راپۆرتی: د.سەلام عەبدولكەریم "سەبارەت بەسەردانەكەی شاندی سەرۆكایەتی هەرێم بۆ توركیا"   پاش سەردانەكەی سەرۆكی هەرێم‌و شاندی هاوڕێی بەشێك لەرەخنە‌و شرۆڤەكان بۆ ئەوەبