یوه‌ندیی به‌ په‌یكه‌ری ئابووری به‌گشتی و په‌یكه‌ری بودجه‌ و به‌ڕێوه‌بردنی دارایی و ئابوورییه‌وه‌‌ هه‌یه‌( ). به‌شی دووه‌م: گرفته‌كانی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان و ڕێگاكانی چاره‌سه‌ركردنیان له‌م به‌شه‌دا له‌ سێ ڕووه‌وه‌ له‌ داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم ده‌كۆڵینه‌وه‌، ئه‌وانیش: له ‌ڕووی قه‌باره‌وه‌، له ‌ڕووی پێكهاته‌‌ و په‌یكه‌ربه‌ندییه‌وه‌، له ‌ڕووی سه‌قامگیری و به‌رده‌وامییه‌وه‌. یه‌كه‌م:  قه‌باره‌ی داهات و خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتیی هه‌رێم هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌، كه‌میی داهات و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی یه‌كێكه‌ له‌ گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان. له ‌ساڵی (1993)ەوه‌ تاكوو ئێستا، چ له ‌سایه‌ی حكومه‌تی یه‌كگرتوو و بودجه‌ی یه‌كگرتوو، چ له‌ سایه‌ی دوو ئیداره‌یی و دوو بودجه‌یی، چ له‌ ساڵانی هاتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له ‌به‌غداوه،‌ چ له‌ كاتی بڕانی ئه‌و پشكه‌، چ پێش ده‌رهێنان و فرۆشتنی نه‌وت، چ له‌پاش ئه‌وه‌وه‌؛ هه‌میشه‌ بودجه‌ی هه‌رێم ڕووبه‌ڕووی كورتهێنان بووه‌ته‌وه‌، وه‌ك له‌ خشته‌ی ژماره ‌(1)دا ده‌رده‌كه‌وێت. خشته‌ی (1)، كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی له ‌هه‌رێمی كوردستان (1997-2019) (ملیۆن دینار)( ) خشته‌ی سه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت كه‌ قه‌باره‌ی داهاته‌كانی هه‌رێم به‌ درێژایی زیاتر له‌ (23) ساڵ، هه‌میشه‌ لەچاو خه‌رجییه‌كانیدا كه‌م بوون و دۆخی دارایی گشتی له‌ هه‌رێم له‌ كورتهێنانی به‌رده‌وامدا بووه‌. زیادبوونی گه‌وره‌ی قه‌باره‌ی داهاته‌كان له‌ هه‌ندێ ساڵدا نه‌یتوانیوه‌ كۆتایی به‌ كێشه‌ی كورتهێنان بهێنێت، چونكه‌ هه‌میشه‌ ڕێژە‌ی هه‌ڵكشان و زیادبوونی داهاته‌كان كه‌متر بووه‌ له‌ ڕێژە‌ی هه‌ڵكشانی خه‌رجییه‌كان. كه‌مبوونه‌وه‌ی قه‌باره‌ و ڕێژەی كورتهێنان له ‌هه‌ندێ ساڵدا بنه‌ما ئابوورییه‌كه‌ی ناردوست بووه ‌و به‌شێكی له‌سه‌ر حیسابی به‌رده‌وامیدان به ‌له‌قاڵبدانی خه‌رجییه‌ گشتییه‌ گرنگ و پێویسته‌كان بووه‌، به‌تایبه‌تییش له‌ بواری وه‌به‌رهێنان و پڕۆژە‌كان، واته‌ له‌سه‌ر حیسابی ناهاوسه‌نگیی ئابووری بووه‌، تاكوو ساڵی 2013 زۆربه‌ی كورتهێنانه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراو له ‌ڕێگه‌ی جێبه‌جێنه‌كردنی به‌شێك له‌ ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنانه‌وه‌ پڕ كراونه‌ته‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ تاكوو ئه‌وكات باسێك له‌ كورتهێنانی كه‌ڵه‌كه‌بوو له‌ئارادا نه‌بوو. واته‌ كێشه‌ی كه‌می و كورتهێنانی داهات له‌ هه‌رێم، سه‌ره‌ڕای گۆڕانكاریی ڕێژە‌یی له‌ قه‌باره‌ و ڕێژە‌كه‌ی، دواجار نه‌خۆشییه‌كی درێژخایه‌نه‌ و ده‌بێ به‌و جۆره‌ تێی بڕوانرێت. دووه‌م: پێكهاته‌ و په‌یكه‌ربه‌ندیی داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان پێكهاته ‌و په‌یكه‌ربه‌ندیی داهاته‌ گشتییه‌كان، له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمه‌وه‌ تاكوو ئێستا؛ به‌ جۆرێكه‌ كه‌ لاسه‌نگیی گه‌وره‌ و تاك سه‌رچاوه‌یی به‌ته‌واوی به‌سه‌ریدا زاڵه. تاكوو ساڵی 2004، سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی داهاته ‌گشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بریتی بوو له‌ گومرگ، له‌ 2005 تاكوو 2013، به‌شی سه‌ره‌كیی داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم له‌و پشكی بودجه‌یه‌ پێك ده‌هات كه‌ له ‌بودجه‌ی فیدراڵیی عێراقه‌وه‌ وه‌ریده‌گرت. له (2014)ە‌وه تاكوو 2017، زیاتر پشت به‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وت و قه‌رز به‌ستراوه‌ بۆ دابینكردنی خه‌رجییه‌كان. له‌ (2018)یشه‌وه‌، داهاتی فرۆشتنی نه‌وت و ئه‌و بڕە‌ پاره‌یه‌ی له‌ به‌غداوه‌ هاتووه،‌ به‌شی سه‌ره‌كیی داهاته‌كانی پێك هێناوه‌.‌  به‌پێی داتاكانی بواری دارایی له ‌هه‌ردوو ئیداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێری حكومه‌تی هه‌رێم له له‌نێوان ساڵانی (2000-2007)، داهاتی باجه‌كان به‌گشتی نزیكه‌ی 71,5%ی داهاته ناوخۆییه‌كانی پێك ده‌هێنا، هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌شدا لاسه‌نگییه‌كی زۆر له‌نێوان داهاتی باجی ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ هه‌بوو، گومرگ كه‌ به‌شی سه‌ره‌كییه‌ له‌ باجی ناڕاسته‌وخۆی هه‌رێم، نزیكه‌ی %82.5ی ئه‌و داهاتانه‌ی پێك ده‌هێنا( ).  له‌سه‌ر ئاستی كۆی داهاته‌ گشتییه‌كانیش له ‌ماوه‌ی (2005-2013)، پشكی هه‌رێم كه‌ له ‌بودجه‌ی فیدراڵییه‌وه‌ وه‌ریده‌گرت، نزیكه‌ی %96ی كۆی داهاته‌كانی بودجه‌ی هه‌رێمی پێك ده‌هێنا( ).  له (2014-2018)یش، ‌به ‌هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم، داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم زیاتر له‌ %75ی داهاته‌ ئاساییه‌كانی پێك ده‌هێنا و به‌شه‌كه‌ی تریش بریتی بوو له‌ داهاته‌ ناوخۆییه‌كان له ‌باج و گومرگ و ڕسومات و داهاته‌كانی تر و هاوكاریی هاوپه‌یمانان، كورتهێنانیش له‌ ڕێگه‌ی پاشه‌كه‌و‌تكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و ڕاگرتنی پڕۆژە‌كان و قه‌زروقۆڵه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرا.  له‌ مانگی ئاداری (2018)ە‌وه‌ تاكوو كۆتایی ئه‌و ساڵه،‌ مانگانه‌ له ‌به‌غداوه‌ بڕی 317 ملیار دینار وه‌ك داهات ده‌هاته‌ سه‌ر هه‌ژماری هه‌رێم و له‌ سه‌ره‌تای (2019)یشه‌وه‌ تاكوو ئاداری 2020، ئه‌و بڕە بریتی بوو له‌ 453 ملیار دینار، كه‌ 12 ملیاری لێ ده‌بڕا له‌بریی قه‌رزی بانكه‌ بازرگانییه‌كان. پوخته‌ی داهاتی فرۆشتنی نه‌وت له‌لایه‌ن خودی هه‌رێمه‌وه‌ به‌پێی ڕاپۆرته‌كانی دیلۆیت بۆ ساڵی 2018، نزیكه‌ی (5,735,008,550000) دینار و بۆ ساڵی 2019؛ (5,373,351,733000) دینار بوو( )، ناوه‌ندی داهاتی ناوخۆیش مانگانه‌ نزیكه‌ی 190 ملیار دینار بوو، هاوكاریی هاوپه‌یمانانیش مانگه‌ له‌نێوان نزیكه‌ی 22 ملیار دینار بوو. سه‌باره‌ت به‌ ناوه‌ندی ‌ڕێژەی به‌شداریی داهاته‌كانیش بۆ هه‌ردوو ساڵی 2018 و 2019، ڕێژە‌ی فرۆشتنی نه‌وت له‌ كۆی داهات بریتی بوو له‌ 46% و  پشكی بودجه‌ له‌ به‌غدا 34% و داهاته‌ ناوخۆییه‌كان 18% و هاوكاریی هاوپه‌یمانان 2%، وه‌ك له‌ وێنهی‌ ژماره‌ (3)دا دیاره‌.  سێیه‌م: دۆخی سه‌قامگیریی داهاته‌ گشتییه‌كان له ‌هه‌رێمی كوردستاندا ژماره‌ و زانیارییه‌كانی سه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌یان بۆ ڕوون كردینه‌وه‌ كه‌ هه‌رێم له‌ سه‌ره‌تادا به‌ ڕێژە‌یه‌كی زۆر به‌رز پشتی به ‌داهاتی گومرگ به‌ستووه‌، پاشتر به‌ پشكی بودجه‌ی عێراق و ئێستایش به‌ فرۆشتنی نه‌وت و پشكی بودجه‌ی عێراق. پشتبه‌ستن به ‌تاك سه‌رچاوه‌یی؛ خۆی هۆكاری سه‌ره‌كیی ناسه‌قامگیریی داهاته‌، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش جۆری داهاتی پشتپێبه‌ستراو كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی هه‌یه‌ له‌ زیادكردنی ئاستی ناسه‌قامگیری. ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی كه ‌هه‌رێم پشتیان پێ ده‌به‌ستێت؛ به ‌سه‌رچاوه‌ی ناسه‌قامگیر داده‌نرێن، چونكه‌ هه‌م داهاتی نه‌وت به‌وه‌ ناسراوه‌ كه‌ داهاتێكی ناسه‌قامگیره‌ و هه‌میش خه‌سڵه‌تی ده‌وڵه‌تی عێراق و په‌یوه‌ندییه‌ ناسه‌قامگیرییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدایش وایان كردووه‌ كه‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ عێراق ناسه‌قامگیر و هه‌میشه‌ له‌به‌رده‌م ئه‌گه‌ری بڕان و كه‌مبوونه‌وه‌دا بێت، ئه‌مه‌یش جگه ‌له‌وه‌ی كه‌ خودی داهاتی عێراقیش داهاتێكی نه‌وتی و ناسه‌قامگیره‌. داهاتی گومرگیش تا ڕاده‌یه‌ك به‌ داهاتێكی ناسه‌قامگیر داده‌نرێت، چونكه‌ ئه‌و جۆره‌ داهاته‌ بارمته‌ی دۆخی په‌یوه‌ندییه‌ ده‌ره‌كییه‌كانه‌ و بازرگانیی ده‌ره‌كی و گۆڕانكارییه‌كانی ئه‌و بواره‌یه‌‌( ). له ‌ئێستادا به ‌هۆی ئه‌و لاسه‌نگی و ناسه‌قامگیرییه‌وه‌، كاریگه‌رییه‌كانی دابه‌زینی نرخی نه‌وت و دروستبوونی ته‌گه‌ره‌ له‌به‌رده‌م گه‌یشتنی پشكی بودجه‌ له ‌به‌غداوه؛‌ زۆر توند و مه‌ترسیدارن، به ‌ڕاده‌یه‌ك كه‌ هه‌رێم بووه‌ته‌ نموونه‌یه‌كی ده‌گمه‌ن له ‌ڕووی ڕێژە‌ی كه‌مبوونه‌ی داهات و نه‌بوونی هیچ ده‌ره‌تانێك بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و ته‌نگژە‌یه‌، به‌ جۆرێك نزیكه‌ی له‌ 85%ی داهاته‌كه‌ی له‌ده‌ست داوه‌، ئه‌مه‌یش له ‌كاتێكدایه‌ كه‌ ده‌ره‌تانی به‌كارهێنان و سوودوه‌رگرتنی ‌ له‌ ئامرازه‌ نه‌ختی و داراییه‌كان زۆر سنوورداره‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌تانی تر له ‌په‌ناگه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی و به‌ڕێوه‌بردنی سیوله‌ و سیستمی بانكداریدا وه‌ك هه‌نگاوی خێرا بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كه‌ سوود وه‌رده‌گرن.  چواره‌م: خوێندنه‌وه‌ی هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كانی گرفتی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێم  كه‌می و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیریی داهاته‌ گشتییه‌كان، سه‌ره‌ڕای كاریگه‌رییان له‌سه‌ر یه‌كتر، نه‌خۆشیی درێژخایه‌نن و ڕەگوڕیشه‌ی قووڵ و فره‌ ڕەهه‌ندیان هه‌یه‌، به‌تایبه‌تییش له ‌لایه‌نی ئابووری و كارگێڕی و سیاسییه‌وه‌، لێره‌دا به‌خێرایی له ‌چه‌ند ده‌روازه‌یه‌كه‌وه‌ هه‌وڵی ناسینی زیاتری ئه‌و نه‌خۆشی و گرفتانه‌ ده‌ده‌ین:  1-     گرفتی داهاتی گشتیی هه‌رێم وه‌ك به‌ره‌نجامی كێشه‌ی بونیادی ئابووری ڕیشه‌ی گرفته‌كانی داهات له‌ هه‌رێم، بۆ ئه‌و نه‌خۆشییه‌ درێژخایه‌نه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ زیاتر له‌ په‌نجا ساڵه‌ ئابووریی عێراق به‌ده‌ستیه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت، ئه‌ویش لاسه‌نگییه‌كانی‌ په‌یكه‌ری ئابوورییه‌‌ كه‌ سه‌ره‌كیترینیان ئه‌مانه‌ن: لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (GDP) و په‌یكه‌ری داهاته‌ گشتییه‌كان و پشتبه‌ستنی زۆر به‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو، گه‌ورەبوونی قه‌باره‌ی كه‌رتی گشتی و لاوازی و بچووكیی قه‌باره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت، كورتهێنانی ته‌رازووی بازگانی و پشتبه‌ستن به‌ كاڵا و خزمه‌تگوزاریی هاورده‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی به‌شی زۆری پێویستییه‌ ناوخۆییه‌كان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی، ئه‌وانه‌ش‌ به‌ره‌نجامی ئه‌و سیاسه‌تانه‌یه‌ كه‌ له ‌سه‌ره‌تای حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌وه ده‌وڵه‌تی عێراق گرتیه‌ به‌ر( ). سه‌ره‌ڕای گیرۆده‌بوون به‌و نه‌خۆشییانه‌ی ئابووریی عێراقه‌وه‌، كوردستانی باشوور هه‌ر له‌ ساڵانی حه‌فتاكانه‌وه‌ به‌ هۆی قه‌ده‌غه‌كردنی ناوچه‌ كشتوكاڵییه‌كان و ڕاگواستن و چۆڵكردنی و گونده‌كان و دوورخستنه‌وه‌ی به‌شی زۆری هێزی كار له‌ پڕۆسه‌كانی به‌رهه‌مهێنان و چالاكییه‌كانی تری ئابووری و خزاندنیان بۆ ناو دامه‌زراوه‌ مه‌ده‌نی و سه‌ربازی و ئه‌منییه‌كان له ‌شێوه‌ی بێكاریی شاراوه‌ و بێبه‌شكردنی ناوچه‌كه‌ له‌ پێشخستنی له‌ ڕووی پیشه‌سازی و ژێرخانی ئابوورییه‌وه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه‌، بوونه‌ هۆی ئه‌وه‌ی كێشه‌كانی بونیادی و لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری له‌ ئابووریی كوردستانی باشوور قووڵتر ببنه‌وه‌، به‌ جۆرێك كه‌ هیچ یه‌ك له ‌سێكته‌ره‌ ئابوورییه‌كان توانای دروستكردنی داهاتی پێویست و وه‌خۆگرتنی قه‌باره‌یه‌كی گونجاوی هێزی كاریان نه‌بوو و ده‌بوو خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ بۆ كار و بژێوی؛ پشت به‌ حكومه‌ت و داهاتی نه‌وت ببه‌ستن( ).  كاتێكیش كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم جڵه‌وی فه‌رمانڕە‌وایی ناوچه‌كه‌ ده‌گرێته‌ ده‌ست، حكومه‌تێك به‌بێ سه‌روه‌ری و دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی و بێ ئه‌زموون و به‌بێ پاڵپشتیی ئابووریی پێویست و له‌ژێر دوو گه‌مارۆی ئابووریدا، میراتێك له‌ ئابوورییه‌كی شێواوی به‌سه‌ر‌دا به‌جێ ده‌مێنێت و هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی داهاتیشی نییه‌، ئیدی بۆ دابینكردنی داهاتی پێویست بۆ خه‌رجییه‌كانی؛ به‌ ڕێژە‌یه‌كی زۆر پشت به‌ داهاتی گومرگ ده‌به‌ستێت، له‌گه‌ڵ هه‌ندێ كۆمه‌ك و هاوكاریی مرۆیی نێوده‌وڵه‌تی. به‌و داهاته‌ سنوورداره‌ و به‌و دۆخه‌ ئابوورییه‌ په‌ككه‌وتوو و لاسه‌نگه‌ و له ‌سایه‌ی گه‌مارۆكاندا، نه‌ك هه‌ر ده‌رفه‌تی په‌ره‌پێدانی ئابووری و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و زیادكردنی داهات له‌ئارادا نییه‌، به‌ڵكوو كه‌میی داهات و كورتهێنانی بودجه‌ بۆخۆی ڕاستی به‌ره‌نجام و ئه‌مری واقیعه( )‌. به‌پێی ئه‌و خوێندنه‌وه‌یه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ كرا و به‌گوێره‌ی پێوه‌ره‌كانی جیاكردنه‌وه‌ی جۆره‌كانی كورتهێنان، ده‌توانین بڵێین كه‌ كورتهێنانی بودجه‌ی هه‌رێم؛ كورتهێنانێكی بونیادییه‌. 2-     گرفتی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێم وه‌ك به‌ره‌نجامی لاوازیی به‌ڕێوه‌بردن ‌حكومه‌تی هه‌رێم به هۆی نه‌بوونی سه‌ربه‌خۆیی و ده‌رفه‌ت و ئامرازه‌ تایبه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن سه‌روه‌رییه‌وه (وه‌ك سیاسه‌تی نه‌ختی، یه‌ده‌گی دراو، سیاسه‌تی دارایی و سیاسه‌تی بازرگانی)، تا ڕاده‌یه‌ك بواری بۆ په‌ره‌پێدانی ئابووریی به‌رده‌وام و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهاتی سنوورداره( )‌، به‌ڵام هۆكاری مانه‌وه‌ی دۆخی دارایی و ئابوورییه‌كه‌ی له‌م ئاسته‌ ناله‌باره‌دا، زیاد له‌ هه‌ر شتێك په‌یوه‌سته‌ به شێوازی به‌ڕێوه‌بردن و ڕە‌فتاری داموده‌زگه‌ كارگێڕی و ‌سیاسی و ئابووری و یاساییه‌كانیه‌وه‌.  حكومه‌تی هه‌رێم‌ چه‌ندین ساڵ به ‌هۆی جه‌نگی ناوخۆ و دوو ئیداره‌یی و ناكۆكی و ململانێ حزبییه‌كانه‌وه،‌ نه‌یتوانیوه‌ له‌ بواری به‌ڕێوه‌بردنی داراییدا هه‌نگاوی پێویست بنێت، تاكوو ئێستا نه‌ خاوه‌نی دامه‌زراوه‌گه‌لی دارایی  و بانكی و سیستمی باجگیری و كۆكردنه‌وه‌ی داهاتی یه‌كگرتوو و پێشكه‌وتووه‌ و نه‌ وه‌كوو پێویست په‌یڕە‌ویی له پره‌نسیپه‌كانی شه‌فافیه‌ت و به‌شداری و لێپرسینه‌وه‌ و به‌رپرسیارێتی ده‌كات. حكومه‌تی هه‌رێم كه‌ له‌ ساڵانی ڕابردوودا ڕێژە‌یه‌كی دیاریكراوی له‌ بودجه‌ی گشتیی عێراقی ڕاده‌ست ده‌كرا، نه‌یتوانی وه‌كوو پێویست سوودی لێ وه‌ربگرێت بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌و كارانه‌ و بووژاندنه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و بنیاتنانی سه‌رچاوه‌ی داهاتی سه‌قامگیر و فراوانكردنی بواره‌كانی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار و دروستكردنی هه‌لی كاری جۆراوجۆر، به‌ڵكوو به‌رده‌وام بوو له‌ هه‌نگاوه‌ هه‌ڵه‌كانی، وه‌ك‌: دامه‌زراندنی ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵك له‌ناو داموده‌زگه‌كانی حكومه‌ت و حزبه‌كان، زیاتركردنی بێكاریی شاراوه‌، فه‌رامۆشكردنی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان و پشتبه‌ستن به ‌هاورده‌كردنی به‌شی هه‌ره‌ زۆری پێداویستییه‌كان.  حكومه‌ت له‌ كاری ڕێكخستن و كۆكردنه‌وه‌ی ئه‌و داهاتانه‌ی كه ‌شیاوی به‌ده‌ستهێنان بوون، كه‌مته‌رخه‌میی زۆری ئه‌نجام داوه‌ و تاكوو ئێستا سیستمێكی ڕێكخراو و تۆكمه‌ و هه‌وڵ و هه‌نگاوێكی كرده‌نیی سه‌رده‌مییانه‌ی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ نییه‌ و سه‌ره‌نجام زۆرێك له ‌داهاته‌كان، یان وه‌رنه‌گیراون و كۆ نه‌كراونه‌ته‌وه،‌ یان نه‌چوونه‌ته‌ ناو گه‌نجینه‌ی حكومه‌ته‌وه‌. كاری دابه‌شكردنی ته‌رخانكردنه‌كان و خه‌رجكردن و به‌هه‌ده‌ردان و گه‌نده‌ڵی و قۆرغكارییش به ‌جۆرێك ئه‌نجام دراوه‌‌، كه‌ نه‌ك ته‌نیا ببێته‌ هۆی گوشاری زۆر له‌سه‌ر بودجه‌ی گشتی، به‌ڵكوو به‌ شێوه‌یه‌‌كی خراپیش كار بكاته‌ سه‌ر گه‌شه‌نه‌كردنی سێكته‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئابووری و بواره‌كانی به‌رهه‌مهێنان. بابه‌ته‌كانی سیستمی بانكی و قه‌رزدان و هاندان و ڕێكخستنی پاشه‌كه‌وتكردن و ئاڕاسته‌كردنی بۆ وه‌به‌رهێنان و چه‌ندین بابه‌تی تری گرنگی په‌یوه‌ست به‌ به‌ڕێوه‌به‌ردنی كه‌رتی داراییه‌وه،‌ هه‌نگاوێكی ئه‌وتۆیان بۆ نه‌نراوه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌ هۆكاری سه‌ره‌كی بوون بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كانی داهاتی گشتیی هه‌رێم، زۆر به‌سنوورداری و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیری بمێننه‌وه‌. به‌م پێیه‌ ده‌توانین بڵێین كه‌ به‌شێكی گه‌وره‌ی كورتهێنان له‌ هه‌رێم، له‌ جۆری كورتهێنانی لاوازییه‌. لێره‌وه‌ كورتهێنانی جۆری لاوازی له ‌داهاته‌كانی هه‌رێم، ده‌بێته‌ سه‌رباری كورتهێنانی بونیادی كه‌ له‌ ده‌روازه‌ی یه‌كه‌مدا ڕوونمان كرده‌وه‌.  3-     گرفتی داهاتی هه‌رێم وه‌ك به‌رەنجامی كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه ‌داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا  وه‌ك له ‌سه‌رەوه‌ ڕوونمان كرده‌وه‌، له ساڵانی ‌ڕابردوو تاكوو ئێستاش، هۆكاری كه‌می و كورتهێنانی داهاتی هه‌رێم؛ به‌شێكی گه‌وره‌ی په‌یوه‌ندیی به‌ سیاسه‌تی به‌پاشكۆكردنی ئابووریی هه‌رێم بۆ عێراق و گیرۆده‌بوون به‌ نه‌خۆشییه ‌ئابوورییه‌كانی ئه‌و وڵاته‌ و مامه‌ڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی به‌غداوه‌ هه‌بووه‌. كوردستانی باشوور به‌ درێژایی مێژووی لكاندنی به‌ عێڕاقه‌وه‌(جگه‌ له‌ ساڵانی 1991-2003)، پاشكۆی دارایی عێراق بووه‌ و له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ پاره‌دار كراوه‌ و زۆرینه‌ی داهاته‌كانی دابین كراون، له‌ سه‌رده‌می عێراقی نوێ و فیدراڵیشدا تا ڕاده‌یه‌ك دۆخه‌كه‌ به ‌هه‌مان شێوه‌یه‌، هه‌ر چه‌نده‌ وه‌ك خه‌سڵه‌تی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی، زۆرینه‌ی ده‌سه‌ڵات و سه‌رچاوه‌كانی داهات و نه‌خت و دارایی له‌ده‌ست ناوه‌نددان و ڕایه‌ڵه‌‌ نه‌ختی و داراییه‌كان له ‌ده‌وڵه‌تی فیدراڵیدا ڕێگه‌ی ته‌واو به‌ بێباكبوون و بێنیازبوونی هه‌رێمه‌كان بۆ ناوه‌ند ناده‌ن، به‌ڵام پشتبه‌ستنی هه‌رێم به ‌بودجه‌ی به‌غدا؛ زیاده‌ڕۆیی تێدایه‌ و تاكوو ئێستا هه‌رێم نه‌یتوانیوه‌ ڕاده‌ی پشتبه‌ستن به‌ به‌غدا وه‌ك پێویست كه‌م بكاته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌ كاتێكدا كه‌ پشتبه‌ستن به ‌به‌غدا؛ شایسته‌ی متمانه‌ و مایه‌ی دڵنیایی نییه‌، تاكوو سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی داهاتی گشتیی هه‌رێم؛ بودجه‌ی عێراق بێت، ئه‌وا دۆخ و قه‌باره‌ی داهاتی گشتیی هه‌رێم په‌یوه‌ست ده‌بێت به‌ دۆخی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غداوه‌، خه‌سڵه‌تی په‌یوه‌ندییه‌كانیش له‌ ده‌وڵه‌تی عێراقدا به ‌جۆرێكه‌ كه‌ كه‌متر سه‌قامگیری به‌خۆیانه‌وه‌ ده‌بینن، له ‌سایه‌ی دۆخێكی له‌و جۆره‌شدا داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم به‌ناسه‌قامگیری ده‌مێننه‌وه‌. هۆكاری ئه‌م ناسازی و ناسه‌قامگیرییه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانیش له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، بۆ بڕوانه‌بوونی ته‌واو به‌ فیدراڵیه‌ت و سازنه‌بوونی بنه‌ما یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی فیدراڵیه‌تی دارایی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، كه‌ مه‌رجی پێویستن بۆ سه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه ‌داراییه‌كان و بابه‌ته‌كانی تایبه‌ت به‌ دابه‌شكاریی سامان و داهات و بودجه‌( ).  به‌شی سێیه‌م: ڕێكاره‌كانی چاره‌سه‌ری گرفته‌كانی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێم خوێندنه‌وه‌ و ئه‌نجامگیرییه‌كانی به‌شی دووه‌م ئه‌وه‌ی بۆمان سه‌لماند كه‌ داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم؛ گیرۆده‌ی گرفتی كه‌می و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیرین و كورتهێنانی داهاته‌كانیش له‌ جۆری كورتهێنانی بونیادی و لاوازییه‌، له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌وانه‌ و به‌ ڕەچاوكردنی دۆخی نائاسایی ئێستای داهاته‌ گشتییه‌كان،  ڕێكاره‌كانی چاره‌سه‌ر به ‌سێ شێواز ده‌خه‌ینه‌ ڕوو: یه‌كه‌م‌: ڕێكاره‌‌ خێراكان دۆخی ئێستای داهاته ‌گشتییه‌كانی هه‌رێم به‌ر له‌ هه‌ر شتێك؛ پێویستی به‌ هه‌ڵگرتنی ‌هه‌نگاو و ڕێگه‌چاره‌ی خێرا و فریاگوزارییه‌،‌ بۆ ئه‌مه‌یش پێویسته‌ له ‌چه‌ند ده‌روازه‌یه‌كه‌وه‌ هه‌نگاو بنرێت: ده‌روازه‌ی نه‌ختی و دارایی  زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تانی جیهان بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ و چاره‌سه‌ری خێرای لێكه‌وته‌كانی ئه‌م قه‌یرانه‌،  پشت به ‌ڕێكاری نه‌ختی و دارایی ده‌به‌ستن، وه‌ك دابه‌زاندنی نرخی سوو، ئاسانكاریی بانكی و پڕۆسه‌ی قه‌رزوقۆڵه‌، پاره‌داركردنی بازاڕ و سێكته‌ره‌كانی كار، به‌رده‌وامیدان به‌ خه‌رجییه ‌گشتییه‌كانی حكومه‌ت و پاره‌داركردنیان له‌ ڕێگه‌ی قه‌رزه‌ گشتییه‌كانه‌وه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌یش له‌په‌نای بانكی ناوه‌ندی و یه‌ده‌گی نه‌ختی و سیاسه‌تی نه‌ختی و سیستمی دارایی و بانكداریدا ده‌كرێن، كه‌ هه‌رێم لێی بێبه‌شه‌.  یه‌كێك له ‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌رێمه‌كان له‌و ده‌سه‌ڵات و تایبه‌تمه‌ندییه‌ خۆش ده‌بن بۆ ناوه‌ند، تاكوو به‌ ڕێكار و سیاسه‌تی یه‌كگرتوو به‌ سوودی سه‌رانسه‌ری وڵات بخرێنه ‌گه‌ڕ( ). بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رێمیش وه‌ك هه‌موو ده‌وڵه‌تان و وه‌ك به‌شه‌كانی تری عێراق؛ له‌م ده‌روازه‌یه‌وه‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌م بۆ چاره‌سه‌ری قه‌یرانه‌كه‌ بنێت، پێویسته‌ هه‌وڵی ته‌واو بدات بۆ دوو مه‌به‌ست: 1-    وه‌رگرتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ به‌غدا. بێگومان له‌م دۆخه‌دا پاره‌داركردنی بودجه‌ی عێراق ته‌نها له‌ ڕێگه‌ی قه‌رزه‌ گشتییه‌كان و سوودوه‌رگرتنی ناڕاسته‌وخۆ له‌ ڕە‌سیدی دیناری بانكی ناوه‌ندی و دامه‌زراوه‌ی بانكیی عێراقی و یه‌د‌ە‌گی دراوی بیانییه‌وه‌ ده‌بێت، هه‌ریه‌ك له‌مانه‌یش هه‌رێمی تێدایه‌، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ بارگرانی و لێكه‌وته‌كانیشی له‌سه‌ر هه‌رێم گران ڕاده‌وه‌ستن. 2-    ده‌ركردنی قه‌واڵه‌ی دارایی له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه، چ بۆ  فرۆشتنی له ‌بازاڕ به‌ هاوڵاتیان و وه‌به‌رهێن و بانكه‌كان، چ بۆ به‌كارهێنانی بۆ پێدانی به‌ مووچه‌خۆران له‌بریی به‌شێك له ‌مووچه‌كانیان، لێره‌دا مووچه‌خۆران زیانمه‌ند نابن، چو‌نكه‌ حكومه‌ت ده‌بێت به‌های  قه‌واڵه‌كان له‌سه‌ر فه‌رمانبه‌ر به‌ كه‌متر هه‌ژمار بكات، تاكوو له ‌كاتی فرۆشتنه‌وه‌ی به وه‌به‌رهێن و ‌ناوه‌ندگره‌ داراییه‌كان؛ مووچه‌خۆران زیانیان پێ نه‌گات و وه‌به‌رهێن و ناوه‌ندگره‌كانیش قازانج بكه‌ن و حكومه‌تیش سه‌ره‌ڕای سوودوه‌رگرتن له‌ كات، سوود له‌ كاشی بازاڕ و كه‌رتی تایبه‌ت و وه‌به‌رهێن و بانكه‌كان وه‌ربگرێت، خه‌سڵه‌ته‌كانی قه‌واڵه‌ی داشكێنراویش خۆیان هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ن. ئه‌مه‌ پێویستی به‌ دوو مه‌رج هه‌یه‌:  یه‌كه‌م:‌ ڕەزامه‌ندیی به‌غدا، ئه‌مه‌ش له‌ ماده‌ی 40 و 41 و 43ی یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادیی ساڵی 2019دا هاتووه‌ و هه‌رێم مافی سوودوه‌رگرتن له‌و ڕێكاره‌ و قه‌رزی ناوخۆیی به‌گشتی هه‌یه‌، به‌م جۆره‌ قه‌واڵه‌كان له‌ بازاڕی دارایی عێراق به‌گشتی و له‌لایه‌ن تێكڕای بانكه‌كان و بانكی ناوه‌ندیشه‌وه‌ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت. مه‌رجی دووه‌میش: ئه‌وه‌یه‌ كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌سته‌به‌ری ساغكردنه‌وه‌ی ئه‌و قه‌واڵانه‌ له‌ كاتی یاسایی خۆیدا بكات. ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌نگاوه‌ بنرێت، نه‌ك هه‌ر به‌شێك ده‌بێت له‌ چاره‌سه‌ری خێرا بۆ گرفتی كورتهێنان، به‌ڵكوو ده‌بێته‌ سه‌ره‌تایه‌كیش بۆ ده‌ستپێكی چالاكیی بانكی و جووڵه‌ی دراو به ‌شێوه‌ی سیستماتیك و گه‌ڕانه‌وه‌ی متمانه‌ بۆ  دامه‌زراوه‌ی بانكداری و دانانی بناغه‌ی بازاڕی دارایی و كه‌مكردنه‌وه‌ی مامه‌ڵه‌كردن به‌ كاش. 3-    سه‌ره‌ڕای جیاوازیی شێوازی قه‌رزپێدان و وه‌رگرتنی له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمەوە، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ده‌كه‌ونه‌ چوارچێوه‌ی ده‌روازه‌ی نه‌ختی و دارایی، بۆیه‌ له‌م خاڵه‌دا جه‌خت ده‌كه‌ینەوە له‌سه‌ر وه‌رگرتنه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانی حكومه‌ت له‌ به‌ڵێنده‌ران و سوودمه‌ندان. ده‌روازه‌ی موڵكه‌كانی حكومه‌ت یه‌كێك له‌ سه‌رچاوه‌كانی داهاتی گشتی له‌ دنیادا، بریتییه‌ له‌ موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت كه‌ له ‌شێوه‌ی موڵكی عه‌قاری و بازرگانی و پیشه‌سازی و داراییدان. حكومه‌تی هه‌رێم بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی خێرای ئه‌م قه‌یرانه،‌ ده‌توانێت چه‌ند هه‌نگاوێك بنێت. 1-    فرۆشتنی به‌شێك له‌‌و زه‌وی و موڵكه‌ عه‌قاری و بازرگانی و پیشه‌سازییانه‌ی كه‌ یاساكانی دۆمینی تایبه‌ت ده‌یانگرێته‌وه‌، ئه‌ویش به ‌مه‌رج و ڕێكاری یاسیایی و تایبه‌ت، به‌ جۆرێك فرۆشتنیان هه‌م ببێته‌ داهاتێكی ڕاسته‌خۆ بۆ حكومه‌ت، هه‌م به‌كارهێنان و سوودوه‌رگرتنیان له‌لایه‌ن كڕیارانه‌وه‌ هاوته‌ریب بێت له‌گه‌ڵ كه‌ڵكی ئابووری بۆ هه‌رێم. حكومه‌تی هه‌رێم خاوه‌نی زه‌وی و موڵكی جۆراوجۆری سوودلێوه‌رنه‌گیراوی گرا‌نبه‌ها و به‌نرخه‌، له ‌ئێستادا فرۆشتنی و سوودوه‌رگرتن له ‌داهاته‌كه‌ی؛ نه‌ك هه‌ر هه‌نگاوێكی به‌جێیه،‌ به‌ڵكوو پێویستییه‌كی ناچارییشه‌. 2-    پێداچوونه‌وه‌ به ‌كرێ و داهاتی هه‌موو ئه‌و موڵكانه‌ی كه ‌به ‌شێوه‌ی كرێ و موساته‌حه‌ دراون به‌ وه‌به‌رهێن و سوودمه‌ندان، ئه‌وانه‌ی كه‌ پڕۆژە‌یان له‌سه‌ر دروست كراوه‌ و كه‌ڵكی ئابووریی هه‌مه‌لایه‌نه‌یان هه‌یه؛‌ پێداچوونه‌وه‌ به ‌كرێكانیان بكرێت، ئه‌وانه‌ی كرێیان نه‌داوه ‌و یان دواكه‌وتووه؛‌ لێیان وه‌ربگیرێت. ئه‌و زه‌وی و موڵكانه‌ی كه‌ سوودیان لێ وه‌رنه‌گیراوه‌، لێیان وه‌ربگیرێته‌وه‌ و ڕێكاریی یاساییان له‌گه‌ڵ بگیرێته ‌به‌ر و موڵكه‌كان به ‌شێوه‌ی زیادكردنی ئاشكرا بدرێنه‌ وه‌به‌رهێنی تر، به‌ كرێی زیاتر و به‌ وه‌رگرتنی بارمته‌ی گه‌روه‌تر به‌پێی به‌های شوێنه‌كه‌ و ئاستی خواست له‌سه‌ری. 3-    چاره‌سه‌ری كێشه‌ی ئه‌و زه‌وی و موڵكانه‌ی حكومه‌ت بكرێت كه‌ له‌لایه‌ن كه‌سانی ئاسایی و به‌رپرس و ده‌ستڕۆیشتووانه‌وه‌ ده‌ستی به‌سه‌ردا گیراوه‌ و كراوه‌ به‌ باخ و ڤێلا و شوێنی حه‌وانه ‌و خۆشگوزه‌رانی، یان كراون به ‌پڕۆژەی ئابووری، یان بگه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ حكومه‌ت و بۆ ئه‌وه‌ی سوودی لێ وه‌ربگیرێت، یان پاش وه‌رگرتنی؛ ڕێكاری پێبژاردن له‌بریی ئه‌و هه‌نگاوه‌ نایاساییه‌ و وه‌رگرتنی كرێی كه‌ڵه‌كه‌بوو، ئه‌وه‌نده‌ی یاسا ڕێگه‌ ده‌دات، یان پێیان بفرۆشێته‌وه‌ به ‌نرخی بازاڕ، یان بخرێنه‌ زیادكردنی ئاشكراوه‌. یاساكان تایبه‌ت به‌ زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كان تا ڕاده‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ ڕێگرن، به‌ڵام پێویسته‌ به‌ هه‌ر جۆرێك بێت ئه‌و موڵكانه‌ بۆ سوودی داهاتی گشتی به‌كار بهێنرێن، ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان و جێبه‌جێكردن؛ هه‌موو ڕێكارێك بۆ ئه‌مه‌ بگرنه ‌به‌ر. ده‌روازه‌ی باج و ڕسومات و پێبژاردن و داهاتی ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان  1-    زیادكردنی گومرگ و كرێ و ڕسومات و پێبژاردن له‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و كار و چالاكییانه‌ی كه‌ پێویستیی سه‌ره‌كی نین، له ‌بواره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و وه‌به‌رهێنان و بازرگانی و به‌كاربردن، زیادكردنی باجی گومرگ به‌ ڕێژە‌یه‌كی زۆر له‌سه‌ر جگه‌ره‌ و كهول و كاڵای كه‌مالی و جوانكاری و كه‌لوپه‌له‌ زیانبه‌خشه‌كان و دانانی باجی به‌كاربردنیش له‌سه‌ریان. 2-     زیادكردنی باجی گومرگ له‌سه‌ر هاورده‌كردنی گشت ئه‌و كاڵا و خزمه‌تگوزارییانه‌ی كه‌ له ‌ناوخۆدا توانای به‌رهه‌مهێنانیان هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش به ‌مه‌رجی توندوتۆڵكردنی چاودێریی بازرگانی و كۆنترۆڵی جۆری، بۆ ئه‌وه‌ی نرخی كاڵا پێویسته‌كان له‌ بازاڕی ناوخۆ به‌رز نه‌كرێته‌وه‌ و كوالێتییشیان دانه‌به‌زێنرێت. 3-     زیادكردنی كرێ و ڕسومات له‌سه‌ر كردنه‌وه ‌و كاركردنی ئه‌و شوێنه‌ بازرگانی و گه‌شتیارییانه‌ی كه‌ په‌یوه‌ست نین به‌ پێویستییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هاوڵاتیانه‌وه‌، وه‌ك: یانه‌ و كافتریا و گازینۆ و شوێنه‌ گه‌شتیارییه‌كان و... هتد. 4-    سنووردانان بۆ لێخۆشبوونه‌كانی گومرگ و ڕێگریكردن له‌ خۆدزینه‌وه‌ له‌ باجدان و وه‌رگرتنی باج له ‌هه‌موو ئه‌و كه‌س و یه‌كه‌ و دامه‌زراوانه‌ی باج ده‌یانگرێته‌وه‌. 5-     ڕێخستنه‌وه‌ی كاروباری ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان و ڕێگریكردن له‌ پێشێلكردنی یاسا و ڕێنماییه‌كانی دانی باجی گومرگ و نه‌هێشتنی ئه‌و ده‌ستدرێژییانه‌ی ده‌كرێنه‌ سه‌ر داهاتی گشتی‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیا و كه‌سانی ده‌ڕۆیشتووه‌وە سوودی لێ وه‌رده‌گیرێت و ناچێته‌ گه‌نجینه‌ی حكومه‌ته‌وه‌.  ده‌روازه‌ی خه‌رجییه ‌گشتییه‌كان  له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كورتهێنانی داهات به‌شێكی په‌یوه‌ندیی به‌ قه‌باره‌ی خه‌رجییه‌كانه‌وه‌ هه‌یه‌، بۆیه‌ زۆربه‌ی جاره‌كان و له ‌ته‌واوی وڵاتانی دنیاشدا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی كورتهێنانی بودجه‌ له‌پاڵ زیادكردنی داهاتدا، كه‌مكردنه‌وه یان ڕێكخسته‌وه‌ی خه‌رجییه‌كانیش ڕێكارێكی پشتپێبه‌ستراوه‌. زیاتر له‌ %85ی كۆی خه‌رجییه ‌گشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بۆ سێ بوارن، كه‌ هه‌رسێ بواره‌كه‌ به‌هه‌ده‌ردانی زۆریان تێدایه‌ و ده‌رفه‌تی كه‌مكردنه‌وه‌ی و چاكسازییان هه‌یه‌، ئه‌وانیش: خه‌رجییه‌كانی بواری مووچه ‌و ده‌رماڵه‌ و خانه‌نشینی، خه‌رجییه‌كانی بواری به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ و خزمه‌تگوزارییه ‌جۆراوجۆره‌كانی بواری نه‌وت و كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان، خه‌رجییه‌كانی بواری به‌رهه‌مهێنان و دابه‌شكردنی كاره‌با. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێم هه‌روه‌ك به‌ڵێنی داوه‌ و هه‌نگاویشی بۆ ناوه‌، به‌ زووترین كات ئه‌و به‌هه‌ده‌ردان و له‌به‌رڕۆیشتنانه‌ چاره‌سه‌ر بكات. ڕێكاره‌‌ مامناوه‌ندییه‌كان مه‌به‌ست له‌ ڕێكاره‌ مامناوه‌ندییه‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ڕێكاره‌كان به‌ پڕۆسه‌ی به‌رده‌وامتر و درێژخایه‌نتر بن له‌چاو ڕێكاره‌ خێراكاندا، به‌شێكی زۆری ئه‌و ڕێكارانه‌ش كه‌ لێره‌دا ده‌خرێنه‌ ڕوو‌، تایبه‌تن به‌ چاره‌سه‌ری كورتهێنانی جۆری لاوازی كه‌ جۆرێكه‌ له‌ كورتهێنانی داهات له‌ هه‌رێم، له‌و هه‌نگاوانه‌: 1-    ئه‌نجامدانی چاكسازیی گشتگیر له‌ بواری كارگێڕی و دارایی به‌گشتی، به‌تایبه‌تییش سیستم و دامه‌زراوه‌ی باجگیری و بانكداری و به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای به‌جێگه‌یاندنی حكومه‌ت بۆ ئه‌ركه‌كانی له‌ بواره‌كانی  پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری و چاودێریی بازاڕ و پابه‌ندبوون به ‌یاساكان و لێپرسینه‌وه‌.  2-    دانانی یاسای بودجه‌ی هه‌رێم، په‌یڕەوكردنی ژمێره‌ی كۆتایی ساڵانه‌ و ئه‌كتیڤكردنی ڕۆڵی چاودێریی دارایی. 3-    كاركردن بۆ هاوسه‌نگکردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات: زیادكردنی ده‌فر و ڕێژەی باجه‌كان، به‌تایبه‌تییش با‌جه ‌ڕاسته‌وخۆكان: باجی هه‌ڵكشاوی داهات و باجی سه‌رمایه‌، به ‌جۆرێك كه‌ باجی داهات به ‌ڕێژە‌ و ئاستی گونجاو؛ مووچه‌خۆرانی كه‌رتی تایبه‌ت و حكومه‌تیش بگرێته‌وه‌ و پێداچوونه‌وه‌ به ‌كرێ و ڕسومات و پێبژاردنه‌كان و داهاته‌كانی تر بكرێت. 4-    خێراكردنی هه‌وڵه‌كان بۆ سوودوه‌رگرتنی زیاتر له‌ گازی سروشتی. 5-     كاركردن بۆ دیاریكردنی گونجاوترین ڕاده‌ی خه‌رجییه ‌گشتییه‌كان و نه‌هێشتنی گه‌نده‌ڵی و به‌هه‌ده‌ردان و كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجی، له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجكردنی ژیرانه‌ نه‌ك ته‌نها به ‌سكهه‌ڵگوشین، په‌یڕە‌وكردنی پره‌نسیپی توانستی له‌ ته‌رخانكردن و كارایی له‌ خه‌رجكردن. 6-    گونجاندنی ده‌رفه‌تی له‌بار بۆ چالاكیی كه‌رتی تایبه‌ت و سێكته‌ره‌ ئابوورییه‌كانی پیشه‌سازی و بازرگانی و كشتوكاڵ و گه‌شتیاری، بۆ ئه‌وه‌ی ببنه‌ سه‌رچاوه‌ی داهاتی تا‌كه‌كان و ده‌رفه‌تی كار و پاشتریش سه‌رچاوه‌ی داهاتی گشتی له ‌ڕێگه‌ی باج و ڕسومات و كرێوه‌، ئه‌مه‌ش به‌ په‌یڕەوكردنی دوو جۆر سیاسه‌تی ئابووری له‌ یه‌ك كاتدا، ئه‌وانیش: یه‌كه‌م: سیاسه‌تی پاراستنی پیشه‌سازی و به‌روبوومی ناوخۆیی له ‌ڕێگه‌ سنووردانان بۆ كاڵا و خزمه‌تگوزاریی هاورده، دووه‌میش: سیاسه‌تی پاراستنی مافی به‌كاربه‌ر و پاراستنی كه‌شی كێبه‌ركێی بازاڕ و نه‌هێشتنی قۆرغكاری له ‌ناوخۆدا.‌ 7-    هه‌نگاونانی جددی به‌ ئاڕاسته‌ی ڕێككه‌وتنی سه‌قامگیر له‌گه‌ڵ به‌غدا و بنیاتنانی سیستمی فیدراڵیه‌تی دارایی، سه‌ركه‌و‌تن و سه‌قامگیربوونی فیدراڵیه‌تی دارایی له‌ عێراق و په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا؛ كارێكی سه‌خته‌ و بنه‌ما سیاسی و كولتووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی ساز نین، بۆیه‌ تا ماوه‌یه‌كی درێژ شه‌ڕی وه‌رگرتنی ماف و شایسته‌كان له‌ بواری سامان و دارایی بەر‌ده‌وام ده‌بێت، پێویسته‌ هه‌رێم له‌گه‌ڵ هه‌نگاوه‌كانی كه‌مكردنه‌وه‌ی پشتبه‌ستن به ‌به‌غدا، له‌ ئێستاوه‌ پێبه‌پێ كار بكات بۆ لابردنی زۆرینه‌ی كۆسپه‌ سیاسی و یاساییه‌كانی به‌رده‌م سه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه‌كان و به‌ده‌ستهێنانی ماف و شایسته‌كانی، ئه‌مه‌ له‌ ڕووی سیاسییه‌وه؛‌ یه‌كگرتوویی و یه‌كگوتاری و‌ هه‌وڵ و هه‌نگاوی به‌رده‌وامی ده‌وێ و له‌ ڕووی یاساییشه‌وه‌ پێویستی به ‌هه‌مواركردنه‌وه‌ی چه‌ندین یاسای فیدراڵی هه‌یه‌ كه‌ به‌پێی ده‌ستوور پێویست بوو یاسای نیشتمانی بن و ببنه‌ بنه‌مای فیدراڵیه‌تی دارایی، به‌ڵام له‌لایه‌ن عێراقه‌وه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی ناوه‌ندگه‌رایانه‌ داڕێژران و په‌سه‌ند كران كه‌ خۆیان كۆسپن له‌به‌رده‌م په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كاندا، وه‌ك یاساكانی: ده‌سته‌ی گشتیی چاودێریی ته‌رخانكردنی داهاته‌ ئیتیحادییه‌كان، ده‌سته‌ی گشتیی پاراستنی مافی هه‌رێم و پارێزگاكان، كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی، كۆمپانیای نه‌وتی نیشتمانیی عێراقی، ده‌سته‌ی ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان... هتد. 8-    پێداچوونه‌وه‌ به‌ هۆكاری كورتهێنانی دامه‌زراوه‌كانی كه‌رتی گشتی و فرۆشتن و به‌تایبه‌تیكردنی ئه‌وانه‌یان كه‌ شیانی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌، وه‌ك كۆمپانیاكانی سه‌ر به ‌وه‌زاره‌تی بازرگانی و كۆمپانیای دڵنیایی سه‌ر به‌ وه‌زاره‌تی دارایی و... هتد، له‌گه‌ڵ پێداچوونه‌وه‌ به‌ هۆكاری كورتهێنانی فه‌رمانگه‌كانی ته‌مویلی زاتی، وه‌ك بانكه‌ بازرگانییه‌كان و فڕۆكه‌خانه‌كان و شاره‌وانییه‌كان.  ‌  ڕێكاره‌ درێژخایه‌نه‌كان وه‌ك پێشتر ڕوونمان كرده‌وه،‌ به‌شێكی گه‌وره‌ی كورتهێنانی داهات له‌ هه‌رێم؛  له ‌جۆری  كورتهێنانی بونیادییه ‌و هۆكاره‌كانیشی په‌یوه‌ستن به‌ په‌یكه‌ری ئابووریی هه‌رێمه‌وه‌، چاره‌سه‌ری ئه‌وه‌ پێویستی به ‌ڕاستكردنه‌وه‌ی لاسه‌نگییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی په‌یكه‌ری ئابووری هه‌یه‌، به‌تایبه‌تییش لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می نه‌ته‌وه‌یی و لاسه‌نگیی ته‌رازووی بازرگانیی ده‌ره‌كی و لاسه‌نگیی نێوان قه‌باره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت و كه‌رتی حكومی، ئه‌وانه‌یش به‌ ڕە‌خساندنی ژینگه‌ی ته‌ندروست بۆ كه‌رتی تایبه‌ت و فه‌راهه‌مكردنی دۆخی كێبه‌ركێ و نه‌هیشتنی قۆرغكاری و په‌ره‌پێدارنی سێكته‌ره‌ ئابوورییه‌كانی پیشه‌سازیی گۆڕین و پترۆكیمیایی و كشتوكاڵ و چاندن و ئاژە‌ڵداری و گه‌شتیاری ده‌كرێت.  ئه‌م‌ كاره‌ پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌نه ‌و به‌ربه‌سته‌كانیشی كه‌م نین، كاره‌كه‌ ئاسان نییه‌ و ته‌نها هه‌بوونی سه‌رچاوه‌ی سروشتی و مرۆیی؛ ده‌سته‌به‌ری سه‌ركه‌وتنی ناكه‌ن، پڕۆسه‌كه‌ زنجیره‌یه‌ك پلانی ورد و سێ ساڵه‌ و پینج ساڵه‌ی ستراتیژی‌ و یه‌ك له‌دوای یە‌كی پێویسته‌، سه‌رمایه‌گوزاریی گه‌وره‌ و هێنانی سه‌رمایه ‌و ته‌كنۆلۆژیا و ڕاهێنانی ده‌ستی كار و هه‌مواركردن و ده‌ركردنی چه‌ندین یاسای گرنگ و داڕشتن و جێبه‌جێكردنی كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی ئابووری و دارایی و بازرگانیی پێویسته‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حكومه‌ت و دامه‌زراوه‌ی خاوه‌ن ئیراده ‌و به‌به‌رنامه‌ هه‌بێت و كاری لێبڕاوانه‌ی بۆ بكات، نه‌ك كارێكی ئه‌سته‌م نییه‌، به‌ڵكوو له ‌میانه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌ندا، ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنیشی زۆر و دڵخۆشكه‌ره‌، سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێكیش؛ ئه‌وه‌ تاكه‌ ڕێگه‌ی مانه‌وه‌ و گه‌شه‌كردن و پێشكه‌وتنه‌.      دەقی راپرتەكەی لە گۆڤاری ئاییندەناسی - سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی   file:///C:/Users/SHKAR%20PC/Desktop/444/گرفته‌كانی%20داهاتی%20گشتی%20له‌%20هه‌رێمی%20كوردستان%20و%20ڕێگه‌كانی%20چاره‌سه‌ركردنیان.pdf

راپۆرتێکی نیویۆرک تایمز عێراق دەهەژێنێت 🔻 عێراق لەژێر حوکمی چەتەكاندا  🔻 بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانی دەستیان بەسەر گرێبەستەکاندا گرتووە بۆ خۆدەوڵەمەندکردن (درەو): راپۆرتێکی رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز)ی ئەمریکی ئەمڕۆ دەستەبژێری سیاسی عێراق و هەرێمی کوردستانی هەژاند. راپۆرتەکە لەژێر ناونیشانی "عێراق لەژێر حوکمی دزەکاندا" یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "کلیپتۆکراسی" واتە حوکمی چەتەکان بڵاوکراوەتەوە. کورتەی کرۆکی راپۆرتەکە: 🔹 سەددام حسێن فەرمانڕەوایەکی ستەمکار بوو، بەڵام لەسەردەمی ئەودا مامەڵەی دارایی خاوێن بوو. 🔹 نوری مالیکی لە مێژووی عێراقدا لە هەمووان زیاتر یارمەتی تۆڕی دزەکانی داو ئەمە هۆکاربوو بۆ دەرکەوتنی "داعش" لە ساڵی ٢٠١٤دا. 🔹 سیاسەتمەدارانی عێراقی نزیکەی (١٥٠ ملیار) دۆلاریان لە بانکەکانی دەرەوەدا داناوە، هەندێک دەڵێن بڕی پارەکە زیاترەو دەگاتە (٣٠٠ ملیار) دۆلار. 🔹 سیاسەت لە عێراق هاوشێوەی جەنگە لەگەڵ مافیاکاندا. 🔹 زۆرینەی ئەوانەی لە عێراق بانگەشەی چاکسازی دەکەن و ئەوانەی کە باڵی چەکداریان هەیە هەژموونی خۆیان بۆ ئەوە بەکاردەهێن وەزارەت لەناو حکومەتدا بەدەستبهێنن. 🔹 وەزارەتی تەندروستی لای سەدرییەکانە، وەزارەتی ناوخۆ ماوەیەکی دورودرێژە لای بەدرییەکانە، وەزارەتی نەوت لای حیکمەیە. 🔹 یەکێک لە وەزیرە دەستپاکەکان ڤاکسینێکی بۆ وەزارەتی تەندروستی بە (١٥ ملیۆن) دۆلار دۆلار دۆزیوەتەوە، ئەمە لەکاتێکدا بووە وەزیری پێش خۆی ڤاکسینەکەی بە (٩٢ ملیۆن) دۆلار کڕیوە، ئەمە وایکردووە وەزیرە دەستپاکەکە روبەڕووی دژایەتی ببێتەوە لەلایەن؟دەسەڵاتدارانی وەزارەتەکەیەوە. 🔹 بەرپرسانی سیاسی ئەوانەی کە خەریکی ئەم کەسابەتە نایاساییەن خەڵکانی ناسراون، هەندێکیان لە هاوپەیمانە موخڵیسەکانی ئەمریکان. 🔹 بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانی دەسەڵاتی خۆیان بەسەر گرێبەستەکان و بانکی ناوەندیدا لە ناوچەکەیان بەکارهێناوە بۆ خۆدەوڵەمەندکردن. 🔹 گەندەڵی رێڕەوێکی جێگیرە لە سیاسەتی عێراقدا، بەتەنیا دەستبردنی بۆی، دەبێتە هۆی کوژرانی خۆت و خانوادەکەت. 🔹 هەندێک لە میلیشیاکان کۆمپانیای زەبەلاح و ئیمپراتۆریەتی ئابورییان لەناو عێراقدا بنیادناوە. 🔹 فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد بەتەواوەتی لەژێر کۆنترۆڵی میلیشیاکاندایە. 🔹 میلیشیاکانی عێراق دەستیان بەسەر بەندەرو رێڕەوە سنورییەکانیشدا گرتووە. 🔹 ئەمریکا بەرپرسە لە هەموو ئەوە شتانەی لە عێراق رودەدەن، ئەمریکا ملیاران دۆلاری لە عێراقدا خەرجکردووەو دەشزانێت ئەو پارانە بۆ میلیشیاکان دەڕۆن. 🔹 بانکی ناوەندیی عێراقی هەندێک کار دەکات کە وادەکات پارەی زیاترو زیاتر بۆ رێکخراوە تیرۆرستییەکان بڕوات بەتایبەتیش لە بابەتی خستنە بازاڕی دۆلاردا. 🔹 دۆلاری مەزادکراوی عێراق بووە سەرچاوەی خۆراکی جەنگی سوریاو تیرۆری لەو وڵاتە زیندوکردەوە. 🔹 کۆمپانیا وەهمییەکانی عێراق لە رێگەی ئەو دراوە قورسەی کە لە بانکی ناوەندییەوە دەستیان کەوتووە خاوبەرەیان لە لەندەن کڕیوە. 🔹 دزی لە عێراق زۆر روونە، ساڵی ٢٠١٧ بەغداد بەبەهای (ملیارێک و ٦٦ ملیۆن) دۆلار تەماتەی لە ئێران کڕیوە، ئەم رێژەیەش بەبەراود بە ساڵی پێشتر (هەزارجار) زیاتر بووە، ئەمەش پرۆسەی سپیکردنەوەی پارەیە. 🔹 سەختە بتوانرێت رێژەی ئەو ملیارە دۆلارانە ئەژماربکرێت کە تەنیا لەرێگەی نرخی گۆڕینەوەی دۆلارەوە دزراون. 🔹 یەکێک لە بانکە ئەهلییەکان (٤ ملیار) دۆلاری لە بانکی ناوەندی راکێشاوە، دوای لێکۆڵینەوە دەرکەوتووە ئەو بانکە تەنیا ژورێک و کۆمپیوتەرێکە. 🔹 تەنانەت تا ئەوکاتەی کە حکومەتی عێراق موچەی فەرمانبەرانیش دابەش دەکات لە بانکە حکومی و ئەهلییەکاندا سپیکردنەوەیەکی گەورەی پارە دەکرێت. 🔹 عێراق چیرۆکێکی هۆشیارکەرەوەیە بۆ هەموو وڵاتانی جیهان. 🔹 کارتی "QI Card” یەکێکە لە دیارترین رێگا چەپەڵەکانی دزیکردن لە عێراق. 🔹 حەشدی شەعبی نزیکەی (٧٠ هەزار) کارمەندی بندیواری لە کارتی " QI Card”دا تۆمارکردووە، ئەمەش بە سود گەڕاوەتەوە بۆ ئەو میلیشیایانەی سەربە ئێران. 🔹 یەکێک لە گەورەترین پاڵپشتکارانی کارتی "QI Card” عەممار حەکیم رێبەری رەوتی حیکمەیە. 🔹 تاکی عێراقی رۆشناییەک لە ئاسۆدا بەدی ناکات.

ئامادەكردنی: سەرتیپ جەوهەر خاكی رەش   یەكێك لەوانەی لەپرسی نەوت نزیك بوو لە رۆژئاوای كوردستان بینیم. پیاوێكی شارەزاو ئاگاداربوو، حەزینەدەكرد خەڵك بزانێت ئێمە یەكترمان بینیوە قسەی بۆمن كردووە. هەركە پێدەنێیتە ناو خاكی رۆژئاوای كوردستان لە سێمالكاوە، دیمەنی هاتوچۆی تانكەری نەوت و ئامێرەكانی دەرهێنانی نەوت لەسەر سنورەوە دەبینی تا دەگاتە رۆژئاوای رمێلان. بێگومان نەوت تەنها لە رمێلان نییە، بەڵكو لەچەند ناوچەیەكی جیاواز هەیە. ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان بەتوانا ساكارو تەكنیكی كۆن بەشێك لەو نەوتە دەردەهێنێت، بەشێكی دەفرۆشێت و بەشەكەی دیكەشی بۆ مەبەستی جیاواز بەكاردێت، بۆنمونە بەكارهێنانی بۆ كارگەی قیرو بەرهەمهێنانی كارەباو هاوكات بەشێكیشی دەپاڵێون دەیكەن بەسوتەمەنی جیاواز. بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەو زانیارییانەی بەردەستن، بەتایبەت دوایین زانیاریی كە لەلایەن ماڵپەڕی (ئۆیڵ پرایس) بڵاوكراوەتەوەو تایبەتمەند وزەو بەنەوت بارەگای لە بریتانیایە، دەڵێت یەدەگی نەوتی سوریا بە دوو ملیارو 500 ملیۆن بەرمیل مەزندە دەكرێت، لەو بڕە لانیكەم لە 75% دەكەوێتە سنوری شاری دێرزۆر! واتە لانیكەم كۆی نەوتی سوریا لەسەروو لە 90% ئەو بڕە نەوتەی دۆزراوەتەوە دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات. ئەو ناوچانەی كە نەوتی لێیە لەسنوری رۆژهەڵاتی فورات بەشارە كوردستانییەكانیشەوە، بریتین لە كێڵگەكانی تەنەك و عومەر لە درێرزۆر، ژمارەیەك كێلگەو بیری جیاواز لە رمێلان، لەسنوری شاری حەسەكە، چەند بیرێكیش لەسنوری پارێزگای رەققە هەیە. بەشێوەیەكی گشتیی ئەو نەوتەی لەسوریا هەیە دەگاتە لە 0.16% بۆ 0.18% رێژەی یەدەگی نەوت لەجیهان. ئەوەی دەمێنێتەوە باسی بكەین و بزانین چەند لەو نەوتە دەردەهێنرێت و سودی لێدەبینرێت. تائێستا ئەو ژمارانەی بەردەستن سەبارەی بەدەرهێنانی نەوت چ لەسەردەمی بوونی ئیدارەی رژێمی سوریا لەو ناوچانەو چ ئێستا بەتەواوی روون نییە. بەپێی ئەو ژمارانەی بەردەستن پێش رووداوەكانی 2011 رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت لەسوریا لەرۆژێكدا گەیشتۆتە 400 هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا. لەو رێژەیە 250 هەزار بۆ پێویستی ناوخۆ بەكارهێنراوە و ئەویدیكەی فرۆشراوە. هەندێ‌ سەرچاوە دوپاتیدەكەنەوە لەو رێژەیە زۆر زیاتر بەرهەمهاتووەو بەرهەمهێنان گەیشتۆتە سەرو یەك ملیۆن بەرمیل لەرۆژێكدا، بەڵام رژێم بەجیا فرۆشتویەتی و تەنها 400 هەزار بەرمیلی لەداهات كردووەو راگەیاندووە، ئەویدیكە بۆ مەبەستی تایبەتی حزبی بەعسی عەرەبی لە سوریا فرۆشراوە. سەبارەت بەرێژەی بەرهەمی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات، لەئێستادا رێژەی بەرهەم یان ژمارەیەكی رەسمیی بەردەست نییە. میدیاكانی سوریاو جیهان ژمارەی جیاواز لەوبارەیەوە بڵاودەكەنەوە، بەڵام وردو پشتڕاستكراوەو رەسمیی نییە. بەپێی هەندێ سەرچاوە ئەو رێژەیەی ئێستا بەرهەمدەهێنرێت 100 بەرمیل زیاترە، پێگەی (ئۆیڵ پڕایس) لەراپۆرتیكی كۆتایی ساڵی 2019 دەڵێت رۆژانە دەیان هەزار بەرمیل لە كێلگە جیاوازەكانی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر دەردەهێنرێت. ئەو نەوتەی لە رۆژهەڵاتی فورات یان رۆژئاوای كوردستان دەردەهێنرێت رێژەی هەرە گەورەی لەناوچەكانی دێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت، ئەویدیكە لە رمێلان سەدان بیری نەوتی لێیە، لەگەڵ حەسەكەو چەند شوێنێكی دیكە بەرهەمدەهێنرێت. ئەو قەبارەیەی بەرهەمدەهێنرێت زۆر نییە بەراورد بەبونی رێژەی یەدەگی نەوت لەسوریا، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی نەوت لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر سنوردارەو لەئێستادا توانای بەرەوپێشبردنی نەوتیان نییە. سەرباری كەمی بەرهەم لەئێستادا، بەڵام یەكێك بەپێی لێدوانی شارەزایەك بۆ پێگەی تایبەتمەند (گلۆباڵ دیفیلوبمێنت GDC) رێڤەبەری خۆسەر دەتوانێت ئەو رێژەیە پەرەپێبدات بۆ 400 هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا! ئەمەش بەڵگەیە كە ئەو ژمارانەی پێشتر لەلایەن وەزارەتی نەوتی سوریا بڵاوكراونەتەوە راست نین. سەبارەت بەو نەوتەی بەرهەمدەهێنرێت، بەپێی زانیاریی پشتڕاستكراوە لەچەند سەرچاوەیەكەوە كە ئەوكاتە دەستمكەوت، بەشێكی بۆ ناوخۆ لەرۆژئاوای كوردستان بەكاردەهێنرێت و ئەویدیكە لەڕێگەی جیاوازەوە دەفرۆشرێت. لەوانەیە بەشی هەرە گەورەی دەفرۆشرێتە رژێمی سوریا، بەشێكی دەفرۆشرێتە سەرچاوەیەك لەپارتی دیموكراتی كوردستان لەباشوری كوردسان، بەشێكی كەمیشی لەڕێگەی جیاوازەوە دەفرۆشرا بەو گروپە چەكدارانەی كە ناویان لەخۆناوە ئۆپۆزسیۆن لەسوریاو لەدەوروبەری شاری حەلەب بونیان هەبوو. سەرچاوەكە رونیكردەوە لەرۆژئاوای كوردستان كەسێك بەناوی (عەلی شێر) سەروكاری فرۆشتنی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات یان لەلای رێڤەبەری خۆسەر دەكات و ئەو پیاوە نەوت دەفرۆشێتە لایەنە جیاوازەكان. هەروەك ئەوبەشە زۆرەی نەوت كە رەوانەی ناوچەكانی رژێمی سوریا دەكرێت لەڕێی تانكەرەوەیەو رۆژانە دەگوێزنەوە. ئەو نەوتە لەلایەن بازرگانێكی نزیك رژێمی سوریا كە لەدیمەشق دادەنیشێت بەناوی (بەڕا قاترچی) دەكڕدرێتەوەو گرێبەستی بۆكراوەو تەنها دەفرۆشرێتە ئەو بازرگانە. دیار نییە ئەو نەوتە بەچەند دەفرۆشرێت و مانگانە رێڤەبەری خۆسەر چەندی دەستدەكەوێت، بەڵام بەپێی سەرچاوەكان ئەوكاتە كە نەوت لەسەروو 60 دۆلار بوو لەبازاڕی جیهانیی، مانگانە بەڕا قاترچی لەنێوان 50 بۆ 60 ملیۆن دۆلار نەوتی لەرۆژئاوای كوردستان دەكڕیەوە. سەبارەت بەو نەوتەی بەقاچاخ رەوانەی باشوری كوردستانیش دەكرێت، بەپێی سەرچاوەی ناڕەسمیی كە ئەوكاتە ئاشكرایكرد و رونیكردەوە كە مانگانە بای سەروو 10 ملیۆن دۆلارێك دەفرۆشرێتە سەرچاوەیەكی تایبەت لەپارتی دیموكراتی كوردستان و بەرمیلی بە 30 دۆلارێك دەیكڕێتەوە. لەوبارەیەوە ناوی چەند لێپرسراوێك دەهێنرێت، بەڵام لەبەرئەوەی زانیارییەكان رەسمیی نین بۆیە ئاماژە پێكردنیان زەحمەتە. بەپێی راپۆرتی پێگەی ئۆیڵ پرایس-یش كە لەكۆتایی 2019 بڵاوكراوەتەوە مانگانە هێزەكانی سوریای دیموكرات بای 10 ملیۆن دۆلار نەوت دەفرۆشن و هەر بەرمیلێكیش بە 30 دۆلار. لەبارەی بڕی ئەو نەوتەی دەفرۆشرێتە سوپای ئازاد، زانیارییەكی ئەوتۆ بەردەست نییە تەنها ئەوە نەبێت بەپێی سەرچاوەكە ئەو نەوتە بۆیە دەفرۆشرا ئەو هێزانە، تاوەكو لەهەندێ ناوچە پەلاماری هێزە كوردییەكان نەدەن بەتایبەت لەنزیك حەلەب. عەلی شێر پیاوێكی ناسراوە لەرۆژئاوای كوردستان، وەك ئاشتی هەورامیی باشوری كوردستان ئاگاداری وردەكاری نەوتی رۆژهەڵاتی فوراتە. بەپێی سەرچاوەكان ماڵێكی لە ناوچەی جەرەمانەی دیمەشقەو ئێستا بووە بەدەوڵەمەندێكی گەورە. سەرچاوەیەك لەدیمەشق پێی وتم لەئاهەنگێكی تایبەت كاتژمێرەكەی دەستی پێشانداوە كە بە 150 هەزار دۆلار كڕیویەتی. وەك باشوری كوردستان پرسی نەوت لەرۆژئاوای كوردستان تەمومژێكی زۆری لەسەرە، دیار نییە چەند بەرهەمدەهێنرێت و چۆن دەفرۆشرێت و پارەكەیشی چی بەسەردێت. ئەوەی روونە داهاتەكەی بۆ رێڤەبەری خۆسەرە كە لەژێر هەژموونی پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە)یە. لەگەڵ ئەوەی رۆژئاوای كوردستان لەژێر بارودۆخێكی نالەباری ئابوریی و شەڕدایە، بەڵام خەڵك هەیە گلەیی دەكات لەوەی مانگانە پارەیەكی زۆری نەوت دێتە دەست كەچی ئاوەدانییەكی ئەوتۆ بەرۆژئاوای كوردستانەوە دیار نییە. لەرۆژئاوای كوردستان یان بەری رۆژهەڵاتی فورات تەنها نەوت نییە، بەڵكو سامانێكی سروشتی زۆر گرنگترو بەڕێژەو قەبارەیەكی زۆر گەورەتر هەیە ئەویش گازی سروشتییە. لەبارەی بوونی گازەوە، هێشتا روون نییە قەبارەكە چەندە، مەزندە دەكرێت یەدەگی گاز بگاتە 250 ملیار مەتر سێجا. دەستەی جیۆلۆجی ئەمریكا بە 700 ملیار مەتر سێجا مەزندەی دەكات، بەڵام بەپێی دوایین لێكۆڵینەوەو پێشبینی ناوەندی فێرێڵ بۆ توێژینەوە لەبەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا رێژەی گازی سروشتی سوریا دەگاتە 28 تریلیۆن مەتر سێجا، زۆربەی دەكەوێتە رۆژهەڵاتی دێرەزۆرو تەریب لەگەڵ سنوری عیراق، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار گەورەی نەوت لەدیوی عیراق دۆزراوەتەوەو دەكەوێتە ناوچە سوننە نشینەكان. ئەگەر ئەو توێژینەوەی ناوەندی فێرێڵ وەكوخۆی دەربچێت ئەوا سوریا بازێكی گەورە دەدات لەپرسی وزەو دەبێتە وڵاتی سێیەم لەسەر ئاستی جیهان. هێشتا روون نییە بەتەواوی ئەو گازەی دەكەوێتە سنوری قەڵەمڕەوی رێڤەبەری خۆسەر چەندە، بەڵام ململانێی نێودەوڵەتی بەتایبەت لەنێوان ئەمریكاو روسیاو پێداگری توركیا بۆ شەریك بوون لەسامانی سروشتی ناوچە، ئاماژەن بۆ بوونی قەبارەیەكی ئێجگار گەورەی گازی سروشتی لەناوچەكە. پێشبینی دەكرێت لەچەند ساڵی داهاتوو ئەگەر ناوچەكە بەرەو ئارامیی بڕوات، دەیان كۆمپانیای گەورەی جیهانیی رووبكەنە رۆژئاوای كوردستان بۆ دەرهێنانی گازی سروشتیی. لە 2011 رۆژانە نزیكەی 30 ملیۆن پێ سێجا گاز لەسوریا بەرهەمدەهێنرا، ئێستا روون نییە چەندن، بەڵام نزیكەی لە 50% بەرهەمی گازی سروشتیی ئێستا دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات بەتایبەت لەناوچەكانی حەسەكەو درێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت و بۆ پێویستی ناوخۆ بەكاردەهێنرێت. لەماوەی چەند ساڵی دوایی، ژمارەیەك لێكۆڵینەوەی ئابوریی نوێ هەن كە باس لەدروستبونی ململانێیەكی توندی نوێی نێوان وڵاتانی زلهێز دەكەن لەسەر گازی سروشتیی لەعیراق و سوریا. ئەوەی پەیوەندی بەسوریاوە هەیە توركیا زۆر لێی نیگەرانەو ترسێكی زۆری هەیە كە ببێتەهۆی زیاتر گەشەكردنی رێڤەبەری خۆسەرو بەهۆی ئەو سامانە سروشتییەوە ئەمریكا گرنگی زیاتر بەناوچەكە بدات و ببێتەهۆی بوژانەوەو بەهێزكردنی ئابوری رێڤەبەری خۆسەر لەرۆژهەڵاتی فورات كە توركیا قەڵەمڕەوی كورد هەژماری دەكات و پێی وایە كاریگەری لەسەر بوون و گەشەی كورد لەباكوری كوردستان دەبێت. لەعیراقیش پێشبینی دەكرێت قەبارەیەكی ئێجگار گەورەی گاز لەسنوری پارێزگای ئەنبارو باشوری موسڵ لەناوچەی سوننە نشینەكان هەبێت كە زۆرینەی سوننەن، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار زۆری گازی سروشتی لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت گەرمیان هەبێت كە ئێستا چەند كۆمپانیایەك كاری لێدەكەن. لەو چەند چەند ساڵەی دوایی، لەمیدیاكان باس لەپلانێكی گشتگیر دەكرا لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوێزانەوەی گازی سروشتی كوردستان بۆ هێڵی نابۆكۆ لەدەریای قەزوین لەوێوە بۆ ئەوروپا كە درێژیەكەی 330 كیلۆمەترە.

توێژینەوەی: د. عابد خالید  - سەنتەری لێكۆڵێنەوەی ئاییندەیی    پێشەکى بەگشتى وڵاتان بە دوو فۆڕم ڕێک خراون، یەکەمیان (دەوڵەتى موەحد – Unitary State)ە، کە تیایدا یەک حکومەت کاروبارە ناوخۆیى و دەرەکییەکانى بەڕێوە دەبات، زۆربەى وڵاتانى جیهانیش لەم فۆڕمەن. بەڵام دووەمیان (دەوڵەتى ئیتیحادى – State Federal)ە، کە تیاید دوو ئاست لە حکومەت هەیە و هەریەکەیان بەپێى دەستوور بەشێک لە کاروبارەکان بەڕێوە دەبەن، لە ئێستا تەنها نزیکەى (٢٥) دەوڵەت لەم فۆڕمەن. ئامانج لە بونیادنانى دەوڵەتیش بە شێوەى فیدراڵى، بە پلەى یەکەم گونجاوییەتى بۆ بەڕێوەبردنى کۆمەڵگا فرەییەکان لە ڕووى ئیتنى و کولتوورییەوە، هەروەها بۆ ئەو وڵاتانەش گونجاوە کە قەبارەیان گەورەیە یان ژمارەى دانیشتووانیان زۆرە. وڵاتی عێراقیش لەدواى ڕووخاندنى ڕژێمى بەعس لە ٢٠٠٣، هەلى دووبارە بونیادنانەوى وەک دەوڵەتێکى فیدراڵیى بۆ ڕەخسا، بە ئامانجى تێپەڕاندنى دەیان ساڵ لە حوکمى مەرکەزیى ستەمکارى ئەتنى و مەزهەبى. ئامانج لەم توێژینەوەیەوە، هەوڵدانە بۆ پێشبینیکردنى ئایندەى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى. بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش، هەوڵ بۆ وەڵامدانەوەى چەند پرسیارێک دەدات، وەک: ئایا تا چ ڕادەیەک تایبەتمەندی و بنەماکانى پڕۆسەى بەفیدراڵیکردن لە عێراقدا چەسپیوە؟ گرفتەکانى بەردەم ئەم پڕۆسەیە چین؟ داهاتووى ئەم پڕۆسەیە بە چی دەگات؟ ئەى گرنگترین سیناریۆکانى ئایندەى چین؟ تەوەرى یەکەم: چەمکى دەوڵەتى فیدراڵى و تایبەتمەندییەکانى لە پێناو دۆزینەوەى گرفتەکانى بەردەم جێبەجێکردنى فیدراڵیزم لە عێراق و وێناکردنى ئایندەى ئەم جێبەجێکردنە، پێویستە سەرەتا تێگەیشتنێکى گشتى سەبارەت بە چەمکى فیدراڵیزم لە ڕووى پێناسە و گرنگترین تایبەتمەندییەکانى بخەینە ڕوو، بەم شێوەیە: یەکەم: پێناسەى دەوڵەتى فیدراڵی لە ڕووى زانستییەوە، زانایان و توێژەرانى هەردوو بوارى یاساى دەستوورى و زانستى سیاسەت، پێناسەى زۆر و جۆراوجۆریان بۆ دەوڵەتى فيدراڵی کردووە، ئەمەش بەپێى جیاوازیى ئاڕاستەى بیرکردنەوەیان، کە بەگشتى دابەش بوون بەسەر دوو ئاڕاستەدا: ئاڕاستەى یەکەم: لە پێناسەکردنى دەوڵەتى فیدراڵیدا، زیاتر پێداگرى لەسەر ئەو ڕێکخستنە دەستوورى و پێکهاتە دامەزراوەییانە دەکاتەوە کە دەکرێت لە بونیادنانى ئەم جۆرە دەوڵەتەدا بەرجەستە بکرێن. بۆیە دەبینین “مارسيل پريلۆ” وا پێناسەى دەکات کە بریتییە لە: “یەکێتیى چەند دەوڵەتێک، کە لە هەندێک بواردا ملکەچە بۆ یەک دەسەڵاتى ناوەندى (حکومەتى فيدراڵی) و لە هەندێک بواری تردا سەربەخۆییەکى دەستوورى و کارگێڕى و دادوەریى تا ڕادەیەک فراوانى تایبەت بە خۆیان هەیە (دەسەڵاتى هەرێم و دەوڵەتە یەکگرتووە ئەندامەکانى ناو یەکێتییە)([i]).” لاى “ولیام هـ. ڕایکەر”، دەوڵەتى فیدراڵی: “ئەو ڕێکخستنە سیاسییەیە کە تیایدا چالاکییەکانى حکومەت دابەش کراوە لەنێوان حکومەتى هەرێمەکان و حکومەتى ناوەندیدا، بە شێوەیەک کە هەر جۆرێک لەو حکومەتانە بەشێک لە چالاکیی پێ بدرێت کە تیایدا بڕیارى کۆتایى دروست بکات([ii]).” لاى “د. حەميد حەنوون خالد”یش بریتییە لە: “یەکگرتنێکى یاسایى، کە لەسەر بنەماى بەڵگەنامەیەکى دەستوورى پێک دەهێنرێت و تیایدا هەر دەوڵەتێکى ئەندام ملکەچە بۆ ئەحكامەکانى ئەو دەستوورە کە پەیوەندیى نێوان حکومەتى ئەم دەوڵەتانە و حکومەتى یەکێتییەکە ڕێک دەخات، هەروەها ئەو دەسەڵاتانەش کە هەر لایەک لەو حکومەتانە دەتوانن پیادەى بکەن؛ دیاری دەکات([iii]).” ئاڕاستەى دووەم: لە پێناسەکردنى دەوڵەتى فیدراڵیدا، زیاتر جەخت لەو بنەمایانە دەکاتەوە کە لەسەریان دروست بووە. بۆیە دەبینین “ئەلبێرت دايسی” وا پێناسەى دەوڵەتى فیدراڵی دەکات، کە بریتییە لەو: “ڕێکخستنە سیاسییەى کە ئامانج لێى، سازاندن بێت لەنێوان یەکێتیى نیشتمان و پاراستنى مافى هەرێمەکان([iv]).” لاى “جاك باگنار”: “کڵێشەیەکى ڕێکخستنە، کە هەوڵ بۆ سازاندن لەنێوان فرەیى و یەکێتى لە چوارچێوەى چەمکى ڕێزگرتنى هەریەک لەوەی دى دەدات([v]).” لاى “دانیال ج. ئیلیازەر”یش، دەوڵەتى فیدراڵی بریتییە لە: “دابەشکردنى بنچینەییانەى دەسەڵات لەنێوان چەند ناوەندێکى فرەدا…، نەک گواستنەى دەسەڵات لە یەک ناوەندەوە یان لە دڵى هەرەمێکەوە([vi]).” کەواتە وەک دەبینین هەر یەکێک لەم دوو ئاڕاستەیە جەخت لە ڕەهەندێکى چەمکى فیدراڵیزم دەکەنەوە، ئاڕاستەى یەکەم ڕەهەندە بەرجەستەبوونە دەستوورى و دامەزراوەییەکانى ڕەچاو دەکات، بەڵام ئاڕاستەى دووەم ڕەهەندە تیۆرى و بنەماکانى وەبەرچاو دەگرن، بۆیە ناکرێت پێناسەکانى هیچ کام لەم دوو ئاڕاستەیە لە پێناسەکانى ئاڕاستەکەی تر بە باشتر بزانین. جا لێرەدا بۆ یەکخستنى تێگەیشتنى هەردوو ئاڕاستەکە، ڕەنگە گونجاو بێت پەنا بۆ ئەو جیاکارییە ببەین کە هەریەک لە “ڕۆناڵد واتس” و “دۆگڵاس فێرنێ”، هاوڕا لەگەڵ “ئێلیازەر”، لەنێوان هەرسێ چەمکى “Federalism” و “Federal System” و “Federation”دا کردوویانه([vii])، کە هەر چەندە زۆربەى جار بە چەمکى هاوواتا بەکار دەهێنرێن، بەڵام هەریەکە واتاى تایبەت بە خۆى هەیە. چەمکى (Federalism – فیدراڵیزم – الفدرالیة): ئاماژەیە بۆ ئەو تیۆرە سياسيیەى کە پاساو بۆ بنچینە فەلسەفییەکانى یەکخستنى دوو بنەماى دژبەیەک دەهێنێتەوە، کە بریتین لە (بنەماى حوکمڕانیى هاوبەش – الحكم المشترك – Self-rule) و (بنەماى خۆبەڕێوەبردن – الحكم الذاتي – Shared-rule)، لە هەر ڕێکخستنێکى سياسيدا کە هەوڵ بۆ هێنانەدیى “بەشدارى” و “سەربەخۆیى” دەدات لە یەک کاتدا([viii]). کەواتە فیدراڵیزم، بەم واتایە ڕێبازێکى سياسی و ئايديۆلۆجيیە، وەک ڕێبازى ليبراڵيزم و سۆسیالیزم و ناسیۆنالیزم، بەڵام پیچەوانەى ئەم ڕێبازانە کە سەرەتا لە ئەورووپا و بەتایبەتییش لەدواى شۆڕشى فەڕەنسى دەرکەوتن. ڕێبازى فیدراڵیزم بنەماکانى لەو بیروڕایانەوە سەرچاوەى گرتووە کە لەدواى شۆڕشى ئەمەریکى، دامەزرێنەرانى دەستوورى وڵاتە یەکگرتووەکان لە ساڵى 1787 پشتیان پێى بەستبوو([ix]). چەمکى (Federal System – سستمى فیدراڵى – النظام الفدرالي): ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێکخستنە سياسيیەى کە یەکخستنى بۆ هەردوو بنەما و ڕەگەزى “حوکمڕانى هاوبەش” و “خۆبەڕێوەبردن” کردووە. بەمەش سستمى فیدراڵى تەنها دەوڵەتە فیدراڵییەکان ناگرێتەوە، بەڵکوو کۆى ئەو دەوڵەتە یونیتارییانەش(Unitary State) دەگرێتەوە کە جۆرێک لە (ناناوەندێتى – اللامركزية – Decentralization) پێشکەتوویان هەیە، وەک فەڕەنسا و ئيتاڵيا و بەریتانیا، ئەمە سەرەڕاى هەموو ئەو ڕێکخستنە سياسيیە بان نیشتمانییانەى کە جۆرێک لە تەرتيباتى فيدراڵییان هەیە، یەکێتیى ئەوروپا([x]). هەر چى چەمکى “Federation”ە: ئاماژەیە بۆ (دەوڵەتى فیدراڵى – الدولة الفدرالیة)، وەک جۆرێکى دیاریکراو لە جۆرەکانى سیستمى فيدراڵى، بەتایبەتییش بەو جۆرەى کە بۆ یەکەم جار وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا لە ساڵى 1789 لەسەرى دروست بوو([xi])، دواتر چەندین دەوڵەتی تر لەدواى وڵاتە یەکگرتووەکان وەک نموونە، تەقلیدى ئەم جۆرە دەوڵەتە لەناوەڕاستى سەدەى نۆزدەوە تا ناوەڕاستى سەدەى بیست دروست بوون، وەک: سويسرا، كەنەدا، ئوستوراليا، ئەڵمانيا و نەمسا. لەدواى ئەمانیش، تا ئێستا چەندین دەوڵەتی تر دروست بوون کە بە فیدراڵى دادەنرێن، یان لە دەوڵەتى یونیتارییە و بەرەو دەوڵەتى فیداڵیبوون ڕۆیشتوون، وەک: هیندسان، پاكستان، ماليزيا، ئیسپانيا، ڕووسيا، بەلجيكا، نێجيريا، کۆمۆرۆس، میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان، مەكسيك، ئەرجەنتين، بەڕازيل و فەنزويلا([xii]). کەواتە “سیستمى فیدراڵى” لە ئەنجامى جێبەجێکردنى کردارییانەى بنەماکانى ڕێبازى “فیدراڵیزم”ەوە دروست بووە، بەڵام ئەم جێبەجێکردنە بەپێى کات و شوێن، جۆر و شێوازى هەمەچەشنى هەبووە، “دەوڵەتى فیدراڵى”یش جۆرێکە لەو جۆرانەى “سیستمى فیدراڵى”. بۆیە مەرج نییە هەموو سیستمێکى فیدراڵى بە دەوڵەتى فیدراڵى دابنرێت، چونکە دەوڵەتى فیدراڵى چەند تایبەتمەندییەکى خۆى هەیە کە هەمیشە لە هەموو سیستمە فیدراڵییەکاندا نییە، بەڵام پێویستە بپرسین ئاخۆ ئەو تایبەتمەندییانە چین؟ دووەم: تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵى هەر چەندە زانایان سەبارەت بە دیاریکردنى گرنگترین تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵى ڕاى جیاوازیان هەیە([xiii])، بەڵام بە ڕاى “جۆرج ئەندرسۆن” و “واتس” ئەم تایبەتمەندییانەى خوارەوە وا دادەنرێن کە سیستمى هەر وڵاتێک بکەن بە فیدراڵى، بەم شێوەیە([xiv]): – بوونى دوو ئاست لە حکومەت، یەکێکیان بۆ هەموو وڵاتەکە کە پێى دەوترێت “حکومەتى فیدراڵى” یان “ناوەندى”، ئەوی تر بۆ یەکە پێکهێنەرەکانى ئەو وڵاتە (حکومەتى هەرێمەكان)، بە شێوەیەک هەر ئاستێک دامەزراوەى (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەرى)ی خۆى هەبێت، دەسەڵاتدارانى هەر حكومەتەش پەیوەندیی هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ هاوڵاتييانى خۆیاندا هەبێت. – بوونى دەستوورێکی نووسراوى جامد، بە شێوەیەک ئەو دەق و بڕگانەى کە کاریگەرییان لەسەر پێگەى هەرێمەکان هەيە، بەبێ ڕەزامەندیى هەرێمەکان شیاوى هەموارکردن نەبن. – دابەشکردنى دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت لە ڕێگاى دەستوورەوە، بەتایبەت تەرخانکردنى دەسەڵاتى دارایی پێویست بۆ هەر ئاستێک، لە پێناو زامنكرنی بڕێک سەربەخۆيى ڕاستەقینە بۆ هەریەکان. – بوونى چەند ڕێکار و ئامرازێک، لە پێناو پێدانى سەنگى زیاتر بە هەرێمە بچووکەکان، وەک ئەنجوومەنى دووەم لە پەرلەمانى فیدراڵیدا، کە دەشێت تێیدا نوێنەرایەتیی هەرێمەکان و دەنگیان بە شێوەیەک دیاری بکرێت، بۆ نموونە هەر هەرێمێک دوو نوێنەرى هەبێت، بەبێ ڕەچاوکردنى قەبارە و ژمارەى دانیشتووانى هەرێمەکان، کە ئەمەش بوار دەدات كە هەرێمە بچووکەکان لە کاتى پڕۆسەى دروستکردنى بڕیار و سیاسەتە فیدراڵییەکاندا ڕۆڵ و قورساییەکی تا ڕادەیەک نزیکیان لە هەرێمە گەورەکان هەبێت. – بوونى چەند دەزگا و ڕێکارێک بۆ یەکاڵاکردنەوەى ناكۆكيیه دەستوورییەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک (دادگاى فیدراڵى، ئەنجوومەنی دووەمى پەرلەمانى فیداڵى، یان ئەنجامدانى ڕیفراندۆم). – بوونى چەند ڕێکار و دەزگایەک بۆ ڕاییکردنى پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک دەزگا سەربەخۆکان و لیژنە وەزارییە نێوان فیدراڵى و هەرێمییە هاوبەشەکان و ئەنجوومەنى دووەم لە پەرلەمانى فیدراڵى. هەر چەندە ئەم تایبەتمەندییانە بە بڕ و ئاستى جیاجیا لە وڵاتە فیدراڵییەکاندا هەن، بەڵام وەک “ئەندرسۆن” دەڵێت، گرنگترین تایبەتمەندیى دەوڵەتى فیدراڵى ئەوەیە کە: “دوو ئاست لە حکومەتی هەیە، کە هەریەکەیان بەپێى دەستوور دامەزراون و هەریەکەشیان بڕێک سەربەخۆيى ڕاستەقینەی خۆى هەیە و حکومەتی هەر ئاستێکیش بە شێوەیەکی سەرەکی لەبەرامەبەر جەماوەرى دەنگدەرانى خۆیدا بەرپرسيارە([xv]).” کەواتە بەگشتى تایبەتمەندییەکانى “دەوڵەتى فیدراڵى” بریتین لە: بوونى دوو ئاست لە حکومەت، دابەشکردنى دەستوورى دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکەدا، لەگەڵ بوونى چوارچێوەیەک بۆ سەربەخۆ بەڕێوەبردنى هەر ئاستێکیان لەلایەن خۆیەوە، زامنکردنى ڕاى هەرێمەکان لە بڕیارە فیدراڵییەکاندا لە ڕێگاى ئەنجوومەنی دووەمى پەرلەمانى فیداڵییەوە، بوونى دەستوورێکی نووسراوى جامد، بوونى دادگایەکى فیدراڵى بۆ یەکاڵاکردنەوەى ناكۆكيیەکان لەنێوان حکومەتەکانى هەردوو ئاستەکە، بوونى هاوکارى لەنێوان حکومەتەکان لەو بوارانەدا کە بەرپرسیارێتیی هاوبەشیان هەیە. لە ئەنجامدا ئەم تایبەتمەندییانە بریتین لەو پێوەرانەى کە دەکرێت لە ڕێگایانەوە بڕیار بدرێت کە ئاخۆ چ سیستمێکى فيدراڵی بە “Federation” یان (Federal State – دەوڵەتى فیدراڵى) دادەنرێت([xvi])، بە شێوەیەک هەر کاتێک ئەگەر کۆى یان زۆربەى ئەم تایبەتمەندییانە لە سیستمێکى فیدراڵیدا هەبوون، ئەوا ئەو سیستمە بە “دەوڵەتى فیدراڵى” دابنرێت. بۆیە چەمکى “دەوڵەتى فیدراڵى”، سنوورێکى زۆر بەرتەسکترى لە چەمکى “سیستمى فیدراڵى” هەیە، چونکە ئەمیان هەموو ئەو دەوڵەت و ڕێکخستنە سياسيیانە لەخۆى دەگرێت کە هەموو یان هەندێک لە تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵییان هەیە، لەبەر ئەوەى بوونى ئەم تایبەتمەندییانە؛ بیرۆکەى یەکخستنى هەردوو ڕەگەزى “حوكمڕانیى هاوبەش” و “خودبەڕێوەبردن” بەرجەستە دەکەن. هەموو دەوڵەتێکى فیدراڵییش لەسەر ئەم دوو ڕەگەزە بونیاد دەنرێت و بە بوونى هەردووکیشیان بیرۆکەى سازان و ڕێككەوتن پێک دەهێنرێت، بەپێى پلە و ڕادەى زاڵبوونى هەر ڕەگەزێکیشیان بەسەر ئەوی تریاندا، جۆرەکانى سیستمى فيدراڵیى هەمەچەشن کە گرنگترینیان بریتین لە: (دەوڵەتى یونیتاریى لامەركەزى، دەوڵەتى فيدراڵى، دەوڵەتى كونفيدراڵى). بۆیە بە بڕواى ئێمە، بنچینەى جیاکردنەوە لەنێوان “دەوڵەتى فيدراڵى” وەک جۆرێک لە جۆرەکانى سیستمى فيدراڵى لەگەڵ جۆرەکانى ترى ئەم سیستمە، بریتییە لە ڕادەى سازان و گونجاندن لەنێوان هەردوو ڕەگەزى “حوكمڕانیی هاوبەش” و خودبەڕێوەبردن”دا، بە شێوەیەک ئەگەر ڕەگەزى “حوكمڕانیى هاوبەش” بەسەر ڕەگەزى “خودبەڕێوەبردن”دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فيدراڵيیەکە جۆرى “دەوڵەتى یونیتاریى لامەركەزى” وەردەگرێت. خۆ ئەگەر هاوسەنگى لەنێوان هەردوو ڕەگەزەکەدا هەبوو، ئەوا سیستمە فيدراڵیيەکە جۆرى “دەوڵەتى فيدراڵى” وەردەگرێت، بەڵام ئەگەر ڕەگەزى “خودبەڕێوەبردن” بەسەر ڕەگەزى “حوكمڕانیى هاوبەش”دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فيدراڵيیەکە جۆرى “دەوڵەتى كونفيدراڵى” وەردەگرێت. لە کۆتایى ئەم تەوەرەدا، سەبارەت بە بابەتى سەرەکیى ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدەین لە تەوەرەکانى داهاتوودا گرفتەکانى بەردەم هەبوونى ئەم تایبەتمەندی و بنەمایانە لە پڕۆسەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى لە عێراقدا و ئایندەى ئەم پڕۆسەیە بخەینە ڕوو. تەوەرى دووەم: گرفتەکانى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵی بەر لە خستنەڕووى گرفتەکانى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵی، پێویستە سەرەتا باس لە چۆنێتیى بەگەڕخستنى ئەو پڕۆسەیە بکەین، بەم شێوەیە: یەکەم: پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵی لەدواى ڕووخاندنى ڕژێمى بەعس لە ٩/٤/٢٠٠٣، لەلاى زۆربەى هێزە عێراقییە ڕێکخراو و ناڕێکخراوەکان و هێزە دەرەکى و نێودەوڵەتییەکان (بەتایبەت وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا و ئەورووپا و نەتەوە یەکگرتووەکان)، قەناعەتى باو ئەوە بوو کە پێویستە بونیادناوەى دەوڵەتى عێراق لەسەر چەندین بنەما بێت کە بتوانێت کۆى جێکەوتە خراپەکانى دەیان ساڵى پێشوو لە حوکمڕانیى دیکتاتۆریی مەرکەزیى سەرکوتکەر و ستەمکارى نەتەوەیى و مەزهەبى ساڕێژ بکات، لەم چوارچێوەیەشدا باشترین بژاردە لاى زۆربەى ئەو هێزە ناوخۆیی و دەرەکییانە ئەوە بوو کە عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵیى فرەیى خاوەن سیستمێکى حوکمڕانیى دیموکراسیى پەرلەمانیی لامەرکەزی بونیاد بنرێتەوە([xvii]). لە ڕاستییشدا لەو کاتەدا چانسى بونیادناوەنەى عێراق لەسەر ئەم بنەمایانە (فیدڕاڵى – دیموکراسى – پەرلەمانى) زۆر ئەستەم نەبوو، بەتایبەت دواى هەڵوەشاندنەوەى زۆربەى دەزگا سەرکوتکەرەکانى ڕژێمى پێشوو (سوپا، دەزگاى ئەمن، وەزارەتى بەرگرى و ناوخۆ و…)([xviii]). هەر بۆیە لە ساڵانى سەرەتادا پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق بەم ئاڕاستەیە بەڕێوە دەچوو، بەتایبەت لە ئاستى پڕۆسەى سیاسى و پێکهێنانى هەردوو حکومەتى کاتى و ئینتقالیدا کە چەند وەزارەتێکى (وەک: مافى مرۆڤ و کاروبارى ژنان و ژینگە) پێک هێنران، لەپاڵ بووژاندنەوەى دەزگا لامەکەزییە خۆجییەکان و چالاکبوونەوەى ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگاى مەدەنى و میدیاى ئازاد، بە شێوەیەک وا چاوەڕوان دەکرا کە چیدى عێراق لەسەرپێیە بۆ دەربازبوون لە جێکەوتەکانى سێ دەیە لە ڕژێمى ستەمکارى پێشوو و چوار دەیە لە ڕژێمى پاشایەتیى لاواز([xix]). لەسەر ئاستى پڕۆسەى دەستووریش، هەر لەو ماوە سەرەتاییەدا دوو دەستوور بۆ بەیاساییکردنى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق لەسەر ئەو بنەمایانە (فیدڕاڵى – دیموکراسى – پەرلەمانى) نووسران، کە یەکەمیان “یاسای بەڕێوەبردنى عێراق بۆ قۆناغى گواستنەوە” بوو، کە بە “دەستوورى کاتیى ساڵى ٢٠٠٤”یش ناسراوە، دووەمیشیان “دەستوورى کۆمارى عێراق بۆ ساڵى ٢٠٠٥” بوو کە بە “دەستوورى هەمیشەیى” و “دەستوورى فیدراڵى”یش ناسراوە. هەر لەبەر ئەمە “دەستوورى کاتیى ٢٠٠٤”، لە دەقەکانى سەرەتایدا جەختى لەوە کردەوە کە: “سیستمی حوكم لە عێراق دەبێت سيستمێکی کۆماری، فیدراڵی، دیموكراسی و فرەیی بێت. دەبێت دەسەڵاتەكانيش لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتە خۆجێييەكانى هەرێم و پاریزگا و شارەوانی و یەکە ناوچەییەکان دابەش بکرێت. ئەم سیستمە فيدراڵيیەش لەسەر بنچینەی جوگرافی و پەيوەندیيە مێژووييەكان و لێكجیاکردنەوەی دەسەڵاتەكان دەبێت، نەك لەسەر بنچینەی ئەسڵ و تايەفە و نەژاد و ئیتنی و نەتەوە یان مەزهەب([xx]).” ئەمجا ئەم دەستوورە لە چەندین دەقی تریدا پێداگرى لەسەر پێکەوەژیان و قبووڵکردنى یەکدى و داننان بە هەڵبژاردن و سەروەریى یاسا و پاراستنى مافەکانى مرۆڤ و پشتگیریکردنى کۆمەڵگاى مەدەنى و ئازادیى ڕادەربرین و میدیا کردووە([xxi])، ئەمەش بە بڕواى توێژەران هەنگاوى گەورە و ئەرێنی بوون بۆ بەفیدراڵیکردنى عێراق و بەدیموکراسیکردنى سیستمە حوکمڕانییە نوێیەکەى([xxii])، بەتایبەت کە بەو دەقانە دەیخواست دەوڵەتێک بونیاد بنێت کە تیایدا بۆ بەرژەوەندیى هەرێم و ناوچە خۆجێییەکان، ناوەند لاواز بێت، بۆ باش بەڕێوەبردنى کۆمەڵگایەکى فرەیى مەدەنیى ئازاد؛ دەسەڵات کۆتکراو بێت([xxiii]). بە هەمان ئاڕاستە، دەستوورى فیدراڵیى ٢٠٠٥، لە یەکەمین دەقیدا جەختى لەوە کردەوە کە: “کۆماری عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵیی یەکگرتووی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، ڕژێمی حوکمڕانی تێیدا کۆماری، نوێنەرایەتیی(پەرلەمانی)، دیموکراسییە، ئەم دەستوورەش یەکپارچەیی عێراق دەپارێزێت([xxiv]).” ئەمجا ئەمیش لە چەندین دەقی تریدا پێداگریى لەسەر زامنکردن و پاراستنى مافە سیاسى و مەدەنى و کۆمەڵایەتى و ئابوورى و ڕۆشنبیرییەکان و دەسەڵاتى گەل و هەڵبژاردن و جیاکردنەوەى دەسەڵاتەکان و سەروەریى یاساى و پشتیوانیکردنى کۆمەڵگاى مەدەنى و ئازادیى ڕادەربرین و میدیا و ڕۆژنامەگەرى کردووە. بۆیە ئەم دەستوورە بە بڕواى توێژەران، وەرچەرخانێکى گەورە بوو نەک لە عێراقدا، بەڵکوو لە کۆى ناوچەکەشدا، بەتایبەت کە بەپێى پێوەرە باوەکانى حوکمڕانى لە زۆربەى وڵاتە عەرەبییەکاندا، زۆربەى توانا و سەرچاوە دارایى و ماددییەکانى دەوڵەت لە چنگى حکومەتى ناوەندیدا جێگیر کراوە، هەر لە بوارى بەرگریى دەرەکی و ئاسایشى ناوخۆوە تا ژێرخانى ئابوورى و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستى و بەڵکوو دابینکردنى پێداویستی و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانیش([xxv]). کەچى دەستوورى ٢٠٠٥، لە پێناو ڕێگریکردن لە دووبارە گەڕانەوەى ڕژێمێکى مەرکەزیى دەسەڵاتخوازى ستەمکار، زۆربەى دەسەڵاتەکانى حکومەتى ناوەندیی لە هەردوو بوارى دەرەکى و بەرگریدا سنووردار کردووە([xxvi])، بەڵام بوارەکانى ژێرخانى ئابوورى و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستیى کردووەتە دەسەڵاتى هاوبەشى حکومەتى ناوەندى و حکومەتە ناناوەندییەکانى (هەرێم و پارێزگان). هەر چى بوارەکانی ترە، ئەوا بۆ دەسەڵاتى فراوانى حکومەتى هەرێم و پارێزگاکان بەجێ هێڵراوە، کە هاوکات هەرێمەکان مافى دانانى دەستوورى تایبەت بە خۆیان و بوونى دامەزراوەکانى یاسادانان و جێبەجێکردن و دادورییان بۆ خۆبەڕێوەبردنى سەربەخۆى خۆیان هەیە، تەنانەت حکومەتى ناوەندى دەسەڵاتى بەسەر هێزى ناوخۆیى هەرێمەکانیشدا نییە، بەڵکوو تواناى سەپاندنى باجى بەسەر هەرێمەکانیشدا نییە ئەگەر هەرێمەکان قایل نەبوون، ناشتوانێت بەتەنها کەرتى نەوت بەڕێوە ببات، زیاتر لەمەش لە بوارە هاوبەشەکاندا یاسا فیدراڵییەکان پەیوەستن بە ناکۆکنەبوون لەگەڵ یاساى هەرێمەکان، خۆگەر ناکۆکیش بن، ئەوا پێشینەیى بۆ یاساى هەرێمەکان دەبێت([xxvii]). بەڵام پێچەوانەى ئەم دەقە دەستوورییە مژدەبەخشانە، وردە وردە پڕۆسەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵی لە عێراقدا گرفتى گەورەى هاتە ڕێ، بە شێوەیەک زۆربەى ئەو تایبەتمەندییانەى کە لە تەوەرى پێشوودا بۆ دەوڵەتى فیدراڵى خستمانە ڕوو، زەمینەى چەسپاندنیان لە عێراقدا لاواز و ناسازە. بەم شێوەیەى کە لە بڕگەى داهاتوودا باسى دەکەین. دووەم: گرفتەکانى بەردەم جێگیرکردنى تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵی لە عێراقدا لێرەدا دەتوانین گرنگترین ئەو گرفتانە بە هەمان ئەو ڕیزبەندییەى لە تەوەرى پیشوودا ئاماژەمان بۆیان کرد، بخەینە ڕوو. بەم شێوەیە: ١. سەبارەتى بە تایبەتمەندیى یەکەم و سەرەکى کە بریتییە لە بوونى دوو ئاست لە حکومەت، هەر چەندە دەستوورى عێراقى؛ ڕاشکاوانە مافى داوە بە هەر پارێزگایەک یان زیاتر کە “هەرێم” دروست بکەن([xxviii])، بە پێچەوانەى ئەوەى لە سەرەتادا پێشبینى دەکرا کە عێراق لەسەر بنەماى (نەتەوە و پارێزگاکان) ببێتە شانزە هەرێم (کوردستان و هەریەک لە پانزە پارێزگاکە)، یان لەسەر بنەماى (نەتەوەیی و جوگرافى) ببێتە پێنج یان شەش هەرێم (کوردستان، بەغداد، كەركووك، باشوور، ناوەڕاست و فوڕاتى ناوەڕاست)، یان لەسەر بنەماى (نەتەوەیی و مەزهەبی) ببێتە سێ هەرێم (کوردى و سوننى و شیعى)، یان لانى کەم لەسەر بنەماى نەتەوەیى ببێتە دوو هەرێم (کوردى و عەرەبى)([xxix])، کەچى تا ئێستا جگە لە (هەرێمى کوردستان) کە مێژووى ڕاگەیاندنى دەگەڕێتەوە بۆ ساڵى ١٩٩٢، هیچ هەرێمێکی تر لە سایەى دەستووری ٢٠٠٥دا دروست نەبووە، هەر چەندە چەندین داواکارى لەلایەن چەندین پاریزگاوە بۆ دروستکردنى هەرێم هەبووە، بەڵام لەلایەن حکومەتى ناوەندییەوە بەتوندى ڕێگریى لێ کراوە، جا ئەو ڕێگرییە هەندێک جار بە بیانووى یاسایى بووە (وەک: بەسڕە و میسان و زیقار)، یان بە ترساندن و سەرکوتکردن بووە (وەک: دیاله)، یان بە بەڵێنى چەواشەکارانە بووە (وەک: ڕومادى و موسڵ)([xxx]). ڕەنگە هۆکارى سەرەکی بۆ ئەم گرفتە ئەوە بێت کە هەر لە سەرەتاوە، جگە لە “کورد” و چەند هێز و کەسایەتییەکى عێراقیى لیبراڵ و عەلمانیى کەم، هیچ کام لە هێزەکانی ترى (شیعە و سوننە) لەگەڵ بەفیدراڵیکردنى دەوڵەتى عێراق نەبوون، بەڵکوو هەندێکیان بەتوندى دژى بوون، وەک زۆربەى هێزە سوننییەکان کە بە مقاوەمە ناسرابوون، هەروەها صەدرییەکان و تورکمانەکان([xxxi]). بە بڕواى زۆربەى شارەزایانى فیدراڵى و دەستوورناسان، هەمیشە لەو دەوڵەتە فیدراڵییانەدا کە ژمارەى هەرێمەکان کەمە، ئەگەرى زاڵبوونى حکومەتى ناوەندى زۆرە، ئەمەش دواجار یان بە ئاڕاستەى لاوازبوونى بونیادى فیدراڵیى ئەو دەوڵەتە دەڕوات، یاخود بەرەو هەڵوەشاندنەوەى یەکجاریى ئەو دەوڵەتە سەر دەکێشێت([xxxii]). کەواتە هەر لە سەرەتاوە تایبەتمەندیى یەکەمى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى لە عێراقدا کە بوونى دوو ئاست لە حکومەتە، لەبەردەم گرفتى گەورەدا بووە. ٢. سەبارەت بە تایبەتمەندیى دووەمى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى کە بوونى دەستوورێکى نووسراوى جامدە، ڕاستە تا ئێستا لە عێراقدا ئەم تایبەتمەندییە وا دەردەکەوێت کە پتەوە، چونکە تا ئیستا هیچ هەموارێک لە دەستوورى فیدراڵیى ٢٠٠٥دا نەکراوە، بەڵام هەمیشە ئەم دەستوورە یان دووچارى پێشێلکردنى گەورە بووە، بەتایبەت لە بوارى بنەماکانى مافى مرۆڤ و دیموکراسى و سەروەریى یاسا و لامەرکەزیى خۆجێیى پارێزگاکاندا، یان هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەى تانەلێدان، بانگەشەکردن و کارکردن بۆ هەڵوەشاندنەوەى یان هەموارکردنى بە ئاڕاستەى سڕینەوەى بنەما (فیدراڵى و دیموکراسى و پەرلەمانى)یەکەى بووە، گوایە ئەم بنەمایانە سەرچاوەى بە لاوازى مانەوەى دەوڵەتى عێراقن، بەتایبەت لەلاى هەندێک لە هێزە شیعییە باڵادەست و خاوەن میلیشیاکان، ئەمە جگە لەوەى کە ئێستا خواستى هەموارکردنى دەستوور و گۆڕینى سیستمەکەى بۆ سەرۆکایەتى و کاڵکردنەوەى لامەرکەزیەتى پارێزگاکان تیایدا وەک یەکێک لە داواکاریى خۆپیشاندانەکانى تشرین خراوەتە ڕوو([xxxiii]). – سەبارەت بە تایبەتمەندیی سێیەم کە بریتییە لە دابەشکردنى دەستووریانەى دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، هەر چەندە وەک پێشتر وتمان دەستوورى عێراقى ٢٠٠٥ ئەم دابەشکردنەى کردووە، بەڵام لە لایەک بە هۆى قایلنەبوونى حکومەتى ناوەندى بە دەستبەرداربوونى ئەو دەسەڵاتانەى کە پێش ٢٠٠٣ هەیبووە و لە لایەکیش بە هۆى ئاڵۆزیى دەقە دەستوورییەکان خۆیان، بەتایبەت سەبارەت بە (نەوت و گاز و داهات)، کێشە و ملاملانێی زۆر لەنێوان حکومەتى ناوەندى و حکومەتە خۆجێییەکان دروست بووە، بەتایبەت لەگەڵ “هەرێمى کوردستان” کە چەندین دۆسیەى جێى ناکۆکى لە نێوانیاندا هەیە وەک (کێشەى نەوت و گاز، بەشەبودجەى هەرێم، خەرجکردنى مووچە و پێدانى چەک بە پێشمەرگە، ناوچە جێناکۆکەکان، نوێنەرایەتییەکانى دەرەوە…)([xxxiv])، بەڵکوو قووڵبوونەوەى ئەم ململانێیە هەندێک جار عێراقى بەرەو کەنارى لێکهەڵوەشانەوە یان پێکدادانى سەربازى لەگەڵ هەرێم بردووە، وەک ئەنجامدانى ڕیفراندۆمى سەربەخۆیى بۆ هەرێم لە ٢٥/٩/٢٠١٧ و لەشکرکێشیى زۆرەملێى عێراق بۆ ناوچە جێناکۆکان لە ١٦/١٠/٢٠١٧. ئەمە جگە لەوەى کە هەمیشە حکومەتى ناوەند پابەند نەبووە بە تەرخانکردنى دەسەڵاتى دارایی پێویست بۆ یەکە خۆجێییەکان، بەتایبەت پارێزگاکانى ناوەڕاست و خواروى عێراق([xxxv])، بەڵکوو نەک لە ڕووى داراییەوە، لە ڕووى کارگێڕییشەوە وەک حکومەتى ناوەندى هەتا ئێستا بەرامبەر ئەو یەکانە وەک حکومەتێکى مەرکەزیى توند هەڵسوکەوت دەکات، کاتێک وەک کاردانەوەیەکى ناڕەزاییە جەماوەرییەکانى تشرین؛ ئەنجوومەنى هەڵبژێردراوى پارێزگاکانى هەڵوەشاندەوە، کە ئەمەش سەربەخۆيى ئەو یەکانەى تەواو لاواز کردووە، بە هەرێمی کوردستانیشەوە. – سەبارەت بە بوونى ئەنجوومەنى دووەم لە پەرلەمانى فیدراڵیدا، وەک ئامرازێک بۆ پێدانى سەنگى زیاتر بە هەرێم و یەکە خۆجێییەکان، هەر چەندە ئەم دەزگایە کە ناوى “ئەنجوومەنى فیدراڵی”یە دەبوو بەپێى دەستوور لە خولى دووەمى ئەنجوومەنى نوێنەراندا بەر لە ٢٠١٤ پێک بهێنرێت، بەڵام تا ئێستا پێک نەهێنراوە، ئەمە جگە لەوەى کە دەبوو ئەنجوومەنەکە بە دەقى دەستوور ڕێک بخرێت، نەک بۆ یاسای ئاسایى ئەنجوومەنى نوێنەران بەجێ بهێڵرێت([xxxvi])، هەموو ئەمانەش گرفتى گەورەن لە بونیادى فیدراڵیی عێراقدا، کە تێستا پێویستیى فەراهەمکردنى ڕەگەزەکانى نوێنەرایەتى و دیموکراتى و هاوکارى تیایدا فەرامۆش کراون. – بەڵام سەبارەت بە داگاى باڵاى فیدراڵى، زۆربەى کات ئەم دەزگایە لە یەکلاکردنەوەى ناكۆكيیه دەستوورییەکانى نێوان حکومەتى ناوەندى و حکومەتى هەرێمى کوردستان یان ئیدارەى خۆجێیى پارێزگاکان؛ نادیار و کەم ڕۆڵە، ئەمە جگە لەوەى لە یەکلاکردنەى زۆرێک لە کێشە سیاسییەکاندا بە لایەنگرى هێزە باڵادەستەکان تۆمەتبار کراوە، وەک بابەتى دیاریکردنى کوتلەى گەورە لە ئەنجوومەنى نوێنەراندا لە کاتى پێکهێنانى حکومەتدا لە ساڵانى ٢٠١٠ و ٢٠١٤دا. وێڕاى ئەمەش لە ئێستادا ئەگەرى پەککەوتنى ئەم دادگایەش هەیە، بە هۆى ئەو ناکۆکییەى لەسەر چۆنێتیى دامەزراندنى ئەندامى نوێ بۆ دادگاکە دروست بووە دواى خانەنشینبوونى یەکێک لە ئەندامەکانى، لە کاتێکدا نیصابى کۆبوونەوەکانى دادگاکە بەبێ ئامادەبوونى کۆى ئەندامانى؛ بە نایاسایى دادەنرێت. هەموو ئەمانەش ئەوە دەسەلمێنن کە ئاشووب و گرفتى گەورە لەبەردەم سەروەریى یاسا و ئامرازە دادوەرییەکان لە بونیادى فیدراڵیى عێراقدا هەیە([xxxvii]). – هەر چى سەبارەت بە بوونى ڕێکار و ئامرازە بۆ ڕاییکردنى پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان حکومەتى ناوەندیى عێراق و حکومەتى هەرێمى کوردستان، ئەوا دەکرێ ئاماژە بۆ ڕەوانەکردى چەندین شاندى دانوستان لەنێوان هەردوو لا و بوونى لیژنەى هاوبەش لە هەندێک بواردا بکرێت، بەڵام بەردەوامبوونى ناکۆکییەکانى نێوانیان تا ئێستا و چارەسەرنەکردنیان و بەڵکوو بەچەقبەستنى هەندێکیشیان، بەڵگەى ئەوەن کە ئەم ڕێکار و ئامرازانە لە بونیادى فیدراڵیى عێراقدا ناکارن. لە کۆتایى ئەم تەوەرەدا، دەبینین سەرجەم تایبەتمەندییەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى لە عێراقدا لاواز و پڕ گرفتى گەورەن، بۆیە ناتوانین بڵێین ئەوەى کە دەستووری ٢٠٠٥ نەخشەسازیى بۆ کردووە، بەتەواوى یان لانى کەم هەندێکیشى لە واقیعدا بوونى هەیە، بەڵکوو وەک هەندێک لە توێژەران دەڵێن، عێراق لەدواى بەرکاربوونى دەستوورەوە بە پڕۆسەى بەفیدراڵیکردن و بەناناوەندێتیکردن و بەدیموکراسیکردنێکى هاوسەنگدا نەڕۆیشتووە، بە شێوەیەک کە دەسەڵات وردە وردە لە ناوەندەوە بۆ دەزگاى هەڵبژێردراو لە هەرێم و پارێزگاکان بگوازرێتەوە، بەڵکوو ئەو دەسەڵاته لە ئەنجامى ڕووخانى ڕژێمى بەعسدا کەوتە دەستى چەندین هێزى حیزبیى ناوچەیى و تائیفیى خاوەن هەژموون و بەرژەوەندیى بەرتەسک([xxxviii])، کە قایل نین بەئاسانی دەستبەردارى ئەو دەسەڵاتە بن بۆ دەزگا دەستوورى و هەڵبژێردراوەکان، بەڵکوو زۆرێک لەم هێزانە لە سایەى گەندەڵى و پشتیوانیى دەرەکیدا تا بێت تواناى دارایی و چەکدارییان لەسەر حسابى دەوڵەت زیاد دەکات، ئەمەش هەر لە زووەوە پێشبینیى ئەوەى لێ دەکرا کە ببێتە لەمپەرى گەورە لەبەردەم ئایندەى بەردەوامبوونى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵیى خاوەن سیستمێکى دیموکراسى. تەوەرى سێیەم: ئایندەى بەفیدراڵیکردنەى دەوڵەتى عێراقى لەم تەوەرەدا هەوڵ دەدەین لە دوو ئاستدا پێشبینییەکان بۆ ئایندەى دەوڵەتى فیدراڵیى عێراق بخەینە ڕوو، کە یەکەمیان بەپێى ئەو تیۆرانەیە کە بۆ بونیادناى فیدراڵى لە هەر دەوڵەتێکدا شرۆڤە کراوە، دووەمیشیان لە ڕێى ئەو سیناریۆیانەوە کە دەشێت بۆ ئایندەى پڕۆسەکە پێشبینى بکرێن، بەم شێوەیە: یەکەم: ئایندەى عێراق بەپێى تیۆرەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى بەگشتى توێژەران سێ ئاڕاستەى تیۆریى سەرەکییان بۆ داڕشتنەوەى پەیکەر و سەرلەنوێ بونیادنانەى دەوڵەتێک لەسەر بنەما و تایبەتمەندییەکانى فیدراڵى خستوەتە ڕوو، کە دەتوانین لە سایەی هەریەکەیاندا پێشبینى بۆ ئایندەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى بکەین، بەم شێوەیە([xxxix]): تیۆرە ئایدیاڵییە: کە باوەڕیان وایە ڕادەى تواناى جێگیرکردنى تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵى بەندە بە ڕادەى بەهێزیى ئەو بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆجیا و بەها هزرییانەى کە لەنێو سەرکردە و گرووپ و هێز و لایەنە جیاوازەکانى کۆمەڵگادا پاساو بۆ بەفیدراڵیکردنى وڵات و سوودەکانى ناناوەندێتیى حوکم دەهێنێتەوە و پشتیوانیى جێبەجێکردنى بنەماکانى دەکەن، واتە زەمینەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى بریتییە لە بەهێزیى ئایدۆلۆجیاى “فیدراڵیزم” لە کۆمەڵگادا. لە دیارترین لایەنگرانى ئەم تیۆرانە، “مایکل بەرگیز”ە. سەبارەت بە ئایندەى بەفیدراڵیکردنى عێراق، لە ڕوانگەى ئەم تێۆرانەوە ناتوانین تەواو گەشبین بین، لەبەر ئەوە هەروەک پێشتر وتمان جگە لە “کورد” و چەند هێز و کەسایەتییەکى کەم، هێزەکانی تر لە (شیعە و سوننە) نەک لەگەڵ بەفیدراڵیکردنى عێراق نەبوون، بەڵکوو بەتوندى دژایەتییشیان کردووە، ئەمە وێڕاى ئەوەى کە لە ئێستادا بە هۆى لاوازیى تواناى حوکمڕانانى هەرێمى کوردستانەوە، خەریکە وردە وردە بیرۆکەى فیدراڵیزم لەناو بەشێک لە چینوتوێژە جیاوازەکانى کورددا ڕەونەقى لەدەست دەدات. تیۆرە کولتوورى- ئەتنییەکان: کە باوەڕەیان وایە زۆربەى کات کۆمەڵگا فرەییە دابەشبووەکان لە ڕووى کولتوورى و ئەتنییەوە، ئارەزووى جێبەجێکردنى تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵی دەکەن. واتە زەمینەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى، بریتییە لە بوونى کۆمەڵگایەکى فرەیی لە ڕووى کولتووری و ئەتنییەوە، یان لانى کەم بوونى جۆرێک لە لایەنگری ناوچەگەرى و جیاخوازى لەناو گرووپ یان ناوچە جیاوازەکانى کۆمەڵگادا. دیارترین لایەنگرى ئەم تیڕوانینە، “مایکن ئۆمباخ”ە. بۆ ئایندەى بەفیدراڵیکردنى عێراقیش، لە ڕوانگەى ئەم تێۆرانەوە، ڕەنگە تا ڕادەیەک بۆ دەرکەوتن و بەردەوامبوونى هەرێمى کوردستان لەسەر بنەماى جیاوازى پێکهاتەى کولتوورى و ئەتنى لە ناوچەکانی ترى عێراق جۆرێک ئومێد هەبێت، بەڵام سەبارەت بە پێکهاتەکانی تر (سوننە، شیعە، تورکمان و پێکهاتەکانی تر)، هیچ ئاماژەیەکى ئەوتۆ نییە، جگە لە هەندێک دەنگۆ سەبارەت بە ئەگەرى دروستبوونى “هەرێمک لە ناوچە سوننینشینەکان” کە تا ئێستا ئەگەرێکى لاوازە([xl]). تیۆرەکانى گرێبەستى کۆمەڵایەتی: کە باوەڕیان وایە بەفیدراڵیکردنى وڵاتێک، بەرئەنجامى پڕۆسەیەکى ڕێککەوتن و سازشى بەردەوامە لەنێوان ناوەند و یەکە خۆجێییەکاندا (هەرێمەکان)، بە شێوەیەک کە نە ناوەند ئەوەندە بەهێز دەبێت کە بەتەواوى کۆنترۆڵى سەربەخۆیى ڕێژەیى هەرێمەکان بکات، نە هەرێمەکانیش ئەوەندە بەهێز دەبن کە لە ناوەند جیا ببنەوە. دیارترین لایەنگرانى ئەم تیۆرانە، “ولیام هـ. ڕایکەر”ە. هەر چى تایبەت بە ئایندەى بەفیدراڵیکردنى عێراقیشە، لە ڕوانگەى ئەم تیۆرانەوە، ڕەنگە دووبارە سەبارەت بە هەرێمى کوردستان کە هەر لە سەرەتاى بونیادنانەوەى عێراقەوە لەدواى ٢٠٠٣ و بە درێژایى پڕۆسەى دانانى دەستوورى عێراق و ئەمجا پیادەکردنى هەندێک لەو دەسەڵاتانەى کە لەم دەستوورەدا بەتەنها یان بە هاوبەش لەگەڵ ناوەنددا پێی دراوە، لە بوارى (پێشمەرگە و نەوت و نوێنەرایەتیى دەرەوە و گومرگ و خاڵە سنوورییەکان…)، جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنى بەردەوام لەنێوان هێزە کوردییەکان و هێزە باڵادەستەکانى عێراق لە ناوەند هەبووبێت، کە دەشێت لە ئایندەدا زامنى بەردەوامبوونى هەندێک لە تایبەتمەندییەکانى بەفیدراڵیکردنى دەوڵەتى عێراق بکات، بەڵام سەبارەت بە هێزەکانی تر، ئەگەر جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنیش هەبووبێت لەگەڵ ناوەند (بەتایبەت لەلایەن سوننە و تورکمان و ئەوانی تر)، ئەوا هیچ کات ئەمە بۆ بەفیدراڵیکردنى عێراق و دروستکردنى هەرێمی تر نەبووە، بەڵکوو حکومەتى ناوەند تا ئێستا ئامادەى هیچ جۆرە سازشکردنێک نەبووە لەگەڵ ئەو پارێزگایانەى کە خواستى بەهەرێمبوونیان هەبووە. کەواتە وەک دەبینین بەپێی پێگەى هەرسێ ئاڕاستە تیۆرییەکەى سەرەوە، ئاسۆى بەردەوامبوونى پڕۆسەى بەفیدراڵیکردنى دەوڵەتى عێراق لە ئایندەدا لێڵ و تەماوییە، ئەمە جگە لەوەى کە دەرکەوتنى کورد و هەرێمى کوردستان وەک کاراکتەرى سەرەکیى هەڵسووڕاندن و بەرگریکردن لەم پڕۆسەیە، جۆرێک لە لاوەکیبوون و تاک ڕەهەندیى بە ئامانجەکانى پڕۆسەیە بەخشیوە، بە جۆرێک لاى زۆرێک لە هێز و پێکهاتەکانی تر و عێراقی فیدراڵى وەک ئامرازێکى هەلپەرستانەى کورد بۆ بە لاوازى هێشتنەوەى دەوڵەتى عێراق لە ئایندەدا سەیر دەکرێت.  یەکەم: سیناریۆکانى ئایندەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى لە سایەى ئەو گرفتانەى کە لەبەردەم جێبەجێکردنى تایبەتمەندییەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵی لە عێراقدا هەن، بەو شێوەیەى کە لە تەوەرى پێشوودا خستمانە ڕوو، دەتوانین پێشبینیى سێ سیناریۆ بۆ ئایندەى عێراق بکەین. بەم شێوەیە: سیناریۆى یەکەم: وا پێشبینى دەکات کە تاکە ڕێگەچارە بۆ چارەسەرکردنى گرفتە ئیتنى و مەزهەبییەکانى عێراق، بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەى ئەم دەوڵەتە بۆ  دوو دەوڵەت یان زیاتر، لەسەر بنەماى نەتەوەیى (کورد و عەرەب)، یان نەتەوەیى و مەزهەبى (کورد و سوننە و شیعە). پاساوى لایەنگرانى ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە عێراق دەوڵەتێکى دەستکردى سەردەمى کۆڵۆنیاڵییە، تا ئێستا نەتوانراوە پایەکانى دەوڵەتبوونى تیا بەرجەستە ببێت، ئەمە جگە لەوەى هەندێک لە پێکهاتەکانى ئەم وڵاتە بەتایبەت “کورد”، هەمیشە خواستى جیابوونەوە و سەربەخۆبوونى لە عێراق هەبووە و لەگەڵ ڕوودانى هەر قەیران و ململانێیەکى تونددا لەگەڵ ناوەند؛ بەئاشکرا ئەم خواستەى خستووەتە ڕوو، کە دواهەمین جاریان ئەنجامدانى ڕیفراندۆمى سەربەخۆیی بوو لە ساڵى ٢٠١٧. بەڵام ئەگەرى ڕوودانى ئەم سیناریۆیە زۆر دوورە، چونکە جگە لەوەى لە ناوخۆدا زۆربەى هێزە عێراقییە عەرەبەکان بە سوننە و شیعەوە دژین، هاوکات هێزە نێودەوڵەتییەکانى دەرەوەش لەگەڵ پاراستنى یەکێتیى عێراق و مانەوین وەک یەک دەوڵەت. سیناریۆى دووەم: وا پێشبینى دەکات کە وردە وردە حکومەتى ناوەندى بەرەو بەهێزبوونەوە بڕوات، بە شێوەیەک کە بتوانێت بەتەواوى کۆنترۆڵی سەربەخۆیى دیفاکتۆى هەرێمى کوردستان بکات، بەمەش عێراق جارێکی تر بۆ فۆڕمى دەوڵەتى یونیتارى بگەڕێتەوە و ئەو ئەزموونە فیدراڵییە ناکامڵەى کە ئێستا هەیە، بەتەواوى شکست بهێنێت. پاساوى ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە زۆربەى کات حکومەتى ناوەندى ئامادەى جێبەجێکردنى بەشێک لەو بنەمایانەى نییە کە دەستوور بۆ بەفیدراڵیکردنى عێراق دایڕشتوون، وەک داننان بە سەربەخۆیى دارایى هەرێم و پاریزگاکان و ڕێگەنەدان بە دروستبوونى هەرێمی تر و دەستبەردارنەبوونى دەسەڵات بۆ پارێزگاکان و ناوچە خۆجێییەکان و پێکنەهێنانى ئەنجوومەنى دووەمى یاسادانان… ئەمە جگە لە چارەسەرنەکردنى یەکجارەکیى ئەو ناکۆکییانەى کە لە ماوەى ١٥ ساڵى ڕابردوودا لە سایەى دەقەکانى دەستووردا لەگەڵ هەرێمى کوردستان هەیبوو، هەر لە کێشەى نەوت و گاز و بەشەبودجە و داهات و خاڵە سنوورییەکانەوە تا کێشەى پێشمەرگە و ناوچە جێناکۆکەکان و نوێنەرایەتیى دەرەوە… سیناریۆى سێیەم: لە سایەى نەبووى زەمینەى تەواو بۆ بەدیهاتنى هەردوو سیناریۆى پێشوو، وا پێشبینى دەکرێت کە باشترین سیناریۆ بۆ ئایندەى عێراق بریتی بێت لە دەستگرتن بەو بژاردەى فیدراڵییانەوە، لە پێناو بەرقەرارکردنى سەقامگیریى زیاتر و لێبڕان بۆ باشکردنى ژیانى هاوڵاتییان و گەشەپێدانى ژێرخانى ئابووریى وڵات. هەڵبەت ئەمەش بەوە دەکرێت کە هەموو لایەک، لە پێکهاتە ئەتنى و ئایینى و مەزهەبى و هێز و لایەنه فەرمى و نافەرمییەکان، چ لەسەر ئاستى حکومەتى ناوەندى و چ لەسەر ئاستى حکومەتى هەرێمى کوردستان و ناوچە خۆجێییەکانی تر، ئامادەیى تەواویان بۆ جێبەجێکردنى زۆربەى تایبەتمەندییەکانى فیدراڵى و پابەندبوون بە دەستوورى ئێستاى عێراقەوە هەبێت، بەتایبەت لەلایەن حکومەتى ناوەندییەوە کە ئامادەیى ئەم بۆ دەستبەرداربوونى دەسەڵاتى زیاتر و قبووڵکردنى هاوبەشى لە دەسەڵاتەکانى و داننان بە سەربەخۆبوونى زیاترى کارگێڕیى دارایى یەکە خۆجێییەکانى خوارەوە، کاریگەریى گەورەى دەبێت لەسەر بەهێزکردنى پایەکانى فیدراڵى لە عێراقدا و ڕەخساندنى هەلى گونجاو بۆ سەرکەوتنى. ئەنجام هەر چەندە وا دەخوازرا لە سایەى ئەو بنەما و ئامراز و دامەزراوە فیدراڵییانەى کە هەردوو دەستوورى ٢٠٠٤ و ٢٠٠٥ لەخۆیان گرتبوون، سەرلەنوێ فۆڕمى دەوڵەتى عێراق بە شێوازى فیدراڵى بونیاد بنرێتەوە، بەڵام دواى تێپەڕبوونى ١٥ ساڵ بەسەر کارپێکردنى دواى دەستووریاندا، هێشتا پڕۆسەى بونیادنانى ئەو بنەمایانە ڕووبەڕووى چەندین کۆسپى گەورە بوون، بە شێوەیەک کۆى تایبەتمەندییەکانى بەفیدراڵیکردنى عێراق دووچارى چەندین گرفتى جۆراوجۆر بوون، بە شێوەیەک بەپێى هیچ تیۆرێک لە تیۆرەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى پێشبینى ناکرێت ئایندەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى سەرکەوتوو بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر ئەم ئایندەیە بە ڕووى سێ سیناریۆدا کراوە بێت، کە یەکەمیان هەڵوەشاندنەوەى عێراق و پارچەپارچەبوونیەتى بۆ چەند دەوڵەتێک، دووەمیان شکستخواردنى بەفیدراڵیکردن و گەڕانەوەیە بۆ فۆڕمى دەوڵەتى یونیتارى، سێیەمیشیان دەستگرتنە بە فۆڕمى فیدراڵیى ئێستا و هەوڵدان بۆ بەهێزکردنى، ئەوا هەمیشە سیناریۆى سێیەم؛ زەمینەى جێبەجێبوونى بەردەستترە لە دوو سیناریۆکەی تر.   سەرچاوە و پەراوێزەكان: ([1]) نقلا عن: عصام سليمان (1991)، الفيدرالية والمجتمعات التعددية ولبنان، بيروت: دار العلم للملايين، 1991، ص40. ([1]) William H. Riker(1975), “Federalism” in: Handbook of Political Science 5: Governmental Institutions and Processes, 175, pp 93–172. ([1]) حميد حنون خالد (2010)، مبادئ القانون الدستوري وتطور النظام السياسي في العراق، بغداد: مكتبة السنهورى، ص48. ([1]) نقلا عن: د.محمد عبد المعز نصر، في النظريات والنظم السياسية، بيروت: دار النهضة العربية، 1973، ص475. ([1]) باغنر، جاك (2002)، الدولة…مغامرة غير اكيدة، ترجمة: نورالدين اللباد، القاهرة: مكتبة مدبولي، ص128. ([1]) Daniel J. Elazar, “Contrasting Unitary and Federal Systems”, in: International Political Science Review, Vol.18, no.3, July/1997, p239. ([1]) See: Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism, Tuscaloosa, University of Alabama Press, 1987, p6; Douglas V. Verney, Federalism, Federative Systems, and Federations, in: Publius – The Journal of Federalism, Vol.25, No.2, Oxford University Press, Spring 1995, p81; Ronald L. Watts, Federalism, Federal Political Systems and Federations, in: Annual Review of Political Science, Vol.1. No.1, Kingston, IIGR in McGill-Queen’s University, June 1998, p.117. ([1]) Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism,  op. cit., p.5. ([1]) Douglas V. Verney, op. cit., p81. ([1]) Daniel Judah Elazar , Exploring Federalism, op. cit., pp8-9. Ronald L. Watts, op. cit., p120. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) Ronald L. Watts, op. cit., pp122-123. ([1]) بۆ زانیاریى زیاتر سەبارەت بەو ڕا جیاوازانە، بڕوانە: اندرسون، جورج (2007)، مقدمة عن الفيدرالية: ماهي الفيدرالية؟ وكيف تنجح حول العالم؟، ترجمة: مها تكلا، كندا: منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص ص2-4؛ شورش حسن عمر(2009)، خصائص النظام الفيدرالي في العراق – دراسة تحليلية مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص29-37؛ عادل زغبوب، الدولة الاتحادية: مفهومها – تحليلها – مستقبلها، لبنان: دار المسيرة، ص ص36-37. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص ص٢-٣؛ رونالد ل. واتس (2006)، الانظمة الفدرالية، ترجمة: غالي برهومة وآخرین، اوتاوا، منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص١٦. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص٤. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) عابد خالد رسول (2012)، الحقوق السياسية في الدساتير العراقية – دراسة تحليلية مقارنة على ضوء المتغيرات السياسية، السليمانية، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص367-368. ([1]) امر سلطة الائتلاف المؤقتة حل الكيانات العراقية، رقم (٢)، في ٢٣/٥/٢٠٠٣. ([1])الجنابي، ميثم (2004)، العراق ومعاصرة المستقبل، دارالمدى للثقافة والنشر، ص7. [1]))  یاساى بەڕێوەبردنى عێراق بۆ قۆناغى گواستنەوە(2004)، مادەى٤. [1]))  هەمان سەرچاوە، مادەکانى١٠-٢٣ و ٥٢-٥٧. ([1]) سيار الجميل (16/آذار/2004)، “الدستور العراق – التوافقات والتباينات بين الواقع والرؤية والتطبيق”، صحيفة الزمان، العدد 1758. ([1]) جاسم المطير (20/٣/2004)، “قانون إدارة الدولة وسيلة أولى لتأسيس الحكم الأفضل”، الحوار المتمدن، العدد 779،  http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=16085&r=0، (متاح: 28/3/2020). [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەی 1. ([1]) مورو، جوناثان (2005)، “العملية الدستورية العراقية (٢): فرصة ضائعة”، معهد السلام الأمريكي، تقرير خاص رقم ١٥٥، ص ص٣-٤ وص٥٣، https://www.usip.org/sites/default/files/sr155_arabic.pdf. [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەکانى ١١٠-١٢١. [1])) هەمان سەرچاوە. [1])) هەمان سەرچاوە، مادەى 119. ([1]) محمد أحمد محمود (2010)، “تعدیل الدستور: دراسة في ضوء الدستور العراقي لعام 2005″، بغداد: الدائرە الاعلامیە-مجلس التواب، ص ص٩١-٩٢. ([1]) عابد خالد رسول (2013)، المجلس التشريعي الثاني في الدولة الفيدرالية – دراسة مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص39. ([1]) عبدالحسين شعبان (2006)، “تضاريس الخريطة السياسية العراقية”، مجلة المستقبل العربي، بیروت: مركز دراسات الوحدة العربية، السنة 29، العدد 333، ص ص64-68. ([1]) لطيف مصطفى امين (2006)، الفيدرالية وافاق نجاحها في العراق، السليمانية: دار سردم، ، ص ص45-٦١. ([1]) حمزة مصطفى (3/11/2019)، دعوات لتحويل النظام من برلماني إلى رئاسي في العراق، جریدە الشرق الاوسط، العدد ١٤٩٥٠. ([1]) م. د. حازم صباح احميد، “النظام الاتحادي(الفدرالي) في العراق تحديات الحاضر وآفاق المستقبل”، مجلة جامعة تكريت للعلوم القانونية والسياسية، المجلد١، السنة 5، العدد11، ص ص ٣٠٥-٣٠٧. ([1]) المصدر نفسه، ص٣٠٧. ([1]) براون، ناثان (2006)، ملاحظات تحليلية حول الدستور، من: مأزق الدستور: نقد وتحليل، بغداد–بيروت، معهد الدراسات الاستراتيجية، ص ص٤٥-46. ([1]) مجلس القضاء الأعلى (١٢/٢/٢٠٢٠)، “فوضى القضاء الدستوري”، https://www.hjc.iq/view.6449/، (متاح: 4/4/2020). ([1]) مورو، مصدرالسابق، ص4. ([1])Ziblatt, Daniel(2008), Structuring the State: The Formation of Italy and Germany and the Puzzle of Federalism, Princeton University Press, 2008, pp4-6. ([1]) کۆمەڵێک توێژەر (2020)، ئایندەی عێراق و هەرێم لە گێژاوی پرسە هەنووکەییەکاندا، ڕانانی ئایندەیی ژمارە (١)، سلێمانی: سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیى، ل ل١١-١٢.

راپۆرت:  فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف دەزگای بەخشین كێشەی لەناو كۆمەڵی ئیسلامیدا دروستكردووە، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین لە سلێمانی دەستی لەكاركێشایەوە، جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی كە سەربە كۆمەڵی ئیسلامییە دەڵێ:" داهات‌و خەرجی نەخۆشخانەكە ناشەفافە"، لیژنەیەكی ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵی ئیسلامی وردبینی كردووە‌و دەڵێ "شەفافە"، داهاتی مانگانەی نەخۆشخانەی بەخشین (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دینارە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دەستی لەكاركێشایەوە سەروەر خورشید بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین لە سلێمانی دەستلەكاركێشایەوە‌و لە پۆستێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی:" لەبەرواری (19/7/2020)ـەوە وەكو بۆردی كارگێڕی نەخۆشخانەی بەخشین دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و دوای رادەستكردنی سەرجەم پابەندییە دارایی‌و كارگێڕی‌و یاساییەكانیش ئەمڕۆ دەستی لەكار هەڵگرتووە‌و ماڵئاوایمان پزیشك‌و كارمەندانی نەخۆشخانەكە كردووە". سەروەر خورشید دەڵێ:" لەم بەروارەوە بەدواوە هیچ پەیوەندییەكی یاسایی‌و كارگێڕی‌و داراییمان لەگەڵ نەخۆشخانەی بەخشین و دەزگای بەخشیندا نامێنێت". بەپێی بەدواداچوونی (درەو)، هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەی سەروەر خورشید بۆ سكاڵایەك دەگەڕێتەوە كە (عەبدوڵا ئەحمەد) جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندورستی سلێمانی كە سەربە كۆمەڵی ئیسلامییە، لە مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ لەسەری تۆماركردووە. سكاڵاو ناڕەزایەتی بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەو سكاڵانامەیەدا، عەبدوڵا ئەحمەد جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی لەسەر دەزگاو نەخۆشخانەی بەخشینی نوسیویەتی داوا دەكات كۆمەڵی ئیسلامی: •    وردبینی بكرێت لە تێچوو و داهات‌و گرێبەستەكانی نەخۆشخانەی بەخشیندا. •    باسی لەوەكردووە داهاتی پرۆژەی نەخۆشخانەی بەخشین لە مانگێكدا (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دینارە، بەڵام دەزگای بەخشین‌و ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵ رێگەنادەن وردبینی تێدا بكرێت. •    دەیان ئەندامی كۆمەڵ بە پاساوی جیاواز لەلایەن بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكەوە دەركراون‌و خەڵكی لە دەرەوەی كۆمەڵی ئیسلامییەوە لە نەخۆشخانەكە دانراون‌و بەرپرسیارێتییان پێسپێردراوە. •    بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە رێگەی نەداوە دەزگای بەخشین ژورێكی لەناو نەخۆشخانەكەدا هەبێت بۆ چاودێریكردنی كارەكانی نەخۆشخانە. •    دەزگای خێرخوازی بەخشین كە خاوەندارێتی نەخۆشخانەكە دەكات بە نوسراوی فەرمی داوای لادانی بەڕێوەبەری نەخۆشخانە (سەروەر خورشید)، بەڵام حساب بۆ قسەكەیان ناكرێت‌و بەوهۆیەوە یەكێك لە ئەندامانی بۆردی دەزگای بەخشین ویستویەتی واز لە كۆمەڵی ئیسلامی بهێنێت‌و بە هەوڵی عەلی باپیری ئەمیری كۆمەڵ وازهێناكەی راگیراوە. •    ماوەی (8 مانگ) بووە بە فەرمانی ئەمیری كۆمەڵ بڕیاربووە بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین لابدرێت، بەڵام بڕیارەكە جێبەجێ نەكراوە. •    گومانی هەیە لەوەی بەرپرسی باڵای كۆمەڵ دەستی لەگەڵ ستافی نەخۆشخانەی بەخشیندا هەبێت بۆیە بڕیاری ئەمیر بۆ لادانی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە جێبەجێ نەكراوە. لەسەر بنەمای قسەكانی عەبدوڵا ئەحمەد جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی، ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵی ئیسلامی بڕیاریداوە لیژنەیەك بۆ وردبینی پێكبهێنرێت. سەرباری قسەكانی جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی، هەندێك لە ئەندامانی كۆمەڵ گلەیی تریان لە سەروەر خورشید بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی بەخشین هەیە‌و هەندێك دەڵێن برایەكی خۆی كردووە بە بەڕێوەبەری كارگێڕی نەخۆشخانەی بەخشین‌و كەسوكاری خۆی لە نەخۆشخانەكە دامەزراندووە، باسلەوە دەكەن موچەی مانگانەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینارەو بەقسەی ناڕەزاییەكان ئەم بڕە موچەیە بەبەراورد بە نەخۆشخانەكانی تر زۆر زیاترە، بۆ وەڵامی ئەم قسانە (درەو) چەندینجار پەیوەندی بە سەروەر خورشیدەوە كرد، بەڵام وەڵامی نەدایەوە‌و ژمارە تەلەفۆنەكانی داخستووە. لیژنەكە چی دەڵێ ؟ لیژنەی تایبەت بە وردبینیكردن لە داهات‌و خەرجییەكانی نەخۆشخانەی بەخشین رۆژی (18)ی ئەم مانگە لەسەر فەرمانی ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵ دەستبەكاربووە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، لیژنەكە لەماوەی سێ رۆژدا كارەكەی تەواو بووە‌و بە نوسراوێك ئەستۆپاكی (سەروەر خورشید) بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكەی سەلماندووە‌و رایگەیاندووە: •    داهات‌و خەرجی نەخۆشخانەی بەخشین بە داتا كراوە‌و ئامادەیە بۆ هەر كەسێك بیەوێت بەدواداچوونی بۆ بكات. •    گرێبەست‌و وەسڵی كڕێن بە لیژنە كراوە‌و ئەرشیف كراوە. •    داهات‌و خەرجی نەخۆشخانە ئاشكرایە‌و مانگانە راپۆرتی خۆیان داوە بە دەزگای بەخشین. •    مانگانە هەر بڕە قازانجێك كە نەخۆشخانەكە هەیبوبێت گەڕێندراوەتەوە بۆ دەزگای بەخشین. •    گرێبەستەكان لەگەڵ كۆمپانیاكان بەشێوەیەكی شەفاف كراون. •    نەخۆشخانەی بەخشین پابەند نەبووە بە هیچ كۆمپانیایەكی دیاریكراوەوە. ئەو لیژنەیەی كە ئەم راپۆرتی وردبینییەیان ئامادەكردووە لە سێ كەس پێكهاتوون: •    یاسین حەسەن بەرپرسی دەزگای دارایی كۆمەڵ كە سەرۆكی لیژنەكە بووە •    سەباح ساڵەح نوێنەری ئەنجومەنی چاودێری‌و بەدواداچوونی كۆمەڵی ئیسلامی كە ئەندامی لیژنە بووە •    كامەران فەتاح كە ئەندامی لیژنە بووە سەرباری ئەوەی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە دەستی لەكاركێشاوەتەوە‌و ئەوانەی ناڕەزایەتییان لەبارەی كارەكانییەوە هەبووە بە ئامانجی خۆیان گەیشتوون، بەڵام راپۆرتی لیژنەی وردبینی لەناو هەندێك لە بەرپرسانی كۆمەڵدا گلەیی لەسەرە، ئەوانەی گلەییان هەیە دەڵێن نەخۆشخانەیەكی گەورە كە مانگانە داهاتەكەی (ملیارێك‌و 400 ملیۆن) دینارە چۆن لە ماوەی تەنیا (سێ) رۆژدا وردبینی بۆ كارەكانی دەكرێت‌و ئەستۆپاكی بۆ دەردەكرێت، سەرباری ئەمە داوا دەكەن پێداچونەوەیەكی گشتگیر بكرێت بە هەموو دامەزراوەی بەخشیندا نەك تەنیا نەخۆشخانەكە. پێشنیازی پۆستێكی نوێ ! سەرباری ئەوەی لیژنەی ئەنجومەنی سیاسی كۆمەڵ ئەستۆپاكی بۆ دەركردووە، بەڵام مەكتەبی سیاسی كۆمەڵ بڕیاریداوە سەروەر خورشید لە پۆستی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە لاببرێت‌و لەبری ئەوە بكرێت بە بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكانی بەخشین لە دەرەوەی شاری سلێمانی، بەڵام سەروەر خورشید بەم پێشنیازە قایل نەبووە‌و سكاڵا لەسەر عەبدوڵا ئەحمەد جێگری بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی تۆماركردووە كە سەربە حزبەكەی خۆیەتی. هەندێك لە بەرپرسانی كۆمەڵی ئیسلامی كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون‌و ئامادەنەبوون بەناوی خۆیانەوە لێدوان بدەن، دەڵێن كێشەی نەخۆشخانەی بەخشین ئەوەیە بووە بە پرۆژەیەكی گەورەو چاوی لەسەرە، بۆیە ململانێی لەسەر دروستبووە. لەبارەی دەزگای بەخشینەوە دەزگای بەخشین لە 15ی حوزەیرانی 2009 دروستكراوەو بارەگا سەرەكییەكەی لە تەنیشت مەكتەبی سیاسی كۆمەڵی ئیسلامییە لە گەڕەكی (كازیوە)ی شاری سلێمانی، بەڵام نزیكەی (40) نوسینگەی لە شارو شارۆچكەكانی هەرێم هەیە، ئەم نوسینگانە ئەركیان كۆكردنەوەی خێرو زەكاتی خەڵكە كە بۆ دەزگاكەی دەنێرن.  بەپێی ئەوەی ئەندامانی كۆمەڵ باسی دەكەن، خاوەنی بیرۆكەی دەزگاكە كادیرێكی كۆمەڵ بووە لە شاری هەولێر بەناوی (رێبوار میرانی)، ئەم گەنجە ئێستا یەكێكە لەوانەی كە ناڕازییە لە كارەكانی دەزگاكە‌و دەوترێت چەند مانگێكە دەستی لەكاركێشاوەتەوە. دەزگای بەخشین پرۆژەیەكی ئەهلی كۆمەڵی ئیسلامییە، دەزگاكە لە چەند سێكتەرێك پێكدێت (تەندروستی، پەروەردە، مندالانی بێ باوك، كەمئەندامان، دروستكردنی خانوو بۆ خەڵكی كەمدەرامەت)، كۆمەڵگەی پزیشكی بەخشین كە سلێمانی‌و كەلارو چەمچەماڵ‌و هەڵەبجە لقی هەیە دیاترین سێكتەرەكانی دەزگای بەخشینە. نەخۆشخانەی بەخشین كە ئێستا كێشەو سەرئێشەی بۆ عەلی باپیر كۆمەڵی ئیسلامی دروستكردووە، دەكەوێتە سەر شەقامی بازنەیی مەلیك مەحمود لە سلێمانی لە ساڵی 2017 دروستكراوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تێچووی دروستكردنی ئەم نەخۆشخانەیە نزیكەی (4 ملیار) دینار بووە، نەخۆشخانەكە زیاتر لە (500) كارمەندی هەیە. هەندێك ئەم پرۆژەیە وەكو پرۆژەیەكی بازرگانی كۆمەڵی ئیسلامی پێناسە دەكەن، بەڵام بەرپرسانی كۆمەڵ خۆیان دەڵێن پرۆژەیەكی خێرخوازییە. بەپێی لێدوانێكی ساڵی رابردووی ئاری عەزیز بەرپرسی دەزگای بەخشین" لە سەرەتای دامەزاندانیەوە دەزگای بەخشین زیاتر لە (22ملیار‌و 644ملیۆن) دیناری خەرج كردوە"، دیار نییە ئێستا ئاستی خەرجییەكانی دەزگاكە گەیشتوەتە چەند.  موسعەب حسێن بەڕێوەبەری ئۆفێسی هەولێری دەزگای بەخشێن دەڵێت، تاوەكو ساڵی رابردوو دەزگای بەخشین لە بەشی منداڵانی بێ باوك، كەفالەتی (514) منداڵی بێ باوكی كردووە، كەفالەتەكە بریتییە لە یارمەتییەكی دارایی كە مانگانە بەو منداڵانە دەدرێت‌و بڕەكەی نزیكەی (100 هەزار) دینارە نەخۆشخانەی بەخشین بەهۆی ئەوەی لەڕووی نرخەوە لە نەخۆشخانەكانی تر هەرزانترە، سەرباری ئەوەی لەناو كۆمەڵی ئیسلامیدا كێشەی دروستكردووە، لەسەر ئاستی دەرەوەی حزبیش روبەڕووی دوو جۆر ململانێ بووەتەوە، یەكێكیان ململانێی سیاسی لایەنەكان‌و ئەوی تر ململانێی بازرگانی نەخۆشخانە‌و كۆمپانیاكان. بەمدواییە بەرپرسانی تەندروستی سلێمانی هەندێك كێشەیان بۆ كاری نەخۆشخانەكە دروستكرد، بەڵام بەهەوڵێكی عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵ لەڕێگەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتییەوە، نەخۆشخانەكە لە داخستن رزگاركرا. هەندێك لە خەڵكی ئاگادار لە پرۆژەكە باسلەوە دەكەن دەزگای بەخشین لە پشتی پەردەوە جۆرێك لە ململانێی لەنێوان بەرپرسانی باڵای كۆمەڵدا دروستكردووە.  

  (درەو): ماوەی هەفتەیەكە (رێژیار جەلال) ئەندامی بۆردی گەنجانی یەكێتی‌و كوڕی بەرپرسی كۆمیتەی یەكێتی لە حاجی ئۆمەران دەستگیركراوە، كەسوكارەكەی دەڵێن" لەلایەن ئاسایشی پارتییەوە رفێندراوە". توانا شێخە ئامۆزای (رێژوان جەلال) لە ئەكاونتی تایبەتی خۆی لە فەیسبوك نوسیویەتی:" رێژیار جەلالی ئامۆزام لەلایەن ئاسایشی پارتی دیموكراتی كوردستانەوە رفێندراوە، كە ئەندامی ئەنجومەنی باڵای بۆردی گەنجانی یەكێتییە، داواكارین یەكێتی بێدەنگ نەبێت". بۆردی گەنجانی یەكێتی لە راگەیەنراوێكدا دەڵێ:" ئاسایشی پارتی لە حاجی ئۆمەران كادیرو ئەندامی ئەنجومەنی باڵای بۆردی گەنجانی یەكێتی دەستگیركردووە، هەموو بیانووەكەشیان ئەوەیە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان قسەی كردووە لەسەر فەشەلی حكومڕانی پارتی". بۆردی گەنجانی یەكێتی هەڕەشە دەكات‌و ئاماژەی بەوەكردووە" داواكارین بەزووترین كات ئەو كادیرەمان ئازاد بكەن، لەئەگەری دەستی دەستی پێكردن و ئازاد نەكردنیدا، بۆردی گەنجان رێكاری یاسای و سیاسی دەگرێتەبەرو كاردانەوەكانمان دەچنە بواری عەمەلیەوە". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هۆكاری دەستگیركردنەكەی ئەو كادیرەی یەكێتی بۆ نوسینی پۆستێك لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك دەگەڕێتەوە، لە پۆستەكەدا لە وەڵامی كادرێكی پارتیدا كە بۆی نوسیوە:" خۆزگە هێرۆخان ‌وجاخی كوێر بوایە"ە، ئەم بۆی نوسیوە"خۆزگە حەمایل خان وجاخی كوێر بوایە".

(درەو): "نەوتی هەرێمی كوردستان بازرگانێكی زۆرزانی پاكستانی دەیفرۆشێت، دوو بنەماڵەی هەرێمی كوردستان چارەكە ملیۆنێك بندیواریان هەیە‌و لە ئەنجامدانی ریفراندۆمدا گوێیان بۆ ئیسرائیلی دۆستیان نەگرت بۆیە ئێستا خەونی سەربەخۆییان لەبیرچوەتەوە" ئەمە بۆچوونی یەكێك لە دیارترین رۆژنامەنوسەكانی ئیسرائیلە لەبارەی دۆخی هەرێمی كوردستانەوە. "خەونە كوردییەكەمان" ئەیهود یوعاری كە رۆژنامەنوسێكی ئیسرائیلییە‌و تایبەتمەندە لە بواری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و خاوەنی چەندین دیداری رۆژنامەوانی گرنگە لەبارەی كێشەی عەرەب- ئیسرئیل‌و لەگەڵ ژمارەیەك لە سەرۆكەكانی ئیسرائیل‌و سەرۆكی كۆچكردووی فەلەستین یاسر عەرەفات گفتوگۆی كردووە، لە وتارێكدا لە لە سایتی كەناڵی (2)ی ئیسرائیل بڵاویكردوەتەوە، باسی لە دۆخی ئێستا كورد دەكات. لە وتارەكەیدا كە لەژێر ناوی "خەونە كوردییەكەمان شكا.. چ شورەییەكە!" نوسەر نوسیویەتی:" ئیسرائیل بەشێوەی پچڕ پچڕ بۆ ماوەی چەندین دەیە كاری لەسەر بەرنامەیەك كردووە بۆ دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، لەچوارچێوەی ئەو بەرنامەیەدا یارمەتی سەربازی، راوێژكاریی، تەندروستی، دیپلۆماسی پێشكەشی كورد كردووە‌و بەشێوەیەكی نهێنیش نەوتی هەرێمی كوردستانی كڕیوە". ئەو دەڵێ:" دەكرا بەدروستكردنی دەوڵەتی كوردی، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستێكی جیاواز دروست بكرێت، تەنانەت ئەگەر دەوڵەتەكەش تەنیا لە باكوری عێراقدا دروستبكرایە بەبێ ئەو (40 ملیۆن) كوردەی تر كە لە توركیا‌و ئێران‌و سوریا دەژین، بەڵام ئەو خەونە لەبارچوو، هەندێكیشی هەڵەی خۆیان بوو". "كورد رۆچۆون لە گەندەڵیدا" ئەیهود یوعاری باسی لەوەكردووە، بۆ ماوەی چەندین ساڵ پەیوەندییەكی بەهێزو دۆستانەی هەبووە لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە سەركردەكانی كورد بەوپێیەی خۆی وەكو لایەنگرێكی خەباتی كورد زانیوە، بەڵام كاتێك تەماشای واقیعەكە دەكرێت دەردەكەوێت كوردەكان بەدەستی خۆیان ئەو دەرفەتانە لەناو دەبەن كە بۆیان دێتە پێشەوە. نوسەر دەڵێ:" ئێستا تەنانەت ئەگەر جۆ بایدن وەكو سەرۆكی ئەمریكا هەڵبژێردرێتەوە، جارێكی تر پێشنیازە كۆنەكەی بۆ جیاكردنەوەی كوردستان لە عێراق لەژێر ناوی سیستمی فیدراڵی دوبارە ناكاتەوە، هۆكارەكەشی ئەوەیە كوردەكان دەست لە نەریتی ناشایستەی خۆیان بەرنادەن كە نقوم بوون لە شەڕو ململانێی ناوخۆیی‌و لە دەرەوەی خۆیان بەدوای هاوپەیماندا دەگەڕێن، بەداخەوە رۆچوون لە گەندەڵیدا. ئەیهود یوعاری لە زاری رۆشنبیرێكی كوردەوە نوسیویەتی: ئەمریكا لە كۆتایدا دەستبەرداری حكومەتی هەرێم دەبێت وەكو هاوپەیمانێكی باوەڕپێكراوی خۆی، لەكاتێكدا كورد ماوەیەكی دورودرێژە سەرقاڵی كێشەی ناوخۆیی خۆیەتی‌و سەركردەكانی یەكتریان بایكۆت كردووە‌و لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە جنێوو سوكایەتی بە یەكتر دەكەن. "بازرگانێكی زۆرزانی پاكستانی" بەشێكی تری نوسینەكەی تایبەت كردووە بە دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و ئاماژەی بەوەكردووە، بەمدواییە ئاشكرابووە كە ماوەی چەندین ساڵە نەوتی هەرێمی كوردستان لەلایەن بازرگانێكی زۆرزانی پاكستانییەوە دەفرۆشرێت‌و ئەو بازرگانە ملیاران دۆلاری نەوتی كوردستانی خستوەتە بانكێكی لوبنانییەوە‌و لەوكاتەوە بانكەكەش دەرگاكەی بەڕوویاندا داخستووە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەمساڵدا بۆ دووەمجارە تكا لە كەرتی تایبەت دەكات قەرزی پێ بدەن، كوڕە مامەكەی مەسرور بارزانی كە ناوی نێچیرڤان بارزانیە‌و ئێستا سەرۆكی هەرێمە‌و پێشتر سەرۆكی حكومەت بووە، تۆمەتبار دەكرێت بەوەی "فەوزای دارایی" دروستكردووە‌و نزیكەی چوار لەسەر پێنجی سەرچاوەی سەرەكی داهاتی نەوتی لەناوبردووە، بارزانییەكان داوا لە حكومەتی بەغداد دەكەن پارەیان پێبدات، ئەمەش باجێكی سیاسی گەورەی هەیە كە سەربەخۆییەكی كەمترە. هەندێك لە بارزانییەكانی تر لە هەولێرو دهۆك كە لەژێر كۆنترۆڵی خۆیاندایە لەشەڕدان لەگەڵ ئەندامانی ماڵباتی تاڵەبانی كە سلێمانیان لەژێر كۆنترۆڵدایە‌و ئەم هەفتەیە رایانگەیاند ئەمە یەكەمینجارە لە هەولێر كۆدەبنەوە.. ئەو دوو بنەماڵەیە حزب‌و دەزگای میدیایی‌و هێزی سەربازی‌و دەزگای هەواڵگری تایبەت بە خۆیان هەیە، هەردوكیان ئیمپراتۆریەتی بازرگانی ناپەسەند بەڕێوەدەبەن‌و چارەكە ملیۆنێك كارمەندی بندیواریان هەیە، تاڵەبانییەكان دابەشبوون لەنێوان لایەنگرانی هاوسەری رێبەرە كۆچكردووەكەیان (جەلال تاڵەبانی سەرۆك كۆماری پێشووتری عێراق)‌و نەیارەكانیان.  "گوێیان بۆ دۆستەكانیان نەگرت" ئەیهود یوعاری نوسیویەتی:" دوای ئەوەی كورد زۆرینەی ئەو خاكەی لە دەستدا كە لە شەڕەكانی دژ بە داعشدا كۆنترۆڵی كردبوو لەنێویاندا شاری كەركوك "قودسی كوردستان"، تاڵەبانییەكان بەبێ ئاگاداركردنەوەی هێزەكانی بارزانی لەبەرامبەر سوپای عێراقدا لە ناوچەكە كشانەوە، ئەمە هۆكارەكەی ئەوە بوو كوردەكان گوێیان بۆ ئامۆژگاری دۆستەكانیان نەگرت لەوانە ئیسرائیل، كە داوایكرد لە پایزی 2017دا ریفراندۆمی سەربەخۆیی نەكەن، بەڵام ئەوان كردیان‌و روبەرێكی گەورەی خاكیان لەدەستدا‌و لەوكاتەوە دروستكردنی دەوڵەتەكەشیان لەبیرچوەتەوە. لە كۆتایی نوسینەكەیدا، نوسەرە ئیسرائیلییەكە باسی لەوەكردووە، بەمدواییە توركیا دەستیكردووە بە دروستكردنی ناوچەیەكی ئەمنی لە باكوری هەرێمی كوردستان هاوشێوەی ئەوەی لە سوریا كردویەتی لەبەرامبەر یاخبوانی كورد لە توركیا لەسەر سنور، توركەكان بەردەوام بۆردومان دەكەن، ئێرانییەكانیش بە هەمان شێوە بۆردومانی بنكەی هێزە كوردییەكان دەكەن.. بارزانییەكان پارێزگاری لە پەیوەندی باشی خۆیان دەكەن لەگەڵ ئەردۆغان‌و پشتیان لە جەنگاوەرانی كورد لە سوریا كردووە لەسەر هێڵی سنور، تاڵەبانییەكانیش لەگەڵ ئێراندا لە سۆزداری دەكەن.

(درەو): ماوەی دوو هەفتەیە (عەلی قایار) هاوسەرۆكی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)ی شاری سێرت، لە سلێمانی دیار نەماوەو نوێنەری هەدەپە لە هەرێمی كوردستان گومانی هەیە لە لایەن "میت"ی توركیەوە رفێنرابێت و  داوای لێكۆڵینەوە دەكات. عابد ئیكە نوێنەری هەدەپە لە هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند:" عەلی قایار هاوسەرۆكی هەدەپە لە شاری سێرت، ماوەی دوو هەفتەیە چارەنوسی نادیارەو لە شاری سلێمانی بیسەروشوێنە. وتی:"عەلی قایار ماوەی (10 ) ساڵە لە هەرێمی كوردستانەو ماوەی ساڵێكە لە شاری سلێمانی بەڵێندەر بوو لە كۆمپانیایەك كاریكردووە، لە كاتژمێر (7:30) ی بەیانی رۆژی 15/7/2020 كرێكارەكانی بردووە بۆ كۆمپانیا لە نزیكی بازگەی عەربەت– سلێمانی، ئیتر دیار نەماوە، تەلەفۆنەكەی داخراوە". عەلی قایار هاوسەرۆكی هەدەپە بووە لە شاری سێرتی باكوری كوردستان، بەتۆمەتی كاری سیاسی لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەرچووە و ماوەی 10 ساڵە هاتوەتە باشوری كوردستان و لە هەولێر بوو، ماوەی ساڵێكە لە شاری سلێمانی كاردەكات. نوێنەری هەدەپە لە هەرێمی كوردستان دەڵێت:" سەردانی ئاسایشی سلێمانی و پەیوەندییەكانی یەكێتیمان كردووە، بەڵام هیچ سەرەداوێكمان دەستنەكەوتووەو ئەوانیش دەڵێن لە دەسەڵاتی ئێمەدا نیەو ئاگادار نین". عابد ئیكە جەختی كردەوە كە "ناڵێین ١٠٠٪ وایە، گومانمان هەیە میتی تورك هاتبێتە سلێمانی و رفاندبێتی، بەڵام لەناو ئەو هەموو ئاسایش و هێزە ئەمنییەدا چۆن گرتویەتی؟! سەبارەت بە گومانی خۆڕادەستكردنەوە بە توركیا، عابد ئیكە رایگەیاند، بەهیچ شێوەیەك گومان ناكەین ئەو سەرۆكایەتی حزبی ئێمە دەكات لە باژێری سێرت، ئەو لەو ئاستەدا نیە خۆی رادەست بكات، ١٠٠٪ خۆی رادەستی توركیا ناكات، چونكە فەرمانی دەستگیركرنی هەیە.. لەناوبراوە نازانم ؟! میتی توركی ئەوی بردووە نازانم ؟! دەستی برادەرانی یەكێتی تیایە نازانم، بۆچی نایڵێن؟!  داواكاریمان هەیە لێكۆڵینەوەیەكی جدی بكرێت بەرپرسیارێتی حكومەتی هەرێم و یەكێتی نیشتمانی كوردستانە.

ئامادەكردنی: د. سەنگەر سەید قادر -بەشی یەكەم... - ناگەڕێمەوە سەر مێژووی پێشووتری ململانێكان و لە دوای ڕاپەڕینەوە دەست پێدەكەم كە یەكێتی و پارتی لە شاخەوە گەڕانەوە شار و دەسەڵاتیان گرتەدەست و یەكێتی لەسەر ئاستی كوردستان لە ڕووی جوگرافیا و هێزی پیشمەرگەوە بەراورد بە پارتی بەهێزتر بوو و دواتر هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٢ ی بە دوادا هات و ئەم دوو هێزە ئەنجامەكانیان لەیەكەوە نزیك بوو بەڵام ئەنجامەكانیان پێ قبول نەكرا و كەوتنە شەڕی ناوخۆ یەكێتی دەستی بەسەر هەولێردا گرت بە تەواوەتی و دواتر پارتی لە ڕێگەی هێنانی توركیا و بەعسەوە دەستی بەسەر هەولێردا گرتەوە و یەكێتی تا سنوری سەیرانبەنی پێنجوێنی سەر سنوری ئێران ڕاماڵی، یەكێتیش جارێكی تربە پشتیوانی ئێران پارتی لە سنوری سلێمانی ڕاماڵی تا دێگەڵە و ئەو سنورە بوو بە هێڵی جیاكەرەوەی نێوان پارتی و یەكێتی دواتر ڕێكەوتنامەی دیمەشقی بەسەردا هات و مادلین ئۆڵبرایتی وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمەریكا دەستی كاك مەسعود و مام جەلالی خستە ناو دەستی یەكتر و كۆتای بەشەڕ هێنا، كە تا ئەم ساتە یەكێتی بەهێز تر و سنوری فەرمانڕەوای فراوانتر بوو بەڵام لە دوای جەنگی داگیر كردنی عێراق هاوكێشەكان گۆڕا بەتایبەت لە دوای ڕێكەوتنامەی ستراتیژی نێوان یەكێتی و پارتی بە دیاری كراوی ڕووداوەكانی ساڵی ٢٠٠٥كە پارتی لە هەنگاوێكی ژیرانە و دوور بینانەدا ڕازی بوو بەوەی مام جەلال پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگرێت و كاك مەسعودیش پۆستی سەرۆكایەتی هەرێم وەربگرێت كە بەم هەنگاوە پارتی مام جەلالی لە هەرێمی كوردستان دوور خستەوە بۆ بەغداد و سەرقاڵی كرد بە كێشەكانی بەغدادەوە ئەمەش ڕێگە خۆشكەر بوو بۆ پارتی كە دەست بەسەر یەكێتی دا بگرێت چونكە مام جەلال هەرێمی بەكاك مەسعود سپارد بوو بە جۆرێك ڕایگەیاند بوو با كاك مەسعود سەرۆكایەتی كۆبوونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بكات هاوكات دوور كەوتنەوەی مام جەلال لە هەرێم و چوونی بۆ بەغداد كێشەكانی ناو یەكێتی قوڵكردەوە و شپرزەی كەوتە ناو ماڵی یەكێتی و دواتر دابەش بوونی یەكێتی و جیابوونەوەی بزوتنەوەی گۆڕانی بەدوادا هات بەوەش یەكێتی بەتەواوی لاواز بوو دەسەڵاتی ناوخۆی هەرێم كەوتە دەستی پارتی -پارتی چۆن شیمشێرەكەی لە یەكێتی وەرگرتەوە..؟ ئادەم سمس دەڵێت ( چەكی ململانێ و شەڕی سیاسی ئابورییە) و پارتیش لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ ئەم چەكەی لە یەكێتی وەرگرتەوە، لە كۆتای ساڵی ٢٠٠٦ وسەرەتای ساڵی ٢٠٠٧ دەست بە گەڕان و پشكنین بەدوای نەوت و غازدا لە هەرێم دەستی پێكرد، لەم. كاتەدا مام جەلال سەرقاڵی چارەسەر كردنی كێشە و شەڕی شیعە و سونە و ئاڵۆزییەكانی عێراق بوو بەهۆی ئەوەی پارتی حوكمڕانی كوردستان بوو كەرتی ووزەی هەرێمی خستە ژێر دەستی توركیا و ئیماراتی هاوپەیمانی و گرێبەستە گرنگەكان بەو دوو وڵاتە دران و ئەو گرێبەستانەشی بە كۆمپانیا ئەمەریكی و بەریتانییەكان. دران هەرزوو كەوتنەوە دەستی توركیا ئەمەش وایكرد كە پارتی ببێت بە دەسەڵاتداری كەرتی ووزەی هەرێم و مام جەلالیش لەم مەترسێیە بۆ سەر یەكێتی تێنەدەگەشت و زیاتر لە خەمی كورسیەكەیدا بوو لە بەغداد و هەرێمی بۆ پارتی جێهێشت بوو لە ڕووی دیبلۆماسیشەوە بەهۆی ئەوەی كاك مەسعود سەرۆكی هەرێم بوو و وە بەهۆی ئاڵۆزییەكانی عێراقی عەرەبییەوە هەولێر بوو بە چەقی دیبلۆماسی و بازرگانی عێراق پارتی تادەهات دەسەڵاتی خۆی لە هەولێر بەهێزتر دەكرد و بوو بە نمایندەی دەسەڵاتی دبلۆماسی و پەیوەندییەكانی هەرێم هەروەها جیاواز لە مام جلال پارتی لە ڕێگەی وەزیری دەرەوەی عێراقەوە كە كاك هۆشیار زێباری بوو زیاتر پێگەی خۆی لەسەر ئاستی دەرەكی بەهێز كرد و پۆستەكەی كاك هۆشیاری بۆ بە هێزكردنی پارتی بەكاڕ دەهێنا بەوەش یەكێتی لە سەر ئاستی ناوچەكە و ئەمەریكا و ئەوروپاش پیگای لاواز بوو  یەكێتی دوای نەخۆش كەوتنی مام جەلال.. یەكێتی تا كاتی مام جەلال ڕاستە لاواز بوو بەڵام هێشتا شپرزە و فرە باڵ نەبوو لە سەر ئاستی عێراقی عەرەبی و لە بەغداد بەهێز بوو، بەڵام دوای نەخۆش كەوتنی مام جەلال یەكێتی هێزی خۆی لە عێراقی عەرەبی لە دەستدا و لە ناو خۆی هەرێمیش پەرتەوازە و دابەشبوو، چونكە هیچ سەركردەیەكی یەكێتی توانای جیگرتنەوەی پێگە و كاریزمای مام جەلالی نەبوو و چەند باڵێكی یەكێتیش چاویان لە كورسییەكەی مام جەلال بوو بەڵام هێرۆخان بۆ پاراستنی كورسەكەی مام جەلال كەوتە جوڵە و بۆ ئەمەش پێویستی بە پارتی بوو بۆیە هێرۆخان سازشی بۆ پارتی كردوو ڕێگر بوو لەوەی دكتۆر بەرهەم جێگای مام جەلال بگرێتەوە ئەم سازش كردنە باجەكەی قورس بوو بۆ یەكێتی بە جۆرێك لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٣ یەكێتی بوو بە هێزی سێهەم و بزوتنەوەی گۆران پلەی دووەمی گرت و لە بەغداش هێزی پووكایەوە، بۆ تۆڵە كردنەوە لە پارتی یەكێتی پەنای بۆ بەغداد و مالیكی برد كە دووژمنی بارزانی بوو بەتایبەت دوای گەلەكۆمەكەی بارزانی سەدر و عەلاوی لە مالیكی بۆ دوور خستنەوەی ئەگەر چی یەكێتی سەركەوتوو بوو لە بڕینی بودجەی هەرێم لەلایەن مالیكیەوە بەڵام شكستی هێنا لەوەی كەرتی ووزە بخاتەوە ژێڕ دەستی خۆی لە ڕێگای بەغداوە، نەك هەر ئەمە بەڵكو پارتی پەلی هاویشت بۆ كەركوك كە بە دڵی یەكێتی دادەنرا دواتر مالیكی لە ساڵی ٢٠١٤ شكستی هێنا و نەیتوانی ببێتەوە بە سەرۆك وەزیران و داعش بەشێكی ناوچەكانی هەرێمی كۆنترۆڵ كرد و مەترسی بۆسەر كەركوكیش دروست بوو لەم قۆناغەدا یەكێتی پێویستی بە پارتی بوو و هاوكات لە ژێر فشاری ئەمەریكادا پارتی لە ڕووی سەربازییەوە خۆی لە كەركوك بەهێز كرد لەسەر ئاستی ناخۆش دوای بێ ئومێد بوون لە گەڕانەوە هۆشی مام جەلال بەهۆی قورسی مەخۆشییە كەیەوە پارتی كەوتە جوڵە بۆ دیاریكردنی جێنشینی مام جەلال كە قوباد تاڵەبانی باشترین بژاردە بوو بۆ پارتی لەم هەنگاوەشدا هیرۆخان لاری نەبوو چونكە نەیدەویست كورسیەكەی مام جەلال كەسێكی دەرەوەی كوڕەكانی لەسەری دابنیشێت ئەگەر چی لە ماڵباتی شێخ جەنگیش بێت، هەروەها نزیكبوونەوەی گۆڕان و پارتی لە یەكتر مەترسی جدی بوە بۆسەر یەكێتی، هەر بۆیە پارتی ئەم لاوازییەی یەكێتی قۆستەوە و بەشێكی زۆر لە سەركردەكانی یەكێتی لە ڕێگەی پارە و ئیمتیازات و (ڕێگای تری ناچار كردن) لە خۆی نزیك كردەوە  یەكێتی كەركوكی لە شەڕی داعشدا لە دەستدا. لە دوای ئەوەی داعش دەستی بەسەر یەك لەسەر سێی خاكی عێراقدا گرت و حكومەتی بەغداد لاواز بوو ، لەلایەكی ترەوە بەهۆی شەری داعشەوە هەولێڕ بوو بە ناوەندی دیبلۆماسی وڵاتانی هاوپەیمانان و چەك و هاوكاری زۆڕ ڕادەستی حكومەتی هەرێم كرا كە لەژێر دەسەڵاتی پارتیدا بوو ئەمەش پارتی هێندەی تر بەهێز كرد بە جۆرێك دەستی بەسەر پارێزگای كەركوك و بیڕەنەوتەكانیشیدا گرتبوو ڕیفراندۆم یەكێتی هەستاندەوە... پارتی تا پێش ڕیفراندۆمی ٢٠١٧/٩/٢٥ بە تەواوی دەستی بەسەر هەرێمدا گرتبوو لە یەكاتدا ئێران و ئەمەریكا و ئەوروپا و توركیا (بەهۆی ووزەوە) بەجۆرێك غروری هەبوو كە ڕیفراندۆمی ڕاگەیاند و یەكێتیشی ناچار كرد بوو كە نەتوانن دژایەتی بكەن بەڵام لە دوای ڕیفراندۆم پارتی بار و ماڵەكەی بەسەردا ڕووخا و كاك مەسعود كەنار گیر خرا و توركیا و ئێران. كەوتنە دژایەتی پارتی و ئەمەریكاشی لە خۆی توڕە كرد و تەنها مایەوە بۆیە ئێڕان كەوتە جووڵە و باڵێكی یەكێتی بەلای خۆیدا ڕاكێشا كە كاك لاهور و پاڤڵ تاڵەبانی هاوكاری ئێرانیان كرد بۆ شكست هێنان بە پارتی و دەركردنی لە كەركوك بەڵام دۆخەكە لە كۆنترۆڵ دەرچوو كەركوك لە پارتی سەندرایەوە بەڵام نەدرایەوە بە یەكێتی وەك قاسمی سلێمانی بەڵێنی پێدابوون لێرەوە خۆری قوباد تاڵەبانی وەك جێگرەوەی مام جەلال خەونی پارتی ئاوابوو، كاك لاهور و كاك پاڤڵ بوون بە هێزی سەردەستی یەكێتی و ئێران و بەغداد و ئەمەریكاش هاوكاریان بوون و كەوتنە دژایەتی پارتی كە خۆی بریندار و لاواز بوو توانای جوڵەی نەمابوو و متماناوچەی و نێودەوڵەتی لە دەستدا بوو هاوكات ئەو سەركردانەی یەكێتی كە سەر بە بارتی بوون كەنار گیرخران بە هۆی ئەوەی هێزی سەربازی و پارە لە ژێر دەسەڵاتی ئەم دوو سەركردەیەی یەكێتی دا بوو بەتەواوی دەستیان بەسەر یەكێتی دا گرت و هێرۆخانیش بە هۆی نەخۆشی و فشاری ئێرانەوە و شكستی ڕیفراندۆمەوە توانای ڕێگری نەمابوو ئەم باڵەی یەكێتی لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ هەرێم. و عێراقدا یەكێتیان دوای شكستی ساڵی ٢٠١٣-٢٠١٤ هەستاندەوە و هەرچەندە بە ئەنجامی هەلبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ پەرلەمانی هەرێم ڕازی نەبوون بەڵام كاك قوباد بێگەڕانەوە بۆ ئەم باڵە ئەنجامەكانی ئیمزا و پەسەند كردبوو بەڵام لاهور و پاڤڵ لە ئۆكتۆبەری ساڵی ٢٠١٨ لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق گورزی دووەم و سێهەمیان لە پارتی دا( گورزی یەكەم خیانەتەكەی ١٦ ئۆكتۆبەر بوو) و بەرهەم ساڵحیان گێڕایەوە ناو یەكێتی و ڕێگریشیان كرد لەوەی پارتی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق وەربگریت كە عەرابی ئەم سەركەوتنەی یەكێتی لاهور بوو، هاوكات شكستیشی بە ڕێگرییەكانی هیڕۆخان هێنا بۆ ڕیگری لەوەی كە بەرهەم ساڵح ببێت بە سەرۆك كۆمار وەك ئەوەی بەڵێنی بە پارتی دابوو  یەكێتی دوای كۆنگرە... لەدوای كۆنگرەی یەكێتیەوە لە كۆتای سالی ڕابردوودا هاتنە سەر دەسەڵاتی دەستەیەكی نوێ یان ڕاسترە بگوترێت نەوەیەكی نوێی یەكێتی دەسەڵاتی پارتی بەسەر یەكێتی دا لە قاڵبدرا و سەرەتایەكی نوێ لە ئاراستەی كاری یەكێتی دەستیپێكرد ئەگەر چی پاڵی پاڤڵ و لاهور لە كۆنگرەدا دەنگ و ئەنجامەكەیان بۆ بەرژەوەندی خۆیان یەكلای كردەوە و یەكێتیان لە سەركردە كۆنەكان و نزیكەكانی پارتی پاك كردەوە بەڵام كۆنگرە تەنها ڕاگەیاندنی ئەنجامەكان بوو ئەگەرنا ئەم باڵە لە دوای شكستپێهێنانی ڕیفراندۆمەوە بوون بە هێزی دەسەڵاتداری یەكێتی و كۆنگرە تەنها ئەمەی بەیاسایی كرد و شكستی بەهەوڵی پارتی هێنا بۆ سەپاندنی كەسەنزیكەكانی لەناو یەكێتی دا ئەم باڵە هەر لە دوای ڕیفراندۆمەوە پێویستیان بەوە بوو كە تەكێتی بەهێزتر بكەن ئەمەش تەنها بە سنوردار كردنی دەسەڵاتی پارتی دەبێت چیتر یەكێتیان هەستاندبووە سەرپێی و ئامادەبوون بۆ ململانێی پارتی و ئەو دۆخەی دوای ساڵی ٢٠٠٥ قبوڵ نەكراو بوو  دۆخی ئێستای پارتی.. پارتی هەرچەندە هەتا ئێستاش هێزی یەكەمە و كۆنترۆڵی حكومەت و پەرلەمانی كردووە بەڵام لە دوای ڕیفراندۆمەوە بێهێزبووە وەك پیش ڕیفراندۆم نیە ئەمەش بەهۆی كەنار گیر خستنی كاك مەسعود و ناكۆكیە ناوخۆییەكانی پارتی و قەیرانی دارایی لاوازبوونی لەسەر ئاستی ناوخۆی و ناوچەی و دەرەكی لەسەر ئاستی شەقامیش نەك بەتەنها یەكێتی ئێستا لایەنگرانی هێزەكانی دیكەش دژی پارتین و پارتی بەهۆكارێ شكستی هەرێم و قەیرانی دارای دەزانن و لەسەر ئاستی شەقامی سیاسی عێراقیش حكومەتی ئێستای بەغداد ناكۆكی لەگەڵ كاك مەسعود و كاك مەسروردا هەیە و زیاتر نزیەكە لە یەكێتی  ناكۆكیەكانی ئێستای یەكێتی و پارتی... پارتی هەوڵی زۆریدا كاك قوباد بكات بە جێگرەوەی تاڵەبانی باوك و بڕیاردەری یەكێتی چونكە قوباد تاڵەبانی لە ڕووی سیاسی و پیگەی جەماوەرییەوە لاواز بوو و هەروەها كەسێكی نزیك بوو لە پارتی بە دیاری كراوی لە نێچیرڤان بارزانی و توانای ململانێكردنی نەبوو لەگەل پارتیدا بەڵام بە پێچەوانەی خواستی پارتییەوە لاهور و پاڤڵ بوون بە هێزی بڕیاڕ دەری یەكێتی و كە ئەم دوو كەسایەتیە لەناو یەكتی دا خاوەن پێگەیەكی جەماوەری بەهێزن و پارە و هێزی ئەمنی و سەربازیان لە ژێر دەستدایە و لە ڕووی كەسایەتیشەوە ماوەی نزیكەی ٢٠ ساڵە لەناوی كایەی سەربازی و ئەمنیدان و ئاگاداری ووردەكارییەكانن لە ئێستاشدا و لە دوای كۆنگرەوە پەیوەندییەكانی یەكێتی و پارتی گەڕاوەتەوە بۆ پێش ساڵی ٢٠٠٥ بە جۆرێك پارتی ئامادە نەبوو پیرۆزبای كۆنگرە و یادی دامەزراند لە یەكێتی بكات، لە بەڕامبەردا سەركردەكانی ئێستای یەكێتی پێیان وایە یەكێتی زوڵمی لێكراوە لە حكومڕانی دا و دەیانەوێت ململانێ یان نەك لە سلێمانی دوور بخەنەوە بەڵكو دەیانەوێت ململانێكان ببەنەوە هەولێر و دەسەڵاتی پارتی لە قاڵب بدەن بەتایبەت لە ئیستادا كە هەوڵیك هەیە بەو ئاراستەیە چونكە پێیان وایە دەبێت پشكی زیاتریان لە داهات و حوكمڕانی دا پێبدرێت ڕازی نین. وەك جاران لە حكومەدا میوان بن و دەیانەوێت شەركی ڕاستەقینەی فرۆشتنی ووزە بن و پارتی لەم پرسەدا شەفاف بێت لەگەڵیان و بەڵام پارتی پێشتر ئەم هەوڵانەی یەكێتی ڕەتدەكردە و ئامادەی سازش نەبوو هەروەها لە پرسی چارەسەر كردنی قەیرانی دارای هەرێمدا پشتیوانی ئەوە بوون حكومەتی هەرێم لەگەل بەغداد ڕیكبكەوێت چونكە لە ژێر فشاری جەماوەرە كەیاندان، بەڵام پارتی شكستی بە ڕێكەوتنی هەولێر و بەغداد هێنا هاوكات بەردەوامی ئەم قەیرانە وادەكات كە بالێكی جیابووەوەی گۆران بە سەرۆكایەتی قادری حاجی عەلی بۆ سەدان بۆ یەكێتی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا و ئەگەر دۆخە بەم شێوەیەبێت ئەو باڵە جیابووەی گۆڕان زیان بە بەرژەوەندی و دەنگەكانی یەكێتی دەگەیەنێت هەر بۆیە لە دوو ڕۆژی رابردوودا لە وای شكستی كارتی كشانەوە لە پەرلەمان كارتی كشانەوە لە حكومەتیان دژی پارتی بەكار هێنا و ناچارییان كرد سەر مێزی گفتوو گۆ و بە ئاشكرا دانیان بە سەرۆكایەتی ئێستای یەكێتی دانا (هەڕچەندە پێشتر كۆبوونەوەی نهێنی كاك پاڤڵ و كاك مەسعود هەبووە بەڵام ئاشكرایان نەدەكرد چونكە كشانەوەی یەكێتی لە حكومەت شكست بەم كابینەیە دەهێنێت و ئایندەی كاك مەسروریش دەخاتە مەترسییەوە چونكە یەكێتی گۆڕان نییە تا ئەگەر دەربكرێت لە حكومەت كاریگەری نەبێت چونكە حوكمڕانی كرداری سەدا ٥٠% ی هەرێم یەكێتیە و بەكشانەوە حكومەتی هەرێم دەكات بە حكومەتی پارتی و دەسەڵاتی لە دوو پارێزگای هەرێمدا(هەولێر- دهۆك) كورتدەكاتەوە چونكە پارتی سەرەڕای قەیرانی دارا و لاوازی حكومەت هاوكات لەسەر ئاستی كوردستانی گەورە تەنیا كەوتووە و پەكەكە و ڕۆژ ئاوای كوردستانیش نزیكن لە یەكێتی و سەركردەكانی ئێستای كەئەمەش پێگەی پارتی لە ململانێكانی ئێستادا لاواز كردووە  تاكتیكی نوێی یەكێتی ... تاكتیكی فرە دەنوكی كە تێزێكی بەریتانیە بۆ ململانێ سیاسییەكان و ونستۆن چەرچڵ داهینەریەتی و بریتیە لەوە كە لەیەك جەستە و سەنگەروە بە چەند سەر و دەنوكێك شەڕ بكەیت ئەمەش وادەكات كە بەرامبەڕەكەت بشەڵەژێت و نەزانێت ڕووبەرووی كام. دەنكوكە ببێتەوە و هێزی دووژمن دابەش دەكات بەسەر چەند بەڕەیەكدا و ماندووی دەكات لەیەكەم هەنگاویشدا ئەم تاكتیەكە نوێیەی یەكێتی سەركەوتوو بوو پارتی هێنایە سەرمێزی گفتووگۆ و دانی بە ئەنجامەكانی كۆنگرەی یەكێتی دا نا كە نزیكە ٨ مانگە هیچ دانپێدانانێكی نەبووە بە ئەنجامەكانی كۆنگرەدا ئەویش بەجۆریك بوو كە كاك لاهور لە دوورەوە شەڕەی شەڕی پارتی دەكرد لە ڕیگەی دەنوكی كاك پاڤلەوە ئەمەش وایكردوە پارتی دابەش بێت بەسەر دووبەرەدا، هاوكات پاڤڵ كە بێشتر بە كەسێكی هەڵەشە و ناسیاسی دەردەكەوت، ئێستا گۆڕاوە و ڕۆڵی نێوەند گیڕ دەگێڕێت بە جۆڵێك جووڵەكانی چەند ڕۆژی ڕابردووی هاوشێوەی مام جلال بوو هەر بۆیە ئەوەی پێش بینی دەكرێت سەرەتاییەكی نوێیە لە ململانێی نێوان پارتی و تەكێتی كە تا ئاستی تەحەدا كردن بەردەوامی دەبێت و لە هەر چركە و ساتێكدا ئەگەری تەقینەوەی هەیە چونكە پارتی نایەوێت لەو دۆخە نوێیە تێبگات كەلە ناو یەكێتی دا هاتووەتە ئاراوە، هاوكات یەكێتیش داوای بەشیك دەكات كەلە قەبارەی خۆی گەورەترە  دەرئەنجام... ١-یەكێتی پێی وایە بەغداد پشتیوانی دەكات بەڵام بەهێز بوونی دەسەڵاتی بەغداد لە كوردستان تەنها لێدان نیە لە دەسەڵاتی پارتی بەڵكو سنوری دەسەڵاتی یەكێتیش لە قاڵ دەدات ٢- یەكێتی گەمەیەكی ژیرانە لەگەڵ پارتی دا دەكات لە ڕێگەی كاك پاڤڵەوە دەیەوێت بە نەرمی لەگەڵ پارتی دا بدوێت چونكە پارتی هێزێكە كەلە گرژی زۆرداهەمیشەبراوە دەبێت بەڵام پاڤڵ ناشییەوێت هەڵەكەی باوكی دووبارە بكاتەوە ٣- كاك لاهور پێشتر لە چەند هەڵەیەكی گەورەی كردووە لەوانە پرسی لامەركەزی و بەبێ خوێندنەوە باردۆخی ناوخۆ و ناوچەی و هەڵوێستی ئەمەریكا كە دابەشكردنی قەوارەی هەرێم هێڵی سورە و ئەم هەلوێستەش پێگەی كاك لاهوری لاواز كرد ٤-- سەركردایەتی یەكێتی یەكەم سازشی بە پارتی كرد بەڵام ئاسان نیە پارتی تەواوی داواكارییەكانی یەكێتی جێبەجێ بكات چونكە پارتیش هێشتا گەمەكەی لە دژی یەكێتی دەست پێنەكردووە ٥- هاوكیشەی دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان بەو شێوەیە كە بوونی پارتی و مانەوەی بەستراوە بە یەكێتیەوە و بە پێچەوانەوە بوونی پەكێتی بەستراوە بە بوون و مانەوەی پارتییەوە ٦- كاك لاهور لە پرسی لامەركەزیدا هەڵەی كرد بەڵام لە پرسی كشانەوە لە حكومەتدا جدییە ٧- یەكێتی قەیرانی دارایی هەیە و پێویستی بە پارەیە بۆیە داوای پشكی زیاتر دەكات ٨- قوباد تاڵەبانی لاوازە و پارتی ناتوانێت پشتی بێ ببەستێت بۆیە ناچارە مامەڵە لەگەڵ پاڤڵ و لاهوردا بكات ٩- هاو كیشە ناوچەی و نێودەوڵەتیەكان لە بەرژەوەندی هیچ لایەنێكیاندا نیە و دەبێت لەسەر مێزی گفتووگۆ دابنیشن و چارەیەكی تریان نیە ١٠- سەرەتای ساڵی داهاتوو دەبێت بە سەرەتای گۆڕانكاری گرنگ لە هەرێمی كوردستان.

(درەو): سەرباری ئەو قەیرانە داراییە سەختەی دوچاری بووە، حكومەتی هەرێم بۆ مانگی شەشی ئەمساڵ بڕی نزیكەی (35 ملیۆن) دۆلاری شایستەی كۆمپانیاكانی نەوتی رادەستكردووە. بەپێی بەیاننامەی فەرمی كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجى)ی توركی، حكومەتی هەرێمی كوردستان پارەی وەبەرهێنانی نەوتی بۆ مانگی حوزەیران بۆ كۆمپانیاكانی نەوت خەرجكردووە.  بەیاننامەكە ئاماژە بەوەدەكات، لە كێڵگەی "تەقتەق" لە قەزای كۆیە، حكومەتی هەرێم (4 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری داوە بۆ كۆمپانیاكانی نەوت، لەم بڕە پارەیە كۆمپانیای گەنەڵ ئینێرژی بڕی (2 ملیۆن‌و 400 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە. لە كێلگەی "تاوكی" لە زاخۆ، حكومەتی هەرێم بڕی (30 ملیۆن‌و 200 هەزار) دۆلاری داوە بە كۆمپانیاكان‌و لەو بڕە كۆمپانیای گەنەڵ ئینێرژی (7 ملیۆن‌و 400 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە. ئەمە لەكاتێكدایە بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەی توشی بوو، بڕیاربوو حكومەتی هەرێم داوا لە كۆمپانیاكانی نەوت بكات وەرگرتنی سایستە داراییەكانیان دوابخەن بۆ كاتێكی تر.  

درەو: لیژنەی دارایی  پەرلەمانی كوردستان لە راپۆرتێكدا بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان پرسیار لە بڕینی موچەی 21%ی موچەخۆران دەكات كە پاشەكەوتە یان قەرزە لای حكومەت یان بەیەكجاری بڕیویانە،   بە گوێرەی راپۆرتەكەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان" لەمانگی (4/5/6 ) دوای دابەزینی نرخی نەوت، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان (283 ملیار و 424 ملیۆن) دینار بووە رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە، لە ساڵی 2020 حكومەتی عێراق چوار جار بڕەی پارەی ناردووە واتا لە 2020 دا عێراق ( ترلیۆنێك و 711 ملیار) دیناری ناردووە. بەشێك لە راپۆرتەكەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان كە بڕیارە سبەینێ بخوێندرێتەوە هۆكارەكانی خراب بوونی دۆخی دارایی و ئابووری لە هەرێمی كوردستان دۆخی ئابووری هەرێمی كوردستان بەدۆخێكی ناسەقامگیر و دژواردا تێدەپەڕێت كە هۆكارەكانی بریتییە لە: یەكەم: لە رووی ئابوویەوە بەشێكین لە دەوڵەتی عێراق ، عێراق و هەرێمی كوردستان 85% پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێ، دابەزینی نرخی نەوت كاریگەری راستەوخۆ و بەپەلە دەكاتە سەر جۆمگەكانی دیكەی ئابووری و دارایی وڵات. دووەم: بەهۆی سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا، كایگەری لە سەر زۆربەی جۆلەكانی ئابووری و دارایی دروست كردووە، بەشێوەیەك زۆربەی سەرچاوەكانی داهاتی كەمیكردووتەوە. سێیەم: پێناسەیەكی دیاریكراو نییە بو سیستەمی ئابووری لە هەرێمی كوردستان. چووارەم: تەداخولەكانی حكومەتی فیدڕال لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان و بەستنەوەی بە هۆكارە سیاسییەكان و بڕین وناجێگیری لە پێدانی بەشێك لە بودجەی، بەتایبەت لە 2014 تاوەكو ئێستا لە 2020 وایكردووە پێدانی مووچە و دۆخی ئابووری ناسەقامگیر بێت. پێنجەم: بەهەدەردان، گەندەڵی خراب ئیدارەدانی سەرچاوەكانی داهات لە هەندێ لە سێكتەرەكانی وەك (نەوت و داهاتی ناوخۆ وەك خاڵە سنوورییەكان، گومرك، باج ...هتد). سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمی كوردستان: یەكەم: داهاتی ناوخۆ و دەروازە سنوورییەكان، باج، رسوومات: لە 1/1/2020 تاوەكو 30/6/2020 وەك ئەوەی لە وەزارەتی دارایی و ئابووری وەرگیراوە، كە لە خشتەكەدا روونە:   دووەم: بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان كە لە عێراقەوە هاتووە لە 2020 (1.759.000.000.000 ملیار دینار) تڕلیۆنێك و 759 ملیار دینار. لەم بڕە كە بە چوار سولفە هاتووە، هەر جارێ بڕی 11.880.000.000 یانزدە ملیار و 880  ملیۆن دینار براوە بو پێدانەوەی قەرزی بانكە ئەهلییەكان كە حكومەتی هەرێمی كوردستان قەرزدارییانە. كۆی قەرزی بانكەكان كە لەو چوار مانگە وەریانگرتووە، 47 ملیار و 520 ملیۆن دینار. ئەوەی بە سافی بو هەرێمی كوردستان ماوەتەوە (تڕلیۆنێك و 711 ملیار و 480 ملیۆن دیناری عێراقی). بەگوێرەی مافە دارییەكانی هەرێمی كوردستان لە بەشە بودجی 2020ی عێراق، كە بەهۆی  نەبوونی یاسایی بودجە، مامەڵەی یاسایی لەگەڵ بودجەی 2019 دەكرێ، ئەویش بە خەرجكردنی  1 لەسەر 12ی بودجەی گشتی 2019. هەرێمی كوردستان لەوەدا مانگانە (453 ملیار دیناری هەبووە) لە ساڵی 2020 حكومەتی عێراق تەنیا سێ مانگ بڕی (453 ملیار دیناری ناردووە، مانگێك تەنیا 400 ملیار دیناری ناردووە و دوو مانگ هیچی نەناردووە. بەم پێیەش حكومەتی عێراق 959 ملیار دینار كەمتر لە ساڵی پار لەماوەی شەش مانگ رابردوودا بو هەرێمی كوردستان ناردووە). سێیەم: بڕی ئەو داهاتەی وەزارەتی سامانە سرۆشتییەكان داوییەتی بە وەزارەتی دارایی: لەسێ مانگی (1/2/3ی 2020) داهاتی وەزارەتی سامانە سرۆشتییەكان كە دراوە بە وەزارەتی دارایی بو پێدانی مووچە بو هەر مانگێك 345 ملیار و 203 ملیۆن بووە. هەمووی دەكاتە یەك تڕلیۆن و 35 ملیار و 610 ملیۆن دنیاری عێراقی). هەروەها لەمانگی (4/5/6 ) دوای دابەزینی نرخی نەوت، وەزارەتی سامانە سرۆشتییەكان 283 ملیار و 424 ملیۆن دینار بووە) رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە. چوارەم: هاوكاری هاوپەیمانان بو مووچەی هێزی پێشمەرگە: لەشەش مانگی یەكەمی 2020 هاوكاری هاوپەیمانان 124 ملیار و 200 ملیۆن دینارە، بە شێوەیەك بۆ هەر مانگێك بە تێكڕای 20 ملیار و 700 ملیۆن دینار. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2020 چەند و چۆن مووچەی دابەشكردووە؟ مووچەی چوار مانگ بەبێ لێبڕین بریتی بووە لە نزیكەی  سێ تڕلیۆن و 580 ملیار دینار مووچەی پێنجەم لە 2020 كە دەكاتە مانگی شۆبات كە شیوەی بڕینی 21% و پێدانی 79%ی مووچە، نزیكەی 700 ملیار دینارە. بەڵام وەزارەتی دارایی، روونكردنەوەی دا بە لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی كوردستان، كە نزیكەی 617 ملیار دیناری لە بەردەست بووە و نزیكەی 120 ملیاری قەرزكردووە. تێبینی: تاوەكو ئێستا بڕینی 21%ی مووچەی مانگی شۆبات بە روون و ئاشكرا دیار  نییە، ئاخۆ ئەمە پاشەكەوتە؟ قەرزە لای حكومەت؟ یان بە یەكجار بڕیویانە و پێدانەوەی نییە؟ پێشنیار و راسپاردەكانی لیژنەی دارایی  و ئابووری لەگەڵ بەغدا: یەكەم: داوا دەكەین حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدڕالی بەردەوام بێ لە گفتوگۆكردن تاوەكو مافە شایستە داراییەكانی مسۆگەر بكات و دەستووریش بنەمای مامەڵەكردن بێ. دووەم: داوا دەكەین سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ دامەزراوە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان ، داوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان و هاوپەیمانان بكات، كە عێراق پابەندبێت لە چوارچێوەی بنەماكانی دەستوور، شایستە داراییەكانی خەڵكی هەرێی كوردستان خەرج بكات و چی دیكە بە عەقلییەتی مەركەزی هەرێمی كوردستان سزانەدرێت. لە نێوخۆی هەرێمی كوردستان: یەكەم: ئەولەوییەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیداكردنی داهاتبێ بو مسۆگەركردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان.  دووەم: جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتییازاتەكان و خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان سێیەم: لە ساڵی 2014ەوە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی گشتی و ژمێرەی كۆتای نەناردووتەوە پەرلەمانی كوردستان، یان لانی كەم ماوەی دوو ساڵە بەیانی داراییش رەوانەی پەرلەمان نەكراوە. ئەمە پێچەوانەی دەستوور و یاسایە و بووەتە گرفتی ناروونی داهات و خەرجی حكومەت، هەروەها بەربەست بووە لە كاری چاودێری پەرلەمانی و دیوانی چاودێری دارایی لە چەند ساڵی رابردوودا. چوارەم: كەمكردنەوەی باج، كەمكردنەوەی سوودی بانكی بو هاونیشتیمانیان، بو ئەوەی هاندانێك بێ، بو جولەی بازرگانی و وەرگرتنی قەرز لە بانكەكان بو پڕۆژە بچۆكەكان، لەهەندێ وڵات ئێستا سوودی بانكی نزیكبووتەوە لە سفر. پێنجەم: چاكسازیكردن لە سەرچاوەكانی داهات لە هەرێمی كوردستان: ا: پێداچوونەوە لە گرێبەستە نەوتییەكان ب: جێبەجێكردنی بڕیاری 706ی ئەنجوومەنی وەزیران لە رێككەوتی 20/3/2020 سەبارەت بە پێداچوونەوەو وەرگرتنی باج لە كۆمپانیاكانی بواری نەوت و گاز، ئەو كۆمپانیانەی كە گرێبەستی خزمەتگۆزاریان لەگەڵ كۆمپانیای نەوتییان هەیە، كۆمپانیاكانی ئاسایش لە بواری نەوت. ج: وەرگرتنی باج لە هەموو كۆمپانایا گەورەكان و راگرتنی لێخۆشبوونییان لە باج. د: كۆنترۆلكردنی سەرجەم خالە سنوورییەكان، بەتایبەت خالە گمركییەكان بە مەرجێك كۆی گشتی داهات بگەرێتەوە بو حیساباتی وەزارەتی دارایی. هـ: پێداچوونەوە بە هەموو گرێبەستی ئەو كۆمپانیانەی كە كاردەكەن لە خالە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستان، بەمەبەستی زیادكردنی داهاتی گشتی بە شێوەیەك داهاتەكەی زیاتر بو گەنجینەی حكومەت بێ نەك بۆ كۆمپانییەكان. و: پێویستە پسۆڵەی داهات، تەنیا پسۆلەی وەزارەتی دارایی بێ لەهەموو خاڵە گومركییەكان. ز: هەڵوەشاندنەوەی هەموو لێخۆشبوونە گومركییەكان لە هەرێمی كوردستان. ح: پێویستە حكومەت بریارێك دەربكات لە شێوەی  مقاصە بێت ھەر هاوڵاتیەك ھەر قەرزێكی حكومەتی لایە لە عقار، زەواج، كارەبا، نیشتەجێبون، ئاو دەتوانێ لەگەڵ حكومەت لە پاشەكەوتەكەی كە قەرزە لە ئەستۆی حكومەت بیداتەوە، بەو مەرجەی ئەو قەرزانە بە ناوی خودی هاوڵاتی خۆی یان خێزانی یان مناڵی خوار ھەژدە ساڵی خۆیەوە بێت. گ: پێداچونەوە بەسەرجەم گرێبەستەكانی كۆمپانیاكانی بواری پەیوەندی وئینتەرنێت و قەرزەكانیان. گوندەكانی نیشتەجێ بون تایبەت بە باجی خانوبەرە. ی: لەگەڵ وەرگرتنی ئەو زەوی و زارانەی كە لەرێگەی موساتەحە دراون و تاوەكو ئێستا بەكارنەهاتوون، یاخۆد كراون بە پارچە زەوی و فرۆشراون، وەربگرنەوەو حكومەت لەرێگەی موزایەدەی ئاشكرا بفرۆشرێ، ئەمەش وەك هەنگاوێك بو زیادكردنی داهات و تێپەڕبوون لە قەیرانی دارایی. س: یەكێك لە رێگاكانی زیادكردنی داهات، بریتییە لە كەمكردنەوەی خەرجییەكانی گشت دام و دەزگاكانی هەرێمی كوردستان، بە شێوەیەكی زۆر وورد. وەك (كەمكردنەوەی مینحەی مێوانداری، راگرتنی هاوكاری، راگرتنی كڕینی خانوو و ئۆتۆمبێڵ. ع: دەكرێ حكومەت گرنگی بداتە كاری هاوبەش لەنێوان كەرتی حكومەت و كەرتی تایبەت، بەتایبەت هەندی كەرت بەتەواوەتی رادەستی كەرتی تایبەت بكات، ئەویش هەم داهات زیاد دەبێ و هەم خەرجی حكومەتیش كەم دەبێ وەك كەرتی  كارەبا. ف: زۆر سەرچاوە هەیە كە موڵكی دەوڵەتە، بەڵام بڕی راستەوخۆ لەلایەن حكومەتەوە وەرناگیرێت، بو نموونە (لە هەموو ئەو بیرە ئاوانەی كە بۆ سوود وەرگرتن لە ئاوی ژێر زەوی بەكار دێت و ژمارەیان زۆرە، پیویستە بخرێتە ژێر رسۆمی حكومەتەوە. بەگوێرەی ئامارێكی ساڵی 2017 لە هەرێمی كوردستان 22 هەزار و 560 بیری نایاسایی و بێ مۆڵەت هەن، ئەم بیرانە بە یاسایی بكرێن و كاژیری خوێندنەوەی ئاو و لێدانی بیرەكە هەموو سەرجاوەی داهاتن).

راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی وادەردەکەوێت کۆماری ئیسلامی ئێران و کۆماری گەلیی چین، لە ئێستادا سەرقاڵی ئامادەکاریی ڕێککەوتنێکی درێژمەودای (٢٥ساڵە)یین، کە تێیدا هاوکاری دوولایەنەی سیاسیی، سەربازی، ئابووریی، پیشەسازی، تەکنۆلۆژیای پەیوەندییەکان و  زانیاریی لە خۆ دەگرێت، لە نێویشیدا درووستکردنی شاڕێی نێوان دوو وڵات و بەستنەوەی بە وڵاتانی ناوچەکەوە دەگرێتەوە. ئەم ڕەشنووسی ڕێککەوتنە ئەگەر ئیمزابکرێت و بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، لە چەندین خاڵی هەستیاری ئاسایشیی، هەواڵگری، سیاسی و ئابووریی پەیوەندیداری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆدا بە عیراق و هەرێمی کوردستانەوە پەیوەستە، هەرێم و عیراق لە شاڕێی پێشنیارکراوی ناو ڕەشنووسی ڕێککەوتنەکەدا پێگەی تایبەتیان پێدراوە. - مێژوو، ناوەڕۆک و ئایندەی ڕەشنووسەکە: ناوی ڕێککەوتنەکە، وەک لەو ڕەشنووسە دزەپێکراوەدا هاتووە، "بەرنامەی هاوکاریی گشتگیری ٢٥ساڵەی ئێران و چین"ە، لەلایەن "ئەمیندارێتی باڵای میکانیزمی هاوبەشی گشتگیری ستراتیژیی ئێران و چین" لە ساڵی ٢٠٢٠دا، دوا درافتی پێشکەشکراوە، تا ئێستا وێنەی فارسی ئەم ڕێککەوتنە وەک ڕەشنووسێک دیارە، گوایە لە هەردوولایەنەوە بخرێتە بەردەم پەرلەمانەکانیان بۆ ئەوەی پەسەند بکرێت، تا ئەوکاتەش هەر بە ڕەشنووسی دەمێنێتەوە. کۆی ڕێککەوتنەکە ١٨ لاپەڕەیە: لە بەراییەک، نۆ (٩) بەند و سێ (٣) پاشکۆ پێکدێت، بوارەکانی ئامانجی سیاسیی دوو وڵات، ڕێگای بازرگانی، کردنەوەی ڕێڕەوی هەرێمی و نێودەوڵەتیی، پێشخستنی بواری بازرگانی، ڕاکێشانی هێڵی ئاسن لە وڵاتانی ناوچەکەدا، پێشخستن و پەرەپێدان و گواستنەوەی وزەی وڵاتانی ناوچەکە، پەرەپێدانی سەربازی و ئەمنی هاوبەشی دوولایەنە لە ناوچەکە و وەبەرهێنانی چین لە پێنج بەندەر و دورگەی ئێرانیدا لە خۆ دەگرێت. مێژووی ڕێککەوتنەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردانی پێنج ساڵ لەمەوبەری سەرکۆماری چین بۆ ئێران(٢٠١٦)، وەک لە پێشەکی ڕێککەوتنەکدا دیارە، هەر لەو ساڵەدا تۆوی ڕێکەوتنەکە چێنراوە و ڕێککەوتنەکەش بۆ دیاریکردنی ڕێکارەکانی جێبەجێکردنی پرەنسیپە هاوبەشە بڕیارلێدراوەکانە کە لە بەندی شەشەمی بەیاننامەی "بەدیهێنانی هاوبەشیی ستراتیژی نێوان چین و ئێران" لە پاش سەردانەکەی سەرۆکی چین لە مانگی حوزەیرانی٢٠١٦ لە تاران بڵاوکرایەوە، ئاماژەی پێدراوە. (دەقی ڕێککەوتنەکە لە سایتی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی بخوێنەرەوە: https://www.centerfs.org/) لە بەرایی ڕێککەوتنەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە کە سەرجەم بوارەکانی بازرگانی، ئابووریی، سیاسیی، کولتووری و ئاسایشیی و سەربازی دەگرێتەوە، هەر لەم ڕوانگەیەشەوە لە ناواخنی ڕێککەوتنەکەدا ئالیەتی گشتی و ناوەندی و بەشەکی بۆ ئەو بوارانە خراوەتەڕوو. گەرچی زۆر لایەنی ڕێککەوتنەکە و کاتی پەسەندکردنی یان ڕەتکردنەوەی ڕوون نییە و ئەگەری جێبەجێکردنیشی دیسان ڕوون نییە، تا ئێستاش تەنها چەند لایەن و بەرپرسێکی حکومی وەک وەزارەتی دەرەوە (زەریف) و یاریدەدەری سەرکۆمار(جەهانگیری) بە جۆرێک پشتیوان و عەڕابی ڕێککەتنەکەن، بەڵام لەنێو ئێران و ئسوڵگەراکانی وەک ئەحمەدی نەژاد و دەیانی دیکە لە بەرپرسان و هەندێک لە ئیسڵاحیەکانیش لە ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە نیگەران و ناڕازین. لە ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی حکومەتی ئێرانیش وەک موجاهدین و شاهەنشاهیەکان ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە بە "ئێرانفرۆشی" لەقەڵەم دەدەن و لە یەکەم باسکردنیەوە لەلایەن ئەحمەدی نەژادەوە، لەچەند هەفتەی ڕابردوودا، چەندین کەمپەینی دژایەتی و ناڕەزایەتی بۆ سازکراوە، پێیان وایە ڕێککەوتنێکی نابەرامبەرە و ناتوانرێت وڵاتی چین پابەند بکرێت، بەڵام "تەنها سودێکی ئەوەیە تەمەنی کۆماری ئیسلامی ئێران و نوخبەی سیاسیی دابڕاوی درێژ دەکاتەوە". بەڵام دواجار  لە ڕووی یاساییەوە ئایندەی ڕێککەوتنەکە بە دوو لایەنەوە پەیوەستە: یەکەم: کۆماری گەلیی چین، کە واپێناچێت سەرجەم بەرژەوەندییەکانی خۆی لە کەنداو و عێراق و پەیوەندییەکانی لەگەڵ نەیارانی ئێراندا بکاتە قوربانی ڕێککەوتنێکی ئێرانی-چینی، کە قەبارەی بازرگانییەکەی تەنها ٤٠٠ملیار دۆلارە. بۆ ئەم مەبەستەش خراپ نییە ئەوە بیربهێنرێتەوە کە ئەگەرچی چین بە هاوپەیمانی ئێران دەزانرێت لانیکەم لە لایەنی ئێرانییەوە، بەڵام تا ئێستا لەسەرجەم بڕگەکانی سزاکانی سەر ئێران لە ئەنجومەنی ئاسایش تەبا لەگەڵ ئەمریکا و دژبە ئێران دەنگی داوە. جیا لەوەش لە ساڵانی جەنگی هەشت ساڵەی عێراق-ئێراندا، ئەگەرچی دابینکاری بڕێکی چەکی ئێران وڵاتی چین بوو، بەڵام گرێبەستەکانی ئەو سەردەمە دەریدەخەن هەر لەو ئانەدا چەند هێندەی بە عێراقی نەیاری فرۆشتووە. زیاتر لەوەش چین چەندین ئەزموونی هەیە، لە جێبەجێنەکردنی ڕێککەوتنەکان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، هەر بۆ نموونە لە ساڵانی ١٩٩٧ و ٢٠٠٧ و ٢٠١٥ و ٢٠١٨،ڕێککەوتنی ستراتیژی لەگەڵ عیراقدا ئەنجامداوە، بەڵام دۆخێکی ستراتیژیی کردەیی لە ڕێککەتنەکانی بۆ هەردوو وڵات بەدینەهێناوە. دووەم: ڕێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران؛ کە دواجار بڕیاری سیاسەتی گشتی و سیاسەتی دەرەوەی ئێران بۆ درێژمەودا، بڕیاردەی سەرەکی لای عەلی خامینەیی ڕێبەرە، گەر ئەو ڕەزامەند بێت بە دڵنییایی لە پەرلەمانێکی زۆرینە ئسوڵگەرای ئێراندا زۆر ئاسان تێدەپەڕێت بە بێگوێدانە ناڕەزایەتییە سیاسیی و جەماوەرییەکان. ئێران، لێرەدا هەمان سیناریۆی عێراقی ساڵی ١٩٩٧-١٩٩٨ دوبارە دەکاتەوە، کە عێراق وەک ئێستای ئێران ڕووبەڕووی گوشاری نێودەوڵەتی و گەمارۆی ئابووریی بووبوویەوە، بۆ ڕزگاربوون و ناچارکردنی ئەمریکا لە سووککردنی سزا و دانەبڕانی زیاتری لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی(وەک ئێستای ئێران)، پەنای بردە بەر ڕێککەوتن لەگەڵ چیندا، بەڵام نەک فریای سەدام حوسێنی سەرۆکی ئەوکاتە نەکەوت، بەڵکو پرۆسەی کەوتنی پاش پێنج ساڵ(٢٠٠٣) هاتەدی، بە بێئەوەی چین هەنگاوێکی کردەیی بۆ هێشتنەوە و دژایەتی ئەمریکا بهاوێژێت. بۆیە چەندێک ئەگەری جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە لە ئارادا بێت هێندەش پەیوەستە بە ئەنجامی هەڵبژارنەکانی ئەمریکا و گوشارە نوێکان و سازانی نوێی تاران و واشنتۆنەوە هەیە. - بوارە هەستیارەکانی ڕێککەوتنەکە بۆ عێراق و هەرێم: لێرەدا لەبارەی عێراق و هەرێمی کوردستانەوە وەک بوارێکی زیندووی سیاسیی، سەربازی و ئابووریی بۆ ئێران، چ پێگەیەکیان دەبێت و یاخود چ کاریگەرییەکیان لە ناو ڕێککەوتنەکەدا دەبێت؟ پەیوەندی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بەندەکانی ڕێککەوتنەکە بە عێراق و هەرێمەوە چییە و لە چ بڕگەیەکدا ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئامانجەکە جوگرافیا، بازرگانی و پیشەسازی، سیاسەت و بواری سەربازیی عێراق و هەرێم دەخاتە ژێر کاریگەرییەوە؟ گەر ڕێککەوتنی ٢٥ساڵەی ئێران-چین سەرکەوتوو بێت، بێگومان کاریگەری ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەسەر عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان وەک هاوسێ و وەک بەشێک لە عێراقیش کاریگەری جێدەهێڵێت، چونکە عێراق و ئێران هاوسێیەتییەکی کاریگەر و کارتێکەرییان لەسەر یەک هەیە و بە هەر گۆڕانکاری و وەرچەرخانێکی سیاسی و ئابووریی ڕاستەوخۆ لەسەر یەک کاریگەر دەبن، ئیتر لە سیستمی سیاسییەوە بگرە تا دەگاتە بازرگانی و دۆخە کۆمەڵایەتیی و مەزهەبیەکانیش. هێندە بەسە کە بزانرێت نزیکەی ١٤٥٨کم هێڵی مەرزیی هاوبەش هەیە درێژترین سنووری لەگەڵ عێراقدا هەیە لە چاو دراوسێکانی دیکەیدا، زۆرینەی هێڵی سنووری ڕۆژئاوای ئێران و ڕۆژهەڵاتی عێراق پێکهێنەری ئەم سنوورە ستراتیژیی و سیاسییەیە لەنێو ئەم سنوورەدا کە هاوبەشێتی جوگرافی-سیاسی-بازرگانی ئێران-عێراق دەچەسپێنن چوار لە پارێزگا کوردستانییەکانی ئێران و چوار لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستانی عێراق دەگرێتەخۆ، لەڕووی کولتووری و مەزهەبیشەوە هاوبەشییان زۆرە و لە ڕووی جیۆستراتیژی و جیۆئیکۆنۆمیشەوە قوڵێ‌یی ستراتیژی یەکتر پێکدەهێنن. لە ڕووی سیاسییشەوە لەپاش ٢٠٠٣ەوە ئیدی ئێران و عێراق زەمینەی سیاسەتکردنی یەکترن و ئێران وەک تەواوکارێکی قەڵەمڕەوییەکەی لە ڕۆژهەڵاتدا لە عێراق دەڕوانێت. لێرەدا ئەو بەند و بڕگانە دەخرێنەڕوو و شرۆڤەدەکرێن کە پەیوەندیدارن بە عێراق و هەرێم و کۆی پاکێجی مەسەلەی بزوتنەوەی سیاسیی کوردستانییەوە هەیە. لە کۆی ڕێککەتنەکەدا شەش(٦)جار ناوی عێراق هاتووە و لە نۆ(٩) بڕگەی دیکەشدا ناڕاستەوخۆ باسی “وڵاتی سێیەم” یان وڵاتانی ناوچەیی کراوە، کە بە دڵنیایی عێراق و هەرێمی کوردستان مەبەستێکیانە. ١. لەڕووی سیاسییەوە:  هەر لە بەندی یەکەمی ڕێککەتنەکەوە، جەخت لەوە دەکاتەوە، کە هەردوو وڵات "ستراتیژی براوە-براوە" لە وڵاتانی ناوچەکە و نێودەوڵەتیدا پیادە دەکەن، وەک لە بڕگەی دوو-شدا هاوکاری سەربازیی، توانای بەرگری و یەکهەڵوێستی سیاسیی لە ئاستی وڵاتانی ناوچەکەدا ئاماژەی پێدراوە(بەندی١)، لە پاشکۆی ژمارە یەکیشدا(١) هەمان ئامانج دووبارە کراوەتەوە.  دیارە هاوهەڵوێستی سیاسیی و سەربازیی لە ناوچەکەدا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان کاردەکاتە سەر هاوکێشە سیاسییە ناوخۆییەکان و وڵاتانی هاوپەیمانی عێراق و هەرێم دەبێت. ڕێککەوتنەکە ڕاشکاوانەتر باس لە دژایەتیکردنی تیرۆر ڕێکخراوە دژبەرەکان دەکاتەوە، کە دیارە لە پێناسەی سیاسیی دەوڵەتێکی وەک ئێراندا سەرجەم ڕێکخراوە ئۆپۆزسیۆنەکانی ڕژێمی ئەو وڵاتە دەگرێتەوە کە هەم ڕێکخراوی ئێرانی لە عێراق و هەم کوردستانی لە  هەرێم دەگرێتەوە.(بەندی٤) هەروەها بەندێکی¬تری کاری هاوبەشی دوو وڵاتەکەیە لە وڵاتانی دراوسێی ئێراندا بە جۆرێک بەرنامەی هاوبەش و پرۆژە لەو وڵاتانە بخرێتەگەڕ.(بەندی٧) ٢. لە ڕووی بازرگانی و وزەوە  لە چوارچێوەی سیاسەتی گشتیی کولتووری-مەزهەبیشدا، لە چەند بڕگەدا عێراق و هەرێم، بوونەتە بواری جێبەجێکردنی پرۆژەی ئایندەیی چین و ئێران، لەوانەش: بنیادنانی پرۆژەی گواستنەوەی وزەی عێراق، وەبەرهێنان و دروستکردن و گواستنەوەی کارەبا بۆ عێراق(دیارە ناوی وڵاتانی پاکستان، ئەفغانستان و سوریاش لەو بڕگەیەدا بۆ هەمان مەبەست هاتووە).(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١و٢)  هەروەها پرۆژەی ڕاکێشانی "هێڵی ئاسنی مەزهەبی-زیارەتی" نێوان پاکستان-ئێران-عێراق-سوریا، تەبەنیکراوە، هەروەک چۆن باس لە کردنەوەی ڕێڕەوی بازرگانی پاکستان-ئەفغانستان-عێراق-سوریاش کراوە کە ببێتە ڕێڕەوێکی بازرگانیی ناوچەیی.(پاشکۆی٢/بڕگەی ب/١)، دروستکردنی پرۆژەی گەشەپێدان لە وڵاتانی ناوچەکەدا(پاشکۆی٢/ها/٦)، بەهێزکردنی ڕێکخراو و دەزگاکانی وڵاتانی ناوچەکە(پاشکۆی٢/ز/٢).   گرنگە بووترێت کوردستان جیا لەوەی لە سیاسەتیی کولتووری ئێراندا نیشانەیە، بەشێکی شارەکانی کوردستان وەک کرماشان و شارەکانی هەرێمی کوردستان وەک سلێمانی، کەرکوک، خانەقین و ناوچە کوردستانییەکانی دیالە بەشێکن لە ڕێگە و نەخشەی ڕێڕەوی بازرگانی، زیارەتکارانی مەزهەبی شیعە. لە هەبوون و گواستنەوەی وزەشدا دیسان هەرێم لە قوڵایی ستراتیی ئێراندا جێگەی تایبەتی بۆ کراوەتەوە. سەبارەت بە پەیوەندی ڕاکێشانی ڕێگای ئاسنیش بە کوردستان بە گشتی و هەرێمی کوردستانەوە، ئەوا چەندین پرۆژەپێشنیار لە بەرنامەی ڕێسازیی ئێران و عێراقدا لە لایەن حکومەتی ئێرانەوە، لەم ساڵانەی دواییدا لە ئارادان کە هەندێکیان شارەکانی سلێمانی، خانەقین، کرماشان، مەهاباد و ورمێ لە خۆدەگرن و لە نموونەی ڕێگای پێشنیارکراوی ئاسنی: هێڵێ کرماشان-خوسرەوی-خانەقین-بەغدا. هەروەها ڕێگەیەکی پێشنیارکراوی ئێرانی دیکەش هەیە و کە خودی سەرکۆماری ئێران جەختی لەسەر کردۆتەوە بریتییە لە ڕێگای ئاسنی سنە-باشماخ-سلێمانی تا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بۆ هەمان مەبەستیش پارێزگاری سنە داوای جێبەجێکردنی پرۆژەکەی لە ژووری بازرگانی پارێزگای هەڵەبجە و کۆمپانیای قەیوان وەک جێبەجێکاری دیوی هەرێم، کردووە.   سەبارەت بە ناوچەکانی باشووری عێراقیش هێڵی خوڕەمشەهر-بەسرە لە ئارادایە. کە دیسانەوە لە ڕێککەوتنی چین و ئێراندا ئاماژە بەو ڕێگا ئاسنی و بازرگانیانە دراوە. کە نەک ئێران و عێراق بەڵکو وڵاتانی ئەفغانستان و پاکستان و سوریاش دەگرێتەخۆ. لە کۆتا پاشکۆشدا ڕێککەوتنەکە باس لە دروستکردنی ناوچەی ئازادی بازرگانی و پرۆژەی هاوبەشی دوولایەنە دەکات لە وڵاتانی سێیەمی وەک عێراق(پاشکۆی٣/بڕگەی ێ‌/٦)، هەروەها جەخت لە سوودوەرگرتن لە بواری جیۆئیکۆنۆمی وڵاتانی دراوسێ کراوەتەوە کە دیارە عێراق لە نێو ئەو ئامانج و نیشانەدایە.( پاشکۆی٣/بڕگەی ب)  بە کورتی بونیاتنانی ڕێگای بازرگانی و هێڵەکانی ئاسن و ڕێڕەوەکان بۆ وڵاتی چین بەشێکە لە ستراتیژی "یەک پشتوێن، یەک ڕێگا One Belt, One Road"، بۆ وڵاتی ئێرانیش هەم کارتی فشارە بەرامبەر ئەمریکا و هەم جێبەجێکردنی سیاسەتە مەزهەبی و کولتوورییەکانە و ڕێگای گەیشتنیشە بە ئامانجە سیاسییەکانی، ئەڵبەت لە ئەگەری جێبەجێکردندا.    

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت  - محەمەد رەئوف   نێچیرڤان بارزانی ئەمجارەش ئاوێكی كرد بە ئاگرەكەدا.. پارتی‌و یەكێتی رێككەوتن لەسەر ئەوەی لیژنەیەك پێكبهێنن بەمەبەستی گفتوگۆكردن لەبارەی كێشەو ناكۆكییەكانی نێوانیان، دوای جەژنی قوربان لیژنەكە  كۆدەبنەوە، شەفافیەتی دۆسیەی نەوت یەكێكە لە بابەتە كێشە لەسەرەكان، نێچیرڤان بارزانی بە بافڵ تاڵەبانی وتووە یەكێتی لەڕێگەی قوباد تاڵەبانییەوە ئاگاداری دۆسیەی نەوتە.  كۆبونەوە لە دەرەنگانێكی شەودا دوێنێ شەو تاوەكو دەرنگانێك لە ئۆفێسی نێچیرڤان بارزانی لە پیرمام، كۆبونەوەی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی بەڕێوەچوو. دوای چەند رۆژێك مشتومڕو هەڕەشەی هەڵپەساردنی پەرلەمان‌و دەركردنی وەزیرەكانی یەكێتی لە حكومەت، بە دەستپێشخەرییەكی نێچیرڤان بارزانی بۆ لاهور شێخ جەنگی، بارودۆخەكان ئاسایی كرانەوە‌و پەرلەمانیش ئەمڕۆ كۆبونەوەی خۆی كرد. كۆبونەوەكەی پیرمام دوێنێ شەو تاوەكو كاتژمێر (1:00)، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم‌و جێگری سەرۆكی پارتی لە كۆبونەوەدا بوون. بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە هەردوو حزب دەست (درەو) كەوتوون، نێچیرڤان بارزانی بەتەلەفۆن لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی قسەی كردووە‌و داوای لێكردووە پارتی‌و یەكێتی پەیوەندییەكانیان ئاسایی بكەنەوە، لەسەر بنەمای دەستپێشخەرییەكەی نێچیرڤان بارزانی، یەكێتی بافڵ تاڵەبانی ناردووە بۆ كۆبونەوە لەگەڵ پارتی. یەكەمین وێستگەی كۆبونەوەكانی بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ پارتی، لە ئۆفێسی نێچیرڤان بارزانی بوو لە پیرمام. وەفدی یەكێتی لەو كۆبونەوەیەدا كە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكایەتی دەكرد بریتی بوون لە هەریەكە لە (شاڵاو عەلی عەسكەری ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و خەسرەو گوڵ محەمەد ئەندامی سەركردایەتی‌و بەرپرسی گشتی دەزگا ئاسایشی گشتی هەرێم)، وەفدی پارتیش كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد پێكهاتبوون لە هەریەكە لە (هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی كە بە نوێنەرایەتی مەسعود بارزانی سەرۆكی حزب بەشداربووە لە كۆبونەوەكە هەروەها مەحمود محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی بە نوێنەرایەتی مەكتەبی سیاسی حزبەكەی‌و دڵشاد شەهاب ئەندامی سەركردایەتی پارتی).  (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەیدا لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی، بافڵ تاڵەبانی گلەیی یەكێتی لەبارەی ئەم بابەتانەوە خستوەتەڕوو: •    پرسی لامەركەزی ئیداریی‌و دارایی •    پرسی شەفافیەت لە دۆسیەی نەوت‌و دارایدا •    پرسی شەراكەتی راستەقینەی یەكێتی لە دەسەڵاتدا •    پرسی دەسەڵاتی وەزیرو پەرلەمان بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەبەرامبەر ئەم گلەییانەی بافڵ تاڵەبانیدا، نێچیرڤان بارزانی سەبارەت بە پرسی شەفافیەت لە دۆسیەی نەوتدا وتویەتی:" قوباد تاڵەبانی ماوەی دوو خولە جێگری سەرۆكی حكومەت‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نەوت‌و غازبووە‌و ئاگاداری وردەكاری دۆسیەی نەوتە‌و دەتوانن بانگی بكەن بۆ مەكتەبی سیاسی‌و لەوێ لێی بپرسن". سەبارەت بە پرسی لامەركەزیەتی ئیداری‌و كارگێڕی، نێچیرڤان بارزانی رایگەیاندووە:" لامەركەزیەت بەشێكە لە بەرنامەی حكومەت‌و یەكێتی دەتوانێت لەرێگەی وزیرەكانییەوە كار لەسەر ئەو بابەتە بكات". سەبارەت لە پرسی بەشداری یەكێتی لە دەسەڵات، بافڵ تاڵەبانی‌و نێچیرڤان بارزانی رێككەوتن لەسەر ئەوەی پارتی‌و یەكێتی لیژنەیەكی هاوبەش دروست بكەن‌و لەسەر وردەكاری ئەو بابەتانە گفتوگۆ بكەن. لەبارەی لیژنە هاوبەشەكەوە  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لیژنەی پارتی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ یەكێتی بریتین لەم كەسانە: •    هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی- سەرۆكی لیژنەی دانوستانكاری پارتی  •    مەحمود محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و وتەبێژی فەرمی پارتی- ئەندامی لیژنەی دانوستانكار •    عەلی حسێن بەرپرسی پەیوەندییەكانی پارتی- ئەندامی لیژنە لەلایەن یەكێتیشەوە لیژنەی دانوستانكار لەگەڵ پارتی پێكهاتوون لەم كەسانە: •    بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی- سەرۆكی لیژنە •    ئەندامانی تری لیژنە بۆردێك دەبێت لە مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و تائێستا یەكلا نەكراوەتەوە ئەم لیژنە هاوبەشەكەی پارتی‌و یەكێتی بڕیارە لەدوای پشووی جەژنی قوربانەوە دەست بە زنجیرەیەك كۆبونەوە بكەن بەمەبەستی دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشە‌و ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو حزب. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە پارتی هەریەكە مەسعود بارزانی سەرۆكی حزب‌و مەكتەبی سیاسی ‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت، لە یەكێتیش لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی حزب‌و مەكتەبی سیاسی رەزامەندییان لەسەر دەستپێكردنی ئەم گفتوگۆیان دەربڕیوە. وێستگەی دووەمی سەردانەكەی بافڵ تاڵەبانی بۆ لای پارتی، كۆبونەوە بوو لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت، بەپێی راگەیەندراوی سەرۆكی حكومەت لە دیدارەكەدا بافڵ تاڵەبانی بەناوی یەكێتییەوە وەكو لایەنێكی بەشدار پاڵپشتی بۆ حكومەت راگەیاندووە. ئێستا دیمەنەكە بەوشێوەیە دەردەكەوێت، مەسرور بارزانی‌و لاهور شێخ جەنگی ناكۆكن‌و بافڵ تاڵەبانی‌و نێچیرڤان بارزانیش نێوەندگیری دەكەن. یەكێتی‌و پارتی لەسەر چی ناكۆكن ؟ كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، 10ی تەموزی 2019 سوێندی یاسایی خوارد، كابینەكە سێقۆڵییە لە (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) پێكهاتووە. یەكێتی لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا چەند مەرجێكی بۆ بەشداربوون لە حكومەت هەبوو، یەكێك لە دواكارییەكانی ئەوە بوو پۆستی پارێزگاری كەركوك هاوكات لەگەڵ پێكهێنانی كابینەكەدا لەبەرژەوەندی یەكێتی یەكلابكرێتەوە، پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنیان لەسەر پۆستی پارێزگاری كەركوك كرد، بەڵام رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا. یەكێكی تر لە داواكارییەكانی یەكێتی ئەوەبوو "بەشداری راستەقینە بێت لە بڕیاردا"، ئەم داواكارییەش لەناو یەكێتی گلەیی لەسەرەو هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی دەڵێن ئاگاداری سەرچاوەكانی داهاتی حكومەت‌و رێككەوتنەكانی نین‌و لەناو هەموو پۆستە باڵاكاندا تەنیا پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لای یەكێتییە‌و ئەویش لەژێر هەژمونی زۆرینەی پارتیدایە لەم خولەی پەرلەماندا. یەكێتی لە كابینەی نۆیەمدا پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران‌و (6) پۆستی وزاری بەدەستەوەیە، قوباد تاڵەبانی كە جێگری سەرۆك وەزیرانە‌و سەرۆكایەتی تیمی یەكێتی دەكات لە حكومەت، سەرەتای دەستبەكاربوونی هەندێك كێشە‌و گرفتی لەبارەی دەسەڵاتەكانییەوە لەگەڵ مەسرور بارزانی هەبوو، بەڵام دواتر كێشەكەی چارەسەركرا، ئێستا قوباد تاڵەبانی بەشدارە لە بڕیارەكانی حكومەت، بەمدواییە مەكتەبی سیاسی یەكێتی لێپرسینەوەی لەگەڵدا كرد سەبارەت بە پرسی بڕینی موچەی فەرمانبەران، قوباد تاڵەبانی بەرگری لە حكومەت‌و بڕیاری بڕینی موچەی كرد، ئێستا كە پەیوەندییەكانی نێوان‌و پارتی‌و یەكێتی بە قۆناغێكی ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت، قوباد تاڵەبانی بە گەشتێك لە دەرەوەی وڵاتە. پارتی‌و یەكێتی لەبارەی پرسی رێككەوتن لەگەڵ بەغداد ناكۆكن، یەكێتی لەگەڵ رێككەوتنە‌و پێی وایە فشاری نەبوونی موچە لەشەقام زیاتر لەسەر ئەو دەكەوێت، بەڵام پارتی پەلەی نییە‌و دەڵێ حكومەتی كازمی حكومەتێكی كاتییە‌و دوای ساڵێك دەڕوات، دەبێت رێككەوتنەكە دوابخرێت بۆ دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق. یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی یەكێتی لەگەڵ پارتی كە كاریگەری لەسەر كاروبارەكانی پەرلەمان‌و حكومەتیش دروستكردووە ئەوەیە، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی تائێستا بە فەرمی دانی بە ئەنجامی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا نەناوە كە كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو بەڕێوەچوو، بارزانی مامەڵە لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی دەكات، بەڵام هێشتا دانی بە هاوسەرۆكایەتییەكەی لاهور شێخ جەنگیدا نەناوە، ئەمە لەكاتێكدایە زۆرینەی سەركردایەتی یەكێتی لە دوای كۆنگرەی چوارەوە لای لاهور شێخ جەنگییە‌و بڕیارەكانی سەركردایەتی یەكێتی لەژێر هەژمونی لاهور شێخ جەنگیدان. تاوەكو بەر لە نەخۆشكەوتن‌و كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژووی یەكێتی، لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا رێككەوتنێكی ستراتیژی هەبوو لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پۆست‌و دەسەڵاتەكان، ئەم رێككەوتنە هەرچەندە تائێستا بەفەرمی هەڵنەوەشاوەتەوە، بەڵام كاری پێناكرێت‌و لەگەڵ بارودۆخی نوێی یەكێتیدا ناگونجێت. ئێستا یەكێتی چاوی لەوەیە رێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ پارتی ئیمزا بكات كە لەگەڵ دۆخی سیاسی نوێی حزبەكەدا بگونجێت، پارتی كە لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا سەركەوتنێكی بێ پێشینەی تۆماركرد، پەلەی نییە لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی نوێ لەگەڵ سەركردایەتی نوێی یەكێتی، سێ پۆستی باڵای هەرێمی كوردستان ئێستا لەدەستی پارتیدایە (پۆستی سەرۆكی هەرێم، پۆستی سەرۆكی حكومەت، پۆستی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری) سەرباری ئەمە جڵەوی فایلی نەوت‌و پەیوەندییەكانی هەرێمی لەبەردەستدایە. یەكێتی كاتێكی گونجاوی بۆ فشاركردن لە پارتی هەڵبژاردووە، كاتێك كە تێیدا حكومەتی هەرێم كە كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی دەكات دوچاری قەیرانێكی دارایی قورس بووە‌و موچەی موچەخۆرانی پێ دابین ناكرێت. سەرباری ئەوەی لەناو یەكێتیدا جیاوازی هەیە لە چۆنیەتی مامەڵەكردن‌و فشاركردن لەسەر پارتی، بەڵام تائێستا تاڕادەیەك حزبەكە لەسەر ئاستی دەرەوە بە یەكگرتوویی ماوەتەوە‌و دیارنییە ئەنجامی گەمە سیاسییەكە لە كۆتایدا بە چ جۆرێك دەشكێتەوە.  

 (درەو): كورسییە بەتاڵەكەی سۆران عومەر لە پەرلەمانی كوردستان كۆمەڵی ئیسلامی سەرقاڵكردووە، دوو كەس كاندیدن بۆ پڕكردنەوەی كورسییەكە. ئەمڕۆ پەرلەمانی كوردستان دەستلەكاركێشانەوەی (سۆران عومەر) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی پەسەندكرد. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لەناو كۆمەڵی ئیسلامی دەست (درەو) كەوتوون، بەپێی ڕیزبەندی دەنگی كاندیدەكانی كۆمەڵی ئیسلامی لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، لەناو كاندیدە دەرنەچووەكانی كۆمەڵدا مەروان گەڵاڵی دەنگی زۆرینە هەیە‌و دەتوانێت كورسییەكەی سۆران عومەر لە پەرلەمانی كوردستان پڕبكاتەوە. مەروان گەڵاڵی كە لە خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستاندا سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ بوو، بەمدواییە لە كۆنفرانسە ناوخۆییەكانی كۆمەڵدا وەكو ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵ هەڵبژێردرایەوە‌و هاوكات بوو بە بەرپرسی مەڵبەندی سۆرانی كۆمەڵ، گەڵاڵی پەرلەمانتاری خانەنشینە‌و بەپێی زانیارییەكانی (درەو) رەتیكردوەتەوە كورسییەكەی سۆران عومەر پڕبكاتەوە‌و دەیەوێت لە پۆستە حزبییەكەیدا بمێنێتەوە. لەدوای مەروان گەڵاڵی لەناو كاندیدە دەرنەچووەكانی كۆمەڵدا، (عومەر گوڵپی) بەڕێوەبەری گشتی بەڕێوەبەرایەتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانی دەنگی زۆرینەی هەیە. (درەو) زانیویەتی لەناو كۆمەڵدا گفتوگۆ هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا عومەر گوڵپی كورسییەكەی سۆران عومەر لە پەرلەمان پڕیبكاتەوە یاخود لە پۆستەكەی خۆی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانی بمێنێتەوە، لەناو مەڵبەندی سلێمانی كۆمەڵدا چەند كەسێك چاویان لە وەرگرتنی پۆستی بەڕێوەبەری گشتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانییە‌و خوازیارن عومەر گوڵپی دەستبەرداری پۆستەكەی ببێت‌و شوێنەكەی سۆران عومەر پڕبكاتەوە. لەبەرامبەردا بۆچونێكی تر لەناو كۆمەڵدا هەیە كە خوازیارە عومەر گوڵپی لە شوێنی خۆی لە پۆستی بەڕێوەبەری گشتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانی بمێنێتەوە‌و كاندیدی دوای ئەو كە (كامەران بابان زادە)یە كورسییەكەی سۆران عومەر پڕبكاتەوە.