راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت هەفتەی داهاتوو حكومەتی هەرێم تاوتوێی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)ی ئەمساڵی فەرمانبەران دەكات، حكومەتی مستەفا كازمی هێشتا وەڵامی نەداوەتەوە ئایا (320  ملیار) دینارەكەی هەرێم دەنێرێت یاخود نا؟ ئەگەر پارەكەی بەغداد نەگات، سێ ئۆپشن لەبەردەم حكومەتی هەرێمدایە، بەهێزترینیان ئەوەیە حكومەت قەرز بكات بۆ ئەوەی ئاستی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران 18% زیاتر نەبێت، زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چارەنوسی موچەی مانگی 10 دواین رۆژەكانی مانگی 11یە، هێشتا حكومەتی هەرێم بڕیاری نەداوە لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی موچەی مانگی 10ی ئەمساڵ. موچەی مانگی 9ی ئەمساڵی فەرمانبەران لە رۆژی 17ی مانگی رابردوودا دەست بە دابەشكردنی كرا، یەكەمین وەزارەت كە موچەی وەرگرت تەندروستی بوو، واتا بۆ فەرمانبەرانی وەزارەتی تەندروستی ئەمڕۆ (40) رۆژ بەسەر دابەشكردنی موچەكانیادا تێپەڕێوە.  بەگشتی‌و بۆ هەموو فەرمانبەرانی هەرێم لە وەزارەتە جیاوازەكان، وادەی دابەشكردنی موچە (30) رۆژ تێپەڕیوە. بۆچی موچە دواكەوت ؟ دواكەوتنی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)ی فەرمانبەرانی هەرێم پەیوەندی بە پەسەندكردنی یاسای پڕكردنەوەی كورتهێنانی داراییەوە هەیە لە پەرلەمانی عێراق، كە هەندێك بە یاسای "قەرز" ناوی دەبەن، ئەم یاسایە كە درەنگانی شەوێكی دوو هەفتە لەمەوبەر لە پەرلەمان پەسەندكرا، بەپێچەوانەی رێككەوتنی مانگی ئابی نێوان مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەرێمی كوردستان ناچاركرد لەبەرامبەر وەرگرتنی بەشە بودجەی خۆی لە داهاتەكانی عێراق، بڕێك لە نەوتەكەی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات. بەهۆی دەرچوونی ئەم یاسایەوە، تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە، حكومەتی مستەفا كازمی (320 ملیار) دینارەكەی موچەی فەرمانبەرانی بۆ حكومەتی هەرێم نەناردووە، كە بەپێی رێككەوتنی مانگی ئاب، دەبێت تا پەسەندكردنی یاسای بودجەی 2021 مانگانە بۆ هەرێمی كوردستانی بنێرێت. پێشتر مستەفا كازمی لەڕێگەی وتەبێژەكەیەوە ئاماژەی بەوەكرد ناردنی (320 ملیار) دینارەكەی هەرێم بەهۆی یاسای قەرزەوە كێشەی بۆ دروست نابێت‌و بەردەوام دەبێت، بەوپێیەی ئەو پارەیە لە بنەڕەتەوە پارەی نەوتی هەرێمی كوردستانی لێدەركراوە، بەڵام ئەمە روینەداو هێشتا كازمی پارەكەی نەناردووە. رۆژی 15ی ئەم مانگە حكومەتی عێراق دەستی بە دابەشكردنی موچەی مانگی 10ی فەرمانبەران كرد، بەگوێرەی لیستی مانگی پێشووی موچە، موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە لیستی موچەی وەزارەتەكانی عێراقدا سێیەم وەزارەت بوو، بەڵام وەزارەتی دارایی عێراق ئەمجارە پارەكەی بۆ هەرێم نەنارد، ئێستا حكومەتی كازمی موچەی مانگی 11 دابەشدەكات، واتا (320 ملیار) دینارەكەی هەرێم لە لیستی موچەی مانگی (10)ی حكومەتی عێراقدا سڕاوەتەوە. حكومەتی هەرێم هێشتا بە فەرمی وەفدی بۆ دانوستان لەبارەی چارەنوسی (320 ملیار) دینارەكە نەناردووە بۆ بەغداد، بەڵام پەیوەندی لەنێوان بەرپرسانی هەرێم‌و حكومەتی ناوەند هەیە‌و هێشتا حكومەتی كازمی وەڵامی فەرمی نەداوەتەوە. بەگوێرەی ئەوەی باسدەكرێت، كازمی وتویەتی بەدوای دەرەچەیەكی یاسایی‌و سیاسیدا دەگەڕێت بۆ ئەوەی بەردەوامی بدات بە ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم. حكومەت چی دەكات بۆ موچە ؟ بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە هەفتەی داهاتووەوە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان دەست بە گفتوگۆ دەكات لەبارەی موچەی مانگی 10ی فەرمانبەرانەوە. كۆبونەوەی هەفتەی داهاتووی حكومەت‌و چارەنوسی چۆنیەتی دابەشكردنی موچەی مانگی 10ی فەرمانبەرانی هەرێم، وەڵامی حكومەتی عێراق لەبارەی ناردن یان نەناردنی (320 ملیار) دینارەكە، یەكلای دەكاتەوە. جوتیار عادل وتەبێژی فەرمی حكومەتی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند:" چاوەڕێین حكومەتی عێراق 320 ملیار دینارەكە بنێرێت، ئەگەر نەینێرێت، حكومەتی هەرێم چەند ئۆپشنێك تاوتوێ دەكات". (درەو) زانیویەتی، ئەو داهاتەی كە ئێستا بەبێ (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد لەبەردەستی حكومەتی هەرێمدایە، نزیكەی (370 ملیۆن) دۆلارە، كە بەدینار دەكاتە نزیكەی (450 ملیار) دینار. ئەگەر حكومەتی هەرێم هاوشێوەی مانگی (9)، بەلێبرینی 18%وە موچەی فەرمانبەران دابەشبكات، ئەوا بۆ دابینكردنی موچەی مانگی (10)، پێویستی بە (730 ملیار) دینار هەیە، ئەو پارەیەی ئێستا لەبەردەستی حكومەتدایە (450 ملیار) دینارە، ئەگەر (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد نەیەت، ئەوا حكومەت بۆ موچەی مانگی (10) بڕی (280 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت. كورتهێنان چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ هەر بڕیارێك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)ی فەرمانبەرانی هەرێم، هاوشێوەی مانگەكانی تر بەكۆدەنگی لەناو ئەنجومەنی وەزیران یەكلادەكرێتەوە، ئەمە بۆ ئەوەیە دەرفەت بۆ هیچ یەكێك لەلایەنە بەشداربووەكانی حكومەت نەمێنێتەوە لەبارەی پرسی موچەوە موزایەدە بەسەر یەكتردا بكەن. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لە هەفتەی داهاتوودا، ئەنجومەنی وەزیران چەند بژاردەیەك لەبارەی میكانیزمی دابەشكردنی موچە تاوتوێ دەكات‌و دەیخاتە دەنگدانەوە. ئەگەر بەغداد (320 ملیار) دینارەكە نەنێرێت، حكومەت (280 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت بۆ دابەشكردنی موچە بە لێبڕینی 18%وە، ئەم كورتهێنانە چۆن پڕدەكرێتەوە ؟ ئەوەی تاوەكو ئێستا هەیە‌و دەست (درەو) كەوتووە، ئەگەر پارەكەی عێراق نەگات، حكومەت (سێ ئۆپشن) لەبارەی دابەشكردنی موچەی مانگی (10)وە تاوتوێ دەكات:  •    ئۆپشنی یەكەم: بەگوێرەی ئەو داهاتەی لەبەردەستدایە كە (450 ملیار) دینارە، دەست بە دابەشكردنی موچە بكرێت، كۆی خەرجی موچەی موچەخۆران لە هەرێمی كوردستان مانگانە (894 ملیار) دینارە، ئەگەر حكومەت بەپێی ئەو داهاتەی ئێستا لەبەردەستیدایە موچە دابەشبكات، دەبێت ئاستی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە 18%وە بۆ 50% بەرزبكاتەوە، ئەم ئۆپشنە ئەستەمە‌و پێناچێت حكومەت بەهیچ جۆرێك دەستی بۆ ببات. •    ئۆپشنی دووەم: حكومەت هەرێم قەرز بكات بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورتهێنانەی كە بۆ خەرجی موچە هەیەتی، ئێستا داهاتی بەردەست (450 ملیار) دینارە، ئەگەر حكومەت بە لێبرینی 18%وە موچە دابەشبكات پێویستی بە (730 ملیار) دینار هەیە، واتە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچەی ئەم مانگە بڕی (280 ملیار) دینار قەرز بكات، ئەمە یەكێكە لە ئۆپشنە بەهێزەكان كە پێشبینی دەكرێت حكومەتی هەرێم هاوشێوەی حكومەتى بەغداد بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی موچە، پەنای بۆ ببات، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا حكومەتی هەرێم تەواوی كورتهێنانەكەی بەقەرز پڕ دەكاتەوە یاخود بەشێكی كورتهێنانەكە، بە واتایەكی تر ئایا 18% بەرزدەكاتەوە بۆ رێژەی لە سەرو 39%ەوە كە ئەمە هەنگاوێكە رەنگە كاردانەوەی موچەخۆرانی بەدوایوە بێت.  •    ئۆپشنی سێیەم: حكومەتی هەرێم هاوشێوەی سەرەتای دەركەوتنی قەیرانی دارایی لەم كابینەیەدا، پەنا بۆ درێژكردنەوەی وادەی دابەشكردنی موچە ببات لە (30 رۆژ)ەوە بۆ (60 رۆژ)، ئەمەش لەپێناو كۆكردنەوەی داهاتی دوو مانگ بۆ دابینكردنی موچەی مانگێكی فەرمانبەران، ئەمەش ئۆپشنێكە كە جێبەجێكردنەوەی تاڕادەیەك ئاستەمە، بەتایبەتیش دوای ئەوەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بڕیاریدا مانگەكانی دابەشكردنی موچە رێكبخاتەوە‌و بەبڕیارێك سەرشانی كابینەكەی لە موچە پاشەكەوتكراوەكانی كابینەی پێشوو و موچە دواكەوتووەكانی كابینەكەی خۆی، پاككردەوە‌و لە مانگی (10)دا موچەی مانگی (9)ی دابەشكرد بەهیوای ئەوەی بتوانێت بەهۆی (320 ملیار) دینارەكەی بەغدادەوە مانگانە لەوادەی خۆیدا موچە دابەش بكات. 

(درەو): عمران خان سەرۆکی وەزیرانی پاکستان رەزامەندی نیشاندا لەسەر پروژەیاسایەک تایبەت بە روبەڕووبونەوەی دەستدرێژی سێکسی بۆسەر ژنان. بەگوێرەی پرۆژە یاساکە، ئەو کەسانەی تاوانی دەستدرێژی سێکسییان بۆسەر ژنان بەسەردا ساغ دەبێتەوە، سزاکەیان بریتییە لە (خەساندن) بەشێوەی کیمیایی. بەگوێرەی هەواڵی رۆژنامەی (زە سەن)ی بەریتانی، عیمران خان لە کۆبوەنەوەیەکی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵدا رەزامەندی لەسەر پرۆژە یاساکە نیشانداوەو باسی لەوە کردووە ئەو ژنانەی کە لە تاوانی دەستدرێژی سێکسی رزگاریان بووە، دەتوانن بەبێ ترس سکاڵایی یاسایی لەسەر دەستدرێژیکاران تۆمار بکەن و لەمەشدا حکومەت پاڵپشتییان دەکات و دەیانپارێزێت. دوای دەستدرێژیکردن بۆسەر ژنێک لە شاری لاهور، عیمران خان پێشنیازی کرد سزای لەسێدارەدان بەسەر ئەو کەسانەدا بسەپێندرێت کە دەستدرێژی سێکسی دەکەنە سەر ژنان. بەمدواییەش بەهۆی رفاندنی ژنێک و منداڵە چوار ساڵەکەی لەلایەن سێ پیاوەوە بۆ ماوەی دوو هەفتە، رایگشتی لە پاکستان لەبارەی پرسی دەستدرێژی سێکسی وروژا. ئەوانەی لە پاکستان تاوانی دەستدرێژییان لەسەر ساغ دەبێتەوە، بەپێی یاسا سزاکەیان (٢٥ ساڵ) زیندانییە یان لە قورسترین حاڵدا سزای لەسێدارەدانە، بەڵام ئەمە ئەگەر کەسی تاوانبار روبەڕووی دادگا بکرێتەوە، پرۆسەی دادگایکردن لەسەر ئەم کەیسانە لەپاکستان زۆر هیواشە.

درەو: ئامادەکردنی: دەزگای ئایدیا بۆ فکر و لێکۆڵینەوە سەركردە سیاسییەكانی ناگۆرنی قەرەباخ جیهانیان توشی شۆك كرد بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكەیان و كاركردنیان بۆ دامەزراندنی كۆمارێكی سەربەخۆ، نە سەر بە كۆماری ئازەربایجان و نە كۆماری ئەرمینیا ناگۆڕنی قەرەباخ، هەرێمێكە لە ناو خاكی كۆماری ئازەربایجان، كە دەیان ساڵە لەگەڵ كۆماری ئەرمینیا لە ناو ململانێ و ناكۆكییەكی سەختدان لە سەر ئەم هەرێمە، لە كاتێكدا ئەرمینیا پشتگیری لە جیابوونەوەی دەكات، بەڵام ئازەربایجان دەیەوێت بیخاتە سەر خاكی خۆی. ئەم كێشەیە بوە هۆی هەڵگیرسانی شەڕو پێكدانانی سەخت لە نێوانیاندا، بە جۆرێك كە كوشتار و كردەوەی دڕندانە و ئاوارەبوونی دانیشتوانی لێكەوتەوە، بە تایبەتی لە بەرامبەر دانیشتوانی بە ڕەگەز ئازەری لە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ. قەیرانی ئەم هەرێمە بە یەكێك لە درێژترین ئەو قەیرانانە دادەنرێت، كە لە پاش هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤێتی پێشوو لە ساڵی (1991)دا بە شێوەیەكی بەهێز تەقیەوە و تاكوو ئێستاش ئاگرەكەی بەردەوامە. دوایین وێستگەی درێژەكێشانی ململانێی ناگۆڕنی قەرەباخ دەستپێكردنەوەی شەڕی سەربازی نێوان (ئەرمینیا و ئازەربایجان)ە، لە مانگی ئەیلولی (2020)، كە چەند دەوڵەتێكی هەرێمی و زلهێزی نێودەوڵەتی تێیدا ڕۆڵ دەگێڕن و هەر یەكەیان لە گۆشەی ستراتیژ و سیاسەتی دەرەوەی خۆیانەوە بە دوای بەرژەوەندییاندا دەگەڕێن، بە تایبەتیش: ڕووسیا، ئەمریكا، توركیا و ئێران. پێگەی جوگرافیی ناگۆڕنی قەرەباخ  هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ كەوتوەتە بەشی خۆرئاوای كۆماری ئازەربایجان و نزیكەی (270) كیلۆمەتر لە (باكۆ)ی پایتەختەوە دوورە. ڕووبەرەكەی (4400) كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، كە ڕێژەی (15%)ی كۆی ڕووبەری ئەو وڵاتە پێك دەهێنێت. ناوی هەرێمەكە لە دوو بڕگە پێكهاتوە "ناگۆڕنی"، كە بە زمانی ڕووسی مانای (چیا) دەبەخشێت، هەروەها (قەرەباخ)، كە بە زمانی توركی مانای (ڕەشە باخ) دەبەخشێت، واتا بە واتای (چیای ڕەشەباخ) دێت، بەڵام ئەرمەنەكان ناوی (ئارتساخ)یان لە هەرێمەكە ناوە، كە لە لای ئەرمەنییە كۆنەكان مانای "دارستانی خواوەندی خۆر" دەبەخشێت. "ستیپاناكرت" پایتەختی هەرێمەكەیە و لە سەر لوتكەیەكی شاخاوی هەڵكەوتوە، كە بەرزییەكەی (750) مەترە لە سەر ڕووی دەریاوە. ئەم شارە لە پاش هەڵگیرسانی شۆڕشی بەڵشەفی لە ئۆكتۆبەری ساڵی (1917)دا لە شوێنی گوندی خان كندی دروستكراوە و دوایی ناوی گۆڕاوە بۆ (ئیستبانا كیرت) وەك ڕێزلێنان لە سەركردەی كۆمۆنیستی بەڵشەفی (ئیستبانا شاهۆمیان)، كە ئێستا پەیكەرەكەی لە گۆڕەپانی سەرەكی شارەكە دانراوە. دانیشتوانی هەرێمەكە كۆی ژمارەی دانیشتوانی ناگۆڕنی قەرەباخ "بەپێی ئەو سەرژمێرییەی كە دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لە كانوونی دوەمی ساڵی (2016)دا ئەنجامیانداوە گەیشتوەتە زیاتر لە (148000) كەس، هەروەها بە پێی زانیارییەكان ژمارەی ئەرمەنەكان لە كۆی دانیشتوانی هەرێمەكە ڕێژەی (95%)ی پێكهێناوە و ئەو ڕێژەیەی تریش لە ڕەگەز و پێكهاتەكانی ترن.  مێژوی قەیرانی ناگۆڕنی قەرەباخ  ڕەگ و ڕیشەی قەیران و ململانێكان لە سەر هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەگەڕێتەوە بۆ دەیەی بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، كاتێك جۆزێف ستالین لە ساڵی (1923)دا بڕیاریدا ئەم هەرێمە "كە لەو سەردەمەشدا زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئەرمەنی بوون"، بخرێتە سەر خاكی كۆماری ئازەربایجان و حوكمی ئۆتۆنۆمی پێبدرێت، لە هەمان كاتیشدا بڕیاریدا هەرێمی (ناختشیڤان) كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی ئازەری بوون لە ناو ئەرمینیادا جیا بكرێتەوە و بە دابڕاوی بمێنێتەوە. مەبەست لەم بڕیارە ئەوە بوو، كە تۆوی ناكۆكی و ململانێ لە نێوان هەر دوو دەوڵەتەكەدا چەكەرە بكات تاكوو حكوومەتی ناوەندی لە مۆسكۆ پێگە و دەسەڵاتی بەردەوامی بە سەر ناوچەكەدا بە بەهێزی بمێنێتەوە.  هەوڵی جیابوونەوەی ناگۆرنی قەرەباخ بۆ سەربەخۆیی كاتێك ئەرمەنییەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ لە ساڵی (1992)دا جیابوونەوەیان لە كۆماری ئازەربایجان ڕاگەیاند، حكوومەتی باكۆ هێزی سەربازی ڕەوانەی هەرێمەكە كرد بۆ بەدەستهێنانەوەی و خستنییە ژێر ڕكێفی خۆیەوە. لایخۆیەوە ئەرمینیا پشتیوانی لە ئەرمەنەكانی هەرێمەكە كرد و لە ئەنجامدا شەڕ دەستی پێ كرد، كە كوژرانی زیاتر لە (30) هەزار كەسی لە ئازەری و ئەرمەنەكان لێكەوتەوە. هەر لەو ساڵەدا سەركردە سیاسییەكانی هەرێمی ناگۆرنی قەرەباخ جیهانیان توشی شۆك كرد بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكەیان و كاركردنیان بۆ دامەزراندنی كۆمارێكی سەربەخۆ، نە سەر بە كۆماری ئازەربایجان و نە سەر بە كۆماری ئەرمینیا بێت. ئازەربایجان لە دژی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمەكە وەستایەوە و بە جوداخواز و یاخیبوون دایە قەڵەم، بەڵكوو ناوی شانۆگەرییەكی لێنا گوایا پێشتر لەگەڵ ئەرمینیا لە سەری ڕێككەوتوون. لایخۆیەوە كۆماری ئەرمینیا پشتیوانی خۆی بۆ سەركردە سیاسییە ئەرمەنییەكانی هەرێمەكە دەربڕی و بە پارەو چەك یارمەتیدان، ئەو هەنگاوەش بەلای كۆماری ئازەربایجانەوە راگەیاندنی شەڕ بوو، بەو هۆیەشەوە شەڕ لە نێوانیاندا هەڵگیرساو لە (1992) تا ڕاگەیاندنی ئاگربەست لە ساڵی (1994) بەردەوام بوو. سەرەڕای زیانە گیانییەكانی هەر دوولا، شەڕەكە چەند ڕاستییەكی دیمۆگرافی و جیۆگرافی تازەی بەرجەستە كرد، چونكە ململانێكان بوە هۆی ئاوارەبوون و كۆچكردنێكی زۆر لە هەر دوو، كە بە زیاتر لە (1.2) ملیۆن كەس مەزەندە كراوە، زۆرینەیان لە ئازەرییەكانن، بەم هۆیەشەوە زۆرینەی دانیشتوانی هەرێمەكە بوون بە ئەرمەنی نەژاد. سەرەڕای سەپاندنی دەسەڵاتی ئەرمەنەكان بە سەر هەرێمەكەدا، توانیان دەستبەسەر (7) ناوچەی سەر سنووری ئازەربایجان بگرن، كە بە (20%)ی كۆی خاكی كۆماری ئازەربایجان مەزەندە دەكرێت، ئەمەش دەروازەیەكی سروشتی بۆ ئەرمەنییەكان دابینكرد لە ڕێڕەوی "لاتچین" لەگەڵ خاكی كۆماری ئەرمینیا. لە كاتێكدا ئازەربایجان داوا دەكات هەرێمەكە بگەڕێنرێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی و پێشنیاری پێدانی دەسەڵاتێكی سەربەخۆی فراوان بە ئەرمەنەكان كردوە لە چوارچێوەی حوكمی ئۆتۆنۆمیدا بە مەبەستی چارەسەركردنی قەیرانەكە، بەڵام ئەرمینیا پشتگیری لە سەربەخۆبوونی هەرێمەكە و جیابوونەوەی لە ئازەربایجان دەكات و یارمەتی و هاوكاری پێشكەشی دەسەڵاتی جوداییخوازی هەرێمەكە دەكات.  لە هەوڵێكدا بۆ وەستاندنی شەڕ، ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە ساڵی (1993)دا بڕیاری ژمارە (822)ی دەركرد و تیایدا داوای لە هێزەكانی ئەرمینیا كرد لە هەرێمە داگیركراوەكانی ئازەربایجان بكشێنەوە، بەڵام هێزەكانی ئەرمینیا پابەندی ئەو بڕیارە نەبوون. شەڕو كوشتار لە نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا لە سەر ناگۆڕنی قەرەباخ لە ساڵی (1994) كۆتایی پێهات، كاتێك ڕێككەوتنێكی ئاگربەست لە نێوانیاندا واژۆ كرا، بەڵام قەیرانی نێوانیان كۆتایی نەهاتوە، بەڵكوو هەر دوو لا هێشتا بە فەڕمی لە دۆخی شەڕدان لەبەر ئەوەی كە هیچ ڕێككەوتنێكی ئاشتیان واژۆ نەكردوە. لە ساڵی (2006)دا ئەرمەنەكانی ئەو هەرێمە جێناكۆكە دەستوورێكیان داڕشت و هەرێمەكەیان وەكوو كۆمارێكی سەربەخۆ و جیابۆوەوە لە ئازەربایجان وێنا كرد و شاری (ستیپانا كریت)یان كردە پایتەختی هەرێمەكەیان.  