درەو: لە ناوچەی برادۆست و باڵەكایەتی شەڕ لە نێوان هێزێكی پارتی دیموكراتی كوردستان و گەریلاكانی پەكەكە درووست بووە، قایمقامی سۆران دەڵێت پەكەكە رێگرە لە جێگیركردنی هێزی پاسەوانی سنوری عێراق لە ناوچەكەدا، پەكەكە گومانی هەیەو پێیان وایە پارتی دەیەوێت هاوشێوەی زینی وەرتێ هێز لەوناوچەیە جێگیر بكات. ئەمڕۆ هێزێكی پاسەوانی سنوری عێراق كە خۆیان لە هەرێمی كوردستان جێگیرن بەرەو سنوری ناحیەی سیدەكان و برادۆست بە دیاریكراویش (گەروی كوچەی هاجەرێ) جوڵەی پێكراوە، ناوچەكە لە ژێر دەسەڵاتی پارتی كرێكارانی كوردستاندایە، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە ناوچەكەوە دەست (درەو) كەوتووە پێش جوڵەكردنی ئەو هێزە، هێزێكی پارتی دیموكراتی كوردستان چۆتە ناوچەكەو شەڕ لە نێوان ئەو هێزەو چەكدارانی پەكەكە درووست بووە، چەكدارانی پەكەكە تەقەیان لە هێزەكەی پارتی كردووەو، بریندارێك هەیە، بە وتەی كرمانج عزەت قایمقامی قەزای سۆران، بریندارەكە شوان بووە لەو ناوچەیە، كە پەكەكە گومانیان هەبووە شوانەكە هەر سەربە هێزەكەی پارتی بووبێت و جلی مەدەنی لەبەركردووە.   قایمقامی سۆران ئاماژەی بەوەشكردووە" ئەو هێزەی پاسەوانی سنور بە فەرمانی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق چونەتە ئەو شوێنە بۆ رێگریكردن لە هێرشەكانی توركیا، بەڵام لەلایەن هێزەكانی پەكەكەوە تەقەیان لێكراوە.  هەر ئەمڕۆ لە ناوچەی باڵەكایەتی لە دۆڵی ئالانە، لە گردی (مارێن) كە ئەو ناوچەیە چەكدارانی پەكەكەی لێیەو لە نزیكیان بارەگای هێزەكانی پاسەوانی سنوری عێراقی لێ جێگیركراوە، بەڵام هێزێكی پارتی دیموكراتی كوردستان بە بیانووی بردنە پێشەوەی بنكەكانی هێزەكانی پاسەوانی سنور چونەتە ناوچەكە، شەڕە تەقە درووست بووە لە نێوان هێزەكەی پارتی و چەكدارانی پەكەكە دواتر هێزەكە پارتی پاشەكشەی كردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پەكەكە گومانی هەیە لە جوڵەكردنی ئەو هێزە و پێیان وایە پارتی دیموكراتی كوردستان دەیەوێت هاوشێوەی زینی وەرتێ هێزێك لەو ناوچەیە جێگیربكات، بەڵام چەكدارانی پەكەكە رێگرن لە جێگیركردنی ئەو هێزەی پارتی لەو ناوچەیە، چونكە هێزی پاسەوانی سنور بارەگایان لەناوچەكە هەیەو گرژی درووست نەبووە لە نێوان پەكەكەو هێزەكانی پاسەوانی سنور. وێنەی یەكێك لە بریندارەكان 

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت موچەخۆران چاویان لە حكومەتە موچەیان پێبدات، حكومەتی هەرێمیش چاوی لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراقە پارە بنێرێت، كازمیش نیگەرانە لە پارتی‌و دەڵێ" بە كوردی جنێوم پێدەدەن‌و بە عەرەبیش دەپاڕێنەوە". لەنێوان ئەم چوون‌و نەچوونەدا !  بڕیارە بەمزاوانە جارێكی تر وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بچێتەوە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی نەوت‌و موچە. رۆژی  28ی مانگی رابردوو، بەغداد پێشنیازێكی نوێ بۆ رێككەوتن ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم كرد‌و حكومەتی هەرێمیش وەڵامی دایەوە، بڕیار بوو هەر ئەوكات وەفدی هەرێم بچێتەوە بۆ بەغداد، بەڵام نەچوو، لەنێوان ئەم چوون‌و نەچوونەدا چی هەیە ؟ كازمی لە پارتی نیگەرانە ! بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق دەست (درەو) كەوتوون، تیمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەمدواییە ژمارەیەك بابەتیان لە میدیا‌و سۆسیال میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆكردوەتەوە كە تێیاندا هێرش دەكرێتەسەر مستەفا كازمی. كازمی بڵاوكراوەكانی پارتی بینیوە‌و توڕە بووە، یەكێك لە كەسە نزیكەكانی كازمی بە (درەو)ی راگەیاند، مستەفا كازمی سەرسوڕمانی خۆی نیشانداوە لەوەی لەلایەن میدیاكانی پارتییەوە هێرشی دەكرێتەسەرو وتویەتی:" پارتی وەكو یەكەم لایەن پشتیوانی خۆی راگەیاندووە بۆ ئەوەی ئەو ببێت بە سەرۆك وەزیران، پێی سەیرە ئێستا بەو شێوەیە قسەی لەسەر دەكەن". بەگوێرەی زانیارییەكان، دوای بینینی ئەو هێرشانەی پارتی لە میدیاكانەوە، كازمی ئێستا ساردبوەتەوە لە پێشوازیكردن لە وەفدی حكومەتی هەرێم‌و وەكو ئاماژەیەك بۆ رێككەوتنی نێوان بەغدادو هەرێم وتویەتی:"بە عەرەبی دەپاڕێنەوە‌و بە كوردی جنێومان پێدەدەن". (درەو) زانیویەتی، مستەفا كازمی لەڕێگەی فوئاد حسێنی وەزیری دەرەوەی حكومەتەكەیەوە، گلییەكانی لەوبارەیەوە بە پارتی‌و حكومەت گەیاندووە لەناویاندا نێچیرڤان بارزانی. هۆكاری بەشێكی تری نیگەرانی‌و توڕەیی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە، سەرباری ئەوەی هەرێمی كوردستان دەیەوێت بە هەرجۆرێك بێت رێككەوتن لەگەڵ بەغداد بكات‌و مانگانە بڕە پارەیەكی دەستكەوێت، بەڵام تائێستا مەسرور بارزانی خۆی وەكو سەرۆكی حكومەت بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنەكە نەچووەتە بەغداد. وەفدی هەرێمی كوردستان بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ حكومەتی مستەفا كازمی، لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتەوە سەرۆكایەتی دەكرێت‌و ئەندامانی وەفدەكە پێكهاتوون لە هەریەكە لە (ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، دارا رەشید وەزیری پلاندانان، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەیوەندی نێوان هەرێم‌و بەغداد)، ئەم وەفدە هیچ كاتێك لەسەردانەكانیاندا بۆ بەغداد بڕیاری یەكلاكەرەوەی هەرێمیان بۆ رێككەوتن لانەبووە‌و بەردەوام گەڕاونەتەوە بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت. لەبارەی رێككەوتنەكەوە ! دواین پرۆژەی پێشنیاز بۆ رێككەوتن لەنێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان پرۆژەیەكە كە داوا دەكات بەغداد مانگانە بڕی (300 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت لەبەرامبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان رێژەی 50%ی داهاتی خاڵە سنورییەكان‌و دامەزراوە فیدراڵییەكان رادەستی حكومەتی ناوەندی عێراق بكاتەوە. ئەمە تەنیا بە زارەكی كراوە‌و كازمی رەزامەندی لەسەرداوە، بەڵام تائێستا نەبووە بە رێككەوتنێكی نوسراو ‌و دیاریش نییە وەفدی حكومەتی هەرێم كەی دەگەڕێنەوە بۆ بەغداد، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئەمجارە مستەفا كازمی توڕەو نیگەرانە لێیان. لەلایەكی ترەوە، هەر جۆرە رێككەوتنێكی نێوان حكومەتی مستەفا كازمی‌و كابینەی مەسرور بارزانی دەبێت بخرێتە ناو یاسای بودجەوە‌و لە پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر بدرێت، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ئەو رێككەوتنە زارەكییەی كە بەمدواییە بەنێوەنگیری بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆماری لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و مستەفا كازمیدا كراوە، تائێستا بە فەرمی نەچووەتە بەردەم لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق‌و سەرباری ئەوەش تەنیا بەبیستنی زانیارییەكی لەو جۆرە ژمارەیەك لە ئەندامانی لیژنەكە ناڕازین لەوەی لەم دۆخەدا كە عێراق دوچاری قەیرانی دارایی بوەتەوە، حكومەتی مستەفا كازمی مانگانە تەنیا لەبەرامبەر نیوەی داهاتی گومرگەكاندا بڕی (300 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت، ئەمە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم ئەو (300 ملیار) دینارە بەكەمدەزانێت‌و دوای بڕێكی زیاتر دەكات. بەڵام ئەگەر بگەنە رێككەوتن، كازمی بەڵێنیداوە رێككەوتنەكە لەگرێمەو كێشەی پەرلەمان رزگاربكات بەوشێوەیەی رێككەوتنەكە كاتیی بێت‌و بۆ ئەم چەند مانگانەی ساڵی 2020 بێت‌و رێككەوتنی گشتگیری نێوان هەرێم‌و بەغداد بخرێتە ناو چوارچێوەی یاسای بودجەی 2021وە. بەغداد هاوشێوەی هەرێمی كوردستان بەهۆی قەیرانی كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوتەوە دوچاری قەیرانی دارایی هات، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران توانی موچەی موچەخۆران لە قەیرانی دارایی رزگاربكات، بەڵام حكومەتی هەرێم بەبێ رێككەوتن‌و دەستخستنی بڕە پارەیەكی مانگانە، تەنانەت ئەگەر نرخی نەوتیش وەكو پێش كۆرۆنای لێبێتەوە، ناتوانێت خەرجی موچەی موچەخۆران دابین بكات، ئەمە جگە لە خەرجی وەزارەتەكان. لە ئەگەری رەوانەكردنی هەر بڕە پارەیەكی مانگانە بۆ هەرێمی كوردستان بەبێ رادەستكردنی نەوت، مستەفا كازمی دەكەوێتە ژێر فشاری شەقام‌و لایەنە سیاسییەكانی شیعە، دۆخەكەش بۆ فشاركردن لە كازمی لەبارەو عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنێكی پێشوەختەدایە لە مانگی شەشی ساڵی داهاتوودا، لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ كارتێكی فشاری ئەوتۆی بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد نییە‌و دانوستانەكانی زیاتر چوەنەتە چوارچێوەی "پارانەوە لە بەغداد"، بەتایبەتی كە لەم كاتەدا بۆ دابینكردنی موچەی مانگانە كەوتوەتە ژێر فشارو ناڕەزایەتی شەقامەوە. لەسەرەتای دانوستانی كابینەی مەسرور بارزانیدا لەگەڵ حكومەتی نوێی عێراق بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی، حكومەتی هەرێم ئامادەیی خۆی دەربڕی هەموو داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر وەرگرتنی (600 ملیار) دیناری مانگانە، حكومەتی كازمی ئەم پێشنیازەی رەتكردەوە، حكومەتی كازمی هاوشێوەی كابینەكانی پێشتری عێراق لەوە تێگەیشتووە، دۆسیەی نەوتی هەرێمی كوردستان دۆسیەیەكی پڕ گرێوگۆڵە‌و هەموو لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمدا نییە‌و بەشێكی لای توركیا‌و بەشەكەی تری لای روسیاو كۆمپانیاكانی نەوتەو چارەسەركردنی كێشەكانی ئەم دۆسیەیە لە تەمەنی كابینەی كازمی گەورەترە، بۆیە كازمی دەستبەرداری نەوتی هەرێم بووە‌و ئێستا زیاتر جەخت لەسەر داهاتی خاڵە سنورییەكان دەكات، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئێستا خۆی هەڵمەتێكی دەستپێكردووە بۆ گەڕاندنەوەی هەموو دەروازە سنورییەكان بۆ ژێر كۆنترۆڵی حكومەت‌و دورخستنەوەی دەستی میلیشیاكان لەو دەروازانە. سەرەتا كازمی چاوی لەوە بوو رێككەوتنێكی گشتگیرو هەمیشەیی لەگەڵ حكومەتی هەرێم بكات، بەڵام حكومەتی هەرێم چاوی لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت بوو، هەوڵی دەدات رێككەوتنێكی كاتیی بكات هاوشێوەی ئەوەی لەگەڵ حكومەتی عادل عەبدولمەهدی كردی‌و بۆ ماوەی ساڵێك‌و سێ مانگ بەبێ ئەوەی نەوت‌و داهاتی گومرگەكانی رادەستی حكومەتی ناوەند بكات، مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری لە بەغداد وەردەگرت. كازمی كە نزیكەی دوو مانگە دەستبەكاربووە، لەدوای دەستبەكاربوون یەكجارو لە مانگی حوزەیرانی رابردوودا بڕی (400 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی كوردستان نارد، ئەوەش بەمەرجی ئەوەی هەردوولا لەماوەی (30) رۆژدا لەدوای ناردنی پارەكەوە بگەنە رێككەوتن، زیاتر لە (40) رۆژ بەسەر ئەو وادەیەدا تێپەڕیوە‌و هەرێم‌و بەغداد نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن، بەبێ رێككەوتن چیتر كازمی پارە بۆ هەرێمی كوردستان نانێرێت. لەناو شەقام‌و لایەنە شیعەكانی عێراقدا بۆچونێك لەبارەی كوردەوە دروستبووە كە دەڵێ:" كورد تەنیا بۆ پارە دێتە بەغداد‌و كاتێك قەیرانەكانی تێدەپەڕێنێت چیتر پابەندی رێككەوتنەكانی نابن"، ئەم تێڕوانینانە خزمەت بە رەوتی دانوستانەكانی حكومەت هەرێم ناكەن. داهات‌و موچە یەكەمین وەزارەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان (وەزارەتی تەندروستی) موچەی مانگی شوباتی ساڵی 2020ی لە رۆژی 27ی حوزەیراندا وەرگرت، واتا (45) رۆژ تێپەڕیوە‌و هێشتا موچەی مانگی ئازاریان وەرنەگرتووە، موچەخۆران بەگشتی لە هەرێمی كوردستان چاوەڕوان بوون بەر لە جەژنی قوربانی موچە وەربگرن، بەڵام وەریان نەگرت، دیار نییە حكومەتی هەرێم كەی لیستی نوێی دابەشكردنی موچەی وەزارەتەكان رادەگەیەنێت، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی رۆژی 28ی ئەم مانگە لەبەردەم پەرلەماندا وتی:" هەر كاتێك بەغداد پارە بنێرێت موچە دابەشدەكەن". دوای دابەشكردنی موچەی مانگی شوبات، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) داهاتی مانگێكی حكومەتی هەرێم بەمشێوەیە بووە: •    داهاتی ناوخۆ (90 ملیار) دینار •    تەمویلی هاوپەیمانان (21 ملیار) دینار •    پارەی داهاتی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی (165 ملیار) دینار كۆی گشتی داهاتی حكومەت لە یەك مانگی دوای دابەشكردنی موچەی مانگی شوباتدا، بڕی (276 ملیار) دینار بوو، ئەگەر مەزەندە بكرێت ئەم مانگەش حكومەت هەمان بڕی داهاتی دەستدەكەوێت، ئەوا تێكڕای ئەو داهاتەی كە كۆدەبێتەوە دەبێت بە (552 ملیار) دینار، ئەم بڕە پارەیەش بەشی موچەی 65%ی موچەی موچەخۆران دەكات، چونكە تێكڕای خەرجی موچە بۆ یەك مانگ (894 ملیار) دینارە. حكومەتی هەرێم بۆ موچەی مانگی شوبات رێژەی 21%ی خەرجی موچەی بڕی‌و بەشێوەیە موچەی دابەشكرد، بڕیاری حكومەت ئەوە بوو لێبڕینەكە تەنیا بۆ مانگی شوبات بێت، بەڵام پێشبینی دەكرێت بەم دۆخە داراییە خراپەوە، حكومەت لەبری كۆتایهێنان بە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، حكومەت بۆ ئەم مانگە رێژەی لێبڕینی موچە لە 21%وە زیاد بكات بۆ نزیكەی 30% یاخود جارێكی تر سودوەربگرێت لە درێژكردنەوەی ماوەی دابەشكردنی موچەو بەوشێوەیە داهاتەكانی كۆبكاتەوە‌و كورتهێنانی خەرجی موچە پڕبكاتەوە. ئەمڕۆ ژمارەیەك پەرلەمانتار لە فراكسیۆنە جیاوازەكانی پەرلەمان لە راگەیەندراوێكدا بۆ رایگشتی هۆشدارییان بە حكومەمەتدا كە نابێت موچە بە لێبڕینەوە دابەشبكات.

 (درەو): فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لەلایەن دەستەی نەزاهەوە بەتۆمەتی بەهەدەردانی زیاتر لە (6 ترلیۆن) دینار لەو كاتەی كە وەزیری دارایی بووە، لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەكرێت. (30) پەرلەمانتاری عێراق لەبەردەم دادگا سكاڵایان لەسەر فوئاد حسێن تۆماركردووە‌و دەڵێن لەكۆتایی تەمەنیدا لە پۆستی وەزیری دارایی عێراق لە كابینەی عادل عەبدولمەهدیدا، فوئاد حسێن زیاتر لە (6 ترلیۆن) دیناری بەهەدەرداوە، كە دەكاتە (5 ملیارو 300 ملیۆن) دۆلار. سكاڵاكەی فوئاد حسێن بەپێی ماددەی (340)ی یاسای سزادانی عێراقی تۆماركراوە، ئەم ماددەیە دەڵێ:" هەر فەرمانبەر یان راسپێردراوێك بە خزمەتی گشتی، ئەگەر بەشێوەیەكی ئەنقەست زیان بە دارایی‌و بەرژەوەندی ئەو لایەنە بگەیەنێت كە كاری تێدا دەكات، سزا دەدرێت بە زیندان یان حەبسكردن بۆ ماوەیەك كە لە حەوت ساڵ زیاتر نەبێت". رۆژی شەممە فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لەگەڵ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق كۆبووەوە، سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند، لەو كۆبونەوەیەدا فوئاد حسێن داوای لە بەرهەم ساڵح كردووە كارێك بكات بۆ راگرتنی ئەو دۆسیە یاساییە. 2019 كە لەناو پەرلەمانی عێراق سەرۆك كۆماری هەڵبژێردرا، فوئاد حسێن كاندیدی مەسعود بارزانی بوو بۆ پۆستی سەرۆك كۆمارو ركابەری بەرهەم ساڵح بوو، بەڵام دەنگی نەهێنا، دواتر بارزانی كاندیدی كرد بۆ پۆستی وەزیری دارایی‌و لەكابینەی عەبدولمەهدیدا پۆستەكەی وەرگرت، دوای دەستلەكاركێشانەوەی حكومەتی عەبددولمەهدی، بارزانی جارێكی تر فوئاد حسێنی كاندیدكردەوە‌و ئێستا وەزیری دەرەوەی عێراقە. لەناو لایەنە شیعەكانی عێراق ناڕەزایەتی زۆر لەسەر فوئاد حسێن هەیە، تۆمەتباری دەكەن بە گەندەڵی لەو سەردەمەی كە وەزیری دارایی بووە.  

(درەو): دابەشكردنی پارە لە نەخۆشخانەی رزگاری بەسەر بەشێك لە كارمەنداندا ناڕەزایەتی لێكەوتەوە، دەوترێت هاوسەری سەرۆكی حكومەت خێری كردووە، كەمپەینی كوا 500 دۆلارەكەم راگەیەنراوە.  ئەمڕۆ بەرپرسانی نەخۆشخانەی رزگاری لە هەولێر بڕی (500 دۆلار)یان بەسەر بەشێك لە كارمەندانی نەخۆشخانەكەدا دابەشكرد. ژمارەیەك لە كارمەندانی نەخۆشخانەی رزگاری پەیوەندییان بە (درەو)وە كردو باسیان لەوەكرد، لەكۆی نزیكەی (900) كارمەند پارە تەنیا بە نزیكەی (100) كارمەند دراوە، هەندێك لە كارمەندەكانی نەخۆشخانە لە ئەكاونتی تایبەتی خۆیان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك كەمپەینێكیان بەناوی "كوا 500 دۆلارەكەم" راگەیاندووە.  لەناو كارمەندانی نەخۆشخانەكەدا دەنگۆی ئەوە هەیە هاوسەری مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بڕی (50 هەزار) دۆلاری وەكو كاری خێرخوازی بۆ نەخۆشخانەكە ناردووە‌و بەرپرسانی نەخۆشخانەكە پارەكە تەنیا بەسەر ئەو كەسانەدا دابەشكردووە كە سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانن. دكتۆر بۆتان عەبدولقادر یاریدەدەری بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی رزگاری لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، ئەو پارەیەی كە دابەشیان كردووە پارەی كەسێكی خێرخواز بووەو نازانن خێرخوازەكە كێیە. سەبارەت بە ناڕەزایەتی كارمەندان، دكتۆر بۆتان وتی:" سبەینێ پارە بەسەر ئەو كارمەندانەی تری نەخۆشخانەدا دابەشدەكەن كە ئەمڕۆ پارەیان پێنەدراوە".        

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  چیرۆكی نەوت لە هەرێمی كوردستان بە رێككەوتنی (50 ساڵە) لەگەڵ توركیا دەستیپێكرد، رۆژئاوای كوردستانیش بە رێككەوتنێكی (25 ساڵە) لەگەڵ ئەمریكا چووە سەر نەخشەی جیهانیی نەوت، لە هەردوو رێككەوتنەكەدا نێچیرڤان بارزانی رۆڵی بینیوە، رێككەوتنی یەكەم لەعنەتی بۆ هەرێمی كوردستان هێنا، رێككەوتنی دووەمیش لەسەرەتادایە‌و دیارنییە دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان یاخود بە لەعنەت كۆتایی دێت، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر لەبارەی نەوت لەژێر كۆنترۆڵی شەڕڤانان‌و رێككەوتنی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و ئەمریكا‌و رەهەندە سیاسی‌و ئابورییەكانی رێككەوتنەكە دەخەینەڕوو.  رێككەوتنێكی نهێنی رۆژی 30ی تەموزی رابردوو مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد، ئەمە رێككەوتنێك بوو كە ماوەیەكی زۆر بوو لە تاریكیدا بەنهێنی كاری لەسەر دەكراو دواتر گەیەندرایە ئەنجام. ئەم رێككەوتنە ئێستا باسی گەرمی وڵاتانی ناوچەكەیە، حكومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا، توركیا، ئێران‌و روسیا دژی رێككەوتنەكەن، دەڵێن ئەم رێككەوتنە بەپێ وەرگرتنی رەزامەندی حكومەتی دیمەشق كراوە‌و سەروەری سوریای پێشێلكردووە، بەلای توركیاشەوە رێككەوتنەكە بەواتای دانپێدانانی ئەمریكایە بە خۆبەڕێوەبەرێتی كورد لە رۆژئاوای كوردستان‌و سەرچاوەی دارایی بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دابین دەكات كە بەلای ئەنكەرەوە پارتێكی "تیرۆریستە". لەبارەی رێككەوتنەكەوە هێَشتا وردەكاری تەواوەتی رێككەوتنەكە روون نییە، نە هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان‌و نە ئەمریكاش ئامادەنین بەفەرمی وردەكاری رێككەوتنەكە بڵاوبكەنەوە، بەڵام دەوترێت مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە یەكێك بووە لە پاڵپشتكارە سەرسەختەكانی ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە‌و رۆژی 30ی تەموز لەبەردەم كۆنگرێسدا بە سیناتۆری كۆماریی لیندسی گراهام-ی وتووە:" رێككەوتنەكە كاتێكی دورودرێژی خایاندووەو ئێستا ئێمە لەبواری جێبەجێكردندایە". بەڵام بەپێی هەندێك زانیاریی كە میدیاكانی ئەوروپاو ئەمریكا بڵاویانكردوەتەوە لەوانە سایتی (ئەلمۆنتیۆر)، رێككەوتنە نەوتەییەكەی هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی بۆ ماوەی (25 ساڵ)ە، واتە نیوەی ئەو كاتەی كە لەرێككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا هاتووە‌و بە رێككەوتنی (50 ساڵە) ناودەبرێت. سایتی (ئەلمۆنیتۆر) دەڵێ:" مەزڵوم كۆبانێ تۆوەكەی نێچیرڤان بارزانی دەچێنێتەوە، نێچیرڤان كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو، ساڵی 2013 رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ توركیا ئیمزاكرد، دەوترێت دەستی لە رێككەوتنەكەی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیشدا هەیە، بەڵام نازانرێت هەڵوێستی مەسرور بارزانی ئامۆزای كە ئێستا سەرۆكی حكومەتە لەوبارەیەوە چییە. ئەوەی تائێستا باسدەكرێت لەبارەی رێككەوتنەكەی نێوان ئەمریكا‌و هێزەكانی سوریای دیموكرات، رێككەوتنەكە دروستكردنی دوو پاڵاوگەی نەوت لەخۆدەگرێت، یەكێكیان بۆ دابینكردنی سوتەمەنییە بۆ ناوچەكانی رۆژئاواو باكوری سوریا، ئەوی تر بۆ وەبازاڕخستنی نەوتە. نەوت لە سوریا تائێستا هیچ توێژینەوەیەكی وردو پشتڕاستكراوە لەبارەی كەرتی وزە لە سوریا لەبەردەستدا نییە، لەسەردەمی حوكمی حافز ئەسەدی باوكەوە لە ساڵی 1973وە نەوت لە سوریا وەكو نهێنییەكی نەتەوەیی تەماشادەكرێت‌و زانیاری پێویستی لەبارەوە ناخرێتەڕوو، هەندێك هۆكاری كەمی زانیاری لەبارەی ئەم كەرتە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە رژێمی بەشار ئەسەدی كوڕیش تاوەكو بەر لە راپەڕینی خەڵك لە ساڵی 2011دا ناوی ژمارەیەك لە كێڵگەكانی نەوتی شاردوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی وڵات روبەڕووی شەڕی ناوخۆیی بووەوە، هاوڵاتیانی سوریا زانیویانە جگە لەناوی ئەو كێلگانەی نەوت كە لە كتێبەكاندا لە خوێندنگە خوێندویانە، هەندێك بیرە نەوتی تریش هەن، ئەمە بیرە نەوتانە ئەوكاتە ئاشكرابوون كە لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2017 رێكخراوی داعش دەستی بەسەر روبەرێكی فراوانی خاكی سوریادا گرت. تەنانەت باسلەوە دەكرێت لەسەردەمی ئەسەدی باوك‌و كوڕیشدا داهاتی نەوت وەكو ژمارە نەچووەتە ناو بودجەی وڵاتەوە، ئەگەر داخڵیش كرابێت بە ژمارەو بڕی ساختە تۆماركراوە. بەگوێرەی راپۆرتێك كە ساڵی رابردوو سایتی "ئۆیڵ برایسز" بڵاویكردوەتەوە كە سایتێكی تایبەتمەندی بواری نەوت‌و وزەیە‌و بارەگاكەی لە بەریتانیایە، تێكڕای یەدەگی نەوت لە سوریا (2 ملیارو 500 ملیۆن) بەرمیلە، ئەمەش بڕێكی زۆر كەمە بەبەراورد بە یەدەگی نەوتی وڵاتێكی وەكو سعودیە كە بڕەكەی نزیكەی (268 ملیار) بەرمیلە، واتە یەدەگی نەوتی سعودیە زیاتر لە (100 هێندە) لە یەدەگی سوریا زیاترە، یەدەگی نەوتی سوریا لەسەر نەخشەی یەدەگی نەوتی جیهان رێژەی (0,14)ی كۆی گشتی نەوتی یەدەگی جیهان پێكدەهێنێت. بەپێی راپۆرتەكان، تاوەكو بەر لە سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی لە سوریا لە ساڵی 2011دا، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە سوریا رۆژانە نزیكەی (380 هەزار) بەرمیل بووە، بەڵام سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ساڵی 2016 رایگەیاند، لەدوای دەستپێكردنی شەڕەوە ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی سوریا رۆژانە بۆ (40 هەزار) بەرمیل دابەزیوە. كەرتی نەوت لە سوریا بەهۆی ساڵانی شەڕی ناوخۆییەوە زیانی گەورەی بەركەوت، ساڵی 2017 وەزارەتی نەوتی سەربە حكومەتی بەشار ئەسەد قەبارەی ئەو زیانانەی كە تاوەكو ساڵی 2017 بەر كەرتی نەوتی سوریا كەوتووە، بە زیاتر لە (62 ملیار) دۆلار خەمڵاند. نەوت لای شەڕڤانان ! رێژەی 75%ی یەدەگی نەوتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای دێرزور لە خۆرهەڵاتی وڵات. شەڕڤانانی كورد لەچوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا، بەخوێنی خۆیان ساڵی 2017 چەكدارانی "داعش"یان لە ناوچەكانی خۆیان پاككردەوە، ئەمە وایكرد رێژەی 90%ی كێلگە نەوتییەكان‌و یەدەگی نەوتی سوریا بكەوێتە ژێر كۆنترۆڵی ئەوانەوە، ئێستا تەنیا رێژەی 10%ی نەوتی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی بەشار ئەسەددایە لە دیمەشق. بەگوێرەی هەندێك خەمڵاندن، لەدوای ئەوەی ساڵی 2017 داعشیان لە ناوچەكە دەركردووە، هێزەكانی سوریای دیموكرات بەرمیلێك نەوتیان بە (30 دۆلار) فرۆشتووە‌و مانگانە لە فرۆشی نەوت نزیكەی (10 ملیۆن) دۆلاریان دەستكەوتووە، راپۆرتەكان باسلەوەدەكەن نەوتی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات تاوەكو بەر لەم رێككەوتنە، بەسێ رێگا هەناردەكراوە، بەشێكی رۆیشتووە بۆ رژێمی ئەسەد‌و بەشێكی تری بۆ ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی بەناو "ئۆپۆزسیۆنی سوریا"‌و بەشێكی تریشی رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. زۆربەی نەوتی دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و سنورەكانی نێوان سوریا لەگەڵ توركیا‌و عێراق. زۆرترین گێڵگەی نەوت كە دەكەوێتە پارێزگای دێرزور، لە ساڵی 2017وە لەژێر كۆنترۆڵی یەكینەكانی پاراستنی گەلدان، لەوانە كێڵگەی (عومەر) كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە سوریا هەروەها كێڵگەی (تەنەك) كە دووەم گەورە كێڵگەی نەوتە لە دێرزور. هەر لە دێرزور چەند كێڵگەیەكی تری نەوت هەن كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریا لەوانە كێڵگەی (وەرد)‌و (تیم)، بەڵام ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم دوو كێڵگەیەدا كەمە بەهۆی ئەوەی وێستگەی كۆكردنەوەی ئەو نەوتەن كە لە كێڵگەكانی (عومەر)‌و (تەنەك)ەوە بۆیان دەڕوات. لە درێرزور چەند كێڵگەیەكی تر هەن لەژێر كرۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان لەوانە كێڵگەكانی (دیرۆ، جوفرە، خەراتە) كە رۆژانە زیاتر لە (2 هەزار) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەم ناوچەیە كێڵگەی غازی (كۆنیكۆ) هەیە. لە پارێزگای (حەسەكە)ش كێڵگەی (رومێلان) هەیە، ئەمە یەكێكە لە دیارترین كێڵگەكانی نەوت لە سوریا كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددایە‌و (هەزارو 322) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت ئەمە سەرباری نزیكەی (25) بیری غاز، ئەم كێڵگانە بەشێوەیەكی گشتی دەكەونە ناوچەكانی (شەدادی، جبسە، هول) ئەمە سەرباری كێڵگەكانی ناوچەی (مەركەدە)‌و (تشرین كوبەیبیە).   لە پارێزگای (رەققە)ش ژمارەیەك بیرە نەوت هەن كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان. لە پارێزگای حمس ژمارەیەك كێڵگەی نەوت هەن، بەرهەمی رۆژانەی نەوتی ئەم كێڵگانە نزیكەی (9 هەزار) بەرمیلە‌و بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن هێزەكانی روسیاوە بەڕێوەدەبرێن. بەگشتی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی ناوچەی دێرزرو رۆژانە بە (30 هەزار) بەرمیل دەخەمڵێندرێت. بەپێی خەمڵاندنەكانی ساڵی 2017، یەدەگی غازی سروشتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی تەدمورو كەناری تەرتوس‌و بانیاس، ئەگەر سوریا ئەم یەدەگەی دەربهێنێت دەبێت بە سێیەمین وڵاتی هەناردەكاری غازی سروشتی لەسەر ئاستی جیهان.   بەگوێرەی قسەی پیاوێكی خاوەنی كاری ئەمریكی كە بۆ رێكخراوی گڵۆباڵ دیڤیلۆپمێنت كۆرپۆریشن (GDC) كاردەكات، خۆبەڕێوەبەرێتی باكوری سوریا ئەگەر بەشێوەیەكی دروست كێڵگەكانی نەوت بەڕێوەببات، دەتوانێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت" واتە زیاتر لەو بڕە نەوتەی كە دەوترێت بەر لە شەڕی ناوخۆیی لە سوریا بەرهەمهێنراوە.  لە سوریا ململانێی لەسەر وزە هەیە لەنێوان ئەمریكا‌و روسیادا، ئەمریكییەكان چاویان لە نەوتە، روسەكانیش چاویان بڕیوەتە غازەكەی سوریا. رەهەندی سیاسی رێككەوتنەكە رێككەوتنی 25 ساڵە رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) لەبواری نەوتدا، هێندە لە رەهەندە سیاسییەكەیەوە لێكدانەوەی بۆ دەكرێت هێندە تەماشای بایەخە ئابورییەكەی بۆ كورد ناكرێت. بەپلەی یەكەم ئیمزاكردنی ئەم رێككەوتنە لەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكرات والێكدەدرێتەوە بۆ بەهێزكردنی بوونی سەربازی ئەمریكایە لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا لەڕێگەی كێشكردنی كۆمپانیا ئەمریكییەكانەوە، ئەم بیرۆكەیەش لەلایەن رۆژئاوای كوردستانەوە ئەوكاتە گەڵاڵە بوو كە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو توركیا هێرشی كرد‌و دۆناڵد ترەمپ هێزە سەربازییەكانی وڵاتەكەی كێشایەوە‌و رایگەیاند، تەنیا هەندێك هێز لەو ناوچانە دەهێڵێتەوە ئەوەش بۆ پاراستنی بیرە نەوتەكان، رێككەوتنەكە بۆ رۆژئاوا ئەو سودەی دەبێت ئەمریكا ئەگەر لەبەر نەوتیش بێت پارێزگاری لە خۆبەڕێوەبەرێتییەكە بكات، بەدیوە ئابورییەكەشیدا مانگانە داهاتێك دەستی خۆبەڕێوەبەرێتی دەكەوێت كە دەتوانێت بەهۆیەوە بودجەیەك بۆ ئیدارەدانی ناوچەكە دابین بكات.  بەگوێرەی راپۆرتی ئەلمۆنیتۆر، ترەمپ باوەڕی وایە برسیكردنی رژێمی ئەسەد لەوەی كەڵك لە داهاتی نەوت ببینێت، سود بە ستراتیژیەتی گشتگیری ئەمریكا دەگەیەنێت بۆ فشاركردن لە بەشار ئەسەد‌و كۆتایهێنان بە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ ئێران. لەلایەكی ترەوە رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ ئەمریكا روبەڕووی كێشەی یاسایی سزاكانی ئەمریكا بۆسەر سوریا دەبێتەوە، ئەمریكا بەم رێككەوتنە ئەوەی بۆ وڵاتانی ناوچەكە دەرخست كە سزا ئابورییەكانی بۆسەر سوریا، ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریا دیموكرات ناگرێتەوە، ئەمەش سەرچاوەی نیگەرانییە بۆ توركیا.  لەلایەكی ترەوە رۆژئاوای كوردستان چاوی لەوەیە لەڕێگەی ئەم گرێبەستەو نزیكبونەوەی لە ئەمریكا، لە گەڕی سێیەمی كۆبونەوەكانی لیژنەی دەستوری سوریا كە بڕیارە كۆتایی ئەم مانگە لە ژنێڤ بەڕێوەبچێت، كورسی بەشداربوون مسۆگەر بكات. بەگوێرەی خەمڵاندنی توركیا وەكو لایەنێكی نەیاری رێككەوتنە نەوتییەكە، ئەم رێككەوتنە ساڵانە بڕی (7 ملیار) دۆلار داهاتی بۆ رۆژئاوای كوردستان دەبێت‌و بەبڕوای ئەوان ئەم پارەیە بۆ (پەكەكە) دەڕوات. هەناردەی نەوتەكەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە دەكەوێتە سەر دوو رێڕەو، یەكەم لەرێگەی توركیاوە كە ئەمە لەلایەن ئەنكەرەوە تائێستا رەتكراوەیە، لەم حاڵەشدا دەبێت كۆمپانیاكە پەنا بۆ رێڕەوێكی تر ببات كە بەندەری (حەیفا)یە لە ئوردن. بەكۆی گشتی چاوەڕوان دەكرێت ئاستی نەوتی بەرهەمهێنراوی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات بگەیەندرێتە (380 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، واتا لە بواری نەوتدا رۆژئاوای كوردستان جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا نامێنێت كە ئێستا رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشێت بە نرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، بەڵام رۆیشتنی بۆسەر نەخشەی نەوتی جیهان، هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، رۆژئاوای كوردستان دەخاتە بەردەم مەترسی ئەوەی حكومەتی سوریا لە دادگای نێودەوڵەتی سكاڵای لەدژ تۆماربكات، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا گرێبەستی نەوتی كردووە‌و رۆژئاوا لەگەڵ ئەمریكا وەكو وڵاتێكی زلهێز لەسەر ئاستی جیهان. سەرەتای هەفتەی رابردوو، وەفدێكی سیاسی باڵای ئەمریكا بەنهێنی خۆیان كرد بە چیای قەندیلداو لەگەڵ بەرپرسانی باڵای پەكەكە كۆبونەوە، لە ئاسمانەوە فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا چاودێری قەندیلیان كرد، تاوەكو لەوكاتەی كۆبونەوەكە بەڕێوەدەچێت، فڕۆكەكانی توركیا هیچ هێرشێك بۆسەر قەندیل جێبەجێ نەكەن. تائێستا ئەمریكا‌و پەكەكە هیچ قسەیەكی فەرمییان لەبارەی ئەو كۆبونەوەیە نەكردووە، هەندێك سەرچاوە باسلەوەدەكەن وەفدەكەی ئەمریكا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان سەردانی پەكەكەیان كردووە‌و داوایان لێكردوون كێشە بۆ رێككەوتنەكە دروست نەكەن، هەندێك لەمە زیاتر دەڕۆن‌و دەڵێن ئەمریكا پرۆژەیەكی نوێ بۆ ناوچەكە هەیە‌و دەیەوێت دەستپێشخەرییەك بكات بۆ كۆتایهێنان بەشەڕ لەنێوان توركیا‌و پەكەكە. هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) لە رۆژئاوای كوردستان بەر لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ ئەمریكا، دەستپێشخەرییەكی سیاسییان كرد‌و رێككەوتنێكی ئاشتییان لەگەڵ لایەنە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان كرد، بەتایبەتی ئەو لایەنانەی كە لە پارتی دیموكراتی كوردستانەوە نزیك بوون، دەوترێت ئەم دەەستپێشخەرییەی (پەیەدە) بۆ زەمینەسازی بووە بۆ رێككەوتنە‌و ئامانج لێی هێوركردنەوەی توركیا بووە، تاوەكو لەو رێگەیەوە بە ئەنكەرەی نیشان بدەن رۆژئاوای كوردستان لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدا نییە‌و لایەنەكانی تریش بەشدارن لە پرۆسەی سیاسی ناوچەكەدا، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت توركیا تائێستا تەنیا بە لێدوان دژایەتی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاندووە‌و لەوڕوەوە هیچ هەنگاوێكی كرداری هەڵنەگرتووە. لەبارەی كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) كە نەوتی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتی وەرگرتووە، یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم كۆمپانیایە (جیمس كین)ە كە پێشتر باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە دانیمارك، ئەم پیاوە لە كۆمپانیاكەدا چەند هاوبەشێكی تری هەیە یەكێك لەوانە (جیمس ریس)ە كە ئەفسەرێكی خانەنشینی هێزی "دەلتا"ی ئەمریكایە‌و پێشتر خاوەنی كۆمپانیایەكی ئەمنی بووە، هەروەها (جۆن دۆریر) كە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری نەوتە‌و دەوترێت شارەزاییەكی زۆری لەبواری كاركردندا هەیە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. لیستی خاوەندارێتی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەریدەخات كۆمپانیاكە زیاتر لە كۆمپانیایەكی حكومی دەچێت وەك لەوەی كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت بێت، هەندێك دەڵێن ئەمە هۆكارەكەیە كە ئیدارەی ترەمپ‌و بەدیاریكراویش مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا هەوڵی زۆریان داوە بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە. خاوەنەكانی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دۆستایەتیی بەهێزیان لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە، بۆیە پێشبینی دەكرێت پارتی‌و بەدیاریكراویش نێچیرڤان بارزانی رۆڵی لە وەدیهاتنی رێككەوتنەكەدا هەبوبێت. دیارنییە لە ئاكامدا نەوت دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان، یاخود هاوشێوەی هەرێمی كوردستان دەبێت بە نەعلەت، شەڕ بەدوای خۆیدا دەهێنێت یاخود ئاشتی‌و سەقامگیری؟!.  

محەمەد نوری موستەفا كازمی ساڵی ٢٠١٢كتێبێك بڵاودەكاتەوە بەناوی مەسەلەی عێراق ،لەوكتێبەدا بەوردی باسی كێشەی عێراق دەكات و كۆمەڵێك چارەسەر بۆ تێپەڕاندنی ئەوكێشانە دەخاتەروو.كازمی لەم كتێبەدایە جگە لەوەی وەك رۆژنامەنوسێكی سیاسی دەنوسێت ،بەڵام لەكاتی خوێندنەوەیدا هەستدەكەیت ئەم پیاوە كەسێكی خوێندەوار وئاگاداری وردی تاكی عێراقییە .لێرەدا خاڵە گرنگەكانی ناوكتێبەكە دەنوسمەوە . ١-لەساڵی ١٩٤٨وە زۆرینەی دەوڵەتە عەرەبییەكان كێشەی فەڵستینیان كردوە بە شەمعەیەك وكێشەكانی خۆیان پێیدا هەڵواسیوە ،لەكاتێكدا نەیانتوانیوە یەك بست لەخاكەكەی رزگاربكەن،سەردەمی دروشمی گەورە بەسەرچوو،خەڵك بوژانەوەی ئابوری ودیموكراسیی دەوێت. ٢- دیموكراسی و ئازادی و مافەكۆمەڵایەتییەكان پێكەوەن وبەشناكرێت ،دادی كۆمەڵایەتی لە سیستەمێكی دڕندەو ستەمگەردا نایەتەدی. ٣-هەڵەی گەورەی نەبونی متمانە دەگەڕێتەوە بۆ رێ نەدان بەوەی هاوڵاتیان ورۆژنامەنوسان وچالاكەوانەكان داوای مافی خۆیان بكەن ،نەبونی خۆپیشاندان وگوێ نەگرتن لە رای ئازاد كارەساتە ،هۆكارەكەشی ئەوەیە :كە دەسەڵاتداران لەم ناوچەیەدا لایان وایە هەڵەناكەن ولە سەروو هەموو شتێكەوەن ،خۆیان داناوە قەت نەمرن بۆیە وازناهێنن. ٤-شێوازی بەڕێوەبردنی تەندروستی وپەروردە و هاوكاری وپەرەپێدانی خێزانیی و یاسای خانەنشینی دەبێت دەستكاری بنەڕەتی بكرێت،كەرامەتی مرۆڤ لە عێراقدا پێشێلكراوە. ٥-گواستنەوەی عێراق لە دیكتاتۆریەتەوە بۆ سیستەمێكی دروست ودیموكراسیی كاتی دەوێت بەڵام ئەستەمیش نییە،عێراقێكی یەكگرتوو ودور لەگەندەڵی ودزینی سیاسیی هاوكاردەبێت بۆ ئایندەیەكی باش ،عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بەڵام هەژارە لە بەڕێوەبردندا،عێراق دەبێت خۆی بڕیاردەری خۆی بێت ئەوكاتە هەنگاوی گەورە دەنرێت. ٦- ئەم گەشبینیە بۆ چاكردنی دۆخی عێراق رونادات ئەگەر عێراقییەكان لەم دەستە سیاسییەی كە لەدوای ٢٠٠٣عێراق بەڕیوەدەبەن نەجاتیان نەبێت ،چونكە ئەم دەستەی دوای روخاندنی سەدام حكوم دەكەن هەمان بیركردنەوەی سەدامیان هەیە لەپێناو دەسەڵاتی خۆیان وبنەماڵەو عەشیرەتەكەیاندا كاردەكەن نەك لەپێناو دەوڵەتێكی بەهێزی خۆشگوزەران. ٧-دیموكراسیەت راستییەكە نەك رۆشنبریییەكی ساختە ،پرۆسەیەكی شارستانییە و دەبێت پێیدا تێپەڕبین ٨-خودا بەگەورەیی خۆی مرۆڤی ئازاد دروستكردوە ،بەڵام زۆر لەسیستەم و ئایدلۆژییەكان ئەم ئازادییەی لێوەردەگرن ،مرۆڤ خۆشی بەرپرسە لە بچوكردنەوەی خۆی ٩-هیچ شتێك قافڵەی گەنجان راناگرێت ،درەنگ وزوو كەوتوە، گۆڕانكاریی هەردەكەن ئەگەر ئەوەندە فەرامۆش بكرێن ١٠-لەسەردەمی پێغەمبەری موسڵمانان كە نیردراوی خودابوو ،خەڵك بێ ترس و سڵمینەوە و شەرم دەچوون گفتوگۆیان لەگەڵ دەكرد،سەیرم لێدێت ئێستا خەڵك لە دەسەڵاتدارەكان بترسن و بسڵمێنەوە لێیان. ١١-باڵندە رەنگاورەنگەكانی بۆجوانی دەیانخەینە ناو قەفەز ،زۆرینەیان فڕینیان بیرچووەتەوە ،بۆیە كە ئازادییان بكەیت ناتوانن زۆربفڕن ،ئێمەش وامان لێهاتوە چەندین دەیەیە لە ژێر سایەی دیكتاتۆرییەتداین،بۆیە پێویستمان بە چاكسازیی هەیە ،هیچ چاكسازییەك بێ ئازادی ودیموكراسی روونادات. ١٢-تایفییەت جۆرێكە لە خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتی و راكردنە لەرووبەربوونەوەی كێشەكان وراكردنە لە پێشكەوتن،هەموو دیموكراسییەك دژی تایفیەتە هەموو تایفەیەتێك دۆخێكی ناتەندروستە ودیكتاتۆریەت دروستدەكات ،كۆتاییهێنان بە تایفیەت لەعێراق دەستپێكە بۆ هەنگاوی باشبوون وچاكردن و گۆڕانكاریی. ١٣-هەموو دیموكراسییەك لەگەڵ سادەیی بەرپرس ودەسەڵاتداردا دروستدەبێت ،باوەڕبوون بە دیموكراسییەت بە كردارە نەك بە قسە ،دیموكراسییەت باوڕبونی تەواوە بە ئازادییەكان. ١٤-بەكارهێنانی تایفەیەت لەلایەن هەندێك لە دەستەی سیاسیی لەعێراق تەنها بۆ روتكردنەوە ودزینی سامانە. ١٥-ئەو هێزە ئیسلامییانەی كە دەڵێن دیموكراسیی بەرهەمی رۆژئاوایە و نامانەوێت ،ئەوەسوكایەتی بەخۆیان دەكەن ،دین هیچ كات بەربەست نەبوە لەبەردەم ئازادی ومافی مرۆڤ و بەكەرامەت ژیانی خەڵك. ١٦-بەپێی ئەزمونی خۆم زۆركەس لەوانەی كە دژی رۆژئاوا قسەیان كردوە ،ئەوكەسانە بوون كە لە ئەوروپا وەك پەنابەری سیاسیی ژیاون و مافیان پێدراوە و خۆش ژیاوون،كەچی بەربوونەتە گیانی رۆژئاوا. ١٧-ئایا دەتوانین وازلە كەلتوری دەوڵەمەندی كانت و هیگڵ و دیكارت و گۆتە وشیلر و بتهۆڤن و نیوتن و شوپان وباخ و برۆست وكافكا و سارتەر بهێنن؟نەخێر ١٨-هیچ كات ئیسلام رێگرنەبوە لە ماف وئازادی وژیان باشی خەڵك . ١٩-سیاسەت كچی مێژوە ،مێژوو كوڕی جوگرافیایە،جوگرافیاش ناگۆڕێت ،ئێمە لە عێراق دەبێت رابین كە بەیەكەوە بگونجین بەیەكەوە باشی بكەین ، هەر شوێنێك لە عێراق باشبێت كاریگەری باشی بۆسەر بەشەكانی تردەبێت .دەبێت داهات وژیان لەناوخۆماندا بەشبكەین ٢٠-من قسەكەی ساموێل جونسون دەهێنمەوە كە دەڵێت :نیشتیمانپەروەریی پەناگەی درۆزنەكانە ،بۆیە بەناوی نیشیتیمانپەروەرییەوە گەندەڵی گەورە كرا لەم وڵاتە. ٢١-لە مێژووی هاوچەرخدا هیچ روداوێك نادۆزیتەوە كە هاوشانی ئەو ستەم وزوڵمە بێت كە سەدام بەناوی پاراستنی عێراقەوە لەكوردی كردوە ،سەدام بە كیمابارانكردنی هەڵەبجە وئەنفالكردنی كورد ،تەنها كۆمەڵكوژی ئەنجام نەدا بەڵكو ویستی بونی كورد بكوژێنێتەوە . دیكتاتۆریەتی عێراق كارەساتی گەورەی بەسەر كورددا هێنا كە كاتێتی ببنە وانەیەك بۆ نەوەكانی ئایندە كە دیكتاتۆریەت مرۆڤایەتی لەناودەبات. ٢٢-لەساڵی ١٩٨٨كە رامانكرد لەهەڵمەتی ئەنفال ،ئەوكاتە تەمەنم ١٩ساڵ بوو كچێكی منداڵكارم بەناوی سەیران بەباوەش هەڵگرتووبوو ،كە لە روباری شین پەڕینەوە شەپۆلەكان ئەوەندە بەهێزبوون كچەكە لەدەستم كەوتە خوارەوە ،نەمانتوانی بیگرینەوە لەناو شەپۆلی روبارەكەدا ونبوو وخنكا ،ئێستاش وێنەی سەیران لە یادەوەریمدایە،سەیران قوربانی دەستی ستەمی بەعس بوو ٢٣-كاتی پێداچونەوەیە بەكۆی سیستەمی بەڕێوەبردن وئابوری و پەیوەندی هەرێم و بەغدا و لامەركەزیەت لە عێراق ٢٤-كەس گومانی لەتوانایی تاڵەبانی نییە ،ئەو پیاوێكی سیاسیی وردە ودەزانێت چۆن سەروەری ومانای عێراق بپارێزێت،پیاوێكیشە باوەڕی تەواوی بە دیموكراسی وژیانی ئازاد هەیە ،بۆیە تاڵەبانی توانیوێتی بەباشی هاوسەنگی عێراق راگرێت ٢٥- هوشیار زێباری پیاوێكی دیبلۆماسیی وردە ،لەدوای روخاندنی سەدام توانی دوبارە بەشێوەیەكی تەواوهاوچەرخ بونیادی پەیوەندییەكانی عێراق بكاتەوە ،رێز بۆ پێگەی عێراق بگەڕێنێتەوە . بۆیە دانانی وەزیرێكی كورد لە پۆستی وەزیری دەرەوە كارێكی دروستە بۆ تێكشكاندنی ئەو هەوڵانەی دەیانەوێت یەكڕیزی عێراق تێكبدەن. ٢٦- هیچ سەركردەیەكی كوردو عەرەب باسی جیابوونەوەی نەكردوە هەمووان دەیانەوێت عێراقێكی یەكگرتوو بونیاد بنرێت . ئەم كتێبە ساڵی ٢٠١٢نوسراوە ،گەلێك بابەتی گرنگتری تێیدایە كە شایەنی خوێندنەوەیە ،بەتایبەت سیاسییەك بەوشێوەیە ئاگاداری فیكر ودین ومێژوو بێت سەیرە . بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كازمی ئەم بیركردنەوە سیاسیانەی كە پێشتر هەیبوە دەتوانێت لە زەمینی واقع كە خۆی ئێستا سەرۆكوەزیرانە جێ بەجی بكات ؟

درەو: بە چوار فەرمانی تایبەت كە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی جكومەتی هەرێمی كوردستانی بەسەرەوەیە، پلەی چوار كەس لە تیمی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرزكراوەتەوە بۆ راوێژكار و بریكاری وەزارەت. فەرمانەكان كە واژووی سەرۆكی حكومەتی بەسەرەوەیە بەم شێوەیە هاتووە:  1-    بەفەرمانی ژمارە (86) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( ئەژی عەبدولقادر ئەحمەد) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران.  2-    بەفەرمانی ژمارە (87) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( ژوان سابیر ئیسماعیل) گۆڕاوە بۆ بریكاری وەزارەت لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. 3-    بەفەرمانی ژمارە (88) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( د. پێشەوا عەبدولخالق محەمەد) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران.  4-    بەفەرمانی ژمارە (89) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( سەمیر تۆفیق جافر) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. 

راپۆرتی:  سەرتیپ وەیسی كەریم  له‌گه‌ڵ خراپی و سه‌ختی دۆخی ئابووری و ته‌ندروستیدا، به‌ڵام پێویسته‌ میدیاكان و رۆژنامه‌نووسان، یه‌كێكه‌ له‌ موهیمه ‌و ئه‌رك و كاره‌ گرینگه‌كانی میدیا له‌ بیرنه‌كه‌ن، كه‌ بریتییه‌ له‌ میدیا و رۆڵی له‌ په‌ره‌پێدانی كه‌رته جیاوازه‌كان، له‌ نێوشیان كه‌رتی كشتوكاڵ، كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ توێژێكی په‌راوێزخرای نێو كۆمه‌ڵگا هه‌یه‌، كه‌ له‌ماوه‌ی رابردوودا، به‌هۆی خراپی كه‌رتی ئابووری و كشتووكاڵی رووبه‌رووی گرفتی گه‌وره‌بوونه‌ته‌وه‌. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ له‌باره‌ی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی كشتوكاڵی هه‌ندێ زانیاری و بۆچوون ده‌خه‌مه‌روو، كه‌ بڕیاره‌ له‌ ئاینده‌یه‌كی نزیكدا جێبه‌جێبكرێت. بۆچی گرینگه‌ له‌ دۆخێكی وه‌هادا پشتگیری له‌ جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له‌م جۆره‌ بكرێت ؟ به‌و پێیه‌ی كه‌ش و هه‌وا و خاكی هه‌رێمی كوردستان، له‌ باره‌ بۆ چاندنی گه‌نم، هه‌ربۆیه‌ش ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زه‌وییه‌كانیان بۆ چاندنی گه‌نم ته‌رخان ده‌كه‌ن، به‌ڵام به‌ درێژایی چه‌ند ساڵی رابردوو، نه‌یاتوانیوه‌ وه‌كو پێویست سوود له‌ زه‌ویه‌كانیان ببینن، یه‌كێك له‌ گرفته‌كانیشیان ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیانه له‌ بازار ، یاخود زۆرجاریش حكومه‌تی ناوه‌ندی پاره‌كه‌یان له‌ كاتی خۆی پێنادات، به‌مه‌ش به‌ ناچاری جوتیاران به‌شێك له‌ به‌رهه‌كانیان هه‌رزان فرۆش ده‌كه‌ن، به‌شێكیشیان واز له‌ كاره‌كانیان ده‌هێنن و زه‌ویه‌كانیان به‌ كرێ ده‌ده‌ن. له‌ ئێستادا، حكومه‌تی عێراق له‌ باشترین حاڵه‌تدا، ساڵانه‌ ته‌نها (400) هه‌زار ته‌ن گه‌نمی جوتیاران وه‌رده‌گرێت، له‌كاتێكدا به‌رهه‌می ساڵانه‌ی جوتیاران له‌ نێوان یه‌ك ملیۆن و ( 600) هه‌زار ته‌ن بۆ دوو ملیۆن ته‌نه‌. به‌پێی ئاماره‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زیاتر له‌ ( 44) هه‌زار و ( 536) جوتیار له‌سه‌ر زه‌ویه‌كانیان گه‌نم ده‌چێنن، ئه‌گه‌ر له‌ ساڵێكدا وشكه‌ ساڵی نه‌بێت به‌رهه‌می گه‌نمی جوتیاران ساڵانه‌ له‌ رووبه‌ری ( 3.069.970) دۆنم زه‌وی به‌رهه‌می ساڵانه‌یان به‌ نزیكه‌یی له‌ دوو ملیۆن ته‌ن نزیكده‌بێته‌وه‌ ( رێژه‌كه‌ به‌پێی دواین ئاماری حكومه‌تی هه‌رێمه‌ ). له‌و رێژه‌یه‌ش زۆرترین به‌رهه‌م به‌ر پارێزگای هه‌ولێر و دواتر هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگای سلێمانی و ئیداره‌ی گه‌رمیان و پارێزگای دهۆك و ئیداره‌ی راپه‌ڕین و پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌ ده‌كه‌وێت. یه‌كێك له‌ گرفته‌ گه‌وره‌كانی جوتیاران له‌ ئێستادا، بریتییه‌ له‌ به‌ بازاركردن و ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جۆری ئه‌و ته‌رزانه‌ ( بنه‌تۆیانه‌ )ی ساڵانه‌ ده‌یچێنن، زۆجار به‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و نا زانستییه‌، هه‌ربۆیه‌ به‌شێكی زۆر له‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌خرێنه‌ جۆری خرابی نمره‌ دوو و سێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆرجار ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ده‌یده‌نه‌ حكومه‌تی ناوه‌ندی، دواكه‌وتن له‌ پاره‌كانیان هه‌یه‌، هه‌ندێ جاریش بازرگانییه‌كی خراپ به‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌كرێت له‌ لایان بازرگانه‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش وایكرد تاوه‌كو ئێستاش به‌شێك له‌ جوتیاران پاره‌ی ساڵانی رابردوو وه‌رنه‌گرن. پڕۆژه‌ ستراتیژییه‌كه‌ی حكومه‌ت و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ چییه‌ ؟ بۆئه‌وه‌ی ئاسه‌واره‌ خراپه‌كانی سێكته‌ری نه‌وتی هه‌رێم كه‌متر بكرێـته‌وه‌، پێویسته‌ له‌ رێگه‌ی راگه‌یاندنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی گه‌وره‌ وه‌ڵامبدرێته‌وه‌، كه‌ ئه‌ویش ده‌ستكردنه‌ به‌ گرینگی دان به‌ یه‌كه‌م پڕۆژه‌ی ستراتیژی كشتوكاڵی، كه‌ بۆ هه‌ر حكومه‌ت و وه‌زاره‌تێك ده‌بێته‌ ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌. ئه‌و پڕۆژه‌ ستراتیژی و گرینگه‌ش كه‌ پێویسته‌ په‌له‌ی تیادا بكرێت، بۆئه‌وه‌ی جوتیاران له‌ زووترین كاتدا بتوانن به‌رهه‌مه‌كانیان ساغبكه‌نه‌وه‌، بریتییه‌ له‌ دروستكردنی بازار و كڕینه‌وه‌ی گه‌نمی جوتیارانه‌، جگه‌ له‌و گه‌نمه‌ی كه‌ ساڵانه‌ له‌ لایه‌ن سایلۆكان و حكومه‌تی عێراقی وه‌كو پڕۆژه‌ی پاڵپشتی له‌ جوتیاران وه‌رده‌گیرێت . ئه‌و پڕۆژه‌ی كه‌ ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ده‌ستیان داوه‌تێ، بریتییه‌ له‌ كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵانه‌ی جوتیاران، له‌ لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ت و به‌ نرخی زیاتر له‌ بازار. ئه‌و پڕۆژه‌یه‌‌ له‌ئێستادا گه‌یشتۆته‌ قۆناغی واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌ و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی داهاتوو راده‌گه‌یه‌نرێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌‌ی به‌م شێوه‌یه‌ : *له‌ قۆناغی یه‌كه‌م كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌می گه‌نمی ساڵانه‌ی جوتیاران به‌ بڕی ( 500 ) هه‌زار ته‌ن، هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگاكانی سلێمانی به‌ هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌ سه‌ربه‌خۆكان ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای دهۆك ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای هه‌ولێریش ( 200) هه‌زار ته‌نی به‌رده‌كه‌وێت. *پڕۆژه‌كه‌ له‌ لایه‌ن سێ كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت ئه‌نجامده‌درێت، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك به‌ سه‌رمایه‌ی ( 150-200 ) ملیۆن دۆلار ده‌خاته‌گه‌ڕ و پڕۆژه‌كه‌ ئه‌نجامده‌دات، وه‌رگرتنی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ش به‌و كۆمپانیایانه‌ دوای ئه‌وه‌ دێت له‌ نێوان سه‌رجه‌م ( سه‌رمایه‌دار و وه‌به‌رهێنه‌ر وئه‌ندامانی ژووری بازرگانی ) ته‌نها سێ كۆمپانیا له‌و كۆمپانیانه‌‌ ئاماده‌ییان نیشانداوه‌ ئه‌و گرێبه‌سته‌ ئه‌نجامبده‌ن و ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ بخه‌نه‌ نێو پڕۆژه‌یه‌كی له‌م جۆره‌. *گرێبه‌سته‌كه‌ به‌ پێی یاسایی وه‌به‌رهێنان ده‌بێت بۆ ماوه‌ی ( 25 ) ساڵ، به‌ڵام ساڵانه‌ پێداچوونه‌ به‌ گرێبه‌سته‌كان ده‌كرێت به‌ پێی بارودۆخه‌كه‌. *له‌سه‌ر كۆمپانیا پێویسته‌ گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ جوتیار بكات بۆ پێدانی جۆری ته‌رز ( بنه‌تۆ) و وه‌رگرتنی گه‌نمه‌كه‌ به‌ نرخێكی زیاتر له‌ بازار، به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ردا ئه‌و كۆمپانیایانه‌ زه‌وی شایسته‌یان بۆ دابینده‌كرێت، هه‌ندێ لێخۆشبوونیان بۆ ده‌كرێت له‌ ‌ كرێ و باج و گومرگ ...هتد. * له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران و خسته‌گه‌ڕی ئه‌و سه‌رمایه‌ زۆره‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه‌، پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو جۆره‌ هاورده‌كرنێكی گه‌نم ئه‌و موشته‌قات و پێكهاتانه‌ی كه‌ له‌ گه‌نم دروست ده‌كرێت ( به‌رهه‌كانی گه‌نم) قه‌ده‌غه‌ بكات، وه‌كو ئاردی نان به‌هه‌موو جۆره‌كانی و له‌گه‌ڵ ( ساوار و بڕوش و گه‌نمه‌ كوتا و هه‌ویری شیرنه‌مه‌نی و سریلاك و ...هتد) . ئه‌و كۆمپانیایانه‌ ده‌توانن به‌رهه‌مه‌كانیان له‌ ناوخۆی هه‌رێم ساغ بكه‌نه‌وه‌، چیتر حكومه‌ت پێویستی به‌ هاورده‌كردنی گه‌نم و ئارد و پێكهاته‌كانی دیكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ نه‌بێت. *به ‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك له‌هه‌ر پارێزگایه‌كی هه‌رێم سایلۆیه‌ك دروست ده‌كات، له‌گه‌ڵ دروستكردنی ئاش و ژماره‌یه‌ك كارگه‌ی تایبه‌ت به‌ دروستكردنی ئاردی نان و ساوارو بڕوش و هه‌ویری كێك ...هتد به‌پێی خواستی بازار. * به‌پێی ئه‌و پڕۆژه‌یه،‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هه‌ر كۆمپانیایه‌ك هه‌لی كار بۆ زیاتر له‌ هه‌زار كه‌س بڕه‌خسێنێت، به‌شێك له‌و هه‌لی كارانه‌ش بۆ ده‌رچووانی كشتوكاڵ ده‌بێت. * به ‌پێی هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر (17) جۆر له‌ ته‌رزی گه‌نمی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می جوتیاران شیاوه‌ و به‌ كه‌ڵك دێت، به‌ڵام له‌ حاڵتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌نمه‌ ناوخۆیه‌ی هه‌رێم نه‌توانێت به‌رهه‌مێكی باش دروست بكات، یاخود به‌هۆی قه‌یران و كاره‌ساتی سروشتی به‌رهه‌مه‌ ناوخۆییه‌كان وه‌كو پێیوست نه‌بوو، رێگه‌دراوه‌ به‌ڕێژه‌یه‌كی كه‌می دیاریكراو و گه‌نم و پێكهاته‌كانی له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده‌بكرێت. *به‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، له‌سه‌ر كۆمپانیا ئیجبار كراوه‌‌ بڕی (500) هه‌زار ته‌ن ساڵانه‌ گه‌نم له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان وه‌رگرێت، له‌ دوای ئه‌و بڕه‌‌ ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ گه‌نمی زیاتر وه‌ربگرێت و بۆ شاره‌كانی دیكه‌ی باشوور و ناوه‌ڕاستی عێراق هاورده‌ی بكات، به‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی زیاتر له‌ جوتیاران سوود مه‌ند ده‌بن. *گرێبه‌ستی نێوان كۆمپانیاكان و جوتیاران به‌ ئاماده‌بوونی لایه‌نی سێهه‌م كه‌ وه‌زاره‌تی كشتوكاڵه‌ ده‌بێت. چۆن پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت ؟ لێره‌ حكومه‌ت و خه‌ڵكی ئه‌زموونێكی باشیان له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان و كه‌رتی تایبه‌ت نییه‌، به‌ڵكو زۆرجار ئه‌و پڕۆژانه‌ی وه‌به‌رهه‌ێنان ته‌نها له‌ بوارێكدا قه‌تیس ماوه، زۆجاریش به‌ ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دار و بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌نكردن بووه‌، به‌ڵام كاتێك پڕۆژه‌یه‌كی وا ستراتیژی گه‌وره‌ راده‌گه‌یه‌نرێت، كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ بوژانه‌وه‌ی كه‌رتێكی فه‌رامۆشكراو توێژێكی ماندوو، پێویسته‌ له‌ چه‌ند روویكه‌وه‌ چاودێری و پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت به‌م شێوه‌یه‌ : * په‌رله‌مانی كوردستان به‌ وردی چاودێری واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌و جێبه‌جێكردنی ناوه‌ڕۆكی پڕۆژه‌كه‌ بكات، وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی چاودێریكردن. * پێویسته‌ په‌له‌بكرێت له‌ جێبه‌جێكردندا، به‌شێوه‌یه‌ك كاتێكی دیاریكراو دابنرێت تاوه‌كو له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا پڕۆژه‌كه‌ بخرێته‌ كار و ده‌ستبكرێت به‌ وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران. * پێویسته‌ جیاوازی نه‌كرێت له‌ نێوان جوتیاران له‌ وه‌رگرتنی گه‌نم و له‌ چوارچێوه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی شه‌فافدا ئه‌و كاره‌ بكرێت. *رێگه‌ بگیرێت له‌ كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه‌كردن به‌ زه‌وی كشتوكاڵی، له‌ لایه‌ن خودی جوتیاران و سه‌رمایه‌دار و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، چونكه‌ له‌و حاڵه‌تدا ره‌نگه‌ خه‌ڵكانێك بیانه‌وێ زه‌وی به‌ رووبه‌ری زۆر بكڕنه‌وه‌. *هه‌ڵمه‌تێكی نیشتمانی و گشتیری راگه‌یاندن ( ته‌سویق) له‌ لایه‌ن حكومه‌ت و میدیاكانه‌وه‌ ئه‌نجامبدرێت، تاوه‌كو جوتیاران بتوانن بگه‌ڕێنه‌وه‌ سه‌ر پیشه‌كانیان خۆیان و هانبدرێن، كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه‌ كاره‌كانیان ئه‌نجامبده‌ن. *پێویسته‌ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك وه‌زاره‌تی دارایی و ناوخۆ و بازرگانی و كشتوكاڵ و حكومه‌ت به‌ گشتیی ، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه‌ خراپانه‌ی كه‌ هه‌مانه‌ له‌گه‌ڵ به‌ قاچاغ هێنانی كه‌ل و په‌ل و خۆڕاك و له‌ ده‌ره‌وه‌، تاوه‌كو بتوانین هه‌رێمی كوردستان له‌و بواره‌دا بگاته‌ خود دابینكاری، ئه‌و هه‌وڵه‌ شكستی پێنه‌هێنرێت. *وه‌ك به‌شێك له‌ هاندانی به‌رهه‌می ناوخۆیی و جوتیاران، پێویسته‌ هاووڵاتیانیش داخوازییه‌كانیان له‌سه‌ر به‌كارهێنانی به‌رهه‌می ناوخۆیی زیاد بكه‌ن.

راپۆرتی:  سەرتیپ وەیسی كەریم  له‌گه‌ڵ خراپی و سه‌ختی دۆخی ئابووری و ته‌ندروستیدا، به‌ڵام پێویسته‌ میدیاكان و رۆژنامه‌نووسان، یه‌كێكه‌ له‌ موهیمه ‌و ئه‌رك و كاره‌ گرینگه‌كانی میدیا له‌ بیرنه‌كه‌ن، كه‌ بریتییه‌ له‌ میدیا و رۆڵی له‌ په‌ره‌پێدانی كه‌رته جیاوازه‌كان، له‌ نێوشیان كه‌رتی كشتوكاڵ، كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ توێژێكی په‌راوێزخرای نێو كۆمه‌ڵگا هه‌یه‌، كه‌ له‌ماوه‌ی رابردوودا، به‌هۆی خراپی كه‌رتی ئابووری و كشتووكاڵی رووبه‌رووی گرفتی گه‌وره‌بوونه‌ته‌وه‌. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ له‌باره‌ی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی كشتوكاڵی هه‌ندێ زانیاری و بۆچوون ده‌خه‌مه‌روو، كه‌ بڕیاره‌ له‌ ئاینده‌یه‌كی نزیكدا جێبه‌جێبكرێت. بۆچی گرینگه‌ له‌ دۆخێكی وه‌هادا پشتگیری له‌ جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له‌م جۆره‌ بكرێت ؟ به‌و پێیه‌ی كه‌ش و هه‌وا و خاكی هه‌رێمی كوردستان، له‌ باره‌ بۆ چاندنی گه‌نم، هه‌ربۆیه‌ش ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زه‌وییه‌كانیان بۆ چاندنی گه‌نم ته‌رخان ده‌كه‌ن، به‌ڵام به‌ درێژایی چه‌ند ساڵی رابردوو، نه‌یاتوانیوه‌ وه‌كو پێویست سوود له‌ زه‌ویه‌كانیان ببینن، یه‌كێك له‌ گرفته‌كانیشیان ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیانه له‌ بازار ، یاخود زۆرجاریش حكومه‌تی ناوه‌ندی پاره‌كه‌یان له‌ كاتی خۆی پێنادات، به‌مه‌ش به‌ ناچاری جوتیاران به‌شێك له‌ به‌رهه‌كانیان هه‌رزان فرۆش ده‌كه‌ن، به‌شێكیشیان واز له‌ كاره‌كانیان ده‌هێنن و زه‌ویه‌كانیان به‌ كرێ ده‌ده‌ن. له‌ ئێستادا، حكومه‌تی عێراق له‌ باشترین حاڵه‌تدا، ساڵانه‌ ته‌نها (400) هه‌زار ته‌ن گه‌نمی جوتیاران وه‌رده‌گرێت، له‌كاتێكدا به‌رهه‌می ساڵانه‌ی جوتیاران له‌ نێوان یه‌ك ملیۆن و ( 600) هه‌زار ته‌ن بۆ دوو ملیۆن ته‌نه‌. به‌پێی ئاماره‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زیاتر له‌ ( 44) هه‌زار و ( 536) جوتیار له‌سه‌ر زه‌ویه‌كانیان گه‌نم ده‌چێنن، ئه‌گه‌ر له‌ ساڵێكدا وشكه‌ ساڵی نه‌بێت به‌رهه‌می گه‌نمی جوتیاران ساڵانه‌ له‌ رووبه‌ری ( 3.069.970) دۆنم زه‌وی به‌رهه‌می ساڵانه‌یان به‌ نزیكه‌یی له‌ دوو ملیۆن ته‌ن نزیكده‌بێته‌وه‌ ( رێژه‌كه‌ به‌پێی دواین ئاماری حكومه‌تی هه‌رێمه‌ ). له‌و رێژه‌یه‌ش زۆرترین به‌رهه‌م به‌ر پارێزگای هه‌ولێر و دواتر هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگای سلێمانی و ئیداره‌ی گه‌رمیان و پارێزگای دهۆك و ئیداره‌ی راپه‌ڕین و پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌ ده‌كه‌وێت. یه‌كێك له‌ گرفته‌ گه‌وره‌كانی جوتیاران له‌ ئێستادا، بریتییه‌ له‌ به‌ بازاركردن و ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جۆری ئه‌و ته‌رزانه‌ ( بنه‌تۆیانه‌ )ی ساڵانه‌ ده‌یچێنن، زۆجار به‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و نا زانستییه‌، هه‌ربۆیه‌ به‌شێكی زۆر له‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌خرێنه‌ جۆری خرابی نمره‌ دوو و سێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆرجار ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ده‌یده‌نه‌ حكومه‌تی ناوه‌ندی، دواكه‌وتن له‌ پاره‌كانیان هه‌یه‌، هه‌ندێ جاریش بازرگانییه‌كی خراپ به‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌كرێت له‌ لایان بازرگانه‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش وایكرد تاوه‌كو ئێستاش به‌شێك له‌ جوتیاران پاره‌ی ساڵانی رابردوو وه‌رنه‌گرن. پڕۆژه‌ ستراتیژییه‌كه‌ی حكومه‌ت و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ چییه‌ ؟ بۆئه‌وه‌ی ئاسه‌واره‌ خراپه‌كانی سێكته‌ری نه‌وتی هه‌رێم كه‌متر بكرێـته‌وه‌، پێویسته‌ له‌ رێگه‌ی راگه‌یاندنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی گه‌وره‌ وه‌ڵامبدرێته‌وه‌، كه‌ ئه‌ویش ده‌ستكردنه‌ به‌ گرینگی دان به‌ یه‌كه‌م پڕۆژه‌ی ستراتیژی كشتوكاڵی، كه‌ بۆ هه‌ر حكومه‌ت و وه‌زاره‌تێك ده‌بێته‌ ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌. ئه‌و پڕۆژه‌ ستراتیژی و گرینگه‌ش كه‌ پێویسته‌ په‌له‌ی تیادا بكرێت، بۆئه‌وه‌ی جوتیاران له‌ زووترین كاتدا بتوانن به‌رهه‌مه‌كانیان ساغبكه‌نه‌وه‌، بریتییه‌ له‌ دروستكردنی بازار و كڕینه‌وه‌ی گه‌نمی جوتیارانه‌، جگه‌ له‌و گه‌نمه‌ی كه‌ ساڵانه‌ له‌ لایه‌ن سایلۆكان و حكومه‌تی عێراقی وه‌كو پڕۆژه‌ی پاڵپشتی له‌ جوتیاران وه‌رده‌گیرێت . ئه‌و پڕۆژه‌ی كه‌ ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ده‌ستیان داوه‌تێ، بریتییه‌ له‌ كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵانه‌ی جوتیاران، له‌ لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ت و به‌ نرخی زیاتر له‌ بازار. ئه‌و پڕۆژه‌یه‌‌ له‌ئێستادا گه‌یشتۆته‌ قۆناغی واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌ و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی داهاتوو راده‌گه‌یه‌نرێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌‌ی به‌م شێوه‌یه‌ : *له‌ قۆناغی یه‌كه‌م كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌می گه‌نمی ساڵانه‌ی جوتیاران به‌ بڕی ( 500 ) هه‌زار ته‌ن، هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگاكانی سلێمانی به‌ هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌ سه‌ربه‌خۆكان ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای دهۆك ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای هه‌ولێریش ( 200) هه‌زار ته‌نی به‌رده‌كه‌وێت. *پڕۆژه‌كه‌ له‌ لایه‌ن سێ كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت ئه‌نجامده‌درێت، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك به‌ سه‌رمایه‌ی ( 150-200 ) ملیۆن دۆلار ده‌خاته‌گه‌ڕ و پڕۆژه‌كه‌ ئه‌نجامده‌دات، وه‌رگرتنی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ش به‌و كۆمپانیایانه‌ دوای ئه‌وه‌ دێت له‌ نێوان سه‌رجه‌م ( سه‌رمایه‌دار و وه‌به‌رهێنه‌ر وئه‌ندامانی ژووری بازرگانی ) ته‌نها سێ كۆمپانیا له‌و كۆمپانیانه‌‌ ئاماده‌ییان نیشانداوه‌ ئه‌و گرێبه‌سته‌ ئه‌نجامبده‌ن و ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ بخه‌نه‌ نێو پڕۆژه‌یه‌كی له‌م جۆره‌. *گرێبه‌سته‌كه‌ به‌ پێی یاسایی وه‌به‌رهێنان ده‌بێت بۆ ماوه‌ی ( 25 ) ساڵ، به‌ڵام ساڵانه‌ پێداچوونه‌ به‌ گرێبه‌سته‌كان ده‌كرێت به‌ پێی بارودۆخه‌كه‌. *له‌سه‌ر كۆمپانیا پێویسته‌ گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ جوتیار بكات بۆ پێدانی جۆری ته‌رز ( بنه‌تۆ) و وه‌رگرتنی گه‌نمه‌كه‌ به‌ نرخێكی زیاتر له‌ بازار، به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ردا ئه‌و كۆمپانیایانه‌ زه‌وی شایسته‌یان بۆ دابینده‌كرێت، هه‌ندێ لێخۆشبوونیان بۆ ده‌كرێت له‌ ‌ كرێ و باج و گومرگ ...هتد. * له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران و خسته‌گه‌ڕی ئه‌و سه‌رمایه‌ زۆره‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه‌، پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو جۆره‌ هاورده‌كرنێكی گه‌نم ئه‌و موشته‌قات و پێكهاتانه‌ی كه‌ له‌ گه‌نم دروست ده‌كرێت ( به‌رهه‌كانی گه‌نم) قه‌ده‌غه‌ بكات، وه‌كو ئاردی نان به‌هه‌موو جۆره‌كانی و له‌گه‌ڵ ( ساوار و بڕوش و گه‌نمه‌ كوتا و هه‌ویری شیرنه‌مه‌نی و سریلاك و ...هتد) . ئه‌و كۆمپانیایانه‌ ده‌توانن به‌رهه‌مه‌كانیان له‌ ناوخۆی هه‌رێم ساغ بكه‌نه‌وه‌، چیتر حكومه‌ت پێویستی به‌ هاورده‌كردنی گه‌نم و ئارد و پێكهاته‌كانی دیكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ نه‌بێت. *به ‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك له‌هه‌ر پارێزگایه‌كی هه‌رێم سایلۆیه‌ك دروست ده‌كات، له‌گه‌ڵ دروستكردنی ئاش و ژماره‌یه‌ك كارگه‌ی تایبه‌ت به‌ دروستكردنی ئاردی نان و ساوارو بڕوش و هه‌ویری كێك ...هتد به‌پێی خواستی بازار. * به‌پێی ئه‌و پڕۆژه‌یه،‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هه‌ر كۆمپانیایه‌ك هه‌لی كار بۆ زیاتر له‌ هه‌زار كه‌س بڕه‌خسێنێت، به‌شێك له‌و هه‌لی كارانه‌ش بۆ ده‌رچووانی كشتوكاڵ ده‌بێت. * به ‌پێی هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر (17) جۆر له‌ ته‌رزی گه‌نمی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می جوتیاران شیاوه‌ و به‌ كه‌ڵك دێت، به‌ڵام له‌ حاڵتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌نمه‌ ناوخۆیه‌ی هه‌رێم نه‌توانێت به‌رهه‌مێكی باش دروست بكات، یاخود به‌هۆی قه‌یران و كاره‌ساتی سروشتی به‌رهه‌مه‌ ناوخۆییه‌كان وه‌كو پێیوست نه‌بوو، رێگه‌دراوه‌ به‌ڕێژه‌یه‌كی كه‌می دیاریكراو و گه‌نم و پێكهاته‌كانی له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده‌بكرێت. *به‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، له‌سه‌ر كۆمپانیا ئیجبار كراوه‌‌ بڕی (500) هه‌زار ته‌ن ساڵانه‌ گه‌نم له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان وه‌رگرێت، له‌ دوای ئه‌و بڕه‌‌ ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ گه‌نمی زیاتر وه‌ربگرێت و بۆ شاره‌كانی دیكه‌ی باشوور و ناوه‌ڕاستی عێراق هاورده‌ی بكات، به‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی زیاتر له‌ جوتیاران سوود مه‌ند ده‌بن. *گرێبه‌ستی نێوان كۆمپانیاكان و جوتیاران به‌ ئاماده‌بوونی لایه‌نی سێهه‌م كه‌ وه‌زاره‌تی كشتوكاڵه‌ ده‌بێت. چۆن پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت ؟ لێره‌ حكومه‌ت و خه‌ڵكی ئه‌زموونێكی باشیان له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان و كه‌رتی تایبه‌ت نییه‌، به‌ڵكو زۆرجار ئه‌و پڕۆژانه‌ی وه‌به‌رهه‌ێنان ته‌نها له‌ بوارێكدا قه‌تیس ماوه، زۆجاریش به‌ ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دار و بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌نكردن بووه‌، به‌ڵام كاتێك پڕۆژه‌یه‌كی وا ستراتیژی گه‌وره‌ راده‌گه‌یه‌نرێت، كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ بوژانه‌وه‌ی كه‌رتێكی فه‌رامۆشكراو توێژێكی ماندوو، پێویسته‌ له‌ چه‌ند روویكه‌وه‌ چاودێری و پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت به‌م شێوه‌یه‌ : * په‌رله‌مانی كوردستان به‌ وردی چاودێری واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌و جێبه‌جێكردنی ناوه‌ڕۆكی پڕۆژه‌كه‌ بكات، وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی چاودێریكردن. * پێویسته‌ په‌له‌بكرێت له‌ جێبه‌جێكردندا، به‌شێوه‌یه‌ك كاتێكی دیاریكراو دابنرێت تاوه‌كو له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا پڕۆژه‌كه‌ بخرێته‌ كار و ده‌ستبكرێت به‌ وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران. * پێویسته‌ جیاوازی نه‌كرێت له‌ نێوان جوتیاران له‌ وه‌رگرتنی گه‌نم و له‌ چوارچێوه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی شه‌فافدا ئه‌و كاره‌ بكرێت. *رێگه‌ بگیرێت له‌ كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه‌كردن به‌ زه‌وی كشتوكاڵی، له‌ لایه‌ن خودی جوتیاران و سه‌رمایه‌دار و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، چونكه‌ له‌و حاڵه‌تدا ره‌نگه‌ خه‌ڵكانێك بیانه‌وێ زه‌وی به‌ رووبه‌ری زۆر بكڕنه‌وه‌. *هه‌ڵمه‌تێكی نیشتمانی و گشتیری راگه‌یاندن ( ته‌سویق) له‌ لایه‌ن حكومه‌ت و میدیاكانه‌وه‌ ئه‌نجامبدرێت، تاوه‌كو جوتیاران بتوانن بگه‌ڕێنه‌وه‌ سه‌ر پیشه‌كانیان خۆیان و هانبدرێن، كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه‌ كاره‌كانیان ئه‌نجامبده‌ن. *پێویسته‌ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك وه‌زاره‌تی دارایی و ناوخۆ و بازرگانی و كشتوكاڵ و حكومه‌ت به‌ گشتیی ، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه‌ خراپانه‌ی كه‌ هه‌مانه‌ له‌گه‌ڵ به‌ قاچاغ هێنانی كه‌ل و په‌ل و خۆڕاك و له‌ ده‌ره‌وه‌، تاوه‌كو بتوانین هه‌رێمی كوردستان له‌و بواره‌دا بگاته‌ خود دابینكاری، ئه‌و هه‌وڵه‌ شكستی پێنه‌هێنرێت. *وه‌ك به‌شێك له‌ هاندانی به‌رهه‌می ناوخۆیی و جوتیاران، پێویسته‌ هاووڵاتیانیش داخوازییه‌كانیان له‌سه‌ر به‌كارهێنانی به‌رهه‌می ناوخۆیی زیاد بكه‌ن.

بەدواداچوون و ئانالیز: هێمن خۆشناو یەكەم گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەلاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی، بەدەر لە رەهەندی ئابووری سەر لەنوێ سیاسەت لەناوچەكە دەجولێنێت. سەرەڕای ئەوەی ئەم گرێبەستە چەندین لایەنی ئەرێنی هەیە، لەهەمان كاتیشدا مەودای نێوان كورد و نەیارانی بەرفراوانتر دەكات.  لە رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموزی 2020 دا) سیناتۆری ئەمریكی (لینسی گراهام) لە كۆبوونەوەی كۆنگرێسی ئەمریكا بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوە، واژوكردنی گرێبەستێكی نەوتی لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیایەكی ئەمریكی راگەیاند. گراهام لەمبارەیەوە گووتی:" مەزڵوم كۆبانی فەرماندەی (هەسەدە) پێی راگەیاندم كە ئەوان بۆ دەرهێنانی نەوت گرێبەستێكیان لەگەڵ كۆمپانیای (LLC (Delta Crescent Energy) كردووە".  كێ لەپشت كۆمپانیای  LLC وەستاوە؟ كۆمپانیای (Delta Crescent Energy) لە ساڵی 2018 دامەزراوە. بە گوێرەی پێگەی (نشرە النفگ العراقی) تیمی بەڕێوەبردنی ئەم كۆمپانیایە لە سێ كەس پێكدێت: - جۆن دوریەر: دامەزرێنەر و سەرۆكی پێشوی جێبەجێكاری كۆمپانیای (Gulfsands Petroleum) بووە. سەرەڕای هەوڵەكانی (Gulfsands Petroleum) نەیتوانی جێگای خۆی لە عێراق بكاتەوە. (Gulfsands Petroleum) لە ساڵانی بەر لە دەستپێكردنی شەڕی ناوخۆی سوریادا گرێبەستێكی هەبووە لەگەڵ حكوومەتی سوریادا بۆ دەرهێنان و فراوانكردنی كێڵگە نەوتیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا، بەڵام بەهۆی گەماڕۆكانی یەكێتی ئەوروپا لەسەر رژێمی ئەسەد ناچاربوو پڕۆسەكە رابگرێت.  - جێمس كاین: پارێزەرێكی دیاری كۆمپانیای (Kilpatrick Townshend) ئەمریكیە بۆ پارێزەری. دوای چوار ساڵ كاركردنی وەكو باڵیۆزی ئەمریكا لە دانیمارك جێمس لە كۆمپانیای ناوبراودا دەستبەكاربوو. ئەوەی قسەی لەسەر دەكرێت لە ئێستادا ئەم پارێزەرە رۆڵێگی كارا دەگێڕێت بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سیاسی ئەمریكا لە كۆمپانیای (LLC) كە گرێبەستی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر واژو كردووە.  - جێم رێس: دامەزرێنەری كۆمپانیای (تایگرسوان - TigerSwan) ئەمنیە، كە چەندین گرێبەستی لە عێراقدا هەیە. رێس یەكێكە لەو كەسانە بەردەوام پاڵپشتی مانەوەی هێزی سەربازی ئەمریكی لە سوریادا كردووە. لە لێدوانێكی بۆ تۆڕی فۆكس نیوز لە ساڵی 2018 دا دەڵێت:" هەموو رۆژهەڵاتی سوریا لەژێر دەستی ئێمە دایە. ئەمەیە رۆڵی ئێمە، كە ناتوانین دەستبەرداری بین".  ئامانجی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە ئەنجامدانی ئەم گرێبەستە چیە؟ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانم ئەندازیاری ئەم گرێبەستە لە رۆژئاوای كوردستان (ئیلهام ئەحمەد)، سەرۆكی جێبەجێكاری ئەنجوومەنی سوریای دیموكراتی بووە. ئیلهام بیرۆكەكەی گەڵاڵە كردووە، مەزڵوم كۆبانیش فەرماندەی گشتی (هەسەدە) پشتگیری لێ كردووە. هەر جارێك لە كاتی سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا، ئیلهام ئەحمەد لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا بیرۆكەكەی كردۆتە رۆژەڤ. بەم شێوەیە بیرۆكەكە گەیشتە ئاستی واژوكردنی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای LLC (Delta Crescent Energy).  هەر بەگوێرەی زانیاریەكانمان هەردوو لایەن ئەمریكی و كوردی پێشوەخت بە زارەكی لەسەر ئەو رێككەوتوون كە جارێ گرێبەستەكە ئاشكرا نەكرێت. بەڵام لینسی گراهام رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموز) لە بەردەم كۆنگرێس و بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ رێككەوتنەكەی ئاشكرا كرد، كە لەوانەیە پەیوەندی بە هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكاوە هەبێت. بۆ ئەمەش خودی مەزڵوم كۆبانێ و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر نیگەرانن لە گراهام. مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا پشتگیری خۆی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاند و لەبەردەم كۆنگرێسدا گووتی:" رێككەوتن لە نێوان (هەسەدە) و كۆمپانیای LLC كاتێكی زیاتر پێچوو لەوەی بۆی دیاریكرابوو، لە ئێستادا خەریكی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكەین". ئەمەش ئاماژەیەكە كە ماوەیەكی درێژە ئەم رێككەوتنە لەسەر مێزی بەرپرسانی ئەمریكایە، بەبێ دیراسەتكردنی هەموو لایەنەكانی ئەنجام نەدراوە. ئەگەر چی تا ئێستا وردەكاری ئەم گرێبەستە ئاشكرا نەكراوە، لێ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانمان ماوەی گرێبەستەكە 25 ساڵە، هەریەك لە هاوسەرۆكانی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر (عەبدولحامید ئەلمهباش و بێریڤان خالید) واژوی رێككەوتنەكەیان لەگەڵ كۆمپانیای ناوبراو كردووە. دەنگۆی واژوكردنی گرێبەستەكە لەلایەن مەزڵوم كۆبانی دوورە لە راستی وەكو لە راگەیاندنەكان ئاماژەی پێدراوە.  لە ئەگەری جێبەجێكردنی گرێبەستەكە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا ئەم ئامانجانە بەدەست دێنێت: - هێزەكانی ئەمریكا بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوچەكەدا دەمێنەوە - بەدەستهێنانی سەرچاوەی دارایی بۆ پڕۆسەی ئاوەدانكردنەوە و بونیادنانەوەی سێكتەرە ئابووریەكان - جۆراوجۆركردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی دیكە بەجۆرێك ئەم پەیوەندیانە تەنیا قەتیس نەبن بەلایەنی ئەمنی، كە ئەمەش پاڵنەرێكە بۆ ئەوەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن ركابەرانی بەجدیتر هەڵسوكەوتی لەگەڵ بكرێت و حسابی بۆ بكرێت.  - ئەگەرچی لە ئێستادا زەحمەتە ئەگەر مەحاڵیش نەبێت، بەڵام دوورنیە ئەم رێككەوتنە ببێتە هۆی باشتربوونی پەیوەندیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ توركیا بۆ ئەوەی دەروازەی ئابووری لەناوچەكەدا بكرێتەوە، كە ئەمەش ئامانجێكی ئەمریكایە.   - دوورنیە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر بۆ دواڕۆژ گرەو لەسەر فرۆشتنی نەوت لە رێگای توركیادا بكاتەوە، كە لەم پڕۆسەیەدا ئەنقەرە سوودمەند دەبێت و زەمینەی ژیاندنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا زیندوو دەبێتەوە.  لەهەمان كاتدا واژوكردنی ئەم رێككەوتنە لە واری سیاسیدا بەو واتایە دێت كە سزای (قەیسەر) كە ئەمریكا بەسەر كەرتی نەوت و غازی سروشتی سوریای سەپاندووە، رۆژئاوای كوردستان و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ناگرێتەوە. هەروەها جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە خەرجی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) دابین دەكات.  ئایا رۆژئاوا گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای دیكە واژو دەكات؟ توانای وەبەرهێنانی نەوت لە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لە دۆخی ئاساییدا دەگاتە 350 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. ئەم بڕەش یەكسانە بە رێژەی 90% تەواوی بەرهەمی نەوتی سوریا.  نەخشەی دابەشبوونی كێڵگە نەوتیەكان لە باكووری رۆژئاوای سوریا بەم شێوەیەیە: - حەسكێ: دیارترینیان كێڵگە نەوتیەكانی سویدیە و رمێلانە لە باكووری ئەم پارێزگایە. ئەگەر ئەم دوو كێڵگەیە بە تەواوی توانای خۆی كاربكات بەرهەمی رۆژانەی دەگاتە 200 هەزار بەرمیل. هەروەها كێڵگەكانی باشووری حەسكێ (ئەلهۆل، الجبسە و ئەلشەدادی) توانای بەرهەمهێنانی 30 هەزار بەرمیلیان لە رۆژێكدا هەیە.  - دێرەزوو: كە كێڵگەی (ئەلعومەر) و (ئەلتەنەك) دەگرێتەوە. ئەوەی یەكەمینیان رۆژانە 80 هەزار و دووەمینیشیان 40 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت. هەر لە دێرەزور كێڵگەی غازی سروشتی (كۆنیكۆ) هەیە كە توانای وەبەرهێنانی 6 ملیۆن مەتری هەیە لە رۆژێكدا.  هەرچەندە نەوتی حەسكێ دوو ئەوەندەی نەوتی دێرەزور زیاترە، بەڵام لە رووی كوالێتی نەوتی دێرەزور باشترە. بەگوێرەی زانیاریەكان لە ئێستادا لە تەواوی ئەم ناوچانە رۆژانە نزیكی 100 هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێندرێت، كە دەكاتە یەك لەسەر سێی توانای تەواوی ئەم كێڵگانە. كە زۆربەی بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاردێت و بەشێكی كەمیشی رەوانەی ناوچەكانی دیكەی سوریا دەكرێت.  بەگوێرەی (ئیندیپێنت) بەشی زمانی عەرەبی لە ماوەی رابردوودا چەندین كۆمپانیای دیكەی ئەمریكی لە بواری نەوت و غاز هەوڵیانداوە لە سزای قەیسەر ببەخشرێن گرێبەست لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ئەنجام بدەن، بەڵام نەیانتوانیووە ئیدارەی ئەمریكا رازی بكەن.  كاردانەوە لەدژی رێككەوتنەكە گرێبەستی دەرهێنانی نەوت لە نێوان بەڕێیوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیای LLC هاوسەنگیە ئابووریەكان و سیاسیەكان دەگۆڕێت. بۆیە هەبوونی كاردانەوەی توند لە لایەن سوریا، ئێران، توركیا و گرووپە چەكدارەكانی شتێكی چاوەڕوانكراوە.  لەم رۆژانەی دواییشدا بەتایبەتی لە دێرەزور و دەوروبەری عەشیرەتە عەرەبەكانی سەر بە دیمەشق چەندین خۆپیشاندانیان ئەنجامدا. تیایدا كوردیان بە خائین و ئەمریكاش بە نەوت دز بەناو كرد. كار گەیشتە ئەوەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پەیوەست بە تاوانباركردنی بێتەسەرخەت و قسەی خۆی بكات. لەمبارەیەوە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە لێدوانێكیدا دەڵێت:"  ئێمە بەشداری لە بڕیارە بازرگانیەكانی هاوپەیمانە لۆكاڵیەكانمان ناكەین، خەڵكی ئەم ناوچانەی لەژیر چنگی داعش رزگاركراون، دەرباری دەسەڵاتی خۆجێی بەخۆیان بڕیار دەدەن. نەوتی سوریا بۆ گەلی سوریایە. هێشتا ئێمە پابەندین بە یەكێتی خاكی سوریا و ئاشتەوایی ناوچەیی. حكوومەتی ئەمریكا نە خاوەن نەوتە، نە ئیدارەی داهاتی نەوت دەكات لە سوریادا".  بۆچی توركیا بێدەنگە؟ دوای ئاشكراكردنی گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكیەكە، چاوەڕێ دەكرا جگە لە سوریا و ئێران، توركیا گەورەترین و توندترین كاردانەوە دژ بەم رێككەوتنە نیشان بدات. بەڵام تا ئێستا كاردانەوەی توركیا لەم بارەیەوە دیارنیە. دوورنیە دیارنەبوونی كاردانەوەی توركیا تا ئێستا پەیوەندی بەم سێ ئەگەرەوە هەبێت: 1- پێدەچێت توركیا ئەم گرێبەستەی نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و ئەم كۆمپانیا ئەمریكیە بەجدی وەرنەگرتبێت، لەوانەشە نوێ دامەزراندنی ئەم كۆمپانیایە هۆكاری سەرەكی ئەم هەڵوێستەی توركیا بێت.  2- لەوانەیە ژێر بەژێر ئەمریكیەكان پەیامی ئەوەیان بە توركیا دابێت كە نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا بە هەمان شێوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگای توركیا بفرۆشن. واتە توركیا دڵنیا كرابێتەوە كە پارچەیەكی لەم كێكە بەدەست دەكەوێت.   3- لەوانەیە ئەمریكا بەڵێنی پشتگیریكردنی بە توركیا دابێ لە مەسەلەی ئدلبدا، لە بەرامبەریشدا توركیا بێدەنگی هەڵبژێرێت.  4- لە هەموو ئەمانەی سەرەوە گرنگتر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكایە. بەدەنگ هاتنی توركیا لەسەر ئەم رێككەوتنە لە ئێستادا، كێشە بۆ ترەمپی دۆستی ئەردۆغان دروست دەكات. زیان بە كەمپینی هەڵبژاردنی ترەمپ دەگەینێ، بۆیە لەوانەیە توركیا بۆ ماوەیەك لەبەرامبەر ئەم رێككەوتنە بێدەنگی هەڵدەبژێرێت و هەوڵ دەدات لە ژوورە تاریكەكان ئەم رێككەوتنە بۆ خۆی بكاتە كەرستەی سەوداكردن، لەسەر چەند مەسەلەیەك، تاوەكو لە بەرژەوەندی بەهێزكردنی پێگەی ئەردۆغان لەناوخۆی توركیادا بشكێتەوە.  رەنگدانەوەی ئەم رێككەوتنە لەسەر سیاسەت لە ناوچەكەدا؟ ئەم رێككەوتنە نەوتیە كە ماوەكەی 25 ساڵە، ئەگەری مانەوەی ئەمریكا لە ناوچەكەدا بۆ ماوەیەكی زیاتر دەكات. سەرەڕای ئەوەش نابێتە وەچەرخانێك بۆ (دانپێدانانی سیاسی بە كورد لە رۆژئاوای كوردستان لە لایەن ئەمریكا و جیهانی رۆژئاوا) كە خودی كورد چاوەڕێی دەكات و هەوڵی بۆ دەدات، بەڵام دەبێتە وەچەرخانێك بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ ئەمریكا.  لەهەمان كاتدا ئەم رێككەوتنە رەنگدانەوەی جیاوازی دەبێت لەسەر پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی ناو سوریادا. رێككەوتنی نەوتی كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر هەڵوێستی حكوومەتی دیمەشق بەرامبەر بە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە). ئەم هەنگاوە ركابەری توندتر دەكات. لەهەمان كاتیشدا هەنگاوێكە كە دەكرێت ببێتە زەمینەیەكی جدی بۆ رێككەوتنی كورد و دیمەشق، لەسایەی ئەم هەنگاوە لەوانەیە دیمەشق وەكو فیگوڕێكی بەهێز كورد قەبوڵ بكات، لە كۆتایشدا ئەمە پەیوەستە بەوەی كە دیمەشق چۆن هەنگاوەكە دەخوێنێتەوە.  لە روانگەی روسیاشەوە، رێككەوتنی نێوان ئیدارەی خۆسەر و كۆمپانیای (LLC) ئەمریكی، جارێكی دیكە كورد نەوەكو لەگەڵ روسیا بەڵكو كاركردن لەگەڵ ئەمریكا هەڵدەبژێرێت. جاری پێشوو لە سەردەمی داعشدا بۆ رزگاركردنی (رەقا) و (دێرەزور) كورد لە بەرامبەر داواكاری روسیا هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریكا بەست. هەروەها ئەم هەنگاوە كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر بەكارهێنانی كەناڵی روسیا بۆ رێككەوتن لەگەڵ دیمەشق. بەڵام دووریشنیە هەر ئەم هەنگاوە دونیابینی روس لە مەسەلەی چارەسەری قەیرانی سوریادا بگۆڕێت و خۆی زیاتر نزیكی كورد بكات، گوشار لە سوریا بكات بۆ ئەوەی گفتوگۆ و دانوستان لەگەڵ كورد بەجدی وەربگرێت. چونكە بڵندكردنی گۆپاڵ و هەڕەشەكردن لە كورد، نابێتە هۆی دوورخستنەوەی كورد لە ئەمریكا، ئەم شێوازە هەرەسی هێناوە. هێشتا روسیا بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی كورد مەیلی پێدانی هەندێك مافی كلتووری و ئیداری هەیە.  بێگومان توركیا بەچاوی دوژمن لەم رێككەوتنە دەڕوانێت. بۆ لەناوبردنی لێكنزیكبوونەوەی ئەمریكا – كورد لە رابردوودا باس لە سیناریۆی لێكنزیكبوونەوەی دیمەشق – ئەنقەرە دەكرێت. بەڵام گرێكوێرەی ئدلب، بە بنبەست گەیشتنی كۆبوونەوەكانی جنێڤ لەمەڕ سوریا و هەروەها هەڵكشانی رۆڵی سەربازی توركیا لە سوریادا، بەلانی كەم لە ئێستادا هەماهەنگی نێوان هەردوو وڵاتی كردۆتە ئەگەرێكی لاواز. دووریشنیە تا ئاستێك ئەم رێككەوتنە كاریگەری نەرێنی هەبێت لەسەر پەیوەندی كورد و عەرەب لە ناو بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و باكووری رۆژهەڵاتی سوریادا. چەندین ساڵە كوردانی رۆژئاوا كوردستان، هەوڵدەدەن وەچەرخانێك لە پەیوەندی سەربازی لەگەڵ ئەمریكا ئەنجام بدەن و بیگۆڕن بۆ پەیوەندی سیاسی. دەكرێت ئەم گرێبەستە نەوتیە بە یەكەمین هەنگاوی ئەم وەچەرخانە لە قەڵەم بدەین، بەڵام وەكو لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، بەلانی كەم لە ئێستادا دانپێدانانی سیاسی نیە. هەڵوێستی دوژمنكارانەی توركیا ئاستەنگی سەرەكیە لەبەردەم دانپێدانانی سیاسی ئەمریكا بە كورد. توركیا لەمبارەیەوە رێست لە بەرامبەر ئەمریكا دەكێشێت و پێی دەڵێت:"یان شەریكایەتی ناتۆ یان كورد". ئەمریكا بۆ رزگاربوون لەم بنبەستبوونەدا هەوڵ دەدات پەكەكە دەستی خۆی لە سوریادا بكێشێتەوە. بەڵام ئەمە لە واقیعیبینی دوورە. جەماوەر و كادیرانی (YPG – YPJ  و PYD ) ئاماژەیەكی روونن بەم راستیە. بۆیە داواكاری ئەمریكا (لەمەڕ لێكجیاكردنەوەی پەكەكە و رۆژئاوای كوردستان) ریالیستانە نیە و ئەنجامێكی دڵخۆشكەری بۆ ئەمریكا لێ ناكەوێتەوە.  ئەم داوایەی ئەمریكا بە واتای بە پارتیكردنی (YPG – YPJ  ) دێت، كە ئەمەش بە هەبوونی كادیرەكانی PYD و فەرماندەكانی YPG – YPJ مەحاڵە. ئەم بنبەستبوونەی ئەمریكا تەنیا كاتێك نامێنێ كە توركیا لەناوخۆیدا بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەستپێشخەریەك بخاتەڕوو. ئەمەشیان لە ئێستادا مەحاڵە، چونكە حكوومەتی توركیا لەناوخۆی وڵاتدا تووشی بنبەستبوون بووە. بەهۆی حسابە شەخسیەكانی ئەردۆغان لە ساڵی 2015 بە دواوە، حكوومەتی توركیا هاوپەیمانی لەگەڵ نەتەوەپەرست و موحافەزەكاران سازداوە. تا ئەم هاوپەیمانیەش بەردەوام بێت ئەردۆغان ناتوانێ دەستپێشخەریەك بەدڵی ئەمریكا بخاتەڕوو.

ئامادەكردنی:  د.سەلام عەبدولكەریم پێشەكی پاش سەردانی شاندێكی ئەمەریكا بۆ قەندیل لەچەند رۆژی رابردوودا، بەشێك لەشرۆڤەكان بەوە لێكدرایەوە لەبەرئەوەی پەكەكە فیگەرێكی بەهێزە‌و كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی لەتوركیا هەیە، بۆیە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵ بكات بەمەبەستی فراوانكردنی بەرەی دیموكراسیی دژ بەئەردۆگان‌و ئاكەپە بەو پێیەی ئیدی ئەمەریكا‌و ئیسرائیل چیدیكە پێویستیان بەئەردۆگان‌و رژێمەكەی نەماوە‌و بەدوای جێگرەوەكەیدا دەگەڕێن لەمەڕ داهاتووی سیاسی‌و رۆڵی توركیا لەسەر ئاستی جیهانی‌و هەرێمیی، هەروەك بەپێی هەمان روانین هاوپەیمانەكانی ئەمەریكاش لەناوچەكە لەسعودیە‌و ئیمارات‌و میسر هەمان خواستیان هەیە بۆ خستنی ئەم رژێمە لەو وڵاتە. هەندێ شرۆڤەی دیكەش بەوە لێكیان دایەوە، كەئەمەریكا دەیەوێت پەكەكە لەكێڵگە نەوتیەكانی سوریا دووربخاتەوە. لەمەڕ رۆڵی پەكەكە‌و ئەمەریكا گومانی تێدا نیە پەكەكە نەك لەئێستا بەڵكو لەدروستبوون‌و جاڕدانی جەنگی گەریلاییەوە كارایی‌و كاریگەری لەسەر نەك تەنها دۆخی ناوخۆیی توركیا بەڵكو لەسەر سیاسەتی دەرەكی‌و پەیوەندی هەرێمی‌و كایەی ئابووریی توركیا هەبووە، بەڵام ئەوەی لەپرۆسەی سیاسیدا بەشدارە هەدەپەیە نەك پەكەكە، سەرباری ئەوەی پەكەكە هێشتا لەلیستی تیرۆری ئەمەریكا دەرنەهێنراوە. بۆیە بەهێزبوونی پەكەكە وەك فیگەرێك تەنها بۆخۆیەتی لەچوارچێوەی خەباتی رزگاریخوازیدا، نەك ئەوەی ئەمەریكا مامەڵەی فەرمی لەگەڵدا بكات، بێگومان ئەمەریكاش رۆڵ‌و كارایی پەكەكە‌و ئۆجەلان لەسەر پرۆسەی سیاسی توركیا دەزانێت، بەڵام هەرگیز وەك بەدیلی ئەردۆگان‌و هیچ هێزێكی سیاسی دیكەی توركیا تەماشای ناكات، ئەوەتەی ئەمەریكاش هەیە سەیری جوڵانەوە چەكداریە رزگاریخوازانەكانی لەچاویلكەی دونیای سەرمایەداریی‌و بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە كردووە، نەك مافەكانیان، بەئێمەی كوردیشەوە لەباشوور، بگرە هەندێجار وەك جەنگاوەری جەنگەكان‌و دوای جەنگ دەمانفرۆشێتەوە.   سەرباری ئەوە ئەمەریكا لەگەڵ دابەشبوونی توركیا نیە، لەمەڕ كێشەی كوردیش لەگەڵ هەندێ مافی نەتەوەییە ئەوپەڕی گەر تا فیدرالێزم بڕوات، كەئەوەش لەئێستادا هەم باسكردن‌و هەم داكۆكی لێكردنی لەلایەن ئەمەریكاوە ئاسان نیە، سەرباری ئەوەی ناوەندەكانی بڕیار لەولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەگەڵ توركیایەكی دابەشكراودا نین لەبەر روسیا، چونكە بۆچوونیان وایە هەر جۆرە پێشهاتێكی لەمشێوەیە بۆشایی لەناوچە دروستدەكات‌و روسیا پڕی دەكاتەوە‌و زیانمەندی یەكەمیش ئەمەریكا دەبێت. لەبەرئەوە چەند پەكەكە بەهێزتریش بێت ئەمەریكا هاوپەیمانێكی گەورەی وەك توركیا‌و ئەندامی ناتۆ ناگۆڕێتەوە بەكێشەی كورد. هەروەك توركیا لەدەرەوە نەخشەی گۆڕانكاریی‌و دابەشكاریی ئەمەریكایە لەناوچەكە، هاوكات مامەڵەی ناڕاستەوخۆشی لەگەڵ پەكەكە بریتیە لەمامەڵەی زلهێزێكی سەرمایەداری گەورەی جیهانی لەگەڵ جوڵانەوەیەكی چەكداری رزگاریخوازیی، كە ئەگەر پەكەكە ورد نەبێت ئاكامەكەی سەوداپێوەكردنی دەبێت.  بەدرێژایی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا‌و توركیا بەتایبەت لەسەردەمی فەرمانڕەوایی ئاكەپەدا، ئەمەریكا هیچ جۆرە گوشارێكی كرداریی لەو وڵاتە نەكردووە بۆداننان بەمافە نەتەوەییەكانی كورد. لەبەرئەوە ئەو لێكدانەوەیە لێكدانەوەیەكی واقیعی نیە، كەپێیوایە بەهۆی بەهێزبوونی پەكەكەوە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵدا بكات بۆیە  چۆتە قەندیل. راستە ئەمەریكا تادوا هەنگاو هەوڵی رەنگڕێژكردنی قەوارە‌و ستاتۆیەكی شەرعی بۆ كورد لەرۆژئاوای كوردستان دا، بەڵام بەهۆی بەرهەڵستیە سەختەكانی توركیاوە ئەو هەوڵە لەوقۆناغە شكستی هێنا، هاوكات بەهۆی روانینی ترەمپ، كە وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێیدا هەیە، تەنانەت لەبەرامبەر هەندێ دەستكەوتی گەورەتردا سازشی بەتوركیای هاوپەیمانی كرد بۆ داگیركردنی بەشێك لەخاكی رۆژئاوای كوردستان، وەكچۆن روسیاش رێگەی بەداگیركاریی عەفرین دا، ئێستاش ئۆپەراسیۆنی (چنگی هەڵۆ) بەئاگایی‌و رێگەپێدانی ئەمەریكایە، چونكە یەكێك لەناكۆكیە سەرەكیەكانی نێو پەیوەندیەكانی ئەمەریكا‌و توركیا لەرابردوودا مەسەلەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو لەنێو خاكی عێراق بەو پێیەی عێراق كۆڵۆنیەكی نافەرمی ئەمەریكایە بێ پرس‌و رای حكومەتی عێراق رازی نەدەبوو. سەردانی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل‌و مەسەلەی بەرەی دیموكراسیی لەتوركیا خەباتكردن بۆ دیموكراسیی ئەركی سەرجەم ئەو هێزە سیاسیانەیە، كەبڕوایان بەبنەماكانی دیموكراسی‌و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات‌و هەڵبژاردن‌و حوكمی یاسا‌و كۆمەڵی مەدەنی هەیە، بەڵام رەنگە پرسی دیموكراسیی لەئێستای جیهانی سیاسیی گۆڕاودا جیاوازتر بێت، بەتایبەت كەگۆڕانگاری بەسەر رەگەز‌و كایە‌و گەمە‌و ئامرازەكانی پرۆسەی سیاسی‌و دیموكراسیشدا هاتووە‌و وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێدا دەگێڕن، سەرباری حەز‌و ویستی مانەوەی زیاتر لەدەسەڵات (درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی پوتین لەروسیا‌و گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی لەتوركیا بەنمونە ، جگە لەسیستەمە تۆتالیتاریەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوین، كەدەمێكە بوونەتە پشتاو پشت).  كاتی خۆی بەشێك لەستراتیژی سیاسیی رۆژئاوا‌و ئەوروپا‌و ئەمەریكا بۆ وەدیهێنانی دیموكراسی لەوڵاتانی تازە گەشەسەندوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتی بوو لەپشتیوانیكردنی سیستەمە نادیموكراسیەكانی وڵاتانی عەرەبی بەئامانجی وەدیهێنانی ئەو خەونە، بەڵام ئاكامی شكستی ئەو ستراتیژەمان لەدەسپێكی بەهاری عەرەبیدا بینی، كەخۆشیان لەخستنی ئەو رژێمانە‌و پارچە پارچەكردن‌و تێكدانی یەكێتی نەتەوەیی‌و رزاندنی پایەی رژێمە سیاسیەكانیاندا لە(میسر‌و لیبیا‌و سوریا) پشكی شێریان هەبوو، بەڵام هەمان ستراتیژی ئەمەریكا بۆ پشتیوانی سیستەمی سیاسی توركیا بەردەوامی هەیە، با توركیا كوشتوبڕی كورد لەباكور‌و رۆژئاوای كوردستانیش بكات، بەڵام مانەوەی یەكپارچەیی توركیا‌و بەهێزی سیستەمە سیاسیەكەی لەبەرامبەر روسیا‌و ئێران ئامانجی ئەمەریكایە. راستە ناكۆكی‌و بگرە بەریەككەوتن‌و لادانی سیاسەتی توركیا لەئاست پەیوەندی‌و هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمەریكا هەیە(وەك كڕینی سیستەمی ئێس- 400 روسی‌و هەندێ دۆسیەی تر )، بەڵام هێشتا توركیا لەنێو ناتۆدایە‌و لەسەر راستە شەقامی هاوپەیمانی ئەمەریكا لاینەداوە، بۆیە خەونی دروستكردنی بەرەی دیموكراسیی لەلایەن ئەمەریكاوە لەتوركیا وەك خەونی حوشتر وایە، چونكە لەئێستادا نە ئەردۆگان كەسایەتیەكی سیاسی لاوازە بكەوێ، نە نەیارە سیاسیە كۆن‌و نوێیەكانیشی لەئاستی ئەودان‌و هێندە لەنێو یەكدا تەبان بتوانن بەرەیەكی هاوپەیمانی پێكبێنن‌و بیخەن (هەرچەنە هیچ شتێ مەحاڵ نیە)، بەڵام ئەردۆگان لەسەر دوو ئاراستە تائێستا كاریكردووە‌و دەیكات وەك ئاراستەی (سۆزی ئاینی‌و پەرۆشی نەتەوەیی). تەنانەت لەگۆڕین‌و كردنەوەی ئایا سۆفیا بەمزگەوت، نەیار‌و ركابەرە سیاسیەكانیشی سەرباری ناكۆكی‌و چەڕەقۆچی سیاسی، بەڵام لەروانگەی توركچێتی‌و ئاینداریەوە دەستخۆشیان لێكرد‌و پشتیوانی بوون.  بۆیە خەونی كورد بۆهاتنەئارای بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا خەونێكی قورسە، چونكە جەهەپە، كە  نزیكترین هێزی نەیاری ئاكەپە‌و نزیك لەهەدەپە بوو هیچ روانینێكی روونی بۆ چارەسەری دەستووریی‌و نەتەوەیی  كێشەی كورد لەتوركیا نیە‌و ناشیبێت، چونكە ئاراستەیەكی كەمالیە. هەرچی پارتە سیاسیە  نوێیەكانی وەك عەلی باباجان‌و ئەحمەد داود ئۆغلو عەبدوڵا گویلە، یەكەم ئەمانیش سەرباری ئەوەی گەمەی قۆناغی هەڵبژاردن‌و دەنگ لەگەڵ مەسەلەی كورد لەتوركیا دەكەن، هاوكات لەنێو مناڵدانی ئاكەپەوە هاتونەتەدەر‌و هێشتا تەپوتۆزی ئاكەپەیان نەتەكاندووە. بۆیە ناكرێ هیوا لەسەر ئەم هێزە نوێیانەش هەڵبچنرێت.  لەئەگەری دروستبوونی بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا لەداهاتووشدا وەك ئەوەی سەردانەكەی شاندی ئەمەریكا بۆ  قەندیل بۆئەوە  لێكدەدەنەوە، دەبێ كورد بپرسێت دیموكراسی بۆ كێ؟ بۆ گەڕانەوەی جەهەپە بۆ سەر تەختی دەسەڵات، كەكەمالیزم‌و ئەزمونی سەربازیی كەمال ئەتاتورك‌ودەوڵەتی قوڵ چیان بەكورد نەكرد؟ هەدەپە‌و كورد چ سودێكیان لەشارەوانی ئەنكەرە‌و ئەستەنبوڵ بینی، كەلەدواهەڵبژاردنی شارەوانی رادەستی كاندیدەكانی جەهەپەیان كرد؟ ئەی لەهەڵبژاردنی داهاتووی 2023 ئەگەر بكرێت یا هەڵبژاردنی پێشوەختە بەرهەمی بەرەی دیموكراسی‌و ئەگەری هاوپەیمانی‌و دەنگ دەبەخشێتە پارتەكەی عەلی باباجان‌و داود ئۆغو‌و گویل؟ چونكە هیچ هێزێكی سیاسی لەسەر بنەمای داننان بەمافی نەتەوەیی‌و دەستوری كورد لەتوركیا ئامادە نیە هاوپەیمانی لەگەڵ هەدەپە پێكبهێنێت، بەڵكو هەمووان تەنها بۆ خستنی ركابەرەكەیان، كە ئەردۆگان‌و ئاكپارتیە دەیانەوێ سود لەكورد‌و هەدەپە وەربگرن، دواتریش گەر ئەردۆگان‌و ئاكپارتی زۆرینەی هەڵبژاردنیان بەدەستنەهێناوە ئەوا لەگەڵ ئەم هێزانەی هەدەپە دەبێتە پەیژەی سەركەوتنیان حكومەتی ئئتلافی پێكدەهێنن ئەوكات هەدەپە بەمایەپوچی‌و دەستبەتاڵی دێتەوە. بۆیە باشترین چارەسەر بۆ كێشەی كورد نەتەنها لەتوركیا بەڵكو بۆ عێراق‌و ئێران‌و سوریاش سازان‌و وتوێژ‌و چارەسەری ئاشتیە لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی ئەو وڵاتانە بەچاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان یا ئەمەریكا‌و روسیا، چونكە ئەزمونی رابردووی مامەڵەی وڵاتانی زلهێزی وەك ئەمەریكا‌و ئەوروپا لەگەڵ كورد مامەڵەی جەنگاوەری جەنگە سەختەكانە، سەودای كڕین‌و فرۆشتنە، ئەو وڵاتانەش سەروەریی نێودەوڵەتیان هەیە‌و لۆبیان بەهێزە لەسەر ئاستی جیهانی‌و ئەندامی دامو دەزگا شەرعیە نێودەوڵەتیەكانن‌و توانای شكستپێهێنانی هەر هەوڵێكیان هەیە بۆ پارچە پارچە بوونی یەكێتی خاك‌و قەوارەی سیاسیان (شكستپێهێنانی ریفراندۆم لەباشووری كوردستان وەك نمونە). جگە لەوەی ئاراستەی جیهانی سیاسەتی ئەمەریكا لەناوچەكە بریتیە لەبەهێزكردنەوەی دەسەڵات‌و حكومەتی ناوەند لەو وڵاتانە (حكومەتەكەی كازمی بەنمونە). پرسیاری سەرەكیش ئەوەیە گەر واش دەرچوو كەهۆكاری چوونی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل بۆ دروستكردنی بەرەیەكی دیموكراسیە لەتوركیا بەمەبەستی خستنی ئەردۆگان‌و حكومەتەكەی، ئەی ئەگەر  لەنێو پەرلەمان، كەئاكەپە‌و مەهەپە زۆرینەن هەڵبژاردت دواخرا، یاخود وەك روسیا مانەوەی ئەردۆگان وەك پوتین چەند ساڵێكی تر درێژكرایەوە یا دەسەڵات بەرەو تاكڕەوی رۆیشت ئەم خەون‌و گرەوەی هەدەپە‌و كورد چی لێدێت؟ بۆیە هەمووان مەسەلەی خەونی حوشتر دەزانن چیە بۆیە باسی ناكەمەوە هێندە هەیە ئیدی سیاسەتكردنی كورد لەتوركیا لەسایەی ئەو هەموو گۆڕانكاریە گەورە خێرایانەی روودەدەن‌و متوربەی مەسەلەی وزەن لەسەر ئاستی جیهانی پێویستیان بەپێداچوونەوە‌و واقیعبینی هەیە نەك خەون بینین بۆخستنی هێزێكی نەیار لەپێناوی سەرخستنی هێزی غەوارەی دیكە، كەهیچ دانپێدانانێكی نیە بۆ كێشەی كورد لەتوركیا.

ئامادەكردنی: هەڵمەت غەریب *  ده‌ستپێك له‌ سیسته‌می سیاسیدا بۆ چاره‌سه‌ركردنی ململانێ سیاسییه‌كان و سفركردنه‌وه‌یان، وەكوو چارەیەك پەنا بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ده‌برێت. به‌تایبه‌ت ئه‌وكاته‌ی كه‌ ناكۆكی دەكەوێتە نێوان سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مان،‌ زۆرجار سه‌رۆكوه‌زیران و سه‌رۆككۆمارپێكه‌وه،‌ په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان و راگه‌یاندنی هه‌ڵبژاردنێك، پێش واده‌ی دیاریكراوی خۆی كه‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان وده‌ستوور دیاریكردوه. هه‌رچی تایبه‌ت بێت به‌ هه‌ڵبژرادنی پێشوه‌خت له‌ عێراقدا، ده‌توانین بڵێین ئەمە یه‌كه‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌ كه‌  لە پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا بڕیاری لێدراوە. له‌ دوای 2006وه‌، یه‌كه‌مجاره‌ ناكۆكییه‌ سیاسیه‌كان ده‌گاته‌ ئه‌و راده‌یه‌ی كه‌وا په‌نا بۆ هه‌ڵبژاردنێكی پێشوه‌خت ببرێت. ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2019 و ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا بخشێنین، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت یاسا و یاسادانه‌ری ده‌ستووری، بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌یان رێكنه‌خستووه.‌ واته‌ هیچ جیاوازیه‌كیان له‌ نێوان هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت و هه‌ڵبژاردنی كاتی ئاسایی نەكردووە. بۆیه‌ ده‌بینین زۆرترین ناكۆكی و بیروبۆچون له‌سه‌ر كاتی هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌كه‌ی عێراق درووستبووە.‌ لێره‌دا تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت، وه‌ك چاره‌سه‌رێك بۆ ده‌رچوون له‌و قه‌یرانه‌ قووڵه‌ی كه تووشی‌ پرۆسه‌ی سیاسی بووەو،‌ ئه‌وه‌ش روون ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ ئایا ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌بێتە فریادڕه‌سی عێراقییە‌كان و كۆتایی بە گرفته‌كان دێنێت یاخود، به‌فۆرمی نوێی سیاسی دووبارە دەبێتەوە؟هەروەها ‌تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌و هه‌ڵبژاردنه. هه‌ڵبژاردن كێشه‌یه‌ یان چاره‌سه‌ر هەڵبژاردنێكی نوێی پێش واده‌ی یاسایی خۆی، یه‌كێك بوو له‌ داخوازی خۆپیشانده‌رانی گۆڕه‌پانه‌كانی عێراق كه‌ له‌ كۆتایی مانگی ئۆكتۆبه‌ری 2019 ده‌ستی پێكرد. خۆپیشانده‌ران پێیانوابوو كە بۆ راستكردنه‌وه‌ی رێڕه‌وی سیاسی له‌ عێراقدا، پیویسته‌ ئه‌و سیسته‌مه‌ هەڵبژاردنه‌ هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ كه‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ “بێده‌سه‌ڵاته”‌ی به‌رهه‌مهێناوه‌ كە ناتوانێت له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌جیندای حزبی وسیاسی، هیچ پرۆژه‌یه‌كی نیشتمانیی هه‌بێت، به‌لام بیریان چوو كه‌ هەڵبژاردن ناتوانێت پرۆسه‌ی سیاسی له‌ عێراقدا به‌ نیشتمانی بكات. بۆیه‌ هه‌ردوو سه‌رۆكوه‌زیرانی راسپێرداوی شكستخواردوو (زورفی وعەلاوی) به‌لێنی ئه‌وه‌یان دابوو كه‌ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت له‌ پێشینه‌ی كاره‌كانی كابینه‌كه‌یان بێت ئه‌گه‌ر متمانه‌ به‌ده‌ست بێین، به‌ڵام هیچیان نه‌یانتوانی ئه‌و متمانه‌یه‌ به‌ده‌ست بێین. مسته‌فا كازمیش كه‌ ئێستا سه‌رۆكوه‌زیرانه،‌ یه‌كێك له‌ به‌رنامه‌كانی كاری كابینه‌ كاتیه‌كه‌ی، وەكوو  ئه‌نجامدان وسه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگه‌رد و پیشوه‌ختی دور له‌ ده‌ستوه‌ردانی بیانی و هه‌رێمی دانابوو. كازمی له‌ ژێر فشاری خۆپیشانده‌ران و شه‌قامی ناڕازیی عێراقی واده‌ی هەڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌ی دیاریكرد به‌ڵام، پرسیاری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه كە‌ هەڵبژاردنێكی نوێ چی له‌ بابه‌ته‌كه‌ ده‌گۆڕێت؟ به‌ڕای من، هەڵبژاردنه‌كان ناتوانێ وڵات له‌ قه‌یرانه‌ قووڵه‌كانی رزگار بكات، چونكه‌ هەڵبژاردنه‌كه‌ له‌ باشترین شێوه‌یدا، له‌ هەڵبژاردنی رابردوو پاكتر نابێت. ئەمەش‌ بریتیه‌ له‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌مان رێبازی سیاسه‌تكردن به‌ڵام، به‌ڕێگایه‌كی تۆزێك جیاوازتر! گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌‌ پێشوه‌خته‌كه له‌ راستیدا دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ زۆر دوور نیه‌ له‌ كاتی یاسایی خۆی كه‌ مانگی 5ی 2022ه‌. واته‌ ته‌نها 11 مانگ هەڵبژاردنه‌كه‌ پێش ده‌خرێت به‌لام، ئه‌م هەڵبژاردنه‌ چوار رێگری گه‌وره‌ی له‌به‌رده‌مدایه‌ كه‌ ئه‌نجامدانی له‌و واده‌یه‌دا ئه‌سته‌م ده‌كات. ئەوانیش بریتین له‌: 1-ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان: یه‌كێك له‌ گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت،‌ ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان و یه‌كلایی نەبوونه‌وه‌ی ئه‌و ناكۆكییه‌ قووڵه‌ سیاسیه‌یە كه‌ لەباره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كان لە ئارادایە. ئەم بابەتە‌ بۆ گفتوگۆی لایه‌نه‌كان و گه‌یشتن به‌ ریكه‌وتنێك بۆ ته‌واوكردنی یاساكه‌ جێهێڵراوە، چونكه‌ دوو بیروبۆچوون له‌باره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردن هەن كه‌ یەكیان داوای فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكان دەكات و  ئەوی دیكەشیان له‌سه‌ر ئاستی نیشتمانی داوای فرە بازنەیی دەكات، واته‌ هه‌ر پارێزگایه‌ك بازنه‌یه‌كی هەڵبژاردن بێت. به‌بێ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م ناكۆكییه‌، ئه‌سته‌مه‌ حكومه‌ت بتوانێت له‌و واده‌یه‌ی كه‌ دیاریی كردووه‌ هەڵبژاردن بكات. 2-هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان : یه‌كێكی دیكە له‌ به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هەڵبژاردن، هه‌ڵسوكه‌وتكردنه‌ له‌گه‌ل په‌رله‌مانی ئێستا. بۆ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت، پێوسته‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ی ئێستا هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ و له‌ماوه‌ی 60 رۆژدا كاتی هەڵبژاردنه‌كان دیاریبكرێت، به‌ڵام ئێستادا ناكۆكییه‌كی توند له‌نێوان سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان به‌گشتی و خودی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوینه‌ران بە تایبەتی  لەگەڵ سه‌رۆكوه‌زیراندا هەیە لەباره‌ی شێوازی دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كان. محەمەد حه‌لبوسی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‌ پێیوایه‌، رێگای ده‌ستووری بۆهەڵبژاردن، بریتیه‌  له‌ مادده‌ی 64ی ده‌ستوور، به‌ڵام سه‌رۆكوه‌زیران‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌ مادده‌ی  (7/2)ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، كاتی هەڵبژاردنه‌كەی دیاریكردووە.‌ ئه‌مه‌ش ناكۆكییه‌كانی قووڵتركردۆته‌وه‌ كه‌ بوه‌ته‌ رێگر له‌به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردن. ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كە زۆرێك له‌ ئه‌ندامانی په‌رله‌مان دژی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌ر‌لەمانن چونكه،‌ ترسیان هه‌یه‌ له‌به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی كورسیه‌كه‌ی خۆیان له‌ هەڵبژاردنی داهاتوودا. بۆیه‌ هه‌تا پێیان بكریت، به‌ربه‌ست درووست دە‌كه‌ن تا هەڵبژاردن له‌كاتی خۆیدا نه‌كرێت و ئه‌م خوله‌ی خۆیان ته‌واو بكه‌ن. ئه‌وه‌ی لیره‌دا گرنگه‌ بگوترێت، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پاش په‌سه‌ندكردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ده‌كرێت سه‌رۆككۆمار و سه‌رۆكوه‌زیران پێكه‌وه‌ په‌ر‌لەمان هه‌ڵبوه‌شێننه‌وە و، كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ یه‌كلایی بكه‌نه‌وه.‌ به‌ڵام به‌بێ یه‌كلایكردنه‌وه‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ئه‌سته‌مه‌‌ په‌رله‌مان هه‌لبوه‌شێته‌وه‌ و هەڵبژاردنیش بكرێت. 3-ته‌واو كردنی شه‌رعیه‌تی دادگای فیدرالی  یاخود ده‌ركردنی یاسای دادگای بالای فیدراڵی: دادگای باڵای فیدراڵی تاكه‌ لایەنە‌ كه‌ به‌پێی ده‌ستوور تایبه‌ته‌ به‌ په‌سه‌ندكردنی ده‌رئه‌نجامی هەڵبژاردنه‌كان. بەڵام گرفته‌كه‌ له‌وه‌دایە كە ئه‌م دادگایه‌ی ئێستا‌ به‌پێی ده‌ستوور درووست نه‌بووه‌. به‌ڵكو پیش نوسینه‌وه‌ی ده‌ستوور،‌ له‌ڕێگه‌ی ده‌ركردنی سیسته‌مێك له‌لایه‌ن حكومه‌تی كاربه‌ڕێكه‌ری عێراقەوه‌ له‌ سالی 2004دا درووستبووە. بۆیه‌ پێویست بوو یاسایه‌كی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی ده‌ر بكرێت كه‌ پێكهاته و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی له‌ ده‌ستووردا دیاریكراوه.‌ بەڵام تا ئێستا ئه‌و یاسایه‌ به‌هۆی ململانێی نێوان هێزه‌ سیاسیه‌كان‌ ده‌رنه‌چووه و دادگاكه‌ وه‌ك خۆی ماوه‌ته‌وه. هەڵبەت ئه‌م دادگایه‌ گرفتێكی دیكەیشی بۆ درووست بووه كە‌ ئه‌ویش خانه‌نشین بوونی یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی دادگاكه‌یه‌ كه‌ تا ئیستا جێگاكه‌ی پڕنه‌كراوه‌ته‌وه.‌ ئه‌مه‌ش كێشه‌ی شه‌رعی بوون یان نه‌بوونی بۆ دادگاكه‌ درووست كردوه‌. 4- گرفتی تەكنیكی : سه‌ره‌ڕای هەبوونی چه‌ندین به‌ربه‌ستی جه‌وهه‌ری كه‌ ئاماژه‌مان به‌ هه‌ندێكیان كرد، هه‌ندێك به‌ربه‌ستی تەكنیكیش له‌به‌رده‌م ئه‌و هەڵبژاردنه‌دا هه‌ن كە گرنگترینیان بریتیه‌ له‌ دابینكردنی بودجه‌ی هەڵبژاردنه‌كان. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه كە‌ عێراق به‌ قه‌یرانێكی قووڵی ئابووریدا گوزه‌ر ده‌كات كه‌ ته‌نانه‌ت توانای دابینكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانیشی نیه دەیەوێ‌ له‌ڕێگه‌ی یاسای قه‌رزی گشتییه‌وه‌ روبه‌ڕووی ئه‌و قه‌یرانه‌ ببێته‌وه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رەڕ‌ای بڵاوبونه‌وه‌یه‌كی خراپی په‌تای كۆرۆنا له‌سه‌رتاسه‌ری عێراق و خەرجكردنی بودجه‌كی زه‌به‌لاح بۆ روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی ئه‌و په‌تایه‌. هه‌روه‌ها گرفته‌كانی كۆمیسۆنی باڵای هەڵبژاردنه‌كانیش له‌هه‌ردوو رووی لۆجستی و مرۆییه‌وه هەن كە تا ئێستا چارەسەرنەكراون.‌ ئه‌و كۆمیسۆنه‌ تائیستا متمانه‌ی په‌ر‌لەمانی وه‌رنه‌گرتوه‌ و هه‌یكه‌لی كۆمیسۆنه‌كه‌ش ریكنه‌خراوه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رباری ئه‌وه‌ی كە پێوستی به‌ ژماریه‌ه‌كی زۆری كارمه‌ند‌ بۆ راهینان و شاره‌زابوون له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كه هەیە.‌ چونكه‌ به‌ پێی یاساكه ‌بێت، هەڵبژاردنێكی جیاوازه‌ و پێوستی به‌راهێنانی كارمه‌ند هه‌یه‌ بۆ سه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنه‌كه. كورد وه‌ك ته‌ماشاكه‌ر تا ئیستا كورد و سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌ی كه‌ خۆی له‌ دامه‌زراوه‌كانیدا ده‌بینێته‌وه،‌ هیچ قسه‌یه‌كی له‌سه‌ر هەڵبژاردنی پێشوه‌خت نه‌كردووه.‌ ئه‌مه‌ش مانای وایه كە‌ گرفتیكی ئه‌وتۆی نیه‌ ئەگەر هەڵبژاردن پێش بخرێت یان له‌كاتی خۆیدا بكرێت. ئه‌وه‌ی به‌نیسبه‌ت هیزه‌ سیاسیه‌كانی كوردستانه‌وه‌ گرنگه،‌ یه‌كلاییكردنه‌وه‌‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كانه‌ به‌گشتی و دیاریكردنی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كانه. پێناچێت هه‌ردوو هێزه‌ سیاسیه‌ سه‌ره‌كیه‌كەی‌ هه‌رێم (پارتی و یه‌كێتی) حه‌ز به‌ فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پاریزگاكان بكەن. بۆیه‌ به‌لایانه‌وه‌ گرنگه‌ ئەوە یه‌كلایبكه‌نه‌وه‌ نه‌ك مه‌سه‌له‌ی پێشخستن و پاشخستنی هەڵبژاردنه‌كان. خاڵێكی دیكەی جێگه‌ی بایه‌خی كورد،‌ هه‌رچه‌نده‌ تا ئێستا كه‌مته‌رخه‌مییان لێ كردووە، مه‌سه‌له‌ی یه‌كلایكردنه‌وه‌ی باری ناهه‌موارو نائاسایی  ناوچه‌ جێی ناكۆكییه‌كانه. ئەو ناوچانە ئێستا ‌له‌به‌رده‌م سڕینه‌وه‌یه‌كی له‌سه‌رخۆی دیموگرافیدان.‌ بۆیه‌ پێویسته‌ به‌ر له‌ هەڵبژاردن كۆتایی به‌و بارودۆخه‌ بهێنرێت كه‌ له‌وناوچانه‌دا هەن.‌ بۆئه‌وه‌ی زۆرترین كورد به‌شداری له‌هەڵبژاردنه‌كه‌دا بكه‌ن و ئاواره‌كان بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناوچه‌كانیان و ده‌سه‌ڵاتی شاره‌كانیش ته‌سلیم به‌ ده‌سه‌ڵاتی مه‌ده‌نی بكرێت و باری سه‌ربازی له‌و ناوچانه‌ كۆتایی پێبهێنریت. چونكه‌ ئه‌گه‌ر باره‌كه‌ به‌رده‌وام بێت، پێگه‌ی كورد لاوازتر ده‌بێت و دووریش نیه‌ ئه‌و پێگه‌یه‌ بكرێته‌ بنه‌مایه‌ك بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‌ له‌ ئاینده‌دا كە بێگومان ئه‌وه‌ش به‌ زیانی كورد ده‌شكێته‌وه. گرنگیشه‌ پارتی و یه‌كیتی به‌ر له‌ هەڵبژاردن گرفتی پۆستی پاریزگاری كه‌ركوك یه‌كلایی بكه‌نه‌وه‌، تا كاریگه‌رییه‌كی ئه‌رێنیی  له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كان هه‌بێت.   *راوێژکار لەناوەندی لێکۆلینەوەی روداو

د. سەنگەر سیەد قادر   تا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكەی بەیروت ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە:  بەرپرسانی لوبنان باس لە تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیا دەكەن بەهۆی ئاگرێكەوە، هەندێك باس لە هێرشی موشەكی  ئیسرائیل دەكەن، پێشتر ناتانیاهۆ باسی لە مەترسی كۆگاكردنی موچەكی حزبوڵا لە بەندەری بەیروت كردبوو ،هەندێكیش باس  لە دەستی حزبوڵا دەكەن لە تەقاندنەوەی ئەو كۆگایە، ئەویش لە پێناو خۆدەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییانەدا.  🔹 دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەرەبەیانی ئەمڕۆ ڕایگەیاند كە گفتووگۆی لەگەڵ ژەنەڕاڵەكان كردووە و پێیان ڕاگەیاندووە تەقینەوەكەی بەیروت پێدەچێت هێرش بێت لە ڕێگەی بۆمبێكی ترسناكەوە و وەك هێرشێكی مەترسیدار وایە بەڵام دوای كاتژمیرێك لە تەقینەوەكە ئیسرائیل ڕایگەیاند هیچ پەیوەندییەكی بە تەقینەوەكەی بەیرووتەوە نیە. 🔹- لەبەیروت چی ڕوویدا...؟ بەپێی لێدوانی وەزیری ناوخۆی لوبنان و حسان دیابی سەرۆكی حكومەتی لوبنان تەقینەوەكەی بەیروت لە ئەنجامی تەقینەوەی (٢٧٥٠)تەن مادەی تەقینەوەی نیتراتی ئامۆنیایەوە بووە كەلە ساڵی ٢٠١٤ لە بەندەری بەیروت كۆگا كراوە. بەپێی ناوەندی چاودێری بومە لەرزەی ئەردەن تەقینەوەكە هێزی ٤.٥ پلەی ڕێختەری بومەلەرزەیەكی هەبووە و بەپێی ڕاپۆرتی ناوەندنی جیۆلۆجی ئەوروپیش لە دووری ٢٤٠ كیلۆمەترەوە تەقینەوەكەوە هەستی پێكراوە و هێزی تەقینەوەی ١٥٠٠٠ هەزار كیلۆگرام TNT هەبووە، ئەمەش وایكردووە تا ئیستا زیاتر لە ١٠٠ كوژراو و ٤٠٠٠ برینداری لێبكەوێتەوە و زیانی ئابوری ٥ ملیار دۆلاری بە بەیروت گەیاندووە و گەڕەكەكانی ئەشرەفیە و كەرەنتینە و جمیزەی نیزك بەندەری بەیروت وێران بووە 🔹- كێ ئەنجامدەری تەقینەوەكەی بەیروت بووە..؟ هەتا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكە ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە: ١- تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیاكە بەهۆی ئاگرێكەوە بووە كەلە نزیك شوێنی كۆگاكردنەكەوە كەوتووەتەوە ئەم گریمانە لێدوانی بەرپرسانی لوبنان پشت ڕاستی دەكاتەوە. ٢- سیناریۆی دووەم بریتیە لە هێرشی ئیسرائیل بۆسەر ئەو كۆگایە كە مووشەكی مەترسیداریشی تێدا كۆگا كراوە چونكە ساڵی ٢٠١٨ بنیامین ناتانیاهۆ لە كۆنگرەی ساڵانەی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕایگەیاند كە حیزبوڵا موشەكی مەترسیدار لە بەندەری بەیروت كۆگا دەكات كە شوێنێكی مەترسیدارە و شوێنی نتشتەجێ بوونە هاوكات لەكاتی هێرشەكەدا دوو فڕۆكەی ئیسرائیل لە ئاسمانی ناوچەكەدا بینراون و هۆكارێكی دیكە گرنگی بەندەرەكەیە كە لە ساڵی ٢٠٠٧ و داگیركردنی بەیروت لەلایەن حیزبوڵاوە ئەو بەندەرە چەكدارانی حیزبوڵا دەستیان بەسەردا گرتووە و بووە بە سەر چاوەی داهات و هەناردەی چەك بۆ حیزبوڵا و ئەمەش وادەكات ببێت بە ئامانجێكی گرنك بۆ لێدان لە حیزبوڵا هاوكات تەقاندنەوەی بەندەرەكە بەرپرسیارێتی دەخاتە ئەستۆی حیزبوڵا و شەقام لە حیزبوڵا توڕەدەكات و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش تەقینەوەكە مەترسی حیزبوڵا و چەكەكانی بۆ سەر جیهان دەكاتە پرسێكی جێگای سەرنج و حیزبوڵا دەخاتە بەردەم ئەگەری سەپاندنی سزای نێودەوڵەتی لەلایەكی دیكەوە سەرچاوەی مادەكە ئێران بووە ئەمەش وادەكات پشتیوانی ئەمەریكا و ئیسرائیل بۆ درێژكردنەوەی قەدەغەی هەناردەی چەك بۆ ئێران بەهێز بێت و ئێران و مەترسییەكانی لەسەر ناوچەكە زەق تر دەكاتەوە ٣- سیناریۆی سێهەم ئەوەیە كە حیزبوڵا خۆی كۆگاكەی تەقاندبێتەوە ئەمەش بۆ خۆ دەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییە كەلەسەریەتی بۆ ئەوەی فشارەكان نەهێڵێت و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ناچار بكات پشتیوانی لوبنان بكەن و گەمارۆری دارایی سەر ئەو وڵاتە هەڵبگرن 🔹- بۆچی ئیسرائیل و حیزبوڵا خۆیان لە تەقینەوەگە بێدەنگ كردووە..؟ ئیسرائیل دوای هێرشەكە ڕایگەیاند پەیوەندی بە تەقینەوەكە نییە چونكە ئەگەر ئیسرائیل ئەنجامدەری هێرشەكە بێت بەرپرسیارێتی گەورەی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكەوێتە سەر و كاریگەری خراپیش لەسەر ڕۆڵی دەبێت لە ناوچەكەدا هەربۆیە وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل دوێنێ جیاواز لە ڕابردوو كە هەركات تەقینەوەیەك ڕوویدابێت حیزبوڵای تۆمەتبار كردووە بەڵام دوێنێ هیچ ئاماژەیەكی بەوەنەكرد كە حیزبوڵا تاوانبارە و ئاماژەشی بەوە نەكرد كە مادەكان لەلایەن حیزبوڵا و ئیرانەوە كۆگاكراوە لەكاتێكدا ساڵی ٢٠١٨ ناتانیاهۆ بە ئاشكرا ئاماژەی پیكردبوو هەرچی حیزبوڵاشە بێدەنگە چونكە بەرپرسیارێتی زیان و كۆگاكردنی ئەو بڕە زۆرەی لە نیتراتی ئامۆنیا دەكەوێتە ئەستۆ و لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەش كاری گەری خراپی لەسەر ئەو حیزبە دەبێت هەربۆیە حیزبوڵاش جیاواز لە ڕابردوو كە بە حەق و ناحەق ئیسرائیلی بەوە تۆمەتبار دەكرد كەلە پشت تەقینەوەكانی لوبنانەوەیە ئەمجارەیان بێدەنگە و پەنجەی تۆمەتی بۆ ئیسرائیل درێژ نەكرد 🔹- كاریگەری تەقینەوەكە لەسەر عێراق: لە ڕووی سیاسی و ئەمنییەوە تەقینەوەكە كاریگەری لەسەر عێراق دەبێت ئەگەر پشت ڕاستبوونەوەی هەركام لەو گریمانانەی كە باسكرا، چونكە تەقینەوەكە هۆشداری و بە ئاگا هێنانەوەی شەقام و كۆمەڵگای عێراقییە لە مەترسی كۆگاكردنی چەك لەناو گەرەكەكاندا لەلایەن حەشدی شەعبییەوە بە تایبەت لە ناچەی شەقامی فەلەستینی بەغداد كە بووە بە جێگای كۆگاكردنی مووشەك و بۆئەوەی لە هێرشی ئیسرائیل و ئەمەریكا بیپارێزن چونكە ناوچەیەكی قەرەباڵغی نیشتەجێ بوونە هاوكات ئەگەر سیناریۆی دووەم پشت ڕاست بكرێتەوە و ئەنجامدەری هێرشەكە ئیسرائیل بێت ئەوا هۆشدارییە بۆ حەشد و ئێران كە ئیسرائیل گوێ بە كاردانەوە و زیانەكان نادات ئەگەر بكەوێتە مەترسییەوە و دووبارە بوونەوەی سیناریۆی تەقینەوەكەی بەیروت لە جرف سەخر و بەغداد ئەگەرێكی كراوەیە و ئەمەش میلیشیاكان دەترسێنێت 🔹- ئەگەرەكانی دوای تەقینەوەكان: لوبنان لەدوای سەربەخۆی لە ساڵی ١٩٤٣ و دواتر كشانەوەی هێزەكانی فەرەنسا لە ساڵی ١٩٤٦ ئەو وڵاتە بوو بەناوەندێكی گرنگی ئابوری تا ساڵی ١٩٦٣ گواستنەوەی شەڕی ئیسرائیل فەلەستین بۆ گۆڕەپانی لوبنان و دواتر مایەك پوچ بوونی ئابوری و تەقینەوە بەردەوامەكانی ساڵانی حەفتاكان و دواتر شەڕی ناوخۆی ساڵانی هەشتا و دروستبوونی حیزبوڵا و داگیركاری لوبنان لەلایەن سوریاوە كە ساڵی ٢٠٠٤ دوای تیرۆركردنی حەریری لە لوبنان كشایەوە بەڵام ساڵی ٢٠٠٧ شەری ئیسرائیل و حیزبوڵا لە دوای شەڕی یەكەمی ساڵی ١٩٩٩ دەستپێكردەوە و لوبنان بوو بە چەكی ململانێ و شەڕی بەرەی ئێران و ئیسرائیل و تا ئێستاش ئەو شەڕە بەردەوامی هەیە و دۆخی ئابوری لوبنانی بۆ ئاستێكی مەترسیدار داڕماندووە لە ڕووی سیاسیشەوە لوبنان لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠ و دواتریش بە پێی ڕێكەوتنامەی تائیفی ساڵی ١٩٨٧-١٩٨٩ دەسەڵات بەسەر مەزهەب و ئاینەكاندا دابەشكراوە كە سەرۆك كۆمار بۆ مەسیحی و سەرۆك وەزیران بۆ سونە و سەرۆكی پەرلەمان بۆ شیعەیە بەڵام ئەم. دابەشكارییە كێشەكانی لوبنانی چارەسەر نەكرد چونكە لەناو مەسیحیەكاندا مارۆنی و ئەرمەن ئەرسەدۆكس هەیە و لەناو شیعەكاندا بزوتنەوەی ئەمل و حیزبوڵا و ئەنجومەنی ئیسلامی شیعەی پشتیوانی سعودیە هەیە و لەناو سونەكانیشدا ٧ حیزبی سیاسی هەیە ئەمە جگە لە شەركەس و دوورزەكان ئەم بەرە جیاوازییە وایكردووە كە لە ساڵی ١٩٧٦ تا ئیستا ٨ بنەماڵە حوكمی لوبنان بكەن و لە ساڵی ١٩٨١ بكەونە شەڕی ناوخۆ و لوبنان بكەن بە ١٢ دەوڵەت لەناو یەك دەوڵەتدا بە جۆرێك هیچ لایەنێك ناتوانێت بچێتە شار و گوندەكانی لایەنێكی دیكە و لە ڕووی ئابوریشەوە پشك و سامانی لوبنان بەسەر ئەو بنەماڵانەدا دابەشكراوە و لە ڕووی ئەمنیشەوە زیاتر لە ١٩ گروپی چەكداری میلیشیای هەیە و سوپای لوبنانیش تەنها كارتۆنیە و لاوازە 🔹- دەر ئەنجام: ١- تەقینەوەكە گۆڕانكارییەكانی لوبنان خێرا دەكات و لە هەڕ سێ سیناریۆكەشدا حیزبوڵا لاوازتر دەكات ٢- تەقینەوەكە جیهان و ناوچەكەی لە مەترسییەكی گەورە بەئاگا هێنایەوە ئەویش مەترسی بوونی چەك و تەقەمەنییە لە دەستی میلیشیا چەكدارەكان و بازرگانی پێوەكردنی ٣- نیتراتی ئامۆنیا مادەیەكی تەقەمەنی بەهێزە و لە پیشەسازی چەكدا بەتایبەت لە دروست كردنی مووشەكدا بەكار دێت و سوپای لوبنانیش هیچ كارگەیەكی چەكی نیە و تەنها حیزبوڵایە كە بەئاشكرا ڕایگەیاندووە پیشەسازی دروستكردنی مووشەكی لە ساڵی ٢٠١٥ پەرەپێداوە ٤- لە دوای تەقینەوەكەی بەیروت چاوەكان زیاتر دەكەوێتە سەر عێراق و مەترسی میلیشیا چەكدارەكان ٥- تەقینەوەكە لە ڕووی ئابوری لوبنان و دۆخی ژیانی خەڵكەوە زیانی گەورە بە لوبنانیەكان. دەگەیەنێت چونكە بەندەری بەیروت كە تاكە سەرچاوەی هەناردە و هاوردەی لوبنانە وێران بووە زیاتر لە ساڵێكی پێویستە بۆ بنیات نانەوەی.  

ئەحمەد ساڵەح   ئەکرێت ووشەی دیموکراسی وەك چەمك یان دەستەواژە، نامۆ نەبێت لەلایەن زۆرینەی کۆمەڵگاوە، چونکە زۆریان بەگوێدا دراوە. بەڵام  تێگەیشتن لەنۆرمی دیموکراسی، وەك دیاردەیەکی کەلتوری، فکری، هزری، مەعریفی و مرۆیی، لە ناو چڤات و کۆمەڵگای کوردیدا، تاهەنوکە، وەك ئاخاوتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی غایبە. کاتێك، ستەمکارێك، سەرۆك خێزانێک، خوێنمژێكی خاوەن هێزی چەکداری ڕامکراو، بە توندترین ئاستی داپڵۆسین، لەڕێگەی هێزی مەزنی بێ هەست و بەکارهێنانی زەبرو زەنگ، بونی خۆی و شەرعیەتی خۆی بەسەر چڤاکدا دەسەپێنێت، وای وێنادەکات پاڵپشتی گەلی بەدەسهێناوە، لەژێر ناوو بەکارهێنانی ووشەو چەمکی دیموکراسی.  مەعریفەی دیموکراسی (دیموکراسی نۆڵیج)، وەك چەمك و بیر، وەك کەلتورو هۆشی عەقڵی پێگەیشتوی ئەزمونکراو، داهات و بەرهەمی، ئاخاوتن و گفتوگۆو وتووێژی چڤاکییە.  جڤات و کۆمەڵگایەك کەمەراقی پێشختنی فرەڕەنگی و جوانییەکانی جڤاتە، وەك ئامانجی هاوبەش و هەستی گشتگیر، کار دەکات بۆ پێشخستنی ئەم جۆرە لە چالاکی چڤاکی و، گیان بەبەراکردنی خەمی هاوبەش لای زۆرینەی کۆمەڵگا، وە سەرپێ خستنی  چڤاکی کۆمەڵگای مەدەنی و چالاکی ژیاری بەرەو ئاسۆی باشتر بۆکۆی گۆمەڵگا. پێچەوانەی ئەم بۆچونە، لەکۆمەڵگایەکدا کە زۆرینە خۆپەرست بێت و بڕوای بە پێشخستن و پتەوکردنی گیانی گشتی نەبێت و، زۆرینەیان، ئاوێتەی بیری یەکتا پەرستی بن و، خەمی لەپێشینەیان تەنیا خۆیان بن و لەهیچ دۆخێکدا ئازاری هاونیشتیمانی و هاوچڤاکییەکەی بە ئازاری خۆی نەزانێت، ڕۆژگارو ئایندەی هەمیشەو بەردەوام، ئاسۆی بەرەو هەڵدێر لەنگەر دەگرێت. چڤاکێك زۆرینەی قبوڵی بێت، ئەوانەی نوێنەرایەتیان دەکەن، خاوەنی هیچ بنەمایەکی مۆراڵی و ئێسیکی نەبن، ئایندەو داهاتووی هەمیشە بەرەو تاریکتر بون دەچێت. چڤاتێك، زۆرینەی  پاڵپشت و بەرگریکار بێت لە کەسانێك، کە خاوەنی  هێزی بکوژو داپڵۆسینی ڕامکراون، ئەبێت هەمیشە لە ناسۆری و نەهامەتیدا بژین. چڤاتی مەدەنی کۆنکریتی بەهێز (سترۆنگ سیڤڵ سەسایەتی) مەرجێکی گرنگی سەرپێخستنی بونیادی کۆمەڵگای دیموکراسییە. خەمی گرنگی پرۆژەی دیموکراسی، پێویستە هێزێکی پتەوی کۆمەڵگای مەدەنی بێت. میتۆدی سیاسی و بەهێزکردنی چڤاکی مەدەنی بۆ گرنگە بۆ دیموکراسی؟ جۆن کین پرۆفیسۆر و دامەزرێنەری ناوەندی دراسات بۆ دیموکراسی لە زانکۆی وێستمنستەری لەندەن بڕوای وایە ''  کردەو ئەرکی سەرەکی هاونیشتیمانی، لە مۆدێلی دیموکراسی پلوراڵدا، دامەزراند و دەستپێشخەریکردنی فۆرمی جیاوازی کۆمەڵگای مەدەنییە، تاکو بتوانن لەڕێگەیەوە وەك پلاتفۆرم،  تێکڕای کارەکانیان یەکخەن و فشاری گەورەو کاریگەر دروستبکەن، لەسەر هەربڕیارو پەیڕەو ڕیساو یاسایەك دێتەبون''  جورگن هابێرماس، فەیلەسوفی ئەڵمانی، پێیوایە، '' کرۆك و ناوکی پێکهاتەو دامەزراوەی گۆمەڵگای مەدەنی کەسانی خۆبەخش و ئەو تاکانەی ناو کۆمەڵگان، کە ئامانجیان خزمەتی گشتییە، شوێنی گفتوگۆو، کۆبونەوەو دانیشتنی ئەم دامەزراوانە، دەبێت لەدەرەوەی  سودو دۆخی دارای حوکمەت بن، وەك کۆمەڵەو چڤاتی ئازادو سەربەخۆ بۆ تاوتوێکردن (دبەیت)، کۆمەڵی کەلتورو فەرهەنگی بۆ فشار دروستکردن، کاری پێکەوەیی، گروپ و دەستەی نیوتراڵ و ڕاستەقینە، خاوەنی بیرۆکەو هەڵوێستی چاکەی گشتی، کۆمەڵ و دەستەو پۆلی مۆراڵی خاوەن خەمی گشتگیر، ڕێکخستن و دەزگای هاونیشتیمانی و ڕیشەیی لەهەموو پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگا، بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەگەز، ئاین، ڕامیاری، ڕەنگ و باگراوندی خێزانی تاکەکان.   زۆرینەی بیرمەندان و هۆشیارانی ئەم کێڵگە، هاوفکردن لەسەر گرنگی ئەم بوارەو بەم شێوەی خوارەوە پێناسەی دەزگاکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دیموکراسی دەکەن.         دیموکراسی. پێشینەیەکی کورت لەمەڕ دیموکراستی.  دیموکراسی، پێکهاتەی دو ووشەی (یۆنانی)ە دیمۆس بەواتای (خەڵك یان گەل) و کراتۆس بەواتای (فەرمان ڕەوایی یان هێز) واتا هێزی گەل یان فەرمان ڕەوایی گەل. بەشێوەیەکی بنچینەیی، لە فەرمانڕەواییدا، گرنگترین و بەرزترین هێز، بۆگەل چەسپاوە، بەپێی یاسا. لەهەندێک فۆرم و شێوازی دیموکراسیدا، دەکرێت ڕاستەوخۆ لەلایەن گەلەوە بەکاربهێنرێت، بەڵام لەکۆمەڵگایی فراواندا گەل  لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە  نوێنەرایەتی خۆی دیاری دەکات. بیرمەند ئەبراهام لینکۆڵن پێی وایە ''دیمواکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. مێژوونوس و بیرمەندی سیاسی (بێرناد لویس) پێی وایە '' دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون''. بیرمەندی سیاسی سامیۆڵ هەنتینگتۆن جەختدەکاتەوە لەوەی '' بۆئەوەی پرۆسەکە وەك سیستەمێکی دیموکراسی چەسپیو هەژماربکرێت، ئەم پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵاتە، دەبێت لانی کەم دوجار ڕوویدابێت''.  ئازادی و دیمۆکراسی(فریدەم و دیموکراسی) زۆرجار لەبری یەکتر بەکارهێنراون، بەبێ ئەوەی هەستی پێبکرێت یاخود ڕەچاوبکرێت، بەڵام ئەم دو ووشەیە هاو واتا نین. بێگومان دیموکراسی، بەمانای بنیاندانی کۆمەڵگەلێك، ئایدیاو سەرچاوەو بناغەی ئازادی دێت، لەگەڵ ئەوەشدا، دیموکراسی پێکهاتەیەکی پراکتیزەکراو و ڕێبازێکی مۆدێرنەو گەڵاڵەکراوی هەیە، لەدیرۆکدا ڕێگەیی پێچاوپێچوو ناڕێکی زۆری بەخۆوە بینیوە. دەکرێت بڵیین دیموکراسی کۆمەڵێک دامەزراوەیە بەئامانجی دەستەبەرکردنی ئازادی.  دیموکراسی، فۆرمێکە لە نۆرمەتیڤ پاوەر (هێزی لەیەکگەیشتن و گتوگۆکردن واتا هێزی نەرم) بەمانایەکیتر نۆرمەتیڤ پاوەر، وەک پرۆفیسۆر ئیان مانارس دەڵێت ''ئەم نۆرمە واتا گرنگیدان بە ئاشتی، ئازادی، مافی مرۆیی، سەروەربونی یاساو، لەسەرووی هەموشیانەوە گود گەڤەرنەنس واتا فەرمانڕەوایکردنی باش'' تایبەتمەندی دیموکراسی چیە؟ دیموکراسی، زۆر زیاترە، لەتەنیا کۆمەڵێك دامەزراوەی حوکمی نا دیموکراسی، دیموکراسی پشت ئەستورە بەکۆمەڵگەلێك تێگەیشتن وەك مەعریفەی ژیریی، نرخاندن، ڕێزگرتنی تاك، و گرنگیدان بەگروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، ڕەفتار و پراکتیزەکردن و بەکارهێنانیان. دیموکراسی واتا پێشێل نەکردنی مافی خەڵك و ڕەخساندنی هەلی هاوبەش و چون یەك، لەهەموو کایەکانی ژیاندا هەر لە مافی جودا بیری فکری، سیاسی، ئاینی، فەلسەفی، پەروەردەیی، عەقڵانی، ژینگەیی و مافی کارو سەدان مافی تری، مرۆیی و ژینگەیی. هەمووئەمانە فۆرمی جیاواز وەردەگرن، بۆ دەرخستن و بەرجەستەکردن لەڕێگەی کەلتورو کۆمەڵگاوە. دیموکراسی فەرمانڕەواییکردنێکە، کە تواناو ووزەی بەرپرسیارێتی شارستانی بەکاردەهێنرێت، لەلایەن کۆی هاووڵاتییانی پێگەیشتوەوە، ڕاستەوخۆ، یاخود لەڕێگەی هەڵبژاردنێکی ئازادیی نوێنەرایەتیکردنەوە. دیمۆکراسی بۆخۆی، جۆرێکە لەبەرگریکردن دژبە حکومەتی سێنتراڵی بەهێز(ناوەندی بەهێز)، دیسێنترەڵایز (شۆڕکردنەوەی دەسەڵات لەناوەندەوە بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی.  سیستەمی دیموکراسی پێوویستی بەتێگەیشتن هەیە، بەجۆرێك، بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی شۆڕبێتەوە،  بۆئەوەی دەستی هەموو هاووڵاتییەکی بگاتێ، وەڵامدەرەوەی ڕاستەقینەی داخوازییەکانی کۆمەڵگابێت، بەشێوەیەکی بەرفراوان و گشتی. یەکێك لە فاکتەرە گرنگەکانی دیموکراسی، دەکرێت وەک بڕبڕەی پشتی دیموکراسی قسەی لەسەربکرێت، بەرگریکردنە لەمافەکانی مرۆڤ، وك؛ ئازادی ڕادەربڕین، مافی یەکسانی بۆ هەموان بەپێی قانون، بواری یەکسان فەراهەمبکرێت بۆ هەموان بۆ بەشداریکردن لەڕووی سیاسی و ئابوری و کەلتوری لەکۆمەڵگادا. گەشەو بەرەوپێشچونی مافەکانی مرۆڤ، تەنیا کاتێک هەستی پێدەکرێت، کە دیموکراسی بونی هەبێت، وەك ئیان مانارس ئاماژەی پێکردوە لەڕوانگەی هێزی نەرمی دیموکراسیەوە.  گومان هەڵناگرێت، بۆ شیکارکردنی هەر بابەتگەلێك، تایبەت، بابەتێکی ئێجگار گرنگی وەك دیموکراسی، ناکرێت کۆمەڵگەلێك تێڕوانین و ئاخاوتنی سیاسی و تێبینی بیرمەندانی ئەم بوارە وەرنەگیرێ و نەخرێتە شرۆڤەی ڕۆژەڤەوە. فەیلەسوف و سایکۆلۆجیستی ئەمریکی سەدەی پێشوو جۆن دیوی پێیوایە'' ئامانجی هەرەگرنگی بەرهەمهێنان، نابێت بەرههەمهێنانی شتومەك بێت، بەڵکو دەبێت بەرهەمهێنانی مرۆڤی ئازاد بێت، لەڕوانگەی یەکترقبوڵکردن و یەکسانی''. ڕۆڵ و گرنگی پەروەردەش ناکرێت نادیدە بگرین، چونکە (جۆن دیوی)ش مەبەستی سەرەکی لەبەرهەمهێنان، پەروەردەیە نەک شتگەلێکیتر.  پەروەردەی تەندروست، ڕۆڵێکی چالاك و کاریگەردەبینێت، لەپێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا، ئەگەر بەشێوەیەکی باش و سیستەماتیك بەکاربهێنرێت، بۆ بزواندن و تێرکردنی بیری تاک، بەڕۆشنگەری، فکرو هزری بنچینەی بۆبونیادنانی ئیندیڤیجواڵێکی دیمۆکراتیك. وەك چۆن فەیلەسوفی بەریتانی بێرتاند ڕووسێڵ دەڵێت '' پێوویستە، ئاوات و ئامانجی پەروردە، گرنگی و بایەخدان بێت بەشتەکان، نەك کۆنترۆڵکردنیان، بۆئەوەی هاونیشتیمانییەکی، ژیرو ئازاد بهێتەبوون لە کۆمەڵگایەکی ئازاددا، وە هاندان و پاڵپشتیکردنی هاوڵاتی،  بە بیری سەربەستی، ئازادی و ئیندیڤیجواڵێکی داهێنەر، واتا ئێمەی مرۆ، دەبێت ڕەفتارمان بۆپەروەردەکردنی تاك وەك ئەو باخەوانە بێت کەچەند گرنگی بەنەمامێکی تازەپێگەیشتوو لەناو باخەکەیدا دەدات، بەخزمەتکردن و چاودێریکردنی''. ئەمەش دەکرێت والێکبدرێتەوە کەنابێت، ئێمەی مرۆڤ پەروەردە  بەشتێکی بێ بەها ببینین، یاخود تەنیا وەك پڕکردنەوەیەك بیبینین، بۆ نمونە وەك  پڕکردنی گوڵدانێك لەئاو، بەڵکو دەبێت یارمەتیدەربین بۆ ئەوەی گوڵی ناو گوڵدانەکە بەسروشتی  و ڕێگەی تەندروست گەشەبکات.  بە شرۆڤەکردنێکی دروست و گونجاوی شکۆمەندانەو مۆراڵی باش، دوورلەفیکری یەکتاپەرستی، بۆ تێگەیشتن و ئەزمکردنی، دید و تێڕوانینی، ئەم بیرمەندانەی، بواری دیموکراسی، لەسەرەوە ئاماژەیانپێکراوە، یان ڕوونتربڵێم بەدیسکۆرسی فیکری هەموو بیرمەندانی بواری دیمۆکراسی بەتایبەت بێرناد لویس، سامیۆڵ هەنتینگتۆن، جۆن دیوی، ئەبراهام لینکۆڵن و سەدانیتر، دەتوانین خوێندنەوەیکی ژیرانە بۆ سیستەمی دیمۆکراسی بکەین و تێبگەین، کە ئایا سیستەمی هەرێمی کوردستان سیستەمێکی(دیموکراسی)ە یاخود، بەپێچەوانە سیستەمێکی(کلێپتۆکرەسی)ە. کلێپتۆکرەسی چییە؟ کلێپتۆکرەسی  ووشەیەکی (یونانی)ە لەدوو ووشە پێک دێت: کلێپتەس واتا (دز) کراتۆس بەمانای ( پاوەر یان ڕوڵ) پاوەر واتا هێزیان دەسەڵات، ڕوڵ واتا فەرمانڕەوایی، یاساو ڕێسا. بەمانایەکی تر واتا (دەسەڵات و هێزی دز یان فەرمانڕەوایی دز). بیرمەندی سیاسەتی ئابوری هێرسچیل گرۆسمان پێیوایە'' ئەم جۆرە دەوڵەتە واتا دەوڵەتی کلێپتۆکراتیك، لەڕێگەی یارمەتییە بەرفراوانەکانی  درێژە بەمانەوەی خۆی دەدات بۆ فەرمانڕەواکانی و ئەوانەی ڕەوایی پێدەدەن''. بانکی نێودەوڵەتی کە ناسراوە بە (ئینتێرنەشناڵ مۆنیتەری فەند) پێیوایە کەڕەپشن و شێوازەکانی کەڕەپشن پێکهاتەی سترەکچەری سیاسین، واتا کەڕەپشن بەرهەمی سیستەمی سیاسیە و پلان بۆدانراوە نەک ڕێکەوت، بۆیە کەڕەپشن تەواوی دامودەزگاکانی هەڵدەوەشێنێت. لەسیستەمێکی ئابوریدا کە یاسای بەرکار بونی نەبوو، وە مافی خاوەندارێتی بونی نەبوو، دەوڵەت و حکومەتی کلێپتۆکراتیك وەکو تاڵانچی  لەسەرەوە بۆ خوارەوە شۆڕدەبێتەوەو پاشاگەردانی تەواو دێتەبون''.  بەگوێرەی هەڵسەنگاندنێکی ساڵی (٢٠١١)ی فریدەم هاوسی ئەمریکا زیاد لەسەدا ٥٥ی ڕێژەی دانیشتوانی دنیا، لەژێرفەرمانڕەوایی ڕژێمی نادیمۆکراسیدا دەژین. بیرمەندو ئابوریناس، وانەبێژی ئابوری (خوزهێنگ چێن) لە زانکۆی وارویکی لەندەن دەڵێت''کلێپتۆکرەسی یەکێکە لەهەرە بەدناوترین ڕژێمەکانی نادیمۆکراسی''. زیاتر لەوبارەوەدەدوێت و پێی وایە ئەم جۆرە ڕژێمانە، زۆرجار بۆماوەیەکی دوروو درێژ لەسەر حوکم ماونەتەوە، سەرەڕایی هەبونی کەڕەپشنی بێ ئەندازە، بەدناوی، دابین نەکردنی خزمەتگوزاری، مامەڵەکردنێکی زۆر نابەرپرسانەو چەوت بەکارهێنانی ئابوری ووڵات، پێشێلکردنی مافی کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگاو تەواوی هاونیشتیمانیان.  بەڵگەو ئارگومێنت و باسی خوزهێنگ ئەوەیە کە فەرمانڕەواو فەرماندەری سیستەمی ڕژێمی نادیمۆکراساسی کە ئەو بە سیستەمی کلێپتۆکرەسی ناوی دەبات واتا (فەرمانڕەوایی دز یان دەسەڵات وهێزی دز) بەناوی قانون و یاسا تەواوی دامودەزگاکانی دەوڵەت و سەرچاوەکانی،  بۆخۆیان بەشێوەیەکی مۆنۆپۆلکراو دەستی بەسەردادەگرن، و بەکاری دەهێنن بەمەبەستی زیاتر فراوانکردنی ئابوری تاکەکەسی خۆیان، خێزانیان، ملکەچانیان، و بەرژەوەندی سیاسی خۆیان، ئەمەش سەردەکێشێت بۆ توندوتیژی و دەسترێژیکردنە سەر مافەکانی مرۆڤ و زیاتر دواکەتنی گەشەی کۆمەڵگا. لەدنیای مۆدێرندا بۆئەوەی تێگەیشتن و خوێندنەوەیەکی دروست لەمەڕ دەوڵەتی نەتەوە بەمانای (نەیشن ستەیت) و حکومەتی دیمۆکراتیك، کۆمەڵە ڕەهەندێکی ئێجگار گرنگ هەن، تاکوو بتوانرێت هەڵسەنگاندنێکی دروست بۆ لێجیتیمەسی (ڕەوایی)، ئەکاونتەبڵیتی (بەرپرسیاری و لێپرسینەوە)، ترانسپارەنسی کە زۆرجار بەکرانەوەش ناوزەندەکرێت واتا (ڕوون و ڕۆشنی لەئەرکەکانیدا- شەفافیەت)، هەروەها ڕوڵ ئۆف لۆ واتا (سەروەربونی یاسا) بکرێت.  بۆ بەرجەستەکردنی ئەم ڕەهەندانەی سەرەوە، دەکرێت ئاماژە بە تێڕوانینی پرۆفیسۆر( ڕۆبێرت ئیروین ڕۆتبێرگ) سەرۆکی پێشووی ڕێکخراوی ئاشتی جیهانی بدەین، کە پێی وایە دەوڵەتی نەتەوەو حکومەتی دیمۆکراتیك، ئەرکێتی ئازادی سیاسی و کۆمەڵایەتی فەراهەم بکات، ژینگەێکی وابێنێتەبوون ببیتەهۆی گەشەی ئابوری تاک و کۆمەڵگا، قانون لە فەرمانڕەواییدا سەروەربێت، دادوەران سەربەخۆبن، شەقامەکان و خزمەتکردنیان لەباشترین ئاستدابن، وە ئەرکێتی بەرزترین ئاسایشی سیاسی بۆ هاونیشتیمانیانی بەرجەستەبکات، دەستەبەرکردن و برەوپێدان بە خوێندنگاو، زانکۆ بۆ پێگەیاندنی تاکێکی تێگەیشتوو سەرکەوتوو. نەخۆشخانەکان و تەواوی کلینکی پزیشکی لەباشترین حاڵەتدان بۆ خزمەتکردن و بایەخ پێدانی تەندروستی هاونیشتیمانیان. لەسەرووی هەموشیانەوە ژینگەێکی وا دەسەبەردەکات، دەبێتەهۆی ئاشتی کۆمەڵایەتی و زۆرجار وەک مۆدێرنێک و پارادایمێکی نوێ خۆی نمایش دەکات.  بۆزیاتر دوپاتکردنەوەی تێڕوانینی خوزهێنگ چێن،  پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ پێی وایە دەوڵەتی نادیمۆکراتیک بەمانایەکیتر کلێپتۆکرەسی (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)، شکست دەهێنێت لەپراکتیزەکردن و فەراهەمکردنی ڕەهەندەکانی دیمۆکراسی چونکە لەبنەڕەتتدا ئامانجی دابینکردنی پرنسیبی دیموکراسی نییە.  لەژێر دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دزدا، ڕۆتبێرگ پێی وایە داهاتی ساڵانەی تاکەکەسی، بەشێوەیەکی دراماتیکی دێتەخوارەوە بۆ ئاستێکی زۆر مەترسیدار، دزی بەشێوازێکی ئێجگار مەترسیدار و شەرمهێنەر لەسەرەوە بۆخوارەوە بەشێوەی هایەراکی جێگیردەبێت و دەبێتەهۆی ڕەوایی لەدەستدان، نەبونی یاسا و ڕێسای سەربەخۆ، نەبونی سیستەمی دادوەری چالاك و خاوەن شکۆی مرۆیی و ملکەچکار، واتا بە قانون کردنی ڕۆڵی دز. ئەم جۆرە لە حوکمڕانی، تەواوی کۆمەڵگای مەدەنی و چڤاکی هەراسان دەکەن و لێ ناگەڕێن هیچ کارێک بکەن. پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ جەختدەکاتەوە لەوەی، دەڵێت ئەم جۆرە حوکمڕانیە واتا (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)لەڕێگەی هێزەوە ڕەوایی دەدەن بەخۆیان، وەك دێسپۆت و زۆردار، سواری ملی کۆمەڵگا دەبن و بەزەبری هێزمامەڵە دەکەن، هەڵبژێرابن یان نا.  بۆئەوەی سیستەمی هەرێمی کوردستان وەك سیستەمی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) ناو زەند بکەین، بێشك دەکرێت خۆمان بەدور بگرین لە فڕێدانی کۆمەڵێك ووشە و زاراوەی عەفەوی، بەڵکو دەبێت بەشێوەیەکی سەربەخۆیانە و  پیشەگەرانە ئەم پرۆسەیە بۆ خوێنەرانی ئازیز شرۆڤەبکەین، نەك تەنیا لەڕوانگەی هزری بەندە وەکو(نوسەری ئەم بابەتە) بەڵکو پشت بەستن بە کۆمەڵێک نوسەری تایبەتی بیانی ئەمبوارە، کە دورو نزیك هەڵسەنگاندنی بابەتەکانیان لەمەڕبەرژەوەندی شەخسی یان بەرژەوەندی تایبەتی نەهاتوەتە بون، بەڵکو وەك نوسەری ئازاد و خاوەن ئێسیك و مۆراڵ(ڕاستگۆیی و ڕەوشت) لەمەڕ گرفت و کێشەکانی هەرێمی کوردستان دەڕوانن. نوسەری ئازاد و پرۆفیشیناڵ ئەو کەسەیە کە ناهێڵێت فکرو هزری شەخسی کاریگەری نێگەتیڤ (نەرێین) یان پۆسەتیڤ (ئەرێێن) بخاتەسەر بابەتەکەی یان ئەو ڕاپۆرتەی دەی نوسێت، واتا، توێژەری پیشەیی پێوویستە ، ڕۆڵی نیوتراڵی (سروشتی و بێلایەنانە) ببینێت. توێژەر دەبێت ڕاستگۆیی و مۆراڵ،  بکاتە پێوەری هەڵسەنگاندن و نوسینەکانی، وەك دکتۆر( ڕەشۆرس کیدێر) دامەزرێنەری دەزگای ڕەوشتی جیهانی پێی وایە ''ڕۆژنامەڤان دەبێت لە چاویلکەی ڕاستگۆیی و ڕەوشتەوە ڕاپۆرتەکانی بنوسێت) وەك خۆی چۆن ڕوودەدات لەناو کۆمەڵگادا نەك وەك ئەوەی ئەو دەیەوێت''.  تێد گاڵن کارپێنتەر، لێکۆڵەرەوەی بەشی بەرگری و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، لە کاتۆ ئینستیچویت پێی وایە ''هەرێمی کوردستان لەبری ئەوەی وەك دورگەیەکی پێشکەوتوی جوانی دیموکراسی سەرنجی هەموان بۆلای خۆی ڕاکێشێت لەناوچەکەدا، بەپێچەوانەوە وەك پاشکۆو مەعمیلێکی تری شکستخواردوی وویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا سەری هەڵدا،  بگرە زۆردارترین و دزترین دەسەڵاتی جیهانی سێ یەمە''.  تێد گاڵن کارپێنتەردەڵێت ''لەڕاستیدا کوردستان لەهەموو ڕویەکەوە ووڵاتێکی سەربەخۆبوو، جگە لەناوەکەی، کە وەک هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی ناوزەند دەکرا لە ئێراقێکی یەکگرتودا. خاوەنی هێزی چەکداری خۆی بوو (پێشمەرگە)، ئاڵا، زۆرجار وەك هاوپەیمانی دووەمی ئەمریکا باس دەکرا دوای ئیسرائیل، لە ڕۆژ هەڵاتی ناوین، هەروەها پێشڕەوییەکانی پێشمەرگە دژی داعش، تاڕادەیەکی باش بوە جێی سەرنجی ئەمریکا، بەڵام گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە، گومانی ڕاستەقینەی دروستکرد لەسەرئەوەی، گوایە کوردستان، هەرێمێکی سەرکەوتو پێشکەوتوی دیموکراسییە. کارپێنتەر پێی وایە، هۆکاری قەیرانی ئابوری و نەدانی حەقی کارمەند و پیشەوەران و بونیاد نەنانی هیچ خزمەتگوزارییەک، تەنیا دابەزینی نرخی نەوت نییە، بەڵکو هۆکاری ئاشکراو ڕاستەقینە کەڕەپشن و(کلێپتۆکرەسی) دەسەڵاتی دزییە. هەروەها پێی وایە هەرێمی کوردستان ئیتر ئەو هەرێمە بەناوبانگەی دیموکراسی نییە کە بانگەشەیان بۆ دەکرد، بەتایبەت دوای ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە مەسعود بارزانی سەرۆکایەتی دەکات، تاك لایەنە ڕێگری کرد لە گەڕانەوەی سەرۆکی پەرلەمانی کورستان بۆ هەولێر و دەرکردنی چوار وەزیری حکومەت کە سەربە گۆڕان بوون. ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە مەسعود بارزانی لە ساڵی(٢٠٠٥)ەوە سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام دوای تەواو بونی ماوەی یاسایی خۆیی، هێشتا لەسەر کورسی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان مابوەوە.  جێگری چاودێری مافەکانی مرۆڤی رۆژهەڵاتی ناوین، جەو سترەوك  پێی وایە پارتی دیموکراتی کوردستان مێژوویەکی نێگەتیڤی هەیە لە بێ دەنگکردنی خەڵکی ناڕازی و ئەوانەی ڕەخنەی لێ دەگرن.  ناشکرێت بۆ باسکردن، و شرۆڤەی لەمەڕکلێپتۆکرەسی، دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و گەندەڵی، وەك بەڵگەو دۆکیمێنتی گەواهیدەر تەنیا پشت بە ڕەخنەگرو بیرمەندانی بیانی ببەستین، بۆ وێنە برایم جەلال لە پەرتوکی 'چەپکێک لەمێژووی کۆمەڵە' دەڵێت '' ساڵی (1972) ئەو سندوق ئەمنی چاودێرییەتی خانەنیشینی سلێمانی بوو، ئەو دائیرەیە سەربە خەزێنەی سلێمانی بوو، وەک سدوقی ئەمینی دەبوو بەپێی یاسا، هەموو خانە نشینەکان خۆیان و ناسنامەی خانەنیشینیا ئامادەبن، بۆ وەرگرتنی مووچەکانیان، ئەوانەش کەبەهۆی نەخۆشی، یان کەم ئەندامی ئەوتۆ، کە توانای ئامادەبونیان نەبوایە، دەبوو سندق ئەمینی سەردانی ماڵی کەم ئەندامانی بکردایە بۆ وەرگرتنی ناسنامەو پەنجەمۆریان و پاشان مووچەکانیان دەدرا بەکەسێکی نزیکیان، بەڵام هەرلە یەکەم مانگدا بەڕێوەبەری خەزێنەو چاودێری خەزێنە لیستی  (٢٠٠ ) ناویان خستوەتە بەردەمی، کە تەنیا (٢٥) لەو ناوانە بونیان هەبووە، واتا (١٧٥) یان وەهمی بوونە''. بەمانەیەکیتر دەتوانین بڵێن سیستەمی کلێپتۆکرەسی لەهەرێمی کوردستاند، مێژوویەکی لە پێشینەی هەیە واتا، ئەم سیستەمی کلێپتۆکرەسییە دەگەڕێتەوە بۆساڵی١٩٧٢ لەسەردەمی حوکمی زاتی، وەک برایم جەلال دەڵێت ''ئەم (٢٠٠) ناوە کە تەنیا وەک وەهم بونیان هەبوو بە پیلانی پارتی دیموکراتی کوردستان لەڕێگەی شێخ جەمال بەڕیوەبەری خەزێنەو عەلی لاوە کە جاودێری خەزێنەبوە وەرگیراوە، هەربۆیە پاش ئەوەی کە ڕیگری کردوە لەپێدانی ئەو مووچە وەهمیانە، وە بەدوادا چونی کردوە لە ڕاستی و دروستی ناوەکان، بەدانپێدانانی عومەر ڕەزا''هەموو ناوەکان دروستکراو پەنجەمۆرکراون، لەڕێگەی خۆی و هاوپیشەکەی''. سەرەنجام ڕێگریکردن لەم ناعەدالەتییە، بوەتە هۆی دەرکردن و گوێزانەوەی ( برایم جەلال)لەشاری سلێمانییەوە بۆ شاری کەرکوک، دەرەوەی ناوچەی حوکمی زاتی، بۆئەوەی کەس نەبێت ڕێگری لەو جۆرە گەندەڵی و پاشاگەردانییە بکات.  باسکردن و گەنگەشەکردن لەمەڕ دیموکراسی بونی هەرێمی کوردستان، دەکرێت زۆری لەبارەوە بوترێت.  بۆ جەختکردنەوەلەمەڕ کێشەی دیموکراسی و هەبونی بنەماکانی دیموکراسی لەهەرێمی کوردستاندا، دەکرێت بگەڕێینەوە بۆ پێناسەکەی ئەبراهام لینکۆڵن، کەلەسەرەتاوە ئەماژەمان پێیکردوە دەڵێت''دیموکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. بەپێی پێوەری هەمان تێۆری بیرمەندو ئەکادیمی ڕامیاری (بێرناد لویس) کەدەڵێت: ''دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون.'' ئەوەی زۆر گرنگ و جێگەی بایەخە، شرۆڤەی لەسەربکرێت ئەوەیە، بیرمەندی سیاسی سامێۆڵ هەنتیگۆن، جەختدەکاتەوە لەوەی کە پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، پێوویستە لایەنی کەم دووجار ڕوویدابێت، بۆئەوەی بتوانیت، پرۆسەکە وەک پرۆسەیەکی دیموکراسی هەڵسەنگێنیت. بەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی فیکری شارەزایانی بواری دیموکراسی و تێگەیستن لە هزری ئەکادیمیەکانی ئەم بوارە، ئەوەی زۆر ڕوونە، ئەوەیە لەهەرێمی کوردستاندا شتێک نییە پێی بوترێت دیموکراسی یا خود ناوی لێ بنێی هەنگاونان بەرەو دیموکراسییەت، بەڵکو تەنیا چەند فەردو هێزێکن بەناوی مەکتەب سیاسی حزب و سەرۆکی حزبەوە بڕیار دەدەن، و چیان پێ باش بێت بۆ خۆیان و بەرژەوەندییەکانیان بڕیاری لەسەردەدەن. هەرلەم ڕوانگەشەوەیە کە بیرمەندان و شارەزایانی بواری دەوڵەت و دنیای ئەکادیمی سیستەمی هەرێمی کوردستان بە سیستەمێکی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) هەژمار دەکەن. چونکە، ئاشکرایە لەباشوری کوردستان، تەواوی زانکۆ ئەهلییەکان، نەخۆشخانە تایبەتییەکان، کۆمپانیاکانی بواری دەواو دەرمانی پزیشکی، تەواوی مۆڵ و مارکێت و بازاڕەکان، هۆتێلە پێنج ئەستێرەکان، و  کۆمپانیاکانی بواری نەوت،و تێلی کەم یونیکەیشن (هێڵەکانی تێلیفۆن و ئینتەرنێت) و تەواوی کۆمپانیاکانیتری بازرگانی، هی بەناو بەرپرس و لێپرسراوانن، لەکاتێکدا ئەم بەناو بەرپرس و لێپرسراوانە، بۆ رۆژێک بازرگان نەبونە، یا خود سەرقاڵی کاری بازرگانی نەبونە، بەڵام بەناوی  پێشمەرگایەتی، و سەرکردایەتی حزب و ناردنی کۆمەڵێک ئەڵقەلەگوێی خۆیان بۆ شوێنێك بەناوی پەرلەمان، بۆبەناو بەقانونی کردنی هەموو ئەو نەهامەتی و پاشاگەردانی و وێرانکارییەی بەسەر کۆمەڵگای کوردیدا دەیهینن. بەپێچەوانەوە، لەکۆمەڵگای مۆدێرن و زیندودا، پەرلەمان تاکە دامەزراوەو تاکە دەزگایە، کەبتوانێت ببێتە شوێنی مشتومرو و ئارگومێنت بۆ گفتوگۆکردن و خزمەتکردنی خەڵك و مناقەشەکردن لەمەڕکۆی گرفتەکانی کۆمەڵگا، بەئامانج و هەنگاونان بۆچارەسەرکردنی کێشەو قەیرانگەلێك کەڕوودەدەن. بەڵام، پێچەوانەی تەواوی سیستەمە جوانەکانی دنیای مۆدێرن و پێشکەوتو، کە بەرهەمی عەقڵ و تێفکرینە، لە باشوری کوردستان کە پێکهاتەکەی تەنیا سێ شاریشە (سلێمانی، هەولێر دهۆك) نەك خزمەتگوزاری و پێشڤەچون بونی نییە، بەڵکو حەق و مافی هاونیشتیمانی کە سادەترین ئەرکە ئەویش حەقی کرێی دەوامکردنیانە نادرێت. ئەم سیستەمە کلێپتۆکراسییەی دنیای باشوری کوردستان لە ماوەی سێ دەیەدا گومان لەسەر توانای باشوری کوردستان دروست ناکات؟ ئایا نابێتە بەڵگەی ئەوەی کە باشوری کوردستان توانای حوکمڕانی نییە؟ ئەگەرنا، بۆ ئەم کلێپتۆکراسییەی حوکم بەردەوامی پێدەدرێ و بەهیچ فشارێك  بەئاگا نایەن؟  سەرچاوەکان: تێد گالێن کارپێنتەر: زۆر هیواخواز مەبن، کوردستانی  ئێراق، باشترنییە لە دراوسێکانی. ڕۆبێرت ڕۆتبێرگ: کەوتن و هۆکارەکانی شکستی دەوڵەتی لاواز، بێ هێزو شکستخواردوو. نەیۆم چۆمسکی: پەروەردەو دیموکراسی. جۆشوا جاراپ، کریستیان هارم و مایکڵ نۆواک: ئینتەرنەشناڵ مۆنیتەری فەند (بانکی نێودەوڵەتی). بێرناد لویس: فۆرمی ڕۆژەڵاتی ناوین، ڤۆلێم یەك، ژمارە یەك. ساموێڵ هەنتیگۆن: دیمۆکراسی لەکۆتاییەکانی سەدەی بیستەم. سایمەن فان: کلێپتۆکرەسی و کەڕەپشن. برایم جەلال: چەپکێك لەمێژووی کۆمەڵە.  

درەو: بەیانی ئەمڕۆ ژمارەیەك عەرەبی هاوردە، بەپاڵپشتی پۆلیسی فیدراڵی و ئیدارەی كەركوك دەچنەوە سێ كۆمەڵگەی سەربە حەوت تەغاری سەربە قەزای داقوق كە لە ساڵی 1976 ەوە لەو ناوچەیە جێگیربوون و لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە لە 2003 ناوچەكەیان چۆڵكردبوو، گوندنیشینەكان بە دارووبەرد رووبەرویان بونەوە. ئیدریس حاجی عادل، جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی كەركوكی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: لە كاتژمێر (5)ی بەیانی ئەمڕۆەوە، نزیكەی ( 50) ماڵی  عەشیرەتی عوبەید هاتنە سێ كۆمەڵگەی تەعریبكراوی ( جمبور1 ، جمبور 2، تەحەدی) لە ناوچەی حەوت تەغار و قولی تەپە لە قەزای داقوقی سەربە پارێزگای كەركوك.  ئەو سێ كۆمەڵگەیە كە ناوچەیەكی كوردنشینە بەڵام لە ساڵی 1976 و لە چوارچێوەی پرۆسەی تەعریبكردنی پارێزگای كەركوك ژمارەیەك عەرەبی هاوردەی ناوچەی عوزێم و سامەڕای لێنیشتەجێكراوەو زەوی و كشتوكاڵی ماڵە كوردییەكانیان داگیركردووە، تا ساڵی 2003 و روخانی رژێمی بەعس ئەو عەرەبە هاوردانە ناوچەكەیان چۆڵكردووەو رۆیشتوون. بە وتەی ئیدریس حاجی عادل، هاتنی ئەو عەرەبە هاوردانە بەرەوامەندی راكان جبوری پارێزگاری كەركوك و بە رێككەوتن لەگەڵ ژمارەیەك ئەفسەری پۆلیسی فیدراڵی و هاندانی پەرلەمانتارێكی عێراق لە كوتلەی عەرەبی بەناوی (خالید مەفرەجی) ئەو عەرەبە هاوردانە هاتنە ناوچەی حەوت تەغارو سەرەتا خەیمەیان هەڵدا بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كاتی جێگەی خۆیان بكەنەوە، بەڵام هاوڵاتیانی كوردی ناوچەكە بەبەردو دار روبەروویان بوونەوەو ناچاریان كردن ناوچەكە چۆڵبكەن، چونكە ئەو ناوچەیە بە تاپۆو بە گرێبەستی كشتوكاڵی هی كوردە، ئەویش دوای گەیشتنی هەردوو پەرلەمانتاری عێراق ( جەمال شكور و مەریوان نادر). جەمال شكور پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق لە پەیجی تایبەتی خۆی نوسیویەتی: بە مەبەستی چارەسەركردنی كێشەی عەرەبە هاوردەكان و دەركردنیان لە سنوورەكە لەگەڵ(مەریوان نادر) گەیشتینە گوندەكانی (جەمبوور ١ و جەمبوور ٢) لە ناوچە هەفتەغار و قولی تەپە، هێزە ئەمنییەكانی ناوچەكە بەڵێنیان پێداین ناوچەكە لە عەرەبە هاوردەكان چۆڵ بكرێت تا ئەو كاتەی كێشەكە بە یاسا چارەسەر دەكرێت". لە كاتی چوونی مەلا كەریم بەرپرسی مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی بۆ ئەو ناوچەیە لەلایەن عەرەبە هاوردەكانەوە پەلامار دەدرێت و  زیان بە ئۆتۆمبێلەكانی دەگەیەنن.  ئەو عەرەبە هاوردانە لە كاتی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر 2017 بە هەمان شێوە گەڕاونەتەوە ئەو ناوچەیەو خەیمەیان هەڵداوە بەمەبەستی جێگیربوون، چونكە لە دوای روخانی رژێمی بەعس لەو ناوچەیە خانووەكانیان تێكدراوەو ئەو زەوەیە كشتوكاڵیانەی كە بەكاریانهێناوە، لەلایەن كوردەكانەوە لێیان سەندراوەتەوەو خۆیان كشتوكاڵی تێدا دەكەن، بەڵام ئەو كاتیش رێگریان لێكراوە.