ئەم دەوڵەتە نوێیەی، كە دامەزراوە تەشریعی و تەنفیزی و یاساییەكانی بە هاوكاری ئەرمینیا و ڕووسیا بونیاتنرا، ئەوەش بەپێی هاوپەیمانێتییەكی ئەمنی لە نێوان ڕووسیا و ئەرمینیا. كۆمەڵگای نێودەوڵەتی وەكوو هەرێمێك لە ناو چوارچێوە و سنوری كۆماری ئازەربایجان دانی بە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ ناوە. سەرەڕای جیابوونەوەی هەرێمەكە و ڕاگەیاندنی وەكوو كۆمارێكی جیابوەوە لە لایەن هێزە دەسەڵاتدارەكانی ئەرمینیاوە، بەڵام هیچ دەوڵەتێكی جیهان "تەنانەت ئەرمینیا"ش دانی بە سەربەخۆیی ئەو هەرێمەدا نەناوە. هەندێك دەوڵەتی زلهێز لە پێشیانەوە ئەمریكا و ڕووسیا و فەڕەنسا "كۆمەڵەی مینسك"، كە لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی ڕێگەپێدراون بۆ كاركردن وەكوو دەوڵەتانی نێوەندگیر بۆ چارەسەركردنی ئەم قەیرانە. گروپی مێنسك چەندین گەڕی دانوستان و گفتوگۆی بۆ ئەم مەبەستە ئەنجامدا، بەڵام هیچ سەركەوتن و ئەنجامێكی ئەرێنی لێنەكەوتەوە. لە (24)ی حوزەیرانی ساڵی (2011)دا، سەرۆكی ئەرمینیا (سێرگ سەركسیان) و سەرۆكی ئازەربایجان (ئیلهام عەلیێڤ) لە شاری "كازان"ی ڕووسیا بە سەرپەرشتی دیمیتری مێدڤیدیڤ، سەرۆكی ئەو كاتەی ڕووسیا دەستیان بە وتوێژەكانیان كرد بە هیوای كۆتاییهێنان بە قەیرانی نێوانیان و بەدیهێنانی ئاشتی كۆتایی.  لە تەمووزی ساڵی (2015)دا، ئازەربایجان ڕایگەیاند، كە هێزە سەربازییەكانی توانیویانە دوو فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی سەر بە سوپای ئەرمینیا بخەنە خوارەوە، لە كاتی ئەنجامدانی چاودێری و زانیاری كۆكردنەوەی لە ئاسمانی ناوچەی (تەرتەر)ی ئازەربایجان لە نزیك هێڵی بەریەككەوتن لە نێوان هەر دوو وڵاتدا. لە مانگەكانی داهاتوودا بەریەككەوتن و پێكدادانەكان زیاتر چڕ بوونەوە، تا ئەو ئاستەی كە پاڵی بە ڕێكخراوی ئاساییش و هاریكاری ئەورووپا نا، كە هەر دوو دەوڵەتەكە تیایدا ئەندامن و سەرپەرشتی گفتوگۆكانی ئاشتی نێوانیان دەكات بە نێوەندگیری "گروپی مێنسك"، تاكوو هۆشداریی بدات لە سەر ئەوەی كە بارودۆخی ناوچەكە لە تەقینەوەدایە و بەرگەی ناگیرێت. تەشەنەكردنی كێشەكان و تێكچوونی بارودۆخەكە گەییشتە ئەوەی لە كانوونی یەكەمی ساڵی (2015)دا، ئازەربایجان بۆ یەكەمجار لە دوای (20) ساڵ تانكەكانی بۆ بەئامانجكردنی پێگەی جوداییخوازەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ بەكاربێنێت. دواجاریش لە (27)ی ئەیلوولی ساڵی (2020)دا، سەرلەنوێ زەنگی شەڕ لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لێیدا و گەڕێكی تری پێكدادان و هەڵكشانی سەربازی لە هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ دەستی پێكردەوە و كوژراو و برینداری زۆری لێكەوتەوە. جوداییخوازە ئەرمەنییەكان دۆخی شەڕ و خۆسازدانی گشتیان لە هەرێمەكەیان ڕاگەیاند، ئەمە لە كاتێكدایە كە چەندین نێوەندگیری و بانگەوازی هەرێمی و نێودەوڵەتی بۆ وەستاندنی شەڕ دەستی پێ كردوە. ئەرایك ئارتۆنیان سەرۆكی ئیدارەی جوداییخوازی ئەرمەنی لە دانیشتنێكی نائاسایی پەرلەمانی هەرێمەكە لە (ستیپانا كریت)ی پایتەخت دۆخی شەڕ و خۆسازدانی گشتی لە هەموو ناوچەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ ڕاگەیاند و بڕیار درا باری نائاسایی ڕابگەیەنرێت و هەموو ئەو نێرانە بە سەرباز بكرێن، كە تەمەنیان لە سەرووی (18) ساڵییە و توانای هەڵگرتنی چەك و خزمەتی سەربازییان هەیە. وەزارەتی بەرگری ئازەربایجان لە بەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند، كە سەرەتا سوپای ئەرمینیا دەستی بە پەلاماردان و دەستدرێژی بەرفراوان كردوە لە ڕێگەی تەقەكردن بە چەكی سوك و قورس لە پێگە مەدەنی و سەربازییەكانی ئازەربایجان. لە دوای جەنگی ساڵـی (1992) لە نێوان هەر دوو لا، پاش ئەوەی سوپای ئەرمینیا دەستی بە سەر ناوچەكەدا گرت، دەستیان كرد بە دەركردنی دانیشتوانە ئازەرییەكەی. زۆرینەی ئەو ئازەرییانەی پێش ڕاگواستن و كۆچپێكردن لە هەرێمەكەدا بوون، موسڵمانی شیعە مەزهەب بوون، لەگەڵ هەندێك كوردی سوننە مەزهەب. هەر چی ئەرمەنییەكانیشە كریستیانن و بە سەر هەر دوو مەزهەبی كاسۆلیك و ئەرتەدۆكسدا دابەشبوون. بە هۆی ڕووخانی یەكێتیی سۆڤیەت لە (1991)دا بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە لایەن هەر دوو وڵاتەوە لە ساڵی (1992) ڕاگەیەنرا، ئەوەش بە سەرەتای دەستپێكردنی ناكۆكییەكانی نێوان یەریڤان و باكۆ دادەنرێت. تووندترین شەڕی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لە ساڵانی (1992 - 1994)دا ڕوویدا و زیانی گەورەی گیانی و ماددی بەر هەر دوو وڵاتە كەوت.  لە ناو جەرگەی ناوچەی قەوقاز لە نزیك كێڵگە نەوتییەكانی ناو دەریای قەزوین، ململانێیەكی هەرێمیی بەهێز لە سەر ناوچەیەكی دەوڵەمەند، بەڵام بچووك بەرپا بوە. لەوێ بەرژەوەندییەكان بەناویەكداچوو تێكئاڵاون و بەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان لەوێ خەریكە پێكدا دەدەن، گۆڕەپانی شەڕەكە، وڵاتە دژ بەیەكەكانی وەك ئەمریكا، ڕووسیا، ئێران، توركیا، ئیسرائیل و یەكێتی ئەورووپا پێكەوە كۆدەكاتەوە، كە هەمویان بایەخ بە گۆڕانكاری و ڕووداوەكانی ئەو هەرێمە كێشە لە سەرە دەدەن. هەر یەكە لە ئەرمینیا و ئازەربایجان، كاراكتەری سەرەكی شەڕەكەن و هێشتا ئامادەی گەییشتن بە چارەسەری ئاشتیانە نین. سەرەكیترین هۆكارەكانی ململانێكە لە پاش ڕوودانی چەندین شەڕ و ململانێی خوێناوی لە نێوان هێزەكانی هەر دوو لا، ئەوەی ئێستا لە سەر زەوی ڕوو دەدات شەڕێكی دەستەویەخەیە لە نێوان سوپای ئازەربایجان و هێزە جوداییخوازەكانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ و سوپای ئەرمینیا، بەڵام ڕەگوڕیشەی ناكۆكییەكان لە ناو مێژووی هەر دوو وڵاتدا هێجگار قووڵە. ئەوە شەڕێكی جیۆپۆلەتیكی بەهێزە و تەنیا پەیوەست نییە بە ئازەربایجان و ئەرمینیا بە تەنیا، بەڵكوو توركەكان، ڕووسەكان، ئەمریكییەكان، ئێرانییەكان و دەوڵەتانی یەكێتی ئەورووپاش لە شەڕەكەدا بەشدارن. ململانێكە درێژبوونەوەی ڕقوكینەی مێژوویی پڕ لە دژایەتییە لە نێوان ئەرمەنەكان و ئازەرییەكان و توركەكان لە ناوچەكەدا. ڕەوشی ئابووری هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ  دانیشتوانی هەرێمی ناگۆڕنی قەرەباخ بە شێوەیەكی سەرەكی سەرقاڵی كشتوكاڵن، لەمەشدا كەڵكیان لە زۆری چەم و ڕووبارەكان و ئاوی باران وەرگرتوە، جگە لەوەی وزەیەكی زۆری كارەبا بەرهەم دەهێنێت. ژمارەیەكی كەمیش لە دانیشتوانی هەرێمەكە گرینگی بە كار و چالاكی ئابووری دەدەن لە سێكتەری گەشەپێدانی سامانی ئاژەڵ و پیشەسازییە سووكەكان. شوانكارەیی و چاندنی دانەوێڵە و لۆكە و تووتن، سەرەكیترین كاری دانیشتوانن، هەر چی ناوچە شاخاوییەكانی هەرێمەكەیە، لەوەڕگەی باشی لێیە و ئەوەش بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ لە پێناو گۆشت و پێستەكەیدا، كارێكی قازانجبەخشە. كارێكی دیكەی بەرچاوی هەرێمەكە باخدارییە بۆ بەرهەمهێنانی شەرابی ترێ. هەرێمەكە كێشەی لە پێكەوە گەیاندن و ڕێگەوباندا هەیە و تەنیا دوو ڕێگەی سەرەكی هەیە، كە بەشە جیاوازەكانی هەرێمەكە لە هەر چوار جەمسەریدا بە یەك دەگەیەنێت. دەسەڵاتێکی جوداییخواز ناگۆڕنی قەرەباخ بەڕێوە دەبات كۆمەك و یارمەتی و هاوكاری لە ئەرمینیا و ڕەوەندی ئەرمەنی لە دەوڵەتانی دەرەوە وەردەگرێت. ویلایەتە یەكگرتوەكان بە كاریگەری گروپەكانی فشاری ئەرمەنییەكان لە ئەمریكا وایكردوە ئەرمینیا لە دوای ئیسرائیل ببێتە دوەم گەورەترین دەوڵەتی سوودمەند لەو كۆمەك و ئەو هاوكارییانەی ئەمریكا و هەندێك لە دەوڵەتانی جیهانی پێشكەشی دەكەن. ئەم دەسەڵاتە هەوڵی ڕاكێشانی وەبەرهێنانی دەرەكی دەدات بە مەبەستی گەشەپێدانی بوار و سێكتەری جۆراوجۆر لە هەرێمەكەدا، وەكوو تەلارسازی و كانەكانی دەرهێنانی ئاڵتوون و مس و كەرتی پێوەندییەكان و خزمەتگوزاریی بانكی و هۆتێلەكان، هەروەها گرینگیپێدان بە پیشەسازییە كشتوكاڵییەكانی وەك دروستكردنی خواردنەوە گازییەکان. بە زۆری ئەو وەبەرهێنانە لە ڕێگای ڕووسیا، ئەمریكا، فەڕەنسا، بەلجیكا، سویسرا و ئوستورالیاوە ڕوو لە هەرێمەكە دەكات. جەنگەكە لە ڕووی ئابوورییەوە  بەرژەوەندییە ئابوورییەكان ڕۆڵی گەورەیان لە هەڵگیرسانەوەی گەڕێكی تازەی شەڕی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان هەیە. ئازەربایجان هەوڵی زۆر دەدات بۆ ئەوەی ئەرمینیا سوود لە هیچ پرۆژەیەكی وەبەرهێنان لە ناوچەكە نەبینێت، بە تایبەتی ئەوەی پێوەندی بە بۆرییەكانی گواستنەوەی نەوت و گازەوە هەیە بۆ دەوڵەتانی ئەورووپا. ئەو بۆرییانە بە سنووری نێوان ئازەربایجان و جۆرجیادا دەپەڕنەوە بۆ توركیا. هەر چی ئەرمینیایە ئابڵووقەیەكی ئابووری كاریگەری لە سەرە، توركیا و ئازەربایجان سنوورەكانیان بە ڕوویدا داخستوە، بۆیە ئەو سنوورانەی بەدەست یەریڤانەوە ماونەتەوە، سنوورێكی كورتن لە باشووردا لەگەڵ ئێران و لە باكووردا لەگەڵ جۆرجیایە، لەبەر ئەوەیە كە ئەرمینیا و هەرێمی قەرەباخ، ماوەی چەند ساڵێكە لە دۆخێكی ئابووریی خراپدا دەژین، چونكە هیچ دەرچەیەكی دەریاییان نییە و سنوورەكانیان لە سەر داخراوە.  كۆماری ئازەربایجان لە ڕووی ئابوورییەوە (90%)ی داهاتی خۆی لە نەوت و گازەوە دابیندەكات، بەڵام ئەرمینیا پشت بە هەناردەكردنی كانزا گرانبەهاكان و كانزاكانی تریش دەبەستێت، لەگەڵ ئامێر و كەرەستەی گەڕان بە دوای ئەڵماسدا. كەرتی پیشەسازی پێكهێنەری سەرەكی بەرهەمی ناوخۆیی ئەرمینیایە، كە دەگاتە (14) ملیار دۆلار. ئەگەرچی داهاتی بەرهەمی ناوخۆیی ئازەربایجان زیاتر لە (47) ملیار دۆلارە، بەڵام داهاتی تاك لە هەر دوو وڵاتدا لێكتر نزیكە كە ساڵانە (4.6) هەزار دۆلارە. هیچ سەرچاوەیەكی سروشتی لە هەرێمی ناگۆرنی قەرەباخدا نییە، بۆ ئەوەی ئازەربایجان و ئەرمینیا شەڕی لە سەر بكەن، بەڵام هەرێمەكە بایەخی ستراتیژی بۆ هەر دوو وڵات هەیە.  ڕۆڵی ڕووسیا لە ململانێكەدا ڕووسیا لە گۆشەنیگای جیۆپۆلیتیكی و جیۆستراتیژییەوە لە ناوچەی قەوقاز دەڕوانێت، بەڵام یەكێكە لە دەوڵەتە ناوبژیوان و نێوەندكارەكان بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ململانێكە، هەر چەندە لە سەر زەوی پشتیوانی لە ئەرمینیا دەكات تا ئەو ئاستەی گومان لە ڕاستی ڕۆڵی بێلایەنانەی ڕووسیا دەكرێت لە ململانێی ناگۆرنی قەرەباخ، بە تایبەتی دوای ئەوەی ڕێككەوتنی پێدانی چەك ڕووسیا بە ئەرمینیا لە شەڕی دژ بە ئازەربایجان ئاشكرا بوو. هاوپەیمانێتی نێوان ڕووسیا – ئەرمینیا لە سەر پەرەپێدانی پێوەدییە ئابوورییەكانی نێوانیان و بەهێزكردنی توانای ئابووری ئەرمینیا بونیادنراوە، لە پێش هەمووشییەوە پەرەپێدانی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی وزە و هاوكاریكردنی لە بواری سەربازی دا، بۆ ئەو مەبەستەش ڕووسیا بنكەیەكی سەربازیی لە (یەریڤان)ی پایتەختی ئەرمینیا دامەزراندوە. ئێستاش لە ساڵی (2020)دا، كە شەڕ و پێكدادانی قورس لە نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان دەستی پێكردەوە، دیسانەوە مۆسكۆ بەوپەڕی توانا پشتیوانی ئەرمینیا دەكات، بەڵام لەگەڵ دەوڵەتە زلهێزەكانی تردا هەوڵی نێوەندگیری دەدات.   ڕۆڵی ئێران لە ململانێكەدا لە ئێستا و ئایندەدا ئێران و ئەرمینیا پێویستیان بە یەكتری هەیە، ئێران لە ڕێگەی ئەرمینیاوە ڕێڕەوێكی جێگرەوە بۆ گواستنەوە بەرەو ڕووسیا و ئەورووپا دابین دەكات. ئەرمینیاش بە هۆی ئێرانەوە، دەرچەی بۆ داخرانی ڕێگە وشكانییەكان بە هۆی ئازەربایجان و توركیاوە بەدەستخستوە. ئێران پشتگیری ئەرمینیا دەكات بەهۆی ئابوورییەوە بە پلەی یەكەم، چونكە یەریڤان هاوبەشی تارانە لە وزەدا، فرۆشیاری سەرەكی وزەش بە ئەرمینیا، ئێرانە. لاوازكردنی كەمینەی ئازەری لە ناو ئێران بۆ تاران گرینگە، تاكوو ئەو كەمینەیە داوای مافی زیاتر لە حكوومەتی تاران نەكەن.  ئێران هاوسنووری هەر دوو كۆماری ئەرمینیا و ئازەربایجانە و لە ناوچەی شەڕەكانیشەوە نزیكە. لە بنەڕەتدا پێویستە ئێران لە ڕووی دیینی و مەزهەبیەوە هاوپەیمانی كۆماری ئازەربایجان بێت، كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی موسوڵمانی شیعە مەزهەبن، بەڵام بە شێوەیەكی كرداریی هیچ یارمەتی و هاوكارییەكی ئازەربایجان ناكات، بەڵكوو پشتیوانی لە ئەرمینیا دەكات. هەر چەندە لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕ و ململانێكەوە، كۆماری ئیسلامی ئێران وەكوو بێلایەن خۆی پیشان دەدات، بەڵام تاران لایەنگرێكی سەرسەخت و ئاشكرای ئەرمینیایە.  بەشێكی سەرەكی ناكۆكییەكانی ئێران و ئازەربایجان، بۆ ئەو فراوانخوازییە دەگەڕێتەوە كە ئێران وەكوو بەشێك لە خاكی خۆی سەیری ئازەربایجان دەكات و پێیوایە ئەو وڵاتە لە بنەڕەتدا بەشێك بووە لە هەرێمی ئازەربایجانی ئێرانی و دەبوایا ئێستا پارێزگایەكی سەر بە ئێران بێت. لە لایەكی ترەوە ئێران ترس و نیگەرانی لە هەمبەر پێوەندی نێوان ئیسرائیل و كۆماری ئازەربایجان هەیە و پێی وایە ئیسرائیل لە ڕێگەی باكۆ-وە دەگاتە سەر سنوورەكانی ڕۆژهەڵاتی وڵاتەكەی و دەتوانێت زیان بە ئاساییش و بەرژەوەندییەكانی بگەیەنێت. هەر چەندە ئێران دەسەڵاتەكەی شیعەیە، بەڵام هیچ پشتگیریەكی ئازەربایجان ناكات چونكە كەمینەیەكی سوننە دەسەڵاتیان بە سەر دانیشتوانی زۆرینەی شیعە مەزهەبی وڵاتەكەدا سەپاندوە. (75%)ی دانیشتوانی كۆماری ئازەربایجان شیعە مەزهەبن و لایەنگری مەرجەعی شیعەكانی ئێرانن و دەیانەوێت وڵاتەكەیان پێوەندییەكانی لەگەڵ ئێراندا پتەو بكات.  ڕۆڵی توركیا لە ململانێكەدا هەرچی توركیایە لە ژێر كاریگەری هۆكاری مێژوویی، ئایینی، ڕەچەڵەك (ئیتنی) و ئابووری بەردەوام پشتیوانی ئازەربایجان. حكوومەتی ئەنقەرە بە ڕوونی هەڵوێستی خۆی ڕاگەیاندوە و بە تەواوی لەگەڵ ئازەربایجاندایە وەك دەوترێت بۆ بەدەستهێنانەوەی "خاكە داگیركراوەكەی". لە ئێستادا توركیا و ئازەربایجان بە نیگەرانییەوە لە هاوپەیمانێتی نێوان ئەرمینیا و ئێران دەڕوانن. بەرژەوەندییەكانی توركیا و ئازەربایجان لە بواری وزەدا لە دژی خواستەكانی حكوومەتی تارانە لە ناوچەكەدا. جیا لەوەش ئێران لە زۆر بواردا پێوەندی باشی لەگەڵ ڕووسیادا هەیە، ئەوەش وا دەكات ئێران زیاتر لایەنگیریی ئەرمینیا بكات نەوەك باكۆ. لە ڕاستیدا هاوپەیمانێتی نێوان توركیا - ئازەربایجان لە دوو قاڵبی یاسایی بنەڕەتیدا ڕێكخراوە و درێژەی پێدراوە: 1. ڕێككەوتنی نێوانیان لە سەرەتای نەوەدەكانی ڕابردوو، كە ڕێگەدەدات بە مەشقكردنی سەربازانی سوپای ئازەری و هێزەكانی تری لە دامەزراوە سەربازییەكانی توركیادا. 2. ڕێككەوتنی (هاوبەشی ستراتیژی)یە، كە هەر دوو دەوڵەت بۆ بەرگری لە خۆكردن لە كاتی پێویستدا هاوكاری یەكتری دەكەن، بەوەش دەكرێت هەردووکیان چەك و جبەخانە و كەرەستە سەربازییەكانیان بۆ هاوكاری یەكتری بەكاربهێنن. دەسەڵاتدارانی ئەرمینیا لەوەش نیگەرانن كە توركیا بە تەواوی دەست لە شەڕەكە وەربدات لە بەرژەوەندی ئازەرییەكاندا، بۆیە داوا لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكات بە زووترین كات ڕێگری لەو هەنگاوەی توركیا بگیرێت. سەرچاوە ئەمنییەكانی ئەرمینیا ئەوەیان دووپات كردوەتەوە، كە توركیا ژمارەیەكی زۆر شەڕكەری بەكرێگیراوی سووری لە وڵاتەكەیەوە ڕەوانەی ئازەربایجان كردوە، بە مەبەستی پشتگیریكردن لە هێزەكانی ئەو وڵاتە، هاوشێوەی ئەوەی پێشتر ئەنقەرە لە لیبیا كردوویەتی. حكوومەتی یەریڤان هەبوونی نزیكەی (4000) بەكرێگیراوی بە ڕەگەز سووری، لە هێرشەكانی ئازەربایجان بۆ سەر خاكەكەی ئاشكرا كرد و ڕایگەیاندوە كە (81) ئەندامیان لێ كوژراوە. ڕۆڵی ئیسرائیل ئیسرائیل و كۆماری ئازەربایجان، هاوپەیمانیەتێكی بەهێزیان هەیە. لە كاتێكدا دەسەڵاتی نوێی ئەرمینیا هەوڵی دروستكردنی پێوەندی سیاسی و ئابووری لەگەڵ ئیسرائیل دەدات، بەڵام ناتوانێت هەنگاوی زۆر لەو ڕووەوە بنێت، چونكە ترسی لە كاردانەوەی نەرێنی و توندی ئێران هەیە، لە دەوڵەتێكی دراوسێیە و لە كێشە و پرسە هەرێمییەكاندا ڕۆڵی كاریگەری هەیە. ئیسرائیل یەكێكە لە دیارترین ئەو لایەنانەی چەك دەداتە حكوومەتی باكۆ. لە ساڵی (2011)دا "ویكلیكس" هەندێك بەڵگەنامەی ئەمریكی بڵاو كردەوە، كە دەریدەخەن ئیسرائیل و ئازەربایجان گرێبەستێكی چەندین ملیۆن دۆلارییان بۆ فرۆشتنی چەك بە ئازەربایجان واژۆ كردوە. هەر دوو وڵات پێوەندی ئابووری پتەویان پێكەوە هەیە. ئیسرائیل یەكێكە لە پێنج گەورەترین هاوبەشە ئابوورییەكانی باكۆ، لە كاتێكدا ئازەربایجان یەكێكە لە فرۆشیارە سەرەكییەكانی نەوت بە تەلئەبیب.    سەرچاوەكان: https://www.aljazeera.net/news/politics/2020 www.maudoo.com www.wekpidia.com  

(درەو): لە (دەڤەری بارزان) ژمارەیەكی زۆر ئاژەڵ لە توركیاوە بە قاچاغ هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت و وەزیری كشتوكاڵی هەرێمی كوردستانیش دەڵێت: ئەو كارە لە دەرەوەی رێگەپێدانە بەپێی نوسراوێک عەلی حەمەساڵح ئەندامی پەرلەمان کوردستان کە مانگی رابردوو ئاڕاستەی وەزارەتی ناوخۆی کردووەو کۆپییەکی دەست (درەو) کەوتووە: 🔹 لە دەڤەری بارزان و بەدیاریکراوی لە ناوچەی (خوێرێزکا)ی سەربە ناحیەی شێروانی مەزن لە قەزای مێرگەسور، ژمارەیەکی زۆر ئاژەڵ لە تورکیاوە هاوردەی هەرێمی کوردستان دەکرێت، ئەوانەی سەرپەرەشتی رێگاکە دەکەن بۆ دوو سەر ئاژەڵی گەورە بڕی (١٠٠ هەزار) دینارو بۆ ئاژەڵی بچوکیش بڕی (٣٥ هەزار) دینار وەردەگرن. 🔹 لە ناوچەی وەلیدو سحێلا کە بەهەمان شێوە لەژێر کۆنترۆڵی پارتیدایە، ئاژەڵ لە سوریاوە هاوردەی هەرێم دەکرێت و بۆ دوو سەر ئاژەڵ بڕی (١٠٠ هەزار) دینار وەردەگیرێت. 🔸 لەبارەی ئەم کارانەوە بێگەر تاڵەبانی وەزیری کشتوکاڵ وتویەتی:" ئەم کارە لە دەرەوەی سیستمی رێگەپێدانەو زیانێکی زۆری بە بەرهەمی ناوخۆ گەیاندووە".

 درەو: بڕیارە راكان جبوری پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك وەك پەرلەمانتار عێراق سوێندی یاسایی بخوات و فەلاح یایچلی قایمقامی بە وەكالەتی كەركوك شوێنی بگرێتەوە، ئەگەر قایمقامی كەركوك ( كامیل ساڵەیی) بگەڕێتەوە كە لە پشكی پارتیەو وازی هێناوە  ئەوا تا هەڵبژاردنی یاخود دانانی پارێزگاری نوێی كەركوك پۆستی پارێزگار لای پارتی دەمێنێتەوە.  بە پێی زانیارییەكان راكان جبوری كە لە هەڵبژاردنی 2018ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كاندیدی ( هاوپەیمانی عەرەبی) بوو لە كەركوك (10 هەزارو 702) دەنگی بەدەستهێنابوو بڕیارە بچێتە پەرلەمان و سوێندی یاسایی بخوات. راستەوخۆ دوای پارێزگار دەسەڵاتەكانی دەگوازرێتەوە بۆ قایمقامی ناوەندی كەركوك كە لە ئێستادا ( فەلاح یایچلی)یە لە پێكهاتەی توركمانەو بە وەكالەت لەو پۆستەدایە چونكە ئەو پۆستە پشكی كوردەو لەناو كوردیشدا لای پارتی دیموكراتی كوردستان بووە، ( كامیل ساڵەیی) لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر گەڕایەوە سەر كارەكەی بەڵام دواتر وازی لە پۆستەكەی هێنا، خۆ ئەگەر بگەڕێتەووە سەر پۆستەكە ئەوا هەتا ئەو كاتەی پارێزگاری نوێ دادەنرێت كامیل ساڵەیی كە لە پشكی پارتی دیموكراتی كوردستانە دەبێتە پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك. ئەمە لە كاتێكدایە كە بە بڕیاری مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق  (25) بارەگای پارتی دیموكراتی كوردستان لە كەركوك رادەستی ئەو حزبە دەكرێتەوەو بڕیارە لەم چەند رۆژەدا پارتی دیموكراتی كوردستان ئەو بارەگایانەی وەربگرێتەوە.  

راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف یەكێتی رێگەی بازرگانی لەگەڵ توركیا كردوەتەوە، بەوهۆیەوە باشماخ بە شەویشدا ناخەوێت، داهاتی دەروازەكە بە رۆژ بۆ حكومەتە، بەشەویش بۆ ژمارەیەك لە بەرپرسانی یەكێتی، رێگەی "VIP" شەوانە پێشوازی لە زیاتر لە (200) بارهەڵگر دەكات كە لە دەروازەی  بازرگانەوە دەچێتە  ناو خاكی ئێرانەوەو لەوێشەوە دەگاتە ناو سنوری خاكی هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێم ئاگاداری بازرگانییە نوێیەكەیە، بەڵام بێدەنگە..  بازرگانی یەكێتی لەگەڵ توركیا یەكێتی رێگەی بازرگانی لەگەڵ توركیا كردوەتەوە، لەم رێگەیەوە بەرپرسێكی یەكێتی مانگانە نزیكەی (50 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت. ئەم رێگە بازرگانییەی یەكێتی لەگەڵ توركیا، سەرەتاكەی لە باكوری كوردستانەوە دەستپێدەكات‌و بەناو خاكی رۆژهەڵاتی كوردستان (ئێران)دا تێدەپەڕێت‌و دەگاتە مەرزی "باشماخ" لە هەرێمی كوردستان.  هەندێك لە سەرچاوە ئاگادارەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، (هاوڕێ دارۆ شێخ نوری) كە پسپۆڕی بواری بازرگانییە‌و لە ئەوروپا بڕوانامەی باڵای بەدەستهێناوە، ئەم رێگەیەی بۆ بازرگانی نێوان یەكێتی‌و توركیا دۆزیوەتەوە‌و خۆی بە خاوەنی رێگەكە دەزانێت. (هاوڕێ دارۆ شێخ نوری) ئەندامی لیژنەیەكی سێ كەسییە كە ماوەی سێ مانگە هاوسەرۆكەكانی یەكێتی دروستیان كردووە، لیژنەكە كارەكەی بریتییە لە جەردكردن‌و كۆكردنەوەی دارایی یەكێتی، كە لەدوای نەخۆشكەوتن‌و دواجاریش كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژوویی یەكێتییەوە پەرش‌و بڵاوبوەتەوە‌و هاوسەرۆكەكان نازانن لە كوێوە جڵەوی بكەن‌و جارێكی تر لە دەستی خۆیاندا گرێی بدەنەوە. یەكێتی كێشەی بازرگانی هەیە، چونكە ناوچەكەی تەنیا سنوری لەگەڵ ئێراندا هەیە، بەڵام پارتی لەم بوارەدا دۆخی باشترەو سنوری بە هەریەكە لە توركیا‌و ئێران‌و سوریاشەوە هەیە. خاڵی سەرەكی بازرگانییەكەی یەكێتی لەگەڵ توركیا دەروازەی سنوریی "بازرگان"ە لەنێوان ئێران‌و توركیا، ئەم دەروازەیە ئاسانترین‌و خێراترین رێڕەوی سنوری نێوان توركیاو ئێرانە، هەندێك بە هەرزانترین رێگاش ناوی دەبەن، كە تێچووی كەمە. یەكێتی لەدوای ریفراندۆمەوە بیری لە نزیكبوونەوە لە توركیا كردووەتەوە، بازرگانیش بۆ گەیشتن بە توركیا رێگە نزیكەكەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئەم رێگە بازرگانییە، چەند هەنگاوێك پەیوەندییەكانی یەكێتی لەگەڵ توركیا بردوەتە پێش. شەوانی باشماخ   ماوەی (18) مانگە یەكێتی لەڕێگەی بەندەری "بازرگان"ی نێوان توركیا‌و ئێرانەوە دەستی بە بازرگانی كردووە لەگەڵ توركیادا، بارەكان كە لە توركیا‌و ئەوروپاوە دێنە دەروازەی  "بازرگان"، بە پارێزگای (ورمێ)ی رۆژهەڵاتی كوردستاندا تێدەپەڕن‌و دەگەنە مەرزی (باشماخ)، یەكێتی لە مەرزی (باشماخ) رێگەیەكی تایبەتی بۆ ئەم بازرگانییە كردووەتەوە، رێگەكە ناوی لێنراوە "VIP" هەندێكیش پێی دەڵێن "هێڵی ئیدارەی گشتی" لەمەشدا مەبەستیان لە ئیدارەی گشتی یەكێتییە كە دڵی دارایی حزبەكەیە.  هەموو ئەو كاڵایانەی كە بە رێگەی "VIP"دا دەڕۆن، لەدوای دەوامی فەرمی گومرگی باشماخ‌و بەشەودا تێدەپەڕن، واتا گومرگ ناكرێن‌و هیچ داهاتێكیان بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان ناگەڕێتەوە. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، شەوانە (200 بۆ 250) بار لەڕێگەی " VIP"ی مەرزی باشماخەوە دێنە ناو هەرێمی كوردستان یاخود بەپێچەوانەوە هەناردەی ئێران دەكرێن، واتا مەرزی باشماخ بەشەوانیشدا ناخەوێت‌و كار دەكات، داهاتی مەرزەكە بە رۆژ بۆ حكومەت‌و بە شەویش بۆ یەكێتییە. ئەو بارانەی كە بە شەوان بەناو رێگەی " VIP"ی مەرزی باشماخدا تێدەپەڕن، سێ جۆرن: جۆری یەكەم: تەڕە مەبەست لە تەڕە، میوە‌و سەوزەواتە وەكو (سێو، ترێ، كاوهو، قەڕنابیت.. هتد). ئەم بارانە بەشەوان‌و لە رێگە " VIP"وە بەبێ گومرگ‌و لەژێر سەرپەرەشتی ئەو كەسەی كە خۆی بە خاوەن‌و دۆزەرەوەی رێگەكە دەزانێت، تێدەپەڕێن. جۆری دووەم: بارە موتەفەریقەكان ئەم بارانە مەبەست لەو كاڵایانەیە كە بەشێكیان لە بنەڕەتەوە خۆیان هاوردەكردنیان بۆ هەرێمی كوردستان بەپێی یاسا قەدەغەیە لەنمونەی (جگەر، هێلكە، دووگ، كەلوپەلی كارەبایی، جگەرەی مارلیبۆرۆ). لە سەرەتای كردنەوەی رێگە بازرگانییەكەی نێوان یەكێتی‌و توركیا لەڕێگەی ئێرانەوە، شەو هەبووە تەنیا لە هێلكەدا (200) بارهەگر لە باشماخەوە هاتوەتە ناو هەرێمی كوردستان، ئەمە هێلكە توركییەكەیە كە پێشتر تەنیا لەڕێگەی مەرزی ئیبراهیم خەلیلەوە هاوردەی هەولێر دەكراو لەوێشەوە رەوانەی سلێمانی‌و ناوچەكانی تر دەكرا، ئێستا لە سایەی هێڵە نوێیەكەی یەكێتییەوە، لە سلێمانییەوە هێلكە بۆ هەولێر دەنێردرێت، ئەمە لەكاتێكدایە بازاڕی هەولێر كێشەی هێلكەی توركی نییە، پارتی ئاگاداری رێگە نوێیەكەی یەكێتییە، بۆیە ماوە لەدوای ماوە هێزە ئەمنییەكانی پارتی دەستگیركردنی ئەو بارانەی هێلكە رادەگەیەنن كە لە سلێمانییەوە بەرەو هەولێر دەڕۆن. سەرباری هاوردەكردن، شەوان (مس‌و فافۆن) لەڕێگەی مەرزەكەوە هەناردەی ئێران دەكرێن. جۆری سێیەم: دەرمان‌و ئۆتۆمبیل‌و ئاژەڵ ئەم سێ جۆرە كاڵایە لەوانەن كە شەوان بە رێگە " VIP"دا هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن. (درەو) زانیویەتی بۆ هەر بارێكی دەرمان، بڕی (80 بۆ 100) هەزار دۆلار وەردەگرێت. لەبارەی ئۆتۆمبیلیشەوە، بەگوێرەی زانیارییەكانمان، شەوانە ئۆتۆمبیلی خوارو مۆدێلی رێگەپێدراو، واتا مۆدیلی (2018) هاوردە دەكرێت، لەوانە پاسی گەورەی مۆدێلی (2008) كە لە سلێمانییەوە رەوانەی بەغدادو ناوچەكانی خواروی عێراق دەكرێت، بۆ هەر پاسێك كە بە رێگە " VIP"دا تێدەپەڕێت بڕی (8 هەزار) دۆلار وەردەگیرێت. هەموو ئەو پارانەی كە مانگانە لەرێگەی ئەم هێڵە " VIP"وە دەست خاوەنی رێگەكە دەكەوێت كە دەوترێت لەلایەن یەكێك لە هاوسەرۆكەكانی یەكێتییەوە پاڵپشتی دەكرێت، بە نزیكەی (50 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێندرێت، بەڵام وەكو هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێن كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، لەم پارەیە مانگانە تەنیا (8 بۆ 10 ملیۆن) دۆلاری دەگەڕێتەوە بۆ ناو قاسەكەی یەكێتی، ئەمە وایكردووە گومان لە بازرگانییەكە بكەن‌و باسلەوە بكەن داهاتەكە لەناو هەندێك لە گەورە بەرپرساندا دابەش دەكرێت.  حكومەت ئاگادارە ؟ گەورە بەرپرسانی حكومەتی هەرێم، لەوانە  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی ئاگاداری جوڵەی بازرگانی رێگەی "VIP"ین لە مەرزی باشماخ، بەڵام بێدەنگن، وەزارەتی دارایی تائێستا نەیتوانیوە جوڵەی بازرگانی شەوان لە مەرزی باشماخ رابگرێت، ئەمە دوو جۆر بۆچوون لەناو ئەو كەسانەدا دروستكردووە كە لە مەرزەكە كاردەكەن، هەندێك دەڵێن حكومەت دەسەڵاتی بەسەر مەرزەكاندا نییە‌و هێشتا دوو ئیدارەیی‌و هەژموونی حزب زاڵە، هەندێكی تر باسلەوە دەكەن، گەورە بەرپرسانی حكومەتیش لەرێگەی كەسە نزیكەكانیانەوە سودمەندن لە بازرگانی شەوانەی باشماخ، بۆیە بێدەنگن. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت یەكێك لە گلەییەكانی لە یەكێتی ئەوەیە، داهاتی مەرزەكانی بەتەواوەتی بۆ حكومەت ناگەڕێنێتەوە، لەحاڵێكدا ئەو لە سنوری پارتی بەوتەی خۆی، داهاتی ئیبراهیم خەلیلی زیادكردووە، مەسرور بارزانی باسلەوە دەكات چیتر ناتوانێت داهاتی ناوچەی پارتی لەرێگەی حكومەتەوە بنێرێت بۆ سلێمانی لە حاڵێكدا ناوچەی سلێمانی هەموو داهاتەكانی نەگەرێنێتەوە بۆ حكومەت.  

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی تشرینی یەكەمی 2020ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك  فرۆشی نەوتی عێراق (89 ملیۆن و 153 هەزارو 932) بەرمیل نەوت بووە لەو مانگانەدا رۆژانە (2 ملیۆن و 971 هەزار) بەرمیل نەوتی رەوانە كردووە.  داهاتی مانگی تشرینی یەكەمی نەوتی عێراق ( 3 ملیارو  456ملیۆن و 680هەزار ) دۆلاربووە،  نرخی یەك بەرمیل نەوت لە مانگی تشرینی یەكەمدا بە ( 38 دۆلارو 772 سەند) فرۆشتووە. (86 ملیۆن و 23 هەزارو 204) بەرمیل نەوتی لە كێڵگە نەوتیەكانی ناوەڕاست و باشور فرۆشراوە داهاتەكەی ( 3 ملیارو 341 ملیۆن و 307) دۆلار بووە. (2 ملیۆن و 867 هەزارو 637) بەرمیلی لە كێلگە نەوتیەكانی كەركوكەوە بۆ بەرندەری جەیهانی توركیا فرۆشتووە كە داهاتەكەی (109 ملیۆن و 17 هەزارو 980) دۆلار بووە. (263 هەزارو 91 ) بەرمیل نەوتی بۆ ئەردەن رەوانەكردووە داهاتەكەی ( 6 ملیۆن و 354 هەزارو 714) دۆلار بووە. (29) كۆمپانیای جیهانی كاری گواستنەوەی نەوتی عێراقیان كردووە   

 (درەو): محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لیژنەیەكی كاتیی لە پەرلەمان پێكهێنا بۆ گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەمەبەستی دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی نێوان بەغدادو هەولێر سەبارەت بە بودجە‌و نەوت.  ئەندامانی لیژنەكە بریتین لە:  •    محەمەد شیاع سودانی •    عەدنان زورفی •    محەمەد دەراجی •    مزاحیم تەمیمی •    عەبود عیساوی •    هیشام عەبدولمەلیك •    حەسەن شویرید •    فەیسەڵ عیساوی دروستكردنی لیژنە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری كێشەكانی نێوان بەغدادو هەولێر دوای پەسەندكردنی یاسای قەرز دێت لە پەرلەمانی عێراق كە كێشەی بۆ رێككەوتنی ئابی نێوان مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دروستكرد، بەوپێیەی یاساكە رادەستكردنی هەر بڕە پارەیەكی لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە بە هەرێمی كوردستان بەستوەتەوە بەوەی هەرێم بڕێك لە نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، ئەمەش جۆرێك لە مەترسی بۆسەر ئەو (320 ملیار) دینارە مانگانەیە دروستكرد كە حكومەتی كازمی بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی دەنێرێت. بڕیارەكەی حەلبوسی هاوكاتیشە لەسەر كۆكردنەوەی ئیمزای زیاتر لە (100) پەرلەمانتار بەمەبەستی میوانداریكردنی مەسرور بارزانی سەبارەت بە كەیسی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و بە دیاریكراویش رێككەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێم‌و توركیا.   

 (درەو): لە خولی تۆپی پێی "ریفراندۆم"دا، تیپی "براگەورە" دۆڕاندی، بەهۆی ئەم دۆڕانەوە چەند بەرپرسێكی ئەمنی‌و حزبی سەرزەنشت كران. لە ناحیەی سیدەكان سەربە قەزای سۆران ناوەندی چالاكی‌و پێگەیاندنی لاوان خولێكی تۆپی پێی بەناوی "خولی ریفراندۆم" كردەوە. (16) تیپی وەرزشی ناحیەكە بەشداربوون لەم خولەدا، دوو تیپ چونە یاری كۆتایی بۆ بردنەوەی جامی خولەكە، ئەو یەكێكیان ناوی (برادۆست) بوو، ئەوی تر ناوی (براگەورە). "براگەورە" لەناو لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستان ئاماژەیە بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكی حزبەكەیە.   لە یاری كۆتایدا تیپی (برادۆست) یارییەكەی بە گوڵێكی بێ بەرامبەر لە تیپی (براگەورە) بردەوە. دۆڕاندنی تیپی (براگەورە) توڕەیی بەرپرسانی حزبی لێكەوتەوە، جێگر شوكری برادۆستی كە خەڵكی ناوچەكەیەو ئاگاداری روداوەكەیە بە (درەو)ی راگەیاند، بەرپرسێكی باڵای پارتی لەسەر ئەم دۆڕاندنە، چەند بەرپرسێكی ئەمنی‌و حزبی ناحیەی سیدەكانی بانگهێشت كردووە‌و سەرزەنشتی كردوون.  جێگر ئەوەشی وت:" ئەو بەرپرسانەی كە بەهۆی دۆڕاندنەكەی تیپی براگەورەوە سەرزەنیشت كراون، لە تۆڵەی ئەوەدا هەڕەشەیان لە یاریزانانی تیپی برادۆست كردووە‌و چەند كەسێكیان بانگهێشتی ئاسایشی ناحییەكە كردووە".

مەریوان وریا قانع - ئاراس فەتاح  (دووشەممەی هەموو هەفتەیەك تایبەت بۆ درەو دەینوسن) عێراق وەك دەوڵەت‌و وەك كۆمەڵگا دروستكراوێكی سیاسیی‌و مێژوویی تایبەتە. ئەم دەوڵەتە، كە تەمەنی سیاسیی سەد ساڵێكە، هەڵگری كۆمەڵێك كێشەی بونیادی گەورەو تەحەدای قووڵ‌و هەمەلایەنەیە. ماوەیەكە بزوتنەوەیەكی ناڕەزایی گەورە لە بەشە شیعییەكەی وڵاتەكەدا دروستبووە كە سەرەكیترین خواستەكانی بریتییە لە ”داواكردنی نیشتیمان“و گۆڕینی عێراقییەكانیش بۆ ”گەل“ یان ”نەتەوە“یەك لە هاوڵاتیی یەكسان. لەگەڵ دروستبوونی ئەم بزوتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەدا دەكرێت بیر لە ئەگەری دروستكردنی هەندێك ”سەرەتای تازە“ بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی ئەم وڵاتەو گۆڕینی لە جوگرافیایەكی پڕ كێشەو ململانێی ئەتنی‌و ئایینزاییەوە، بۆ ”نیشتیمانێكی هاوبەش“و گەلێك بەناوی ”گەلی عێراق“ەوە، بكەینەوە. بێگومان ئەم ”سەرەتا تازەیە“، چەندە گرنگ‌و  مژدەبەخش بێت، بەڵام تا ئەم ساتە شوێنی دڵخۆشبوونی زۆرو چاوەڕوانیی گەورە نییە. لانیكەم لەبەر دوو هۆی سەرەكیی. یەكەم، نە بەشە سونییە عەرەبیی‌و نە بەشە كوردییەكەی وڵاتەكە، بەشدارنین لەو بزوتنەوەیەدا. لانی هەرەكەمی كاری پێكەوەیی‌و هاوبەرنامەیی لەنێوان پێكهاتە سەرەكییەكانی كۆمەڵگای عێراقیی بوونی نییە. دووهەم، ئەم بزوتنەوەیە ڕووی بە كۆمەڵێك هێزو لایەنی ناوەكیی‌و ئیقلیمییدا تەقیوەتەوە كە بەئاسانی واز لەو عەقڵییەت‌و مۆدێلی حوكمڕانییە ناهێنن كە عێراقی لەوە خستوە نیشتیمانی دانیشتوانەكەی بێت‌و خەڵكەكەشی گەل یان نەتەوەیەكی هاوبەش‌و پلورال بن. بە بۆچوونی ئێمە ئەم ”سەرەتا تازەیە“ بۆ ئەوەی بتوانێت مانایەكی هەبێت، پێویستە ئەم كۆمەڵە كێشەو تەحەدا بونیادییە گەورانەی لەبەرچاوبێت‌و بەدوای چارەسەركردنیانەوە بێت. یەكەم: عێراقی نیوەی دووهەمی سەدەی بیستەم یەكێكە لە دەوڵەتە پۆست كۆلۆنیالییەكانی جیهان، كە مێژوویەكی پڕ كێشەی لە داڕشتنی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت‌و كۆمەڵگادا هەیە. ساڵانێكی دوورو درێژ خەسڵەتی سەرەكیی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت‌و كۆمەڵگا لەم عێراقەدا، بریتیی بووە لە تێكەڵبوونی سێ جۆر بێمتمانەیی بە یەكتری: بێمتمانەیی گروپەكان بەرامبەر بە دەوڵەت، بێمتامنەیی دەوڵەت بەرامبەر بە گروپەكان‌و بێمتمانەیی گروپەكانیش بەرامبەر بەیەكتر. دووهەم: ئەوەی ئەم سێ جۆرەی لە بێمتمانەیی بە یەكەوە كۆكردۆتەوەو كۆنترۆڵی كردون، توندوتیژیی دەوڵەت‌و كڕینی وەلائەت‌و پیشەسازیی بەرهەمهێنانی ترس بووە. لە دەرەوەی ئەمانەدا شتێك بەناوی ”هاوڵاتیبوونی یەكسان“و ”سیاسەتی دابینكردنی ماف“و ”دابەشكردنێكی عەقڵانیانەو هاوسەنگی دەسەڵات“و ”بەخشینی لانی كەمی ڕێز“ بەهیچ پێكهاتەیەك لەئارادا نەبووە. سێهەم: خەونی بەردەوامی دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقی پۆست كۆلۆنیالیی، بریتی بووە لە دروستكردنی ”سەروەریی نەتەوەیی“ بەسەر سنوورو خاكی وڵاتەكەداو كۆنترۆڵكردنی سیاسیی‌و ئەمنیی ناوچە فرەئەتنیی‌و ئاینیی‌و تائیفییەكانی. بۆ وەدیهێنانی ئەم خەونەش پەنابردن بۆ توندوتیژیی دەوڵەتیی بووە بەیەكێك لە میكانیزمە هەرە سەرەكیی‌و مەترسییدارەكان. دەوڵەتی عێراق هەم بۆ پاراستنی سنوورو خاكەكەی‌و هەم بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوەكیی، پێویستییەكی گەورەو بەردەوام‌و ناماقوڵی بە توندوتیژیی هەبووە. ئەمەش وایكردوە پەیوەندییەكانی نێوان دەوڵەت‌و كۆمەڵگاو دەوڵەت‌و ناوچە جیاوازەكانی وڵاتەكە، لە فەلەكی توندوتیژییەكی بەرفراواندا بسوڕێتەوە. چوارهەم: ئەم مێژووە پڕ لە زەبروزەنگ‌و توندوتیژییە ”كولتوورێكی سیاسیی“ دروستكردوە، كە تیایدا سوپاو هێزە چەكدارەكان ڕۆڵێكی سەرەكیی لەناو كایەی سیاسیی وڵاتەكەدا بگێڕن. ”بەسیاسییكردنی سوپا“و ”بەسیاسییكردنی هێزە ئەمنییەكان“و گۆڕینیان بۆ ئامرازی سەرەكیی ململانێ‌و سەركوتكردنی سیاسیی، بووە بەبەشێك لە مێژووی سیاسیی ئەم وڵاتەو وایكردوە دەوڵەتی عێراقیی بەدرێژایی قۆناغی پۆست كۆلۆنیالیزم، نەتوانێت بەرگێكی مەدەنیی لەبەربكات. ئەوانەی حوكمڕانیی وڵاتەكەیان كردوە، یان ئەفسەرەكانی سوپابوون، یان كەسانێك بوون كە هێزێكی سەربازیی تەواو بەسیاسیی‌و بەحیزبیكراویان لەژێردەستدابووە. لە قۆناغی بەعسدا بە ”بەعسیكردنی سوپا“و ”ئەمن“و ”موخابەرات“ سەروەر كرابوو، لە قۆناغی دوای كەوتنی ڕژێمەكەی سەدامیشدا ڕۆژگاری دروستبوون‌و لەدایكبوونی میلیشیا جۆربەجۆرەكان دەستپێدەكات، كە هەرهەموویان دەبنە ئامرازی سەرەكیی ململانێ سیاسییەكانی ناو وڵاتەكە. هەموو ئەمانەش وادەكەن مانایەك بۆ سیاسەت بە مانا مەدەنییەكەی‌و بیركردنەوە لە سادەترین فۆرمەكانی دەستگۆڕكێیەكی هێمنی دەسەڵات، نەمێنێتەوە. چارەنووسی ئەو شەقامە سیاسییە ناڕازییەی ئەمڕۆكە لە وڵاتەكەدا دروستبووە پابەستی چۆنیەتی كاردانەوەكانی هێزە میلیشیاییەكانی ناو وڵاتەكەو ئەوامری ئاغا ئیقلیمییەكانیانە. پێنجەم: دەوڵەتی پۆست كۆلۆنیالی عێراقیی لەڕووی بیرۆكراسییەوە دەوڵەتێكی تەواو ئاوساو و فوتێكراوە. لەم پرۆسەی ئاوسان‌و قەبەبوونەدا دەوڵەت ئاكارێكی تۆتالیتارییانە وەردەگرێت‌و دەستدەخاتە ناو زۆربەی بوارو كایەكانی ژیانی كۆمەڵگای عێراقییەوە. ئەم جەستە ئاوساوە بە وەزیفەگەلێك باردەكرێت كە وەزیفەی دەوڵەت نین‌و دەوڵەت ناشتوانێت جێبەجێیان بكات. ساڵانێكی درێژ دەوڵەت لە عێراقدا وەك باوكێكی سیاسیی ئامادەیە، كە وەزیفەی بەخێوكردن‌و گەشەدان بە كۆمەڵگا، دەستگرتن بەسەر ئابووریی وڵاتەكەدا، پەروەردەكردنی ئایدیۆلۆژیی خەڵك، ئاڕاستەكردنی میدیا، كۆنترۆڵكردنی دادگاكان، دەستخستنە ناو كۆمەڵگای مەدەنیی، دیسپلینكردنی بزاوت‌و بیركردنەوەی تاكەكانی، لەخۆگرتبوو. هەموو ئەمانە وادەكەن عێراق لەژێر سایەی سیستەمی بەعسدا فۆرمی دەسەڵاتدارێتییەكی تۆتالیتاریی بگرێتەخۆی. باجی دروستكردنی ئەم عێراقە بەعسییانەش كوشتنی رەگەزەكانی پلورالیزمی كۆمەڵگا بوو، بەتایبەتی پلورالیزمی سیاسیی‌و فەرهەنگیی كۆمەڵگای عێراقیی‌و بەبەعسیكردنیان.  شەشەم: هەموو ئەو خاڵانەی سەرەوە پێویستە بەردەوام لەبەرچاودا بن كاتێك بیر لە دروستكردنی عێراقێكی ترو جیاواز دەكرێتەوە. ئەم عێراقە لەئێستاو لە داهاتووشدا پێویستییەكی هەمەلایەنی بە دروستكردنی تێگەیشتنێكی نوێ هەیە بۆ چەمكەكانی هاونیشتیمانییبوون، پێكەوەبوونی كۆمەڵایەتیی، شوناسی هاوبەش، چوارچێوەی نیشتیمانیی، دابەشكردنی دەسەڵات، نەتەوە، دەوڵەت، ئابوریی، پێگەی دین‌و زۆرانێكی تر. هیچ یەكێك لەم كۆڵەكانەی دەوڵەتی هاونیشتیمانیی لە عێراقدا بوونیان نییەو پێویستیان بەوەیە دروستبكرێن.  حەوتەم: بەبۆچوونی ئێمە تەنها ئەم تێگەیشتنە نوێیە دەتوانێت ئینتیمای نوێ بۆ گروپەكان لەناو عێراقێكدا دروستبكات تەواو جیاواز لەو عێراقەی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا پرۆژەیەكی كۆلۆنیالی دروستیدەكات‌و لە شەستەكانیشەوە توندوتیژیی‌و سوپاو ئەمن‌و موخابەرات‌و بەكارهێنانێكی نابوتی ئابوری نەوت، دەیپارێزێت. لەكاتێكدا ئینتیما لە دەوڵەتی بەعسدا بۆ ئایدیۆلۆژیاو حیزب بوو، وەلائەتی ڕەهاش بۆ سەرۆك، لە عێراقی دوای بەعسدا سیاسەت‌و چەمك‌و تێگەیشتنی نوێ پێویستە بتوانن وابكەن تاكەكان لەپاڵ ئینتیما لۆكاڵییەكانیاندا، ئینتیمایەكی گەورەتریان هەبێت بۆ نیشتیمانێك بەناوی عێراق‌و بۆ گەلێك بەناوی گەلی عێراقەوە. هەشتەم: بێگومان پاش تێپەڕبوونی حەڤدە ساڵ بەسەر روخانی سیستەمی بەعسیزمدا، پەیوەندیی نێوان دەوڵەت‌و كۆمەڵگا لە عێرقدا هەندێك گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە. بەڵام ئەو گۆڕانكارییانە بە ئاڕاستەی چارەسەركردنێكی بنەڕەتیی‌و بونیادیی ئەو كێشانەی سەرەوە نەبووە. كۆمەڵگای عێراق لە ئێستادا سەر بەو مۆدێلەی كۆمەڵگایە كە بە "كۆمەڵگای دوای جەنگ“ ناسراوەو دەوڵەتەكەشی زۆرینەی خەسڵەتەكانی ئەو مۆدێلەی تێدایە كە بە "دەوڵەتی شكستخواردوو“ (الدولة الفاشلة) پۆلێنكراوە. كۆمەڵگای عێراقی لە ئێستادا پڕبووە لە ململانێی توندوتیژو لە ئایدیۆلۆژیای پەڕگیر، لە بكەری نادیموكراس‌و داخراو و توندوتیژ، نووقومبووە لەناو گەندەڵییەكی سیستماتیكی بێوێنەدا كە ڕێ لە دروستبوونی شتە بنەڕەتییەكانی وەك گەل‌و نیشتیمان‌و وەلائەتی نیشتیمانی دەگرێت. دەوڵەتەكەش خۆی لە بەردەم هێزی میلیشیاو هێزی ئامادەگیی دەوڵەتە ئیقلیمیی‌و هاوپەیمانە ناوەكییەكانیاندا، لەوە كەوتوە لانی هەرەكەمی سەرەوەیی هەبێت. دەوڵەتی عێراق لەمڕۆدا نە توانای پاراستنی سەروەریی بەسەر خاك‌و دانیشتوانەكەی خۆیدا هەیە، نە توانای مۆنۆپۆلكردنی مافی بەكارهێنانی توندوتیژیی شەرعیی هەیە، نە توانای دەركردنی بڕیاری گشتیی هەیە كە لە هەموو وڵاتەكەدا جێبەجێبكرێت‌و نە توانای دەستەبەركردنی بڕێكی بەرچاو لە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانیشی هەیە. عێراق لە ئێستادا هێندەی سەرزەمینی دەیان ئیمارەتی ناوچەیی، شێخنشینی لۆکاڵیی، تەماحی سوڵتانی، حیزبۆكراتیی داخراو، سەربازگەی ناوەكیی‌و ئیقلیمییە، هێندە وڵات‌و كۆمەڵگایەكی ئاسایی نییە.  نۆهەم: تا ئەمڕۆش لە ”عێراقی نوێ“دا نەتوانراوە لەشكرو میلیشیا لە پرۆژەو پرۆسەی دووبارەبیناكردنەوەی دەوڵەت‌و نەتەوەدا دووربخرێتەوە. ئەم هەڵە ستراتیژییەش نە بەدروستكردنی ”دیكتاتۆرییەتێكی نوێ“ چاكدەكرێتەوە، نە بە بەشدارییكردن‌و بەڕەسمی ناساندنی گروپی چەكدارو میلیشیاش دەتوانرێت وەلائەتی نادینیی‌و نائەتنی‌و نائایدیۆلۆژیی بەرهەمبهێنرێت كە عێراق لەئێستادا لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستی پێیەتی. دەیەم: روخانی دەوڵەتی بەعس گرنگترین هەلی سیاسیی بوو لە عێراقدا، بۆئەوەی پەیوەندییەكی تەندروست لەنێوان دەوڵەت‌و كۆمەڵگا، دەوڵەت‌و ئابوریی‌و دەوڵەت‌و دین‌و دەوڵەت‌و سوپادا دروستبكرێتەوە. ئەم رووداوە مێژووییە دەكرا ببێت بە سەرەتایەكی نوێ بۆ دروستكردنی گفتوگۆیەكی بنیاتنەرانە دەربارەی دووبارەبیناكردنەوەی دەوڵەت‌و دروستكردنی ”گەل“ێك لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوونی یەكسان. تا ئەم ساتە جگە لە بزوتنەوەیەكی ناڕازیی گەمارۆدراو و سنوردار، هیچ هێزێكی سیاسیی نوێی خاوەن قورسایی لە عێراقدا نابینین، توانیبێتی سنوورو جوگرافیا مەزهەبیی‌و ئەتنییەكانی خۆی تێپەڕێنێت‌و ببێت بە هێزی سیاسیی هەموو عێراقییەكان. پێش ناچێت لەداهاتوویەكی نزیكدا هیچ ئاسۆیەك بۆ دروستبوونی لەئارادابێت. تا ئەم ساتە پرۆژەی دروستكردنی شوناسێكی تر لەدەرەوەی شوناسی ناوچەیی‌و ئەتنی‌و تائیفییدا بۆ عێراقییبوون بوونی نییە. تائێستا پرۆژەی دروستكردنی عێراقێكی تر، عێراقی دەوڵەتی هاونیشتیمانیی بوونی نییە.   بابەتی یەكەم: http://کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=7112

(درەو): سەركردایەتی یەكێتی سێ مانگ مەلا بەختیاری سڕكرد‌و ئاگاداركردنەوە بۆ هەریەكە لە قوباد تاڵەبانی‌و رێواز فایەق دەركرد.  ئەمڕۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەڕێوەچوو. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، كۆبونەوەكە بەزۆرینەی دەنگ ماوەی (3 مانگ) مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی سڕكردووە، ئەمە بەهۆی ئەو كتێبەی كە بەمدواییە بەناوی "لەبری بیرەوەری" بڵاویكردەوە‌و كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا. كۆبونەوەی سەركردایەتی، هاوكات بەزۆرینەی دەنگ ئاگاداركردنەوەى بۆ هەریەكە لە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان دەركرد، ئەمە بەهۆی ئەوەی بەپێچەوانەی رای هاوسەرۆكەكانی یەكێتییەوە، بەمدواییە بەشداری كۆبونەوەی سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێمیان كردووە.

درەو: راپۆرتی: رێناس ساڵح - نه‌وژین "دەمویست داکۆکی لە پرسی ژنان بکەم، بەڵام خۆم بومە قوربانی گێچەڵی سێکسی لەلایەن پیاوێک لە رێکخراوێکی ژنان"، ئه‌مه‌ سكاڵاى (سۆلینا ئێڤێ)یه‌، ئه‌و كچه‌ چالاكوانه‌ى دهۆك كه‌ بڕیاری زیندانییكردنى بۆ ده‌رچوه‌. به‌ڵام كه‌سى به‌رامبه‌ریشی تۆمه‌ته‌كانى ئه‌و كچه‌ ره‌تدده‌كاته‌وه‌ و ده‌ڵێت: ئەو لەگەڵ باندێکی دزی بە پلان هاتونەتە سەری و ئەوندەیان لێداوە تاوەکو چاوێکی لەدەستداوە. سەر لەبەیانی رێکەوتی ٢٨/١١/٢٠١٨ لە شاری دهۆک روداوێک رودەدات کە تائێستاش بەتەمژاوی ماوەتەوە، لە روداوەکە کچێک دەڵێت هەوڵدراوە له‌نێو باره‌گاى رێكخراوێكى ژنان دەستدرێژی سێکسی بکرێتە سەرم، ئەو كچه‌ش (سۆلینا ئێڤێ)یە. ئه‌و لە رۆژی ١٩/١١/٢٠٢٠ لە رێگەی پەیجی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک، بانگەوازی ئەوەی بڵاکردەوە کە ئەو قوربانی ده‌ستدرێژی و گێچەڵی سێکسیە، کەچی دادگا بڕیاری بەندکردنی داوە به‌ 6 ساڵ و ده‌ستدرێژكاره‌كه‌یشی ئازاد کردوە. سۆلینا، له‌ چه‌ند دیدارێكى ته‌له‌فزیۆنى دا، روداوەکە بەمشێوەیە دەگێڕێتەوە: بۆ کارکردن وەک چالاکوانێکی ژنان سیڤی خۆم برد بۆ رێکخراوێک بەناوی (گەشەپێدانی ژنان) له‌ دهۆك، بەڵام بەڕێوبەری رێکخراوەکە ده‌ستدرێژی سێكسی كرده‌ سه‌رم.   "به‌ڕێوبه‌ره‌كه‌ نزیک بوەوە لێم و پێی وتم کە زۆر شیرین و جوانم و زۆری لای پەسەندم، وتی: ئەگەر لەگەڵیان کاربکەم دەمکات بە سەرپەرشتیاری پرۆژەکانی رێکخراوەکە، بەڵام من توڕەبوم لە هەڵسوکەوتی و ژورەکەم بەجێهێشت". سۆلینا، واده‌ڵێت. له‌ درێژەى گێڕانەوەکەیدا ده‌ڵێت: بەڵام وازی نەدەهێنا بەهۆی ئەوەی ژمارەکەم لە سەر سیڤیەکەم بو تێلی بۆ دەکردم، منیش وەڵامم دایەوە، وتی: تۆ وەک کچمی، بابی من به‌ هەڵە تێگەشتوی وەرەوە بۆ رێکخراو، دواتر منیش لەگەڵ دو هاوڕێی دیکەم چومەوە ئەوێ، ئەوان لە دەره‌وە لە ناو ئۆتۆمبێل چاوەڕێیان دەکردم، بینای رێکخراوه‌کە لە خانویەکی ماڵان بو، کەچومە ژورەوە ویستی دەستدرێژی بکاتە سەرم، بەڵام من هاوارم کرد و هاوڕێکانم هاتنە یارمەتیم، ئەوکات زۆرمان لێدا و بەوهۆیەوە پازدە رۆژ لە نەخۆشخانە مایەوە. سۆلینا ئێڤێ، هونەرمەندی شێوەکار و چالاکوان لەپارێزگای دهۆک، دەرچوی بەشی ئەندازیاری پلاندانانە لە زانکۆی دهۆک، لە ئێستادا پێشکەشکاری بەرنامەی باک ستەیجە لە کەناڵی وار. نه‌وژین، پاش په‌یوه‌ندیكردن به‌ سۆلینا و دیاریكردنى كاتێك بۆ دیدار له‌گه‌ڵی دا، به‌هۆی ئه‌نجامدانى دیدارى دیكه‌وه‌ دوجار كاتى دیداره‌كه‌ى دواخست و پاشان مۆبایله‌كه‌ى به‌رده‌ست نه‌ما.   لە بەرامبەردا، محەمەد ئەمین هیرو، ٦٥ ساڵ، بەڕێوبەری جێبەجێکاری پرۆژەکانی رێکخراوەکە کە سۆلینا تاوانباری دەکات بە گێچەڵپێکردنى، بۆ نەوژین چیرۆکەکانی روداوەکە بە شێوەیەکی دیکە دەگێڕێتەوە. "من لە ئۆفیسی رێکخراوەکەمان بوم کاتژمێر ١١ سەر لەبەیانی بو، خانمێک هات بۆ رێکخراوەکە ناوی خۆی بە شیرین ناساند کە دواتر دەرکەوت ناوی سۆلینایە، پێی وتین بۆ کار هاتوە و ئەو زۆر پێیوستی پێیەتی و باوکی لە ژیان نەماوە و دایکی لە وڵاتێکی دیکەیە. من لە گەڵ جوان کە ئێستا لە دەره‌وەی وڵات دەخوێنێت، دانیشتبوین، وتمان ئێمە هیچ کارێکمان نیە لە ئێستادا، بەڵام بۆ ساڵی نوێ ئاگەدارت دەکەینەوە، چونکە جوان ئیمێڵێکی ئینگلیزی پیشاندا وتی: خاتو شیرین زۆر زیرەکە لە زمانەکە". ئەو دەڵێت: ئەوکات وتمان سیڤیەکەت دابنێ، وتی پێم نیە و دواتر بۆتان دەهێنم، وتمان ژمارەکەت دابنێ هەرکات پێویست بو پەیوەندیت پێوە دەکەین، وتی ژمارەی خۆم لەبەرنیە ژمارەی خوشکم دادەنێم. کەچی دواتر کاتژمێر ٢:٣٠ دوانیوەڕۆ ژمارەیەک پەیوەندی پێوەکردم و وتی من شیرینم ئەتوانم سیڤیەکەم بهێنم؟ وتم کارمان هەیە خەریکی پرۆژەیەک بوین لەگەڵ جوان، کەچی دواتر کاتژمێر ٤:٣٠ هەم تەلەفۆنی کردەوە و وتی لای رێکخراوم سیڤیەکەم هێناوە، ئەوکات سایەقەکەشم لە رێکخراو رۆشتبو، سۆلینا هاتە ژورەوە وتی دەتوانیت پێش کار دەفتەرێک پارەم پێبدەن؟ وتم ئێمە ناتوانین ئیشی وابکەین، چوە لای پەنجەرەکە لەوکاتەدا پیاوێک لە سەری منی دا و کەوتم بەزەوی دا، ئەوەندە دەزانم پێیان وتم چەند پارەت پێیە وتم ٢٥ هەزار، چونکە ئەو رۆژە موچەم وەرگرتبو، بەڵام نیوەڕۆکەی کوڕەکەم هات بردیەوە، دواتر منیان بەستەوە، لێیاندام، مۆبایلەکەیان بردم کە تائێستاش نازانرێت چیان لێکردوە، لەگەڵ ئەو لاپتۆپەی کە ئەرشیفی ٣٠ ساڵی تێدابو.   هه‌ردو لا سكاڵا تۆمار ده‌كه‌ن سۆلینا له‌سه‌ر روداوه‌كه‌ سکاڵا تۆمار ناکات تا ئەو کاتەی کەسی بەرامبەر سکاڵا لە دادگای دهۆک تۆمار دەکات و وه‌كخۆی ده‌ڵێت کار دەگەیەنێتە هەڕەشەکردن و بۆ کپکردنەوەی بابەتەکەش داوای پارە دەکات "پێی وتین ئەگەر دەتانەوێت ئابڕوتان نەچێت، پێنج دەفتەرم پێبدەن بێدەنگ دەبم، من شۆک بوم کە زانیم ئەو سکاڵای تۆمار کردوە، چونکە تائێستا دەستدرێژیکار سکاڵای تۆمار نەکردوە!". له‌ وه‌ڵامى ئه‌و پرسیاره‌ى كه‌ بۆچی له‌سه‌ر روداوه‌كه‌ راسته‌وخۆ سکاڵای تۆمار نەکردوە؟ سۆلینا دەڵێت: من بە لێدانی، وام هەستکرد ئیتر تۆڵەی خۆم کردوه‌تەوە، بەڵام کە دوای سێ مانگ ئەو هەمو هەڕەشە و هەراسانەی خێزانەکەی کردم بڕیارمدا سکاڵای لە دژ تۆمار بکەم، کەچی لە دادگا سکاڵاکەی ئەو براوە بو به‌وه‌ى سزای منی دا بە شەش مانگ زیندانی لە دەره‌وەی بەندیخانە و بە ئازادکردنی دەستدرێژیکارەکە دۆسیەکە داخرا، به‌ڵام لە کۆتایی ٢٠١٩ سكاڵاكه‌ى ته‌میز كرده‌وه‌. دوای ساڵێک لە بڕیارەکەی دادگا و تۆماركردنى تانه‌ له‌لایه‌ن محه‌مه‌د ئه‌مینه‌وه‌، دادگاى تێهه‌ڵچونه‌وه‌ بڕیاره‌كه‌ ده‌گۆڕێت بۆ 6 ساڵ زیندانییكردن، پاش ئاگادار بون له‌و بڕیاره‌، سۆلینا لە هەژماری خۆی لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان داوای هاوکاری و به‌ده‌مه‌وه‌هاتن دەکات و دەڵێت: رۆژی یەکشەمە دەچمە دادگا، بەڵام من داوای هاوکاری لە هەمو تاکێکی ئەم نیشتیمانە دەکەم کە داوای ئازادی و مافی ژن دەکەن.   2 كه‌سى تر له‌گه‌ڵ سۆلینا سزا دراون محەمەد ئەمین هیرۆ، کە خۆی دەڵێت بەتەواوی چاوێکی بەهۆی ئەو روداوە لەدەستداوە، باس لەوه‌ ده‌كات له‌ دۆسیه‌كه‌دا جگه‌ له‌ سۆلینا، دو كه‌سى تریش سزا دراون، ده‌شڵێت: ئەوکات بڕیارەکە لە دادگا وادەرچو کە هەرسێ کەسەکە بە ٦ مانگ زیندانی لە دەره‌وەی بەندیخانە سزادران، بەڵام من داوای تەمیزم کرد، چونکە ئەو گروپە بە پلان ئەوەیان کردبو، هەریەکەیان خەڵکی شارێک بون، کوڕەکە خەڵکی شەنگالە یەکێک لە کچەکان خەڵکی سلێمانیە و سۆلیناش خەڵکی دهۆکە، من گومانم لەم روداوە هەیە و کەسی دیکەی لە پشتە، چونکە دەبێت دادگا سزای ١٠ بۆ ١٥ ساڵی بەسەردا بسەپاندایەن، کەچی سۆلینا دۆسیەکەی گۆڕیەوە بۆ ئەوەی رێکخراوەکانی ژنان پشتیوانی بکەن، ئەوان تەنانەت ڤیدیۆی منیان تۆمارکردوە لە کاتی لێدانم لە کەلوپەلەکانیان بوە کە پۆلیس دەستی بەسەردا گرتوە".   رێكخراوه‌كه‌ داخراوه‌ یاخود نا؟ سۆلینا له‌ لێدوانى پێشتری باسی له‌وه‌كردوه‌، رێكخراوه‌كه‌ به‌ هۆی ئه‌و دۆسیه‌وه‌ داخراوه‌، به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ردا محه‌مه‌د ئه‌مین هیرۆ ئه‌و قسانه‌ ره‌د ده‌كاته‌وه‌ و ده‌ڵێت: ئێمە لە کارکردن بەردەوامین لەگەڵ رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان.   پۆلیس ئاگادارى پێشهاته‌كه‌ نیه‌ ئه‌گه‌رچی له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا روداوه‌كه‌ بوه‌ته‌ باسێكى گه‌رم، به‌ڵام وته‌بێژی پۆلیسی پارێزگاكه‌ش رایده‌گه‌یه‌نێت له‌ ورده‌كارى دۆسیه‌كه‌ ئاگادار نیه‌. هێمن سلێمان، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی دهۆک، بە نەوژینی راگەیاند: کە ئەویش بابەتەکەی لە سۆشیاڵ میدیا زانیوە و ئاگەداری دۆسیەکە نیە بەهۆی نەچونەوەی بۆ دەوام "لە یاسا دا دەبێت گێچەڵپێکراو شایه‌تحاڵی هەبێت" بەگوێرەی ئامارەکانی بەڕێوبەرایەتی گشتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە ماوەی ٩ مانگی ساڵی ٢٠٢٠ لە پارێزگای دهۆک ١٧ حاڵەتی دەستدرێژی سێکسی دژ بە ئافرەتان تۆمارکراوە. له‌ یاسای سزادانی عێراقی ژماره‌ ١١١ ساڵی ١٩٦٩، گێچه‌ڵپێكردن (التحرش) تاوانه، لەمادەی(٤٠٠، ٤٠١، ٤٠٢)ی یاساكه‌دا، کەسی تاوانبار (المتحرش) سزادەدرێت بەبەندکردن بۆ ماوەیه‌ك زیاتر نەبێ له ساڵێک، یان سزای دارایی. تەمەنی ئەم یاسایە زیاتر لە پەنجا ساڵە و تائێستا هیچ گۆڕانکارییەکی تێدا نەکراوە، یەکێک لە نەنگیەکانی ئەم یاسایە ئەوەیە کە دەبێ سکاڵاکار شایەتحاڵی بۆ روداوەکە هەبێت، چونکە یاساکە دان بە سکاڵای ژن نانێت تەنها لە دۆخێك دا کە شایەتحاڵی هەبێت.  ئەو شوێنەی کە روداوەکەی سۆلینا تێیدا رویداوە ئۆفیسی رێكخراوه‌كه‌یه‌ و هیچ شاهیدێکیش لە دۆسیه‌كه‌دا نیه‌، شوێنه‌كه‌ش کامێرای چاودێریی لێنەبوە، ئەمەش دۆسیەکەی ناڕون هێشتوه‌تەوە.   * نه‌وژین، سه‌كۆیه‌كى رۆژنامه‌وانیی ئیلیكترۆنیه‌، له‌لایه‌ن (رادیۆی ده‌نگ) له‌ گه‌رمیان خاوه‌ندارێتى ده‌كرێت و به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانى بۆ دیموكراسی كاره‌كانى رایی ده‌كات.

د.هەردی مەهدی میکە – تایبەت بە (درەو) لە جەنگی قەرەباخدا ئێران بێلایەنی هەڵبژارد و هەڵوێستی نەرمی نواند، بەڵام وەک بڵێیت مێژووی هاوچەرخی ئێران، بێلایەنی لێنەیەت یان لێی قبوڵ نەکەن، لە جەنگی ٤٥ڕۆژەی قەرەباخدا ڕاستە ئێران خاک و سەروەریی پێشێل نەکرا، بەڵام زیانە ئاییندەییەکانی  هێندە زۆرن کە ڕەنگە جەنگەکەی لە ئاییندەدا سەختر نەبێت لە جەنگی خاک یان ململانێ گەرمەکانی لە کەنداو و عێراقدا.  جەنگی قەرەباخ یادەوەری دوو جەنگی جیهانی(یەکەم و دووەم) هێنایەوە یادی ئێرانییەکان، تاران لە هەردوو جەنگەکەدا بێلایەنی ڕاگەیاند و زیانمەندترین وڵاتیش لە ناوچەکەدا دەرچوو، ڕاستە بێلایەن بوو بەڵام هاوپەیمانانی وەک بەریتانیا و ڕووس خاکەکەیان بەکارهێنا، ئابووریی، سەروەریی و سیاسەتی ئەو وڵاتەیان بە جۆرێک شکان تا ئەمڕۆش ئێرانییەکان یادگاریی هەرەتاڵی مێژووی هاوچەرخیان لێی دەڕوانن. جەنگێک فراوانتر لە قەرەباخ هیچ کات هێندەی جەنگی قەرەباخ, ئێران، کەم جووڵە و بێلایەن نەبووە، لە جەنگێک کە ڕێک لە پشتسەریدا هەردوو دراوسێیکەی (ئەرمینیا و ئازەربایجان)بە گژیەکداچوون، ئەوەی یەکەمیان دۆستێکی دێرینی ئابووری و دووەمیشیان برایەکی ئایینی و هاومەزهەبی شیعەی دوانزەئیمامی. ئێرانێک لەسەر سوریا، لوبنان، یەمەن و عێراق قسەی یەکەم نەکات شەرکی قسەکەری یەکەمە لە داڕشتنی سیاسەت و جەنگی ئەو وڵاتانەدا، بەڵام لێرەدا بێدەنگ. وا جەنگەکە بەڕێژەیەکی بەرچاو بە قازانجی ئازەربایجان تەواو دەبێت. بەڵام لە گۆڕەپانی سیاسییدا تەنها باکۆ و ئیرەوان نەجەنگاوون، ئانکارا و تاران و مۆسکۆش بە جۆرێک بەشداری جەنگەکە بوون، تورکیا هەر زوو ئەمەی نەشاردەوە و بە ئاسمان و زەوی و هەژموونی، داکۆکییەکی "تورکانەی" لە ئازەرییە هاونەتەوەکانی کرد، کۆی توانای مرۆیی و سیاسیی خۆشی هەبوو خستییە گرەو و لە شامەوە بیگرە تا لێوارەکانی دەریای ناوەڕاست، هەرچی پرۆتورکیی ناتورکیش بوو خڕی کردەوە و خستنیە نێو جەرگەی جەنگە گەرمەکەی قەرەباخ.  مۆسکۆش کە هەم لە درواسێ و پارچە جیابووەوەکانی خۆیدا پریشکی سیاسیی و ئابووریی جەنگەکەی بەرکەوت و هەم هەندێ وردە حسابیشی لەڕێی جەنگی قەرەباخەوە لەگەڵ تورکیا و ئەرمینیا و ئازەریدا ساغ کردەوە. بۆ ڕووسیا گرنگە کەمترین ئاژاوە هەبێت لە قەوقازدا، چونکە خۆڵەمێشی هەندێ ململانێی ئاییندەیی قەوقاز موژدەیەکی خۆشیان بۆ مۆسکۆ پێی نییە و بریسکەکانی ئەو ململانێێەش تاڕادەیەک سێ لای تەنیووە. مۆسکۆ دەمێکە لە سەرۆکوەزیرانەکەی ئەرمینیا نیگەرانە، چونکە مەیلێکی ڕۆژئاوایی و سووککردنی هاوپەیمانێتی لەگەڵ مۆسکۆدا هەبوو، ئەمەش نیگەرانی بۆ پۆتین درووست کرد و لە جەنگی قەرەباخدا بە بێلایەنی خۆی، وانەیەکی تووندی بە ئیرەوان دا، هاوکات بەهۆی تورکیا و پشتنەگرتنی ئەرمینیاشەوە، تا ڕادەیەک دڵی ئازەرییەکانیشی هێنایەوە کە هەر لە سەرەتای جیابوونەوەی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە  پشتی لە مۆسکۆ و ڕوو لە واشنتۆن و ئەنکەرە و تەلئەبیب بوو. دوو شیعەمەزهەبی ناجۆر بەڵام بۆ ئێران دۆخە زۆر سەخت تەواو دەبێت، ئەو بێلایەنێکی ناچاریی هەڵبژارد. ئازەربایجان دراوسێیەکی باکووری ستراتیژییە، هاومەزهەبییەتی، بە بەشێک لە ئێرانی کولتووری و وڵاتانی نەورۆزی دەزانێت، بەڵام کێشەکە ئەوەیە سیاسەتی گشتی ئازەربایجان لە تەمەنی زیاتر لە چارەکە سەدەیی خۆیدا پراگماتیک، واقیعییتر بووە و پشتی لە کارتی مەزهەبی شیعەگەریی و نەورۆزیی کرد و بە بەکارهێنانی کارتی نەتەوەیی(ئازەریی)-ڕۆژئاواگەریی و دۆستایەتی ئیسرائیل دەرگای لەگەڵ ئێراندا لە نەوەدەکانەوە داخست، ئەمە یارییەکی ئاگرین بوو، لەنێوان دوو بەرداشدا (ڕووس و ئێران)، خۆی گەیاندە ئانکارا و بە دۆستایەتی ئەو ڕێگای ئابووریی(وزە)، ڕێگای سیاسەتی نێودەوڵەتی و بەرژەوەندیگەرایی بەڕووی خۆیدا کردەوە. تورکیا لە نێوان فشاری ڕووس و ئێراندا بە تاڵەمووی سنوورەکانی، ئازەربایجانی نزیککردەوە لە ئیسرائیل، ڕۆژئاوا و ئەمریکا. بە جۆرێک ئێستا سەرەڕای شوناسی شیعەگەریی، هاوپەیمانی یەکەمی واشتنتۆنە لە ناوچەکەدا.  لێرە ئەوەی رۆڵ دەبینێ شوناس نیە پێچەوانەی ئەو ئیدیعایەی کە وڵاتە کاریگەرەکان مەزهەب و ئاین و ئایدۆلۆژیا دەکەنە کارت بۆ دەستێوەردان، لە شەڕی قەرەباغدا مەسیح و موحەممەد قوربانین، ئیسلام و مەسیحیەت شوێنگۆڕکێیان کردوە، ئاخر ئەگەر ئاین کاریگەر بوایە دەبوو تورکیا و ئێران لە پشتی ئازەربایجانی موسڵمان و روسیا و ئەمریکاش لە پشتی ئەرمینیا بوونایە. لە نەوەدەکانەوە، لەسەر ناوچەی جێناکۆکی قەرەباخ، هەردوو وڵات شەڕی سارد و کەم کەم گەرمیش بەڕێوە دەبەن. ئەم جەنگە ساردە چارەکە سەدەییە بوویە جەنگی گەرم و تاڕادەیەک یەکلاکەرەوە. دیارە ئەمە قوربانی گۆڕەپانێکی تری ئاگر و دیاری بلۆکبەندی ئێستای دنیای سیاسەتە و بەشێکیش دەبن لە گۆڕانکاریە چاوەڕوانکراوەکان یان ئەگەر راست بێت "سایکس-بیکۆی نوێ". شەڕی قەرەباخ وەک یەمەن، لوبنان، عێراق و سوریا نیە کە شوناسە مەزهەبییەکان ڕوخساری ململانێکان بن، لێرە بلۆکبەندی جیهانی و بەرژەوەندیەکان ڕوون و ئاشکران، ئاین و مەزهەب و یادەوەریی مێژوویی ناوچەکەش جۆرێک لە قوربانی و فەرامۆشکراوە. چونکە ئازەربایجانی ئیسلامی شیعەمەزهەب، پشتیوانی لە بلۆکی ئەمریکا-ئیسرائیل و تورکیای سوننە وەردەگرێت، ئەرمینیای عیسایی پەناگەکەی کە پێشتر ئێرانی شیعەمەزهەب و مۆسکۆ بوو. ئێستا ئیتر ئازەربایجان وەک نەوەدەکان نییە تەنها خەمی مانەوەی بێت، پێش پەلاماردان و گێڕانەوەی ئەو ناوچانەی کە بانگەشەیان بۆ دەکات، هەڵوێستی جیهانی بەلای خۆیدا ساف کرد و لە یەککاتدا ئێران و ڕووسیای  بێلایەن ڕاگرت، ئەمریکای بە بێدەنگی هێشتەوە، تورکیا و فرۆکە بێفرۆکەوانەکانی و گرووپە توندئاژۆ هاوپەیمانەکانی تورکیاشی لە سووریا بە چڕیی هێنایە مەیدانەکە. ئیسرائیلیشی لە ڕووی سەربازیی و سیاسییەوە بەکارهێنا و کردییە جەنگاوەرێکی نێو ململانێی قەرەباخ. لە ڕاستییدا ئەم یارییەی عەلیێفی سەرۆکی ئازەربایجان، تێکۆشان و تەقەلاکانی ئەتاتورکی باوکی تورکیای نوێی لە دەیەی بیستی سەدەی ڕابردوودا هێنایەوە بیر، کاتێک بەشێوەیەکی ئاڵۆز و چڕ مانۆڕە سەربازییەکانی ئەنجام دا و خاکی تورکیای لە مەترسی لەناوچوون و لە چنگی بەریتانیا، یۆنان و فەرەنسا  دەرهێنایەوە. ئێران؛ بێلایەنێک بە تامی دۆڕان گەرچی ئێران بێلایەن و دڵۆپێک خوێنی لە جەنگەکەشدا خەسار نەکرد، بەڵام زۆرجار بێلایەنی کشانەوە و ناچارییە و تامی دۆڕان دەبەخشێت. بۆچی ئێران زیانمەندی جەنگی قەرەباخە؟ لە ئێستادا فشارەکانی واشنتۆن لەسەر تاران لەوپەڕیدایە، کۆرۆنا یەخەی ئابووریی و ژینگەی ئێرانی چەقاندووە، دەستی وەک جاران لە سووریا و عێراق کراوە نییە، وا دۆخی سنوور-ئاسایشیی-سیاسیی لای باکووریشی گۆڕانی بەسەردا هات و چی¬تر وەک سێ دەیەی ڕابردوو نامێنێتەوە.   - لەم جەنگەدا ئێران دۆستێکی سیاسیی و ئابووری خۆی(ئەرمینیا) کە باش بەکاری دەهێنا دژی تورک و ئەمریکا و ئیسرائیل، وا بە دۆڕاوی لە جەنگی قەرەباخ دەچێتە دەرەوە و بەمەش بنکەی هاوکێشەکانی ململانێی ئێران گۆڕانی بەسەردا دێت چی دیکە ناتوانێت بە هەمان قەبارە نەرمەهێز و توندەهێزەکانی لە ئەرمینیا بەرامبەر باکۆ و ئەنکارا بەکار بهێنێت. - ڕوسیا بە هاوبەشی تورکیا، بە گرتنەدەستی جڵەوی ئاگربەست و ڕێکککەوتنی جەنگەکە ئێرانی پەراوێز خست، ئەمەش تاڕادەیەک هاوشێوەی جەنگی سوریای لێهات، کاتێک ئێران سەرەتا قسەکەر و پشتیوانی یەکەمی بەشار ئەسەد بوو، بەڵام پاشتر بە هاتنی مۆسکۆ بۆ نێو جەنگەکە، هێدی هێدی ڕووسیا لەگەڵ تورکیادا مێزیان کردەوە یەک و ئێرانیان پەرواێز خست لە بڕیار و دابەشکردنی کێکی پاراستنەوەی خاکی سوریادا. - تورکیا بە پشتیوانی ڕاستەوخۆی لە ئازەربایجان، چیتر کارتەکانی دەستی بەرامبەر ئێران بەهێزتر دەبن و لەلایەک مەسەلەی برایەتی ئازەریی-توورکی و وروژاندنی کارتی نەتەوەیی، لەلایەکی دیکەوە دەتوانێت باجگیری زیاتری سیاسی وەدەست بهێنێت و لە ڕووی ئابووریی، بازرگانی و وزەشەوە بە کۆمەکی ئازەربایجان موزایەدە و هەڕەشەی پتر لەسەر تاران بسازێنێت.  - مەترسیەکی دیکەی ئاسایشیی-سیاسیی بۆ ئێران، بریتییە لەو گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکی و ئابووریی و سنووریانەی باکوری ئێران، بەهۆی سەرکەوتنی ئازەربایجانەوە و دەستخستنەوەی بەشێکی سنووری لەگەڵ ئێراندا کە پێشتر بەدەست ئەرمینیا بوو، بەڵام ئێستا لەدەستی باکۆدان. ئەمە ئێران ناچار دەکات هەم بە سیاسەتی خۆیدا بچێتەوە و هەم نیوەی فۆکەسی لە ناوچەکانی کەنداو، عێراق، یەمەن و لوبنان وەرچەرخێنێ بەرەو باکوری وڵاتەکەی، کە پێشتر بەهۆی ڕوسیا و ئەرمینیاوە لێی دڵنیا بوو. - خاڵێکی دیکە، پشتیوانی ئیسرائیل و بوونی باڵێۆزەکەی لە باکۆ، بۆ لەمەودوا ئیتر ئیسرائیل وەک دۆستی تەنگانەی ئازەربایجان، وەک دراوسێیەکی باکووری ئێران لە ڕێی خاکی ئازەربایجانەوە دەردەکەوێت و بۆ ئاییندە مەترسی ئەمنی-سیاسی و ستراتیژی جێدەێڵێت. -لەوەش بترازێ هەبوونی گرووپە توندڕەوە سوورییەکان و ئیسلامییە جیهادییەکان کە زۆرینەیان سوننەن و تورکیا بە بیانووی پشتیوانی باکۆی هێنانیە قەرەباخ، ئێرانی نیگەران کردووە و دوور نییە بۆ ئاییندە، هەڕەشەی تیرۆر و تۆقاندن لەناوخۆی ئێران و سنورەکانیدا زیاتر بکەن. - لە ناوخۆشدا، بە غرووری براوەی ئازەری مەترسیی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی دروست دەکات، دووەمین نەتەوەی ئێران ئازەریەکانن، هەم پێکهێنەریی سەرەکی کولتووریی وهەم لە پێگە ستراتیژی و سیاسیی و سەربازییەکانی ئەو وڵاتەدا خاوەن هەژموونن، بەهۆی جەنگی قەرەباخەوە مەیلی ئازەریی ئازەرییەکانی نێو ئێران بووژایەوە و بۆیە نەیتوانی وەک ساڵانی ڕابردوو ڕاشکاوانە لە پشتی ئەرمینیا بووەستێت، ئەم هەڕەشەیە لەمەودوا کاریگەرتر دەبێت و چەندین بزووتنەوە و جوڵانەوەی نێو ئێران و تورکی و ئازەربایجانیش لە چالاکیدان بۆ یەکخستنەوەی ئازەریی و تورکەکان و سازاندنەوەی "ئازەربایجانی مەزن"، ئەمە ڕایەڵەیەکی هەستیاریی پرسی ئاسایشیی نەتەوەیی ئێرانە و دوور نییە ببێتە کارتێکی مەترسیدار و کاریگەر کە مل و قۆڵی سیاسەتی گشتی ئێران لە ناوخۆدا خوار بکاتەوە. بەمشێوەیە دەردەکەوێت، گەرچی بە هەڵوێست و سیاسەتی ڕەسمی ئێران بەشداری جەنگ نەبووە، بەڵام بە ئەنجام و لێکەوتەکانی پشکی زیانەکانی ئێران کەم نین و ئاییندەیەکی دڵنیا لەبەردەم تاراندا نییە.  

به‌رهه‌م ستار عەبدولڕەحمان- گۆڤاری ئایندەناسی بەرایی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی به‌و خوێندنه‌ ده‌وترێت که‌ مامۆستا به‌ شێوه‌ی بنچینه‌یی یان ته‌واوه‌تی، وانه‌کانی له ‌ڕێگه‌ی ئینته‌رنێته‌وه‌ ده‌ڵێته‌وه‌ و کۆی گشتیی وانه‌کان به‌رده‌ستن و خوێندکار ده‌توانێت له‌ هه‌ر شوێنێک بێت بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆیان و وانه‌کان بخوێنێت. به‌ واتایه‌کی تر: بریتییه‌ له‌ به‌کارهێنانی تەکنەلۆجیا بۆ خزمه‌تی فێربوون/فێرکردن، که‌ ده‌شێت هه‌موو قۆناغه‌کانی خوێندن بگرێته‌وه،‌ له‌ بنه‌ڕە‌تییه‌وه‌ بۆ خوێندنی باڵا. له‌ ڕێگه‌ی خوێندنی ئه‌لیکترۆنییه‌وه‌، په‌روه‌رده‌کردن پشت به‌ پتر له‌ ڕێگا یان ئامێرێکی تەکنەلۆجی ده‌به‌ستێت بۆ ناردنی په‌یامی په‌روه‌رده‌یی له‌لایه‌ن مامۆستاوه‌ بۆ خوێندکاران که‌ به‌ جه‌سته‌ له‌ یه‌کتره‌وه‌ دوورن. لەم شێوازە خوێندنەدا، پێویسته‌ مامۆستا بەباشی شاره‌زای ئینته‌رنێت و ته‌کنەلۆجیا ببێت، سه‌ره‌ڕای شاره‌زایی له‌ بابه‌ته‌که‌ی خۆی. خوێندنی ئەلیكترۆنی لە هەرێمی كوردستان لەدوای دەركەوتن و بڵاوەبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، بووەتە بابەتێكی جێی مشتومڕی سێكتەرەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵا و سەرەڕای بیروڕا جیاوازەكان سەبارەت بە كاریگەرییە ئەرێنی و نەرێنییەكانی و زەمینەكانی جێبەجێكردنی لە هەرێمی كوردستان، بەڵام پێدەچێت بە هۆی تەشەنەسەندنی زیاتری ڤایرۆسەكە، وەك جێگرەوە و چارەسەرێك بۆ بەردەوامیی پڕۆسەی خوێندن لە هەرێمی كوردستان لێی بڕوانرێت. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا، هه‌وڵ ده‌درێت تیشک بخرێته‌‌ سه‌ر دۆخی په‌روه‌رده‌ له‌ سه‌رده‌می کۆرۆنادا له‌ هه‌رێمی کوردستانی عێراق و گرنگترین ئه‌و ئالنگارییانه‌ بخرێنه‌ ڕوو که‌ له ‌کاتی جێبه‌جێکردنی‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنیدا ده‌شێت بێنه‌ پێش. توێژینه‌وه‌که‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی په‌سنی (الوصفي)یە و توێژەر ڕە‌هه‌نده‌کانی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی و ڕێکاری چه‌ند وڵاتێک ده‌خاته‌ ڕوو. له‌ کۆتاییدا چه‌ند ڕاسپاره‌ده‌یه‌ک پێشکه‌ش ده‌کات، که‌ بۆ ئه‌مڕۆی هه‌رێمی کوردستان پێویستن و زۆر گرفتی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی باڵا چاره ‌ده‌که‌ن.   زەمینه به‌پێی ڕاپۆرتێکی نه‌ته‌وه ‌یه‌کگرتووه‌کان که‌ له‌ مانگی ئابی 2020دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌، به ‌ناونیشانی “Policy Brief: Education during COVID-19 and beyond”، په‌تای کۆرۆنا به شێوه‌یه‌کی خراپ کاریگه‌ریی کردووەته سەر‌ کۆی پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ که‌ له‌ مێژوودا شتی وا ده‌گمه‌نه‌، چونکه‌ زیاد له‌ 190 وڵات و به‌ نزیکه‌یی 1،6 بلیۆن خوێندکار له‌ هه‌موو کیشوه‌ره‌کان زه‌ره‌رمه‌ند بوون. داخستنی قوتابخانه‌ و خوێندنگه‌ و ناوه‌نده‌کانی خوێندن، کاریگه‌ریی نه‌رێیی کردووەته‌ سه‌ر 94%ی کۆی خوێندکارانی سه‌ر زه‌وی، به‌ڵام له‌ وڵاته‌ هه‌ژاره‌کاندا ڕێژە‌که‌ بۆ 99% به‌رز ده‌بێته‌وه‌[1]. جیاواز له‌ وڵاتانی تر، به‌پێی وێبسایتی “EUROPEAN DATA PORTAL“، له‌ وڵاتی سوێد خوێندنگه‌ سه‌ره‌تاییه‌کان دانه‌خران، هه‌روه‌ها له‌ هه‌ردوو وڵاتی نۆ‌رویژ و به‌لژیکا هه‌ندێک له‌ خوێندنگه‌کان کراوه ‌بوون بۆ منداڵی ئه‌و دایك و باوكانەی له‌ سێکته‌ره‌ سه‌ره‌کییه‌کان کار ده‌که‌ن. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش، زۆربه‌ی وڵاتان ڕوویان کردووەته‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی، به‌تایبه‌ت له‌ سه‌رده‌می کۆرۆنادا، هه‌روه‌ها له‌لایه‌ن بانکی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ پاڵپشتی ده‌کرێت که‌ تێیدا بانکه‌که‌ به‌پێی سیستم و ژینگه‌ی وڵاته‌که‌ پێوه‌ر داده‌نێت[2]. له‌ سه‌رانسه‌ری دنیادا خوێندنی ئه‌لیکترۆنی هه‌یه‌ و‌ بەزۆری پشت به‌ ئینته‌رنێت ده‌به‌ستێت و بۆ گشت قۆناغه‌کانی خوێندن به‌کار دێت. له‌گه‌ڵ هاتنی ساڵی 2020، به‌تایبه‌تی ئه‌و ده‌مه‌ی ڤایرۆسی کۆرۆنا بووه‌ هه‌ڕە‌شه‌ بۆ سه‌ر ژیان، هانابردن بۆ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی زۆر زیاتر بووه‌ و زۆرینه‌ی وڵاتان، به‌ پێشکه‌وتوو و دواکه‌وتووه‌وه‌، له‌ هه‌وڵی دابینکردنی باشترین ئامێر و هێڵی ئینته‌رنێتن به‌ مه‌به‌ستی سه‌رکه‌وتنی پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و فێرکردن. ئه‌م په‌نا بۆ ته‌کنەلۆجیا بردنه، بۆ هه‌ندێک وڵات ئاسانه‌ که‌ پێشتر زه‌مینه‌سازیی کردووه‌ یاخود پێشتر ژێرخانێکی باشی هه‌بووه‌، بۆ هه‌ندێک وڵاتی تریش‌ نه‌هامه‌تییه‌کی تره‌ که‌ هیچی وای له‌ خودی ڤایرۆسی کۆرۆنا که‌متر نییه‌. له‌ هه‌رێمی کوردستان، له‌پاش هاتنی شه‌پۆلی یه‌که‌می ڤایرۆسی کۆرۆنا، هه‌ردوو وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی بڕیاریان دا که‌ پشت به‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی ببه‌سترێت تا زیانی په‌تای کۆرۆنا که‌م بکرێته‌وه‌. هه‌ر چه‌نده‌ چه‌ند ساڵێکه‌ حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان دووچاری چه‌ندین قه‌یران بووەته‌وه‌ و تا ئێستا نه‌یتوانیوه‌ شایسته‌ داراییه‌کانی فه‌رمانبه‌رانی خۆی بدات و چه‌ندین چه‌مکی وه‌کوو “پاشکه‌وت” و “لێبڕێن” هاتووەته‌وه‌ ناو فه‌رهه‌نگی مووچه‌ دابه‌شکردنه‌وه‌. لێره‌وه‌ ده‌کرێت ئه‌وه‌ بوترێت ئه‌گه‌ر په‌تای کۆرۆنا بۆ وڵاتانی دی به‌ڵایه‌ک بێت، بۆ هه‌رێمی کوردستان بووەته‌ دوو به‌ڵا، چونکه‌ تا ئێستا ده‌وامی فه‌رمانبه‌ران ئاسایی نه‌بووەته‌وه،‌ به‌ هه‌ردوو هۆکاری نه‌دانی مووچه‌ و په‌تای کۆرۆنا. ناساندنی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی له‌ فه‌رهه‌نگی په‌روه‌رده‌ و فێرکردندا، خوێندنی ئه‌لیکترۆنی به‌ چه‌ندین ناوی جیاجیا هاتووه‌ که‌ هه‌موویان جه‌خت له‌سه‌ر به‌کارهێنانی تەکنەلۆجیا و ئینته‌رنێت ده‌که‌نه‌وه‌، بۆ نموونه‌:  خوێندنی گریمانه‌یی، خوێندنی سه‌ر ئینته‌رنێت، خوێندنی ئه‌لیکترۆنی، خوێندن له‌ دووره‌وه‌، خوێندنی ده‌ره‌وه‌ی پۆل… و هتد. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا، چه‌مکی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی به‌کار ده‌هێنرێت.  خوێندنی ئه‌لیکترۆنی ڕێگایه‌که‌ تێیدا پڕۆگرامی خوێندن و وانه‌کان و وانه‌وتنه‌وه‌ هه‌مووی له‌ ڕێگه‌ی ئینته‌رنتێه‌وه‌ ده‌بێت، واتە خوێندکار و مامۆستا له‌ پۆلدا نابن. خوێندنی ئه‌لیکترۆنی شێوازێکی خوێندنه‌  له‌ دووره‌وه‌ و ئه‌م شێواز و ڕێگا فێرکارییانه‌ له‌خۆ ناگرێت: خوێندن له‌ ڕێگه‌ی بابه‌ت و پڕۆگرامی پرنتکراو و په‌رتووکه‌وه‌، په‌خشی ڕادیۆ و ته‌له‌ڤزیۆن، ڤیدیۆی فێرکاری، پڕۆگرامی کۆمپیوته‌ر، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ست نین به‌ ئینته‌رنێته‌وه‌، به‌مه‌ش هه‌ر ڕێگا و شێوازێک به‌ هۆی ئینته‌رنێته‌وه‌ نه‌بێت؛ به‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی دانانرێت[3]. پاڵپشت به‌م بۆچوونه‌ی سه‌ره‌وه‌، ئه‌و ڕێگایه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرتوویه‌تیه‌ به‌ر، ناچێته‌ چوارچێوه‌ی پێناسه‌ی خوێندنی ئه‌لیکترۆنییه‌وه‌، به‌ڵکوو ته‌نها ڕێكاره‌کانی وه‌زاره‌تی خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی له‌و چوارچێوه‌یه‌دان. له‌ ده‌یه‌ی ڕابردوودا خوێندنی ئه‌لیکترۆنی گه‌شه‌یه‌کی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌، چونکه‌ خوێندکار و مامۆستا ده‌توانن له‌ “هه‌ر شوێنێک و هه‌ر کاتێك” وانه‌ بخوێنن/بڵێنه‌وه‌ و پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ به‌رده‌وام بێت. که‌واته‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی ڕێگایه‌کی نوێیه‌، چونکه‌ ئه‌و شێوازه‌ کۆنه‌ په‌یڕە‌و ناکرێت کە ساڵانێکه‌ مامۆستا و خوێندکار له‌ پۆلدا و ڕووبه‌ڕوو بوون و په‌رتووک و ده‌فته‌ر و پێنووس له‌به‌ر ده‌ستی مامۆستا و خوێندکاردا بوون[4]. گرنگه‌ ئاماژە‌ به‌ ڕاستییه‌کی مێژوویی بدرێت که‌ خوێندن له‌ دووره‌وه‌ چه‌مکێکی نوێ نییه‌، له‌ کۆتایی (1800)ە‌کان، واته‌ کۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌، زانکۆی چیکاگۆ له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مه‌ریکا یه‌که‌مین به‌رنامه‌ی خوێندن له‌ دووره‌وه‌ی جێبه‌جێ کرد که‌ مامۆستا و خوێندکار له‌ چه‌ندین شوێنی جیاواز بوون و له ‌ڕێی نامه‌وه‌ وانه‌کان ده‌خوێنران. پێش ئه‌و سه‌رده‌مه‌، له‌ زۆرێک له‌ وڵاتانی دی، بۆ نموونه‌ له‌ ئه‌ورووپای پێش شۆڕشی پیشه‌سازی، خوێندن تایبه‌ت بوو به‌ ڕە‌گه‌زی نێر، به‌تایبه‌تی له‌ گه‌یشتن به‌ ئاسته‌ باڵاکانی خوێندن. به‌ر له‌وه‌ی مامۆستا و په‌روه‌رده‌کار “ویڵیه‌م ڕە‌ینی هارپه‌” له‌ ساڵی 1890 جێگره‌وه‌ بۆ خوێندنی ناو پۆل دابنێت، هه‌وڵی تر به‌دی نه‌کراوه‌ و خوێندکاران و مامۆستایان ته‌نها له‌ناو پۆل بوون و وانه‌کان ده‌خوێنران. ویڵیه‌م ڕە‌ینی هارپه‌ ئه‌و جۆره‌ی خوێندنی هێنایه ‌بوون تا هه‌ل به‌ چه‌ندین كەس بدرێت بخوێنن، چونکه‌ زۆرێک له‌ خەڵك نه‌یانده‌توانی پاره‌ی خوێندن و مانه‌وه‌ دابین بکه‌ن[5]. چه‌ند به‌رنامه‌ و وێبسایتێکی فێرکاری پاش بڵاوبوونه‌وه‌ی په‌تای کۆرۆنا، وه‌کوو چاره‌یه‌ک بۆ ئه‌و قه‌یرانانه‌ی بواری په‌روه‌رده‌ و فێرکردن بۆی دروست بوو، ڕێکخراوی یونسکۆ، له‌ ماڵپه‌ڕی فه‌رمی، ژماره‌یه‌ک به‌رنامه‌ و سه‌کۆ و سه‌رچاوه‌ی داناوه‌ که‌ ده‌کرێت دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کان له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا سوودی لێ ببینن. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش، مامۆستایان و خوێندکاران و دایك و باوكی خوێندکاران سوودمه‌ند ده‌بن لێیان، به‌ مه‌به‌ستی ئاسانکاری بۆ فێربوون له‌ کاتی نه‌بوونی خوێندنگه‌دا. به‌شێکی زۆری ئه‌و به‌رنامه‌ و سه‌کۆیانه‌ به‌خۆڕایین و به‌کارهێنه‌ر هیچ بڕە‌ پاره‌یه‌ک نادات و به‌ چه‌ند زمانێکی جیاواز به‌رده‌ستن. لێره‌دا به‌ کورتی ئه‌و به‌رنامه‌ و سه‌کۆیانه‌ ده‌خرێنه‌ ڕوو، که‌ ده‌کرێت هه‌ردوو وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستیی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان بۆ خوێندنی سه‌رده‌می کۆرۆنا سوودیان لێ ببینن. ئه‌و به‌رنامانه‌ی بۆ به‌ڕێوه‌بردنی فێربوونی دیجیتاڵی هه‌ن، بریتین له‌:  CenturyTech، ClassDojo، Edmodo، Edraak، EkStep، Google Classroom، Moodle، Nafham ،Paper Airplanes، Seesaw، Skooler، Schoology. هه‌روه‌ها چه‌ند به‌رنامه‌ و سیستمێکی تر هه‌ن تایبه‌تن به‌ مۆبایل و به‌ هه‌مان شێوه‌ بۆ په‌روه‌رده ‌و فێرکردن به‌سوودن، له‌وانه‌ش:  KaiOS، Cell-Ed، Eneza Education، Funzi، Ubongo، Ustad Mobile. بەشێك له‌م به‌رنامانه‌ به‌بێ ئینته‌رنێتیش کار ده‌که‌ن و له‌ هه‌ندێکی تریشدا خوێندکار چه‌قی فێربوونه. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌، به‌رنامه‌ی  “Kolibri” که‌ پاڵپشتیی خوێندنی ده‌کات؛ به‌ 20 زمان به‌رده‌سته‌ و به‌ شێوه‌یه‌کی کارا بێ ئینته‌رنێت کار ده‌کات. هه‌روه‌ها هه‌ردوو به‌رنامه‌ و که‌ره‌سته‌ی په‌روه‌رده‌یی “Rumie” و  “Ustad Mobile” پێویستیان به‌ ئینته‌رنێتی به‌رده‌وام نییه‌ و به‌بێ ئینته‌رنێت کار ده‌که‌ن. لێره‌دا ده‌کرێت خوێندنگه و زانکۆکانی هه‌رێمی کوردستان سوود له‌م به‌رنامانه‌ وه‌ربگرن، یان به‌ لایه‌نی که‌مه‌وه‌ ئاسانکاری بکرێت لەلایه‌ن حکومه‌ته‌وه‌ بۆ تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌ند به‌رنامه‌یه‌ک، تا بزانرێت کامیان له‌گه‌ڵ ژینگه‌ی په‌روه‌رده‌یی هه‌رێمی کوردستان یه‌ک ده‌گرنه‌وه‌، چونکه‌ مه‌رج نییه‌ هه‌موو به‌رنامه‌کان هه‌مان کاریگه‌ری و سوودیان هه‌بێت. جگه‌ له‌ به‌رنامه‌ یان سیستم، چه‌ند سه‌کۆیه‌کی تایبه‌ت به‌ خولی ڕاهێنان هه‌ن که‌ به‌ “MOOC” و پێوستیان به‌ ئینته‌رنێته‌، گشت خوێندکاران و مامۆستایان و فه‌رمانبه‌ران ده‌توانن به‌شدار بن، واته‌ هه‌موو که‌سێک ده‌توانێت به‌شدار بێت و ئه‌وه‌ی پێویست بێت ته‌نها بوونی ئیمێلێکه‌ به‌ مه‌به‌ستی کردنه‌وه‌ی هه‌ژماری تایبه‌تی، تا که‌سه‌که‌ به‌شداریی یه‌کێک له‌ خوله‌کان‌ بکات. گرنگترین ئه‌و سه‌کۆیانه‌ بریتیین له‌: Canvas، Coursera، European Schoolnet Academy، Alison، EdX، iCourse، Future Learn، Icourses، Udemy ، XuetangX ،TED-Ed Earth School.  ئه‌م خولانه‌ ته‌نها تایبه‌ت نین به‌ بوارێکی زانستی یان په‌روه‌رده‌یی، به‌ڵکوو هه‌موو بابه‌تێکیان تێدایه‌، بۆ نموونه‌ خولی ڕا‌هێنان هه‌یه‌ تایبه‌ته‌ به‌ بواری ژینگه‌، یان فێربوونی زمان، یان مێژوو، یان کولتوور و… هتد. هه‌ندێک به‌رنامه‌ و وێبسایتی تر هه‌ن له‌ خوێندنی خودی سوودیان هه‌یه‌، واته‌ که‌سه‌که‌ ده‌توانێت بێ بوونی مامۆستا سوود له‌م به‌رنامانه‌ وه‌ربگرێت و ته‌نها به‌ دابه‌زاندنی به‌رنامه‌که‌ یان بوونی ئینته‌رنێت؛ ده‌توانێت ده‌ست به‌ خوێندن بکات و فێر ببێت. ئه‌م به‌رنامانه‌ بۆ خوێندنه‌وه‌ و نووسین و قسه‌کردن و گوێگرتن سوودیان هه‌یه‌ و ده‌کرێت له‌ هه‌رێمی کوردستاندا سوودیان لێ وه‌بگیرێت. به‌شیكی ئه‌م به‌رنامه‌ و پڕۆگرامانه‌ چه‌ندین وانه‌ی خۆڕایی و هه‌مه‌جۆر و پسپۆڕیی جیاوازیان تێدایه‌ و ده‌توانرێت بەباشی سوودیان لێ ببینرێت، چونکه‌ بۆ هه‌ردوو زانستی مرۆیی و پراکتیکی سوودیان هه‌یه‌ و سه‌دان وانه‌ی تۆمارکراو و ڕاهێنانیان تێدایه‌. لای خواره‌وه‌ به‌شێکی ئه‌و به‌رنامه‌ و پڕۆگرام و وێبسایتانه‌ خراونه‌ته ‌ڕوو: ABRA، Code.org، British Council، Byju’s،  Code It، Code Week،Discovery Education، Duolingo، Edraak، Facebook Get Digital، Feed the Monster، Khan Academy، KitKit School، Madrasa، Mindspark، Music Crab، OneCourse، Profuturo، Polyup، Quizlet، Siyavula، SDG Academy Library، Smart History، Geekie، YouTube. سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌و به‌رنامه‌ و پڕۆگرام و وێبسایتانه‌ی خراونه‌ته ‌ڕوو، چه‌ند به‌رنامه‌ و وێبسایتێک هه‌ن که‌ له‌ بواری فێرکردن به‌ “سه‌کۆی هاریکاری که‌ پاڵپشتیی په‌یوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆیی ڤیدیۆیی ده‌کات” ناسراون. ده‌کرێت له‌ هه‌رێمی کوردستان، زۆر جار، به‌تایبه‌تی بۆ خوێندنی زانکۆیی سوود له‌م سه‌کۆیانه‌ ببینرێت: Lark، Dingtalk، Hangouts Meet، Teams، Skype، WeChat Work، WhatsApp، Zoom. گرنگه‌ ئاماژە‌ به‌و که‌ره‌ستانه‌ بدرێت که‌ ده‌شێت مامۆستایان سوودیان لێ ببینن بۆ دروستکردنی ناواخنی فێربوونی دیجیتاڵی، واته‌ مامۆستا ده‌توانێت له ‌ڕێی ئه‌م به‌رنامه‌ و وێبسایتانه‌وه‌ وانه‌ ئاماده‌ بکات که‌ چه‌ندین وێنه‌ و ڤیدیۆ و بابه‌تی جیاواز له‌خۆ بگرێت. به‌گشتی ده‌شێت مامۆستا سوود له‌مانه‌ وه‌ربگرێت:  Thinglink، Buncee، EdPuzzle، EduCaixa، Kaltura، Nearpod، Squigl، Pear Deck، Trello[6].   سیناریۆی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی له‌ چه‌ند وڵاتێک له‌ سه‌رده‌می کۆرۆنادا، له‌ وڵاتانی ئه‌ورووپایی،  دایك و باوك  و خوێندکاران و مامۆستایان له‌ هه‌وڵی خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ ئه‌و بارودۆخه‌ نه‌خوازراوه‌ی هاتووەته‌ پێشه‌وه‌. لێره‌دا دوو گرفتی سه‌ره‌کی هه‌ن: یه‌که‌میان ئه‌گه‌ر خوێندن له‌ خوێندنگه‌کان بێت، ده‌بێت ده‌وڵه‌ت به‌وریاییه‌وه‌ ئاگاداری پاکوخاوێنی و پاراستنی دووریی نێوان که‌سه‌کان بێت. به‌دینه‌هێنانی ئه‌م خاڵه‌، ڕەنگه‌ کار بکاته‌ سه‌ر لایه‌نی ده‌روونیی دایك و باوك و منداڵه‌کانیان و بێبه‌شبوونی خوێندنی لێ بکه‌وێته‌وه‌. دووهه‌مین گرفت ته‌نها په‌یوه‌ست نییه‌ به‌ خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی، به‌ڵکوو په‌یوه‌سته‌ به‌ چۆنێتیی پاراستنی داتای تایبه‌ت به‌ که‌سێتیی خوێندکار و ڕە‌فتار و هه‌ڵسوکه‌وتی[7]. هه‌روه‌ک له‌ وێبسایتی “the World Bank” دانراوه‌، هه‌ر وڵاتێک بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی کۆرۆنا ڕێکاری تایبه‌ت به‌ خۆی گرتووەته ‌به‌ر و هه‌وڵی داوه‌ به‌ باشترین شێوه‌ بگونجێت له‌گه‌ڵ دۆخی په‌روه‌رده‌ و فێرکردنی وڵات. هه‌ر بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌، ڕیوشوێنه‌کانی 71 وڵاتی خستووەته ‌ڕوو، که‌ تێیدا ورده‌کاریی هه‌نگاونان بۆ په‌روه‌رده‌ و فێرکردن له‌ سه‌رده‌می کۆرۆنادا باس کراوه‌. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا 5 وڵات وه‌کوو نموونه‌ وه‌رده‌گیرێت، تا بزانرێت چۆن وڵاتان تەکنەلۆجیا بۆ خزمه‌ت په‌روه‌رده‌ به‌کار ده‌هێنن وه‌کوو ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌ک بۆ په‌تای کۆرۆنا[8]. هه‌روه‌ها کام هه‌نگاوه‌یان گونجاوه‌ بۆ ژینگه‌ی هه‌رێمی کوردستان، تا وه‌زاره‌ته‌کانی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی ڕەچاوی بکه‌ن. هیندستان له‌ وڵاتێکی وه‌کوو هیندستان، به ‌هۆی کۆرۆنا و داخستنی خوێندگه‌کانه‌وه‌‌، 320 ملیۆن خوێندکار زه‌ره‌رمه‌ند بوون، هه‌ر چه‌نده‌ حکومه‌تی ئه‌و وڵاته‌ ده‌ستبه‌جێ داوای به‌کار‌هێنانی خوێندنی ئه‌لیکترۆنیی کرد تا ڕێ له‌ کاره‌ساتی فه‌وتانی خوێندن بگرێت[9]. به‌پێی ڕاپۆرتی ژمارە 75ی “National Sample Survey Office” بۆ ساڵی 2017-2018، ته‌نها له‌ 23.8% خێزانی هیندستانی ده‌ستی به‌ ئینته‌رنێت ڕاده‌گات، به ‌شێوه‌یه‌ک که‌ له‌ ناوچه‌ لادێنشینه‌کان ته‌نها 14.9% و شارنشینیش 42% لەم خزمەتگوزارییە سوودمەندن، به‌ڵام گرفته‌که‌ هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ نییه‌، بوونی ئینته‌رنێت و ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی واتای ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت که‌ به‌کار بهێنرێت[10]. له‌م ڕێژەیه‌دا ته‌نها 16% ژنان و کچان ئینته‌رنێتیان هه‌یه‌ له ‌ڕێی مۆبایله‌کانیانه‌وه‌، له‌ کاتێکدا ڕێژە‌كه‌ بۆ پیاوان بریتییه‌ له‌ 36%، هه‌روه‌ها گه‌نجان که‌متر ده‌ستیان پێ ده‌گات. جگه‌ له‌مه‌ش، 12.5%ی خوێندکاران خاوه‌نی مۆبایلی زیره‌کن و زۆرێک له‌ مامۆستایان گرفتی وانه‌وتنه‌وه‌یان هه‌یه‌ بە هۆی ئینته‌رنێته‌وه‌[11]. له‌ ڕێکه‌وتی 21/3/2020دا، له‌ کۆنگره‌یه‌کی ڕۆژنامه‌وانیدا وه‌زیری گه‌شه‌پێدانی مرۆیی هیندستان ژماره‌یه‌ک به‌رنامه‌ و سه‌کۆی خستنه ‌ڕوو که‌ به‌خۆڕایین و له‌ کاتی داخستنی خوێندگاکاندا خوێندکاران و مامۆستایان سوودی لێ ده‌بینن تا به‌رده‌وامی به‌ خوێندن بده‌ن. به‌شێک له‌و به‌رنامه‌ و سه‌کۆیانه‌ ئه‌مانه‌ن: The DIKSHA، e-Pathshala، NROER، Swayam، Swayam Prabha. به‌شێک له‌م سه‌کۆیانه‌ زۆر به‌سوودن، بۆ نموونه Swayam، 1900 بابه‌ت و کۆرس له‌خۆ ده‌گرێت که‌ چه‌ندین وانه‌ی تۆمارکراو و ئه‌رکی ماڵه‌وه‌ و تاقیکردنه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی تێدایه‌ که‌ بۆ پۆلی 9 بۆ 12 و هه‌روه‌ها خوێندنی زانکۆیی (به‌رایی و باڵا) به‌کار دێت. بابه‌ته‌کانیش هاوشانی پڕۆگرامی خوێندن، چه‌ندین بوار له‌خۆ ده‌گرن، له‌وانه‌: ئه‌ندازیاری، زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌کان، زانسته‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان، یاسا، به‌ڕێوه‌بردن و کارگێڕی… هتد[12]. پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌: ئایا‌ ته‌نیا بوونی سیستمی “E-Parwarda” و ته‌له‌ڤزیۆنی په‌روه‌رده‌یی به‌سن بۆ هه‌رێمی کوردستان تا له‌ سه‌رده‌می کۆرۆنادا په‌روه‌رده‌ و فێرکردن په‌کی نه‌که‌وێت؟ ئایا بۆ زانکۆکان چی بکرێت؟ وه‌ڵامی ئه‌م دوو پرسیاره‌ هه‌ر وا به‌زاره‌کی نادرێته‌وه‌ و داتای ورد و ئاماری پێویستی دەوێت، ده‌بووایه‌ حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان به‌ر له‌ ده‌ستپێکی ساڵی خوێندنی 2020-2021 ڕاپرسیی بکردایه‌ و ڕاوبۆچوونی خوێندکاران و دایک و باوکی خوێندکاران و مامۆستایان و شاره‌زایانی وه‌ربگرتایه‌، ئه‌مه‌ش ته‌نها له‌ڕیگه‌ی وێبسایتێکه‌وه ده‌کرا که‌ وڵامی سه‌رنج و پێشنیازه‌کانی له‌سه‌ر خوێندنی ئه‌لیکترۆنی بخستایه‌ته ‌ڕوو، تا دواتر له‌لایه‌ن شاره‌زایانی بواره‌که‌وه‌ شه‌نوکه‌وی بابه‌ته‌که‌ بکرایه‌. سه‌باره‌ت به‌ زانکۆکان، ئایا ته‌نها “Google Classroom” یان “Moodle” ده‌توانێت بۆ هه‌موو کۆلیج و پسپۆڕییه‌کان به‌کار بهێنرێت؟ ڕەنگه‌ وا پێویست بکات هه‌ر زانکۆیه‌ک په‌یڕە‌وی تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌بێت له‌م ڕووه‌وه‌ و ته‌واوی زانکۆ حكومی و تایبه‌ته‌کان سه‌رپشک بکرێن له‌وه‌ی کام به‌رنامه‌، یان پڕۆگرام، یان وێبسایت هه‌ڵده‌بژێرن.   به‌نگلادیش سیستمی په‌روه‌رده‌ و فێرکردنی وڵاتی به‌نگلادیش به‌ یه‌کێک له‌ سیستمه‌ گه‌وره‌کانی جیهان داده‌نرێت، چونکه‌ 21.9 ملیۆن منداڵ ته‌نها له‌ باخچه‌ی منداڵان و خوێندنگه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانن، به‌مه‌ش 14.4%ی بودجه‌ی نیشتمانی بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ته‌رخان کراوه‌[13]. هه‌ر چه‌نده‌ له‌ 8ی ئازاری 2020، یه‌که‌م تووشبوو به‌ ڤایرۆسی کۆرۆنا ڕاگه‌یه‌نرا، به‌ڵام دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کان هه‌ر به‌کراوه‌یی مانه‌وه‌ و حکومه‌ت بیری له‌ داخستنیان نه‌کرده‌وه‌ وه‌کوو بژارده‌یه‌ک. وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ بیری له‌ چه‌ندین ڕێگا کرده‌وه‌ بۆ خوێندنگه‌ سه‌ره‌تاییه‌کان، به‌وه‌ی پێویسته‌ مامۆستایان و خوێندکاران چی بکه‌ن، هه‌ر بۆیه‌ له‌ ڕێگه‌ی بڵاوکراوه‌کانه‌وه‌ هه‌وڵی هۆشیارکردنه‌وه‌ی خه‌ڵک درا، چونکه‌ زۆربه‌ی خوێندنگه‌کان ئاوده‌ستی ته‌ندروست و پاککه‌ره‌وه‌ی باش و پێویستیان نه‌بوو. هه‌ر بۆیه‌ مامۆستایان و دایك و باوكی خوێندکاران داوای داخستنی خوێندنگه‌کانیان ده‌کرد. حکومه‌تی ئه‌و وڵاته‌ دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کانی تا 9ی نیسان داخست و دواتر گه‌یشتنه‌ ئه‌و‌ بڕیاره‌ی، ئه‌گه‌ر پێویست بکات تا مانگی ئه‌یلوولی 2020 ده‌رگای دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کان نه‌کرێته‌وه‌[14]. سه‌باره‌ت به‌ ڕێوشوێنه‌کان، حکومه‌ت ته‌له‌ڤزیۆنی به‌نگلادیشی خسته‌ خزمه‌تی په‌روه‌رده‌وه ‌و له‌ پۆلی شه‌شە‌م تا ده‌هه‌م به‌رنامه‌ی “خوێندگه‌که‌م له‌ ماڵه‌که‌مه‌”  په‌خش ده‌کرا، ڕۆژانه‌ کاتژمێر 9 بۆ 12:30، دواتریش هه‌موو وانه‌کان له‌ که‌ناڵی یوتیوب دادە‌نران. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش، بۆ به‌رده‌وامیی پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و خوێندن له‌  ماڵه‌وه‌ له‌ کاتی داخستنی خوێندنگه‌کان، حکومه‌ت له‌گه‌ڵ ڕێکخراوی یونسێف کار ده‌کات بۆ جێبه‌جێکردنی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی له‌ ڕێی ته‌له‌ڤزیۆن و ڕادیۆ و مۆبایل و سه‌کۆکانی ئینته‌رنێتەوە[15]. ئه‌وه‌ی پیویسته‌ بوترێت ئه‌وه‌یه‌ به‌ به‌راورد به‌ وڵاتێکی وه‌کوو به‌نگلادیش، هه‌رێمی کوردستان زۆر به‌ئاسانی ده‌توانێت گرفته‌کانی په‌روه‌رده‌ و فێرکردن چاره ‌بکات، چونکه‌ کۆی دانیشتووانی هه‌رێم ناکاته‌ یه‌ک له‌سه‌ر چواری خوێندکارانی به‌نگلادیش. چیلی به‌ هۆی کۆرۆناوه‌ زیاتر له‌ 3.6 ملیۆن خوێندکار ناچنه‌ پۆله‌وه‌ و به‌مه‌ش کۆرۆنا درزێکی گه‌وره‌ی خستووەته‌ بواری په‌روه‌رده‌وه‌[16]. له‌ 15ی ئازاری 2020، حکومه‌ت هه‌موو چالاکییه‌کی ناو خوێندنگه‌ و دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کانی هه‌ڵپه‌سارد تا ڕێ له‌ ته‌شه‌نه‌کردنی ڤایرۆسه‌که‌ بگرێت. وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ ئامۆژگاریی خوێندنگه‌ و دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کانی کرد تا خوێندنی ئه‌لیکترۆنی به‌کار بهێنن[17]. له‌ وڵاتی چیلی، سه‌کۆی “Aptus” بۆ بابه‌ته‌ فێرکارییه‌کان به‌کار دێت. تیمێکی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ی چیلی ئه‌م پڕۆگرامه‌یان دایه‌ وڵاتانی ده‌وروبه‌ر، تا له‌ کاتی داخستنی خوێندنگه‌کاندا سوودی لێ ببینن. ئه‌م به‌رنامه‌یه‌ چه‌ندین ڤیدیۆی خۆڕایی تێدایه‌ که‌ له‌ چیلی به‌ر‌هه‌م هێنراوه‌، به‌تایبه‌تی بۆ منداڵانی ته‌مه‌ن 4 تا 13 ساڵ، هه‌روه‌ها ده‌توانرێت بۆ نه‌هێشتنی نه‌خوێنده‌وارییش سوودی لێ ببینرێت[18]. میسڕ به‌پێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی یونسێف، 52%ی دانیشتووانی میسڕ منداڵ و گه‌نجن و داخستنی ده‌رگای خوێندنگه‌ و دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کان کاریگه‌ریی نه‌رێنییان کردووەته‌ سه‌ر نزیکه‌ی 23 ملیۆن خوێندکار. ڤایرۆسی کۆرۆنا کاریگه‌ریی خراپی کردووەته‌ سه‌ر چه‌ندێتی و چۆنێتیی خوێندن. هه‌روه‌ها له‌ ساڵی 2014دا، له‌ 3 منداڵ، یه‌کیان به‌ جۆرێک له‌ جۆره‌کان به‌ هه‌ژار داده‌نرا له‌ میسڕ، به‌مه‌ش هه‌ژاری وای کردووه‌ زۆر که‌س له‌ خوێندن داببرێت و خواردنی پێویست نه‌خوات و نه‌توانێت به‌پێی پێویست سه‌ردانی نه‌خۆشخانه‌ و نۆرینگه‌کان بکات[19]. له‌ 15ی ئازاری 2020، وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ و په‌روه‌رده‌ی ته‌کنیکی چه‌ند ڕێگایه‌کی خسته‌ ڕوو به‌ مه‌به‌ستی جێبه‌جێکردنی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی، بۆ ئه‌مه‌ش وه‌زاره‌ته‌که ماوه‌ی چوونه‌ژووره‌وه‌ی “بانکی زانیاریی میسڕی”ی بۆ خوێندکاران دریژ کرده‌وه‌، که‌ به‌پێی قۆناغ و بابه‌ت دانرابوون، هه‌موو بابه‌ته‌کانی قۆناغی باخچه‌ی منداڵان تا خوێندنی ئاماده‌یی تێدا بوو، به‌ هه‌ردوو زمانی عه‌ره‌بی و ئینگلیزی. هه‌روه‌ها کۆی وانه‌ و بابه‌ته‌کان بۆ مامۆستایان و دایك وباوكی خوێندکارانیش به‌رده‌ستن و چه‌ندین ڤیدیۆ و وێنه‌ و فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی له‌خۆ ده‌گرێت به‌ مه‌به‌ستی ڕوونکردنه‌وه‌ی وانه‌ جیاوازه‌کان. جگه‌ له‌مه‌ش، په‌رتووکی خوێندن و فه‌رهه‌نگی تێدایه‌ و چوونه‌ ناو سیستمه‌که‌وه‌ به‌ مۆبایل و کۆمپیوته‌ر ده‌بێت. به‌م هه‌نگاوه‌ توانرا پردی په‌یوه‌ندیی نێوان مامۆستایان و خوێندکاران بنیات بنرێته‌وه‌ و نزیکه‌ی 22 ملیۆن خوێندکاری دابه‌شبوو به‌سه‌ر 55 هه‌زار خوێندنگه‌دا سوودمه‌ند بن و وه‌کوو ئه‌وه‌ی له‌ناو پۆلدا بن، چونکه‌ مامۆستایان وه‌ڵامی گشت پرسیاره‌کانی خوێندکاران ده‌ده‌نه‌وه‌ و تاقیکردنه‌وه‌ش ده‌که‌ن. جگه‌ له‌م کاره‌ش، له‌ 19ی ئازاری 2020، میسڕ له‌گه‌ڵ “Edmodo” ڕێک که‌وت به‌ مه‌به‌ستی فه‌راهه‌مکردنی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی له‌ قۆناغی باخچه‌ی منداڵانه‌وه‌ تا خوێندنی ئاماده‌یی. هه‌روه‌ها سیمکارتی خۆڕایی دا به‌ خوێندکاران[20]. له‌ هه‌رێمی کوردستان، بێگومان مامۆستایان و خوێندکارانیش کێشه‌یان له‌گه‌ڵ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی بۆ دروست ده‌بێت، چونکه‌ تا ئێستا زۆرێک له‌ مامۆستایان و خوێندکاران، به‌تایبه‌تی له‌ گونده‌کان، به‌ئاسانیی ده‌ستیان به‌ ئینته‌رنێتی باش ڕاناگات، یاخود ئه‌زموونی کارکردن و وانه‌وتنه‌وه‌/وانه‌خوێندنی ئینته‌رنێتییان نییه‌. هه‌ر چی خوێندنی زانکۆیه‌، تا ڕادەیه‌ک باشتره‌، چونکه‌ خوێندکاران به‌ته‌مه‌نترن و ڕە‌نگه‌ کردنه‌وه‌ی خولێکی ڕاهێنانی به‌ شێوه‌ی ئه‌لیکترۆنی بۆ مامۆستایان و خوێندکارانی زانکۆ؛ ئه‌م کێشه‌یه‌ زۆر بچووکتر بکاته‌وه‌. ده‌بێت ئه‌وه‌ش له‌بیر نه‌کرێت، ژماره‌ی خوێندکارانی مامۆستایانی هه‌رێمی کوردستان زۆر که‌متره‌ به‌ به‌راورد به‌ وڵاتێکی وه‌کوو میسڕ و ده‌توانرێت به‌ئاسانی کۆی گرفته‌کانی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی له‌ هه‌رێم چاره‌ بکرێن.   فینلاند ئامانجی سه‌ره‌کیی سیستمی په‌روه‌رده‌ی وڵاتی فینلاند، بریتییه‌ له‌ ده‌ستبه‌رکردنی خوێندن و ڕاهێنان بۆ گشت دانیشتووانی وڵات. سیستمه‌که‌ له‌ سێ جۆر خوێندن پێک دێت: یه‌که‌م: خوێندنی بنه‌ڕە‌تی بۆ ماوه‌ی نۆ ساڵ، دووه‌م: خوێندنی دواناوه‌ندی که‌ خوێندنی پیشه‌یی و گشتی له‌خۆ ده‌گرێت، سێیه‌م: خوێندنی باڵا که‌ له‌ زانکۆ و په‌یمانگا ته‌کنیکییه‌کان هه‌ن[21]. له‌ وڵاتی فینلاند، دامه‌زراوه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کان به‌ شێوه‌یه‌کی سه‌رکه‌وتوو توانییان له‌ خوێندنی ناو پۆله‌وه‌ بچنه‌ سه‌ر خوێندنی ئه‌لیکترۆنی، ئه‌مه‌ش به‌ هۆی لێهاتوویی و توانا‌ی مامۆستایان و خوێندکارانه‌وه‌، هه‌روه‌ها دابینکردنی که‌ره‌سته‌ و ئامێری تەکنەلۆجی بۆ هه‌موو که‌سێک، که‌ کارێکی قورسه‌ هه‌مان کار له‌ وڵاتێکی تر بکرێت[22]. لێره‌دا گرنگه‌ ئاماژە‌ به‌وه‌ بکرێت که‌ پێویسته‌ حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرنگیی پتر به‌ بواری په‌روه‌رده‌ بدات و کارێک بکات خوێندکارێکی ناو شار و خوێندکارێکی گوندێکی دووره‌ده‌ست به‌ هه‌مان شێوه‌ ده‌ستیان به‌ ئینته‌رنێت ڕابگات، تا به‌ شێوه‌یه‌کی باش خوێندنی ئه‌لیکترۆنی ڕێچکه‌ی خۆی بگرێت و بیر له‌وه‌ نه‌کرێته‌وه‌ سیستمی فینلاندی یان میسڕی له‌م هه‌رێمه‌ په‌یڕە‌و بکرێت، به‌ڵکوو پێویسته‌ سیستمێکی کوردستانییانه‌ی نوێ و گونجاو له‌گه‌ڵ ژینگه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌روونی و ئابووریی هاوڵاتییانی ئه‌م هه‌رێمه‌ به‌کار بهێنرێت. له‌گه‌ڵ بڵاوبوونه‌وه‌ی په‌تای کۆرۆنا له‌ فینلاند، بیر له‌ جێگره‌وه‌ی خوێندنی ناو پۆل کرایەوە. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش خوێندنگه‌کان ڕێنمایی خوێندکارانیان کرد تا چی بکه‌ن و چۆن له‌ دووره‌وه‌ بخوێنن و تاقیکردنه‌وه‌ بکه‌ن. به‌ هۆی ئه‌وه‌ی له‌ فینلاند خوێندنی گریمانه‌یی به‌ شێوه‌یه‌کی به‌ربڵاو به‌کار ده‌هات، که‌متر دووچاری گرفته‌کانی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی بوونه‌وه‌. ئاژانسی نه‌ته‌وه‌یی فینلاند بۆ په‌روه‌رده،‌ زوو ڕێنوێنیی دایه‌ خوێندنگه‌کان له‌مه‌ڕ چۆنێتیی به‌کارهێنانی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی، به ‌جۆرێک که‌ خوێندکاران بتوانن وانه‌ بخوێنن و ئه‌رکه‌کانیان جێبه‌جێ بکه‌ن. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش سوود له‌م سه‌کۆ و به‌رنامانه‌ وه‌رگیرا: Moodle، O365، Ville، Teams، Google Classrooms، Skype، .Zoom هه‌روه‌ها بۆ سه‌رنجڕاکێشانی خوێندکاران و ئافراندنی حه‌زی خوێندنی ئه‌لیکترۆنی، چه‌ندین یاریی په‌روه‌رده‌یی خرانه‌ خزمه‌تی ئه‌و بواره‌وه‌، له‌وانه‌ش: Sandbox، VirtualAutoedU، DigiVirtu[23]. بۆ دروستکردنی په‌یوه‌ندی له‌نێوان خوێندنگه‌ و ماڵ، واته‌ مامۆستا و خوێندکار و دایك و باوكی خوێندکار، سوود له‌ چه‌ندین سه‌کۆی ئه‌لیکترۆنی وه‌رده‌گیرێت، له‌و سه‌کۆیانه‌دا خوێندکار ئه‌رکه‌کانی ماڵه‌وه‌ی داده‌نێت، تێبینی و سه‌رنجی مامۆستا وه‌رده‌گرێت، تاقی ده‌کرێته‌وه‌ و نمره‌ی بۆ داده‌نرێت. بۆ هه‌ردوو قۆناغی بنه‌ڕەتی و ئاماده‌یی، سوود له‌م سه‌کۆیانه‌ ده‌بینن: Helmi، Wilma (Primus)، Studentaplus، Sopimuspro. سه‌باره‌ت به‌ خوێندنی باڵا، ژماره‌یه‌ک وێبسایت و سه‌کۆی ئه‌لیکترۆنی به‌کار ده‌هێنرێت: Moodle، Adobe Connect ، Zoom، Notebooks، Digital Matriculation Examination. جگه‌ له‌مانه‌ش، چه‌ندین وێبسایت و سه‌کۆی تر و کتێبخانه‌ی ئه‌لیکترۆنی خراونه‌ته‌ خزمه‌تی پڕۆسه‌ی فێرکردنه‌وه‌[24]. شایانی ئاماژەپێدانه‌، له‌ هه‌رێمی کوردستان تا ئێستا به‌ شێوه‌یه‌کی دروست و پێشکه‌وتوو کتێبخانه‌ی ئه‌لیکترۆنی به‌رده‌ست نییه‌ و مامۆستا و خوێندکار ناتوانن به‌سانایی ده‌ستیان به‌ سه‌رچاوه‌ جۆراجۆره‌کان بگات. پێویسته‌ هه‌ردوو وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی، مکوڕانه‌ کار بۆ به‌ئه‌لیکترۆنیکردنی گشت سه‌رچاوه‌ و کتێبه‌کان بکه‌ن، تا کۆی مامۆستایان و خوێندکاران بتوانن سوود له‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی وه‌ربگرن، چونکه‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی بێ بوونی کتێبخانه‌یه‌کی ئه‌لیترۆنیی باش، به‌تایبه‌ت بۆ خوێندنی زانکۆیی، سه‌رکه‌توو نابێت. ئه‌نجام خوێندنی ئه‌لیکترۆنی له‌ هه‌ر شوێنێک جێبه‌جێ بکرێت، لایه‌نی باش و خراپی هه‌یه‌ و به‌کارهێنه‌ر ڕووبه‌ڕووی چه‌ند ئالنگارییه‌ک ده‌بێته‌وه‌. له‌سه‌ر ئاستی باڵاتریش، واته‌ حکومه‌ت، چه‌ندین گرفت دروست ده‌بن، به‌ڵام ئه‌و گرفتانه‌ چاره‌ ده‌بن ئه‌گه‌ر لێزانانه‌ هه‌نگاوی بۆ بنرێت. وڵاتان به‌پێی توانای خۆیان و گونجاندنی ژینگه‌ی په‌روه‌رده‌یی، ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی، ده‌روونی و… هتد؛ هه‌نگاو ده‌نێن و که‌م وڵات هه‌یه‌ ئه‌زموون و سیستمی وڵاتێکی تر وه‌کوو ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ جێبه‌جێ بکات. بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی کۆرۆنا، وڵاتان هه‌وڵی زۆریان داوه‌ پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و فێرکردن په‌کی نه‌که‌وێت و له‌ هه‌مان کاتدا ژیانی خوێندکاران و مامۆستایانیش پارێزراو بێت، هه‌ر بۆیه‌ بیریان له‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی کردووەته‌وه‌ وه‌کوو جێگره‌وه‌یه‌ک بۆ خوێندنی ناو پۆل و زۆربه‌ی که‌ره‌سته‌ و ئامێره‌ پێویسته‌کان و ئینته‌رنێتیان بۆ مامۆستایان و خوێندکاران دابین کردووه‌. ڕاسپارده بۆ سه‌رخستنی پڕۆسه‌ی په‌روه‌رده‌ و فێرکردن، پێوسته‌ حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان کار بۆ دابینکردنی که‌ره‌سته‌ و ئامێره‌ ئه‌لیکترۆنییه‌کان و ئینته‌رنێت بکات، ئه‌مه‌ش پاش دابینکردنی شایسته‌ داراییه‌کانی مامۆستایان و فه‌رمانبه‌رانی وه‌زاره‌ته‌کانی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی و دایك و باوكی خوێندکاران. سه‌رباری ئه‌مه‌ش، بڵاوکردنه‌وه‌ی هۆشیاری له‌مه‌ڕ په‌تای کۆرۆنا و خوێندنی ئه‌لیکترۆنی. پێویسته‌ وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی، به‌رنامه‌ی تایبه‌ت به‌ خوێندنی ئه‌لیکترۆنییان هه‌بێت. ده‌بێت وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌، به‌پێی ئاست و ته‌مه‌نی منداڵ، وانه‌ و ڤیدیۆ و وێنه‌ په‌روه‌رده‌ییه‌کان دیزاین بکات و زۆر جار گه‌مه‌ و بابه‌تی سه‌رنجڕاکێشی تێ بکات، نه‌ک ته‌نها مامۆستایه‌ک له‌لای بۆردێکی سپی وانه‌ بڵێته‌وه‌. هه‌روه‌ها ده‌بێت به‌رنامه‌ فێرکاری و په‌روه‌رده‌ییه‌کان به‌ شێوه‌یه‌کی ئاسان دروست بکرێن، تا مامۆستایان و خوێندکاران و دایك وباوكی خوێندکاران بتوانن به‌کاری بهێنن. سه‌باره‌ت به‌ وه‌زاره‌تی خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی، ده‌بێت زانکۆکان ده‌سه‌ڵاتی ته‌واویان پێ بدرێت تا سوود له‌ سه‌کۆ و وێبسایته‌ جیاوازه‌کان ببینن. هه‌روه‌ها کردنه‌وه‌ی خولی ڕاهێنانی ئه‌لیکترۆنی بۆ کۆی مامۆستایانی گشت قۆناغه‌ جیاوازه‌کانی خوێندن پێویست و گرنگه‌. ده‌بێت حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ کۆمپانیاکانی په‌یوه‌ندیکردن، کار بکات بۆ دابینکردنی ئینته‌رنێتی باش به‌خۆڕایی بۆ ئه‌و خوێندکار و مامۆستایانه‌ی کۆمپیوته‌ر و ئایپاد و تابلێتیان هه‌یه‌. هه‌روه‌ها سیمکارت بۆ خوێندکاران و مامۆستایان بکات به‌ خۆڕایی، تا ده‌ستیان به‌ ئینته‌رنێت ڕابگات. به‌شێک له‌و کۆمپانیایانه‌ باجێکی زۆریان له‌لایه‌ و هێشتا نه‌دراوه‌ بە حکومه‌ت، ده‌كرێ حکومه‌ت له ‌ڕێی دابینکردنی ئینته‌رنێتی باش و سیمکارت بەخۆڕایی؛ له‌ به‌شێک له‌و باجانه‌ خۆش ببێت. مەرج نییە حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستانی عێراق ئه‌زموونی وڵاتانی تر وه‌کوو خۆی تاقی بكاتەوە و له‌سه‌ر مامۆستایان و خوێندکارانی هه‌رێم جێبەجێی بکات، به‌ڵکوو به‌ خوێندنه‌وه‌ی وردی ڕ‌ەهه‌ندی ئابووری و کۆمه‌ڵایه‌تیی دانیشتووانی هه‌رێم؛ سیستمێک بۆ خوێندنی ئه‌لیکترۆنی دابنرێت. دروستکردنی ژێرخانی ئه‌لیکترۆنی بۆ هه‌رێمی کوردستان پێویسته‌،‌ ئه‌گه‌ر له‌ کات و سه‌رده‌مێکی تر مرۆڤایه‌تیی دووچاری په‌تایه‌کی تر بووه‌وه‌ یان چاره‌ی په‌تای کۆرۆنا نه‌دۆزرایه‌وه‌، ئه‌وکات مامۆستایان و خوێندکارانی هه‌رێم وه‌کوو ئێستا ون نابن. ‌  گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە 4ی تشرینی دووه‌می 2020   سه‌رچاوه‌کان: [1] United Nations. (2020). Policy Brief: Education during COVID-19 and beyond. [2] https://www.europeandataportal.eu/en/impact-studies/covid-19/education-during-covid-19-moving-towards-e-learning   [3] Wicks, M. 2010. A national primer on K–12 online learning. Version 2. http://www.inacol.org/ research/docs/iNCL_NationalPrimerv22010-web.pdf. [4] Gunawardena, C. N., & McIsaac, M.S. (2004). Distance education.  In D. Jonassen (Ed.), The handbook of research on education communications and technology (2nd ed., pp. 355-395). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.   [5] Gunawardena, C. N., & McIsaac, M.S. (2004). Distance education.  In D. Jonassen (Ed.), The handbook of research on education communications and technology (2nd ed., pp. 355-395). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.   [6]  https://en.unesco.org/covid19/educationresponse/solutions [7]  https://www.europeandataportal.eu/en/impact-studies/covid-19/education-during-covid-19-moving-towards-e-learning [8] The World Bank. (2020). How countries are using edtech (including online learning, radio, television, texting) to support access to remote learning during the COVID-19 pandemic. https://www.worldbank.org/en/topic/edutech/brief/how-countries-are-using-edtech-to-support-remote-learning-during-the-covid-19-pandemic [9]  Sahni, U. (2020). COVID-19 in India: education disrupted and lessons learned. https://www.brookings.edu/blog/education-plus-development/2020/05/14/covid-19-in-india-education-disrupted-and-lessons-learned/ [10]  Kumar, R. (2020). Lockdown is disrupting a generation’s education. What can be done? https://thewire.in/education/coronavirus-lockdown-education-students [11]  Sahni, U. (2020). COVID-19 in India: education disrupted and lessons learned. https://www.brookings.edu/blog/education-plus-development/2020/05/14/covid-19-in-india-education-disrupted-and-lessons-learned/   [12] The World Bank. (2020). How countries are using edtech (including online learning, radio, television, texting) to support access to remote learning during the COVID-19 pandemic. https://www.worldbank.org/en/topic/edutech/brief/how-countries-are-using-edtech-to-support-remote-learning-during-the-covid-19-pandemic [13] https://www.globalpartnership.org/where-we-work/bangladesh [14]  Nath, J.; Chowdhury, A. F.; &  Nath, A.  K. (2020). Analyzing COVID-19 challenges in Bangladesh. DOI: 10.20944/preprints202007.0129.v1 [15]  The World Bank. (2020). How countries are using edtech (including online learning, radio, television, texting) to support access to remote learning during the COVID-19 pandemic. https://www.worldbank.org/en/topic/edutech/brief/how-countries-are-using-edtech-to-support-remote-learning-during-the-covid-19-pandemic [16] https://www.bhp.com/sustainability/community/community-news/2020/06/strengthening-digital-education-in-chile/ [17] Paulina Sepulveda-Escobar, P. & Morrison, A. (2020). Online teaching placement during the COVID-19 pandemic in Chile: challenges and opportunities. European Journal of Teacher Education, 43(4), 587-607. https://doi.org/10.1080/02619768.2020.1820981 [18]  The World Bank. (2020). How countries are using edtech (including online learning, radio, television, texting) to support access to remote learning during the COVID-19 pandemic. https://www.worldbank.org/en/topic/edutech/brief/how-countries-are-using-edtech-to-support-remote-learning-during-the-covid-19-pandemic [19]  UNICEF (2020). COVID-19 in Egypt: Protecting children and young people in a time of crisis. UNICEF Egypt Data Snapshot – Issue 5, June 2020. https://www.unicef.org/egypt/media/5831/file/COVID19%20Data%20Snapshot%20EN.pdf [20]  The World Bank. (2020). How countries are using edtech (including online learning, radio, television, texting) to support access to remote learning during the COVID-19 pandemic. https://www.worldbank.org/en/topic/edutech/brief/how-countries-are-using-edtech-to-support-remote-learning-during-the-covid-19-pandemic [21] Välimaa, Raili; Kannas, L.; Lahtinen, E.; Peltonen, H.; Tynjälä, J. & Villberg, Jari. (2008). Finland: innovative health education curriculum and other investments for promoting mental health and social cohesion among children and young people. In: Social cohesion for mental well-being among adolescents (pp.91-102). Copenhagen, WHO Regional Office for Europe. [22] Neittaanmäki, P. & Takefuji, Y. (2020). Global digital school under covid-19. JYU UNESCO-CCE Online Conference: Embrace the Creativity amidst COVID-19 Crisis.  https://www.researchgate.net/publication/340967538_Global_digital_school_under_covid-19   [23]  The World Bank. (2020). How countries are using edtech (including online learning, radio, television, texting) to support access to remote learning during the COVID-19 pandemic. https://www.worldbank.org/en/topic/edutech/brief/how-countries-are-using-edtech-to-support-remote-learning-during-the-covid-19-pandemic   [24] The World Bank. (2020). How countries are using edtech (including online learning, radio, television, texting) to support access to remote learning during the COVID-19 pandemic. https://www.worldbank.org/en/topic/edutech/brief/how-countries-are-using-edtech-to-support-remote-learning-during-the-covid-19-pandemic.    

  راپۆرت: فازل حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف زیاتر لە (100) پەرلەمانتاری عێراق ئیمزایان لەسەر پرۆژەیاسایەك كردووە كە داوا دەكات موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بدرێت، ئایا حكومەتی مستەفا كازمی بە تێپەڕینی ئەم یاسایە لە پەرلەمان ئامادەیە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بگرێتەئەستۆو لەم كاتەدا كە لە قەیرانێكی دارایی سەختدایە؟ ئایا حكومەتی هەرێم لەڕووی ئابورییەوە سودمەند دەبێت یان زەرەرمەند ئەگەر بەغداد راستەوخۆ موچەی فەرمانبەران بدات ؟ لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر لەبارەی ئەم هەوڵەى پەرلەمانتاران  بڵاودەكەینەوە كە چەند رۆژی داهاتوو دەخرێتە بواری جێبەجێكردن. كۆكردنەوەی ئیمزا لە پەرلەمانی عێراق جوڵەیەكی نوێ دەستی پێكردووە بۆ ئەوەی بەفەرمی‌و لەچوارچێوەی یاسایەكی نوێدا موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان راستەوخۆ لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە، دابەش بكرێت. (درەو) زانیویەتی، ژمارەیەك پەرلەمانتار رەشنوسی پرۆژەیەكیان ئامادەكردووە‌و ئیمزای پێویستی پەرلەمانتارانیان بۆ كردوەتەوە بۆ ئەوەی ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراقی بكەن‌و دواتر ئاڕاستەی لیژنەی پەیوەندیدارەكان بكرێت بەمەبەستی پەسەندكردنی. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، پرۆژەكە داوا دەكات: •    موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن بەغدادەوە دابەش بكرێت‌و هاوشێوەی فەرمانبەرانی عێراق، هەر فەرمانبەرێكی هەرێم ژمارە حسابییەكی تایبەتی خۆی لە بانك بۆ بكرێتەوە‌و مانگانە وەزارەتی دارایی عێراق موچەكەی لەو ژمارە حسابییەدا بۆ دابنێت.  پرۆژە یاساكە ناوی لێنراوە "دابەشكردن‌و بەحساب بانكیكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم"، لەناو ئەو پەرلەمانتارانەی كە سەرقاڵی پرۆژەكەن، بیرۆكەیەك هەیە بڕگەیەكی تر بۆ رەشنوسی پرۆژەیاساكە زیادبكرێت، بڕگەكە بریتییە لەوەی: •    فەرمانبەرانی هەرێم بژاردەیان لەبەردەمدایە‌و هەر فەرمانبەرێك ئەگەر نەیویست راستەوخۆ موچەكەی لەلایەن بەغدادەوە بدرێت، سەرپشك بكرێت لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی بەغداددا یەكێكیان هەڵبژێرێت. لە چەند رۆژی داهاتوودا، دوای تەواوكردنی پرۆسەی كۆكردنەوەی ئیمزای پەرلەمانتاران، پرۆژە یاساكە لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەناو پەرلەمانی عێراقدا رادەگەیەندرێت‌و دواتر ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكرێت. كێ پشتیوانی پرۆژەكە دەكات ؟ (درەو) زانیویەتی، جگە لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنی پارتی‌و یەكێتی، زۆربەی پەرلەمانتارانی كورد لە پەرلەمانی عێراق ئیمزایان لەسەر پرۆژەیاساكە كردووە.  فراكسیۆنی پارتی بەتەواوەتی دژی پرۆژەیاساكەیە، ئەوان پەسەندكردنی پرۆژەیەكی لەمجۆرە لە پەرلەمانی عێراق وەك لێدان لە پێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان تەماشای دەكەن، كە حزبەیان سەرۆكایەتی ئەو حكومەتە دەكات. وا دەردەكەوێت فراكسیۆنی یەكێتی پاڵپشتی پرۆژەكە دەكەن، بەڵام بەهۆی ئەوەی لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ پارتیدا لە حكومەت هاوبەشن، ئیمزایان لەسەر پرۆژەكە نەكردووەو ترسی كاردانەوەی پارتییان هەیە. بەڵام فراكسیۆنی گۆڕان كە بزوتنەوەكەیان هاوشێوەی یەكێتی لە هاوبەشی پارتییە لە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، زۆربەیان ئیمزایان لەسەر پرۆژەكە كردووە، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق لە كێشەدایە لەگەڵ سەركردەكانی بزوتنەوەكەیدا، دیارە ئیمزاكەیان بە فەرمی گوزارشت لە سیاسەتی بزوتنەوەی گۆڕان ناكات، بەوپێیەی هەڵوێستی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان لەمبارەیەوە روونە‌و پێشتر لە چەند بۆنەیەكدا گوزارشتی لەوە كردووە كە ئەو ترسی لەناوچوونی قەوارەی هەرێمی كوردستانی هەیە.  ئەوانەی سەرقاڵی كۆكردنەوەی ئیمزان بۆ پرۆژە یاساكە باسلەوە دەكەن، لەناو فراكسیۆنە شیعەو سوننەكانیشدا پاڵپشتی گەورە هەیە بۆ پرۆژەكە‌و زۆرێكیان ئیمزایان لەسەر كردووە، لەناو حكومەتی عێراقیشدا چەند بەرپرسێكی باڵا پشتیوانی خۆیان راگەیاندووە، رەنگە هۆكاری ئەم پاڵپشتییە عەرەبییە لە پەرلەمان‌و حكومەت بۆ ئەوە بگەڕێتەوە بەشێك لەوانە پێیانوایە ئەو پارەیەی كە حكومەتی عێراق مانگانە بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی دەنێرێت ناگاتە دەستی فەرمانبەران. كێ خاوەنی پرۆژەكەیە ؟ خاوەنی سەرەكی بیرۆكەی گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆسەر بەغداد ئەو قەیرانە داراییە بوو كە لە كابینەی هەشتەمدا روبەڕووی حكومەتی هەرێم بووەوە، ئەوكات فەرمانبەرانی دژی دواكەوتن‌و لێبڕینی موچەكانیان رژانە سەرشەقام‌و بیرۆكەی گواستنەوەی موچەكانیان بۆسەر حكومەتی عێراق گەڵاڵەكرد. دوای گەڵاڵەبوونی بیرۆكەكە لە شەقام، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق پرۆژەیەكی ئامادەكرد بۆ ئەوەی لەڕێگەی حكومەتی ناوەندی عێراقەوە لامەركەزیەتی ئیداری بۆ پارێزگای سلێمانی بچەسپێنێت. كرۆكی پرۆژەكەی فراكسیۆنی گۆڕان كە ساڵی 2016 كاری لەسەر كرد ئەوە بوو، حكومەتی ناوەندی عێراق لە یاسای بودجەدا راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ پارێزگاكاندا بكات، مەبەستی گۆڕان لەم پرۆژەیە ئەوە بوو شایستەی دارایی پارێزگایەكی وەكو سلێمانی راستەوخۆ رادەستی پارێزگای سلێمانی بكات نەك حكومەتی هەرێم لە هەولێر، ئەوكات پارتی، بزوتنەوەی گۆڕانی لە سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و حكومەت وەدەرنا بوو، گۆڕان‌و پارتی پەیوەندییەكانیان تێكچوو بوو، دواكەوتن‌و پاشەكەوتكردنی موچەی فەرمانبەرانیش هەستێكی وای لەناو فەرمانبەرانی سلێمانیدا دروستكردبوو كە دەسەڵاتی هەولێر ستەمیان لێدەكات‌و خوازیارن بەغداد راستەوخۆ خۆی موچەكانیان پێبدات نەك حكومەتی هەرێم، چونكە بەغداد كێشەی موچەی نییە‌و لەوادەی خۆیدا موچە دابەش دەكات‌و موچەی فەرمانبەران نابڕێت. فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق ئەم پرۆژەیەی بردە بەردەم حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق، عەبادی پرۆژەكەی رەتكردەوە، بەبەهانەی ئەوەی یاسای بودجە یاسایەكی فیدراڵییە‌و ناتوانرێت دەستكاری بكرێت، حكومەتی ئەوكات ترسی هەبوو، هاوشێوەی سلێمانی، پارێزگاكانی تری عێراق لەوانە بەسرەو ئەنبارو ناوچەكانی تریش داوای لامەركەزیەتی دارایی بكەن. لەو پرۆژەیەدا بزوتنەوەی گۆڕان خوازیاری ئەوە بوو، داهاتەكانی سلێمانی بگەڕێندرێتەوە بۆ بەغداد‌و حكومەتی ناوەندیش پشكی سلێمانی رادەستی ئەنجومەنی پارێزگا بكات، بە موچەی فەرمانبەرانیشەوە، ئەو پرۆژەیە لەبارچوو، هیچ ئاكامێكی نەبوو، هەرچەند دەوترێت نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەكە ئەوكات پاڵپشتی لە پرۆژەكە كردووە‌و لەبەرامبەریشدا هەندێك لە سەركردەكانی بزوتنەوەكە لەوانە عومەر سەید عەلی كە ئێستا رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانە دژی پرۆژەكە بوون‌و وەكو مەترسی لەسەر قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردستان ناویان بردووە. ئەمە هەوڵی یەكەمی گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بوو بۆسەر بەغداد كە لەسەردەمی دواین كابینەی نێچیرڤان بارزانیدا رویدا، هەوڵی دووەم ئەم هەوڵەیە كە ئێستا لە بواری جێبەجێكردندایە. هەوڵی دووەم  كە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی دەستبەكاربوو، جارێكی تر حكومەت دوچاری قەیرانی دارایی بووەوە، دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران دواكەوت‌و چەند مانگێكە حكومەت بە لێبڕینەوە موچەی فەرمانبەران دابەش دەكات. سەرەتای قەیرانی موچە لە كابینەی مەسرور بارزانیدا لەمانگی ئایار ئەمساڵدا دەستی پێكرد، لەو مانگەدا ژمارەیەك مامۆستا‌و فەرمانبەر، بە نوێنەرایەتی موچەخۆران چونە نوسینگەی پەرلەمانی عێراق لە سلێمانی‌و داوایان لە پەرلەمانتاران كرد میكانیزمێك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی موچەكانیان بخرێتەسەر حكومەتی ناوەندیی عێراق، چونكە وەكو خۆیان دەیانوت ئەوان متمانەیان بە حكومەتی هەرێم نییە بتوانێت موچەكانیان بۆ دابین بكات.  لە مانگی حوزەیراندا رێبوار كەریم مەحمود پەرلەمانتاری سەربە پارێزگای سلێمانی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا پرۆژەیەكی راگەیاند بۆ گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆسەر بەغداد، ئەمە هەوڵی دووەمی گواستنەوەی موچە بوو لەدوای هەوڵەكەی بزوتنەوەی گۆڕان لە ساڵی 2016دا. كرۆكی پرۆژەكەی رێبوار كەریم مەحمود بۆ گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆسەر بەغداد بەمشێوەیە بوو:  •    حكومەتی هەرێم لیستی بایۆمەتری ناو و داتای سەرجەم موچەخۆرانی هەرێم بدات بە حكومەتی فیدراڵ كە بەپێی قسەی حكومەتی هەرێم ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم (ملیۆنێك‌و 256 هەزارو 850) كەسە‌و حكومەتی فیدراڵ گومانی لەم ژمارەیە هەیە. •    لەڕێگەی بانكێكی حكومی عێراقەوە ئەژمارێكی بانكیی بۆ هەموو موچەخۆرانی هەرێم بكرێتەوە‌و هاوشێوەی فەرمانبەرانی عێراق كارتی زیرەك "ماستەر كارد" بۆ موچەخۆرانی هەرێم دروستبكرێت‌و بەكارهێنانی ئەو كاراتانە لەرێگەی پەنجەمۆرەوە بێت، ئەژمارەكان بەسەر دوو بەشدا دابەشبكرێت، بەشی یەكەم ئەژماری بانكیی (فەرمانبەران)ی هەرێم كە ژمارەیان (753 هەزارو 880) فەرمانبەرە، بەشی دووەمیش ئەژماری بانكیی (خانەنشین‌و چاودێری كۆمەڵایەتی‌و شەهیدو زیندانیانی سیاسی) لە هەرێم كە ژمارەیان (502 هەزارو 970) كەسە. •    حكومەتی هەرێم‌و بەغداد رێككەوتنێك بكەن، بەپێی ئەم رێككەوتنە حكومەتی هەرێم بڕی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و نیوەی داهاتی (5) دەروازە سنورییە سەرەكییەكەی بدات بە بەغداد، لەبەرامبەر ئەمەدا حكومەتی فیدراڵ تەنیا ئەركی پێدانی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بگرێتە ئەستۆ كە ژمارەیان (753 هەزارو 880) كەسە‌و راستەوخۆ لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە موچەكانیان بۆ بخرێتەسەر ژمارە حسابییەكانیان لە بانك، بەڵام موچەی (خانەنشینی‌و چاودێری كۆمەڵایەتی‌و شەهید‌و زیندانیانی سیاسی) كە ژمارەیان (502 هەزارو 970) كەسە، هەر لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دابین بكرێت. •    لە بەغدادەوە چاودێری ئەژماری بانكیی هەموو موچەخۆران بكرێت‌و لەماوەی (30) رۆژدا هەر كەسێك سەردانی ئەژمارە بانكییەكەی نەكردو بە پەنجەمۆری خۆیەوە موچەكەی رانەكێشا، ژمارە بانكییەكەی بخرێتە ژێر چاودێرییەوە، لەدوای تێپەرینی (15) رۆژ بەسەر خستنەژێر چاودێری ژمارە بانكی هەر موچەخۆرێك، ئەو ئەژمارەی بە پەنجەمۆری خۆی موچەكەی رانەكێشاوە، ئەژمارەكەی رابگیرێت، بەمشێوەیە لەكۆتایدا هەموو موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بە شارستانی‌و سەربازییەوە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێ‌و یاسای بودجەی عێراقدا بخرێتەسەر بەغداد. رێبوار كەریم مەحمود ئەم پرۆژەیەی خستەبەردەم حكومەتی حكومەتی عێراق، حكومەتی عێراق بەفەرمی هیچ وەڵامێكی ئەو پەرلەمانتارەی نەدایەوە، بەڵام وەكو خۆی دەڵێ بە نافەرمی وەڵامی دراوەتەوە كە دەبێت ئەم بابەتە بە یاسا لە پەرلەمانی عێراقەوە پەسەندبكرێت بۆ ئەوەی حكومەت پابەند بێت بە جێبەجێكردنییەوە. ئەوەی ئێستا روودەدات لەناو پەرلەمانی عێراق‌و ئیمزای بۆ كۆدەكرێتەوە، هەمان بیرۆكەكەی پەرلەمانتار رێبوار كەریم مەحمودە، بەڵام بە رەشنوسێكی نوێوە، هەرچەندە ئەو پەرلەمانتارە خۆی دەڵێ" چیتر ئەمە وەكو پرۆژەی تایبەتی ئەو نەماوەتەوە‌و هەر پەرلەمانتارێك پاڵپشتی لێبكات دەبێت بە پرۆژەی ئەو پەرلەمانتارەش". ئاكامی هەوڵە نوێیەكە  ئەم هەوڵە نوێیەی كە بۆ گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆسەر حكومەتی عێراق دەستی پێكردووە، بەپێی قسەی پەرلەمانتاران، زیاتر لە (110) پەرلەمانتاری عێراق ئیمزایان لەسەر كردووە، ئەمە لەكاتێكدایە پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا لە پەرلەمانی عێراق تەنیا پێویستی بە واژۆی (50) پەرلەمانتار هەیە، ئەم پاڵپشتییە زۆرەی كە پەرلەمانتاری فراكسیۆنە عێراقییەكان لە پرۆژەكەی دەكەن، وایكردووە پێشبینی ئەوە بكرێت پرۆژەكە بەزۆرینەی دەنگ لە پەرلەماندا تێپەڕێندرێت. رێبوار كەریم خاوەنی پرۆژەی گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆسەر بەغداد باسلەوە دەكات، سەرباری ئیمزای پەرلەمانتاران، ئیمزای زیاتر لە (150 هەزار) فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیان لەبەردەستدایە كە پاڵپشتی ئەوە دەكەن موچەكانیان بخرێتەسەر حكومەتی عێراق‌و زۆرینەی ئەوانەی ئیمزاكانیان كردووە فەرمانبەرانی سنوری پارێزگای هەولێرو دهۆكن.  هەندێك لەوانەی ئیمزایان لەسەر پرۆژەیاساكە كردووە‌و (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون ئەم پرۆژە بە پرۆژەیەكی واقعی نازانن‌و پێیانوایە تەنیا هەوڵێكە پێناچێت بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، چونكە جێبەجێبوونی ئەم پرۆژەیە بەر لە هەموو شتێك پێویستی بەوەیە حكومەتی هەرێم لیستی موچەخۆرەكانی بدات بە بەغداد، بەڵام حكومەتی هەرێم ئامادە نییە لیستی موچەخۆران رادەستبكات، لە یاسای بودجەی فیدراڵی ساڵی 2019ی عێراقدا بەفەرمی‌و بەپێی یاسا داوا لە حكومەتی هەرێم كراوە لیستی موچەخۆرانی بنێرێت، بەڵام حكومەتی هەرێم نەینارد، ئەمە لەكاتێكدا بوو ئەوكات سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئەحمەد سەفاری پەرلەمانتاری پارتی بووە‌و وەزیری دارایی ئەوكاتیش فوئاد حسێن بووە كە هەر سەربە پارتی بووە، بۆیە پێناچێت بۆ داهاتووش حكومەتی هەرێم لیستی راستەقینەی ژمارەی موچەخۆرەكانی بۆ بەغداد بنێرێت، پییانوایە چارەسەری راستەقینەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەوە دەبێت موچە لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان پێكەوە بە سیستمێكی نوێی بانكیی رێكبخرێتەوە. لەبەرامبەردا ئەوانەی بەسەرسەختی پاڵپشتی لە پرۆژەكە دەكەن‌و پێیانوایە ئومێدێكی نوێیە بۆ ئەوەی چارەسەری بنەڕەتی كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بكات دەڵێن، پەسەندكردنی ئەم پرۆژەیاسایە لە پەرلەمانی عێراق كۆتایی گەمەكە نییە‌و ئەوان ئەم پرۆژەیاسایە لە بودجەی 2021ی عێراقدا وەكو بڕگەیەك جێگیر دەكەن، ئەمە ئیتر حكومەتی هەرێم پابەند دەكات بەوەی ملبدات بۆ گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆسەر حكومەتی ناوەند. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) كە لە هەندێك لەو پەرلەمانتارانەوە دەستی كەوتووە كە پاڵپشتی لەم پرۆژەیە دەكەن، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق پێی راگەیاندوون، ئەگەر بەیاسا موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بخرێتەسەر بەغداد، ئەو ئامادەیە دوو هێندەی ئەو پارەیەی ئێستا مانگانە بە هەرێم دەدرێت كە (320 ملیار) دینارە، بۆ فەرمانبەرانی هەرێم خەرج بكات.  ئێستا لە نوسراوە فەرمییەكانی عێراقدا ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێم (682 هەزارو 849) فەرمانبەرە، بەڵام بەگوێرەی نوسراوە فەرمییەكانی حكومەتی هەرێم ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێم (753 هەزارو 880) فەرمانبەرە لە كۆی (ملیۆنێك‌و 256 هەزار) موچەخۆر. ئەگەر حكومەتی عێراق بەگوێرەی لیستی حكومەتی هەرێم موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابین بكات كە ژمارەیان زیاتر لە (753 هەزار) فەرمانبەرە، ئەوا مانگانە زیاتر لە (700 ملیار) دینار خەرجی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لەسەر خەرجییەكانی حكومەتی ناوەند زیاد دەكات، ئێستا حكومەتی بەغداد مانگانە (320 ملیار) دینار بۆ فەرمانبەرانی هەرێم دەنێرێت، بەڵام ئەگەر موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بگرێتەئەستۆ، دەبێت مانگانە (380 ملیار) دیناری تر بۆ خەرجی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم زیاد بكات. ئایا لەدۆخێكی وەكو ئێستادا كە حكومەتی مستەفا كازمی بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی دارایی قەرز دەكات، ئامادەیە ئەم خەرجییە زیادەیە بخاتە سەرشانی خۆی ؟ لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم مانگانە بە بڕێكی زۆر كەمتر لەم پارەیە قایلە‌و مانگانە تەنیا (320 ملیار)ی دەوێت بۆ پڕكردنەوەی خەرجی موچەی فەرمانبەران. لەبەرامبەردا ئایا بۆچی حكومەتی هەرێم دژی ئەوەیە موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بچێتەسەر بەغداد ؟ بۆ حكومەتی هەرێم كە بەپلەی یەكەم پارتی سەرۆكایەتی حكومەتەكە دەكات، رادەستكردنی موچە بەواتای لێدان دێت لەسەروەریی قەوارەی فیدراڵی هەرێم لە عێراقدا، ئەگەر حكومەتی عێراق راستەوخۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابەش بكات هیچ واتایەك بۆ حكومەتی هەرێم لەڕووی كارگێڕییەوە نامێنێتەوە. بەڵام ئایا گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆسەر بەغداد لەڕووی ئابورییەوە بە زیان لەسەر حكومەتی هەرێم دەشكێتەوە یان سودمەند دەبێت لێی ؟ ئەگەر حكومەتی بەغداد مانگانە موچەی تەنیا فەرمانبەرانی هەرێم خەرج بكات بەپێی ئەو لیستەی كە لای حكومەتی هەرێم هەیە، مانگانە نزیكەی (700 ملیار) دینار خەرجی موچە لە كۆڵی حكومەتی هەرێم دەبێتەوە، كە ئەم پارەیە دوو هێندە زیاترە لەو پارەیەی كە بەغداد ئێستا مانگانە بە حكومەتی هەرێمی دەدات كە (320 ملیار)ە، لەم حاڵەتەدا حكومەتی هەرێم تەنیا خەرجی موچەی خانەنشینان‌و چاودێری كۆمەڵایەتی‌و شەهیدان لەسەر شان دەمێنێتەوە كە مانگانە نزیكەی (200 ملیار) دینارە. خۆئەگەر بەغداد بەمەرجی رادەستكردنی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و نیوەی داهاتی ناوخۆ ئامادەبێت موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بدات، ئەوا دەبێت هەرێم مانگانە بەتێكڕا (150 ملیۆن) دۆلار وەكو داهاتی نەوت‌و نیوەی داهاتی ناوخۆ بۆ بەغداد بگێڕێتەوە، لەم حاڵەتەدا هێشتا حكومەتی هەرێم لەو داهاتانەی مانگانە دەستی دەكەوێت بە یارمەتییە داراییەكەی هاوپەیمانانیشەوە، مانگانە زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلاری بۆ دەمێنێتەوە‌و بەم پارەیە دەتوانێت موچەی خانەنشینان‌و شەهیدان‌و چاودێری كۆمەڵایەتی‌و خەرجییەكانی تریشی دابین بكات. ئەم پرۆژەیاسایە ئەگەر لە پەرلەمانی عێراق پەسەندبكرێت، پێشبینی ناكرێت بەمزوانە بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام دەبێت بە كارتێكی فشاری نوێ لەسەر حكومەتی هەرێم كە دەكرێت لە هەر كاتێكدا لەناوخۆی هەرێم یاخود لە بەغدادەوە دەستی بۆ ببرێت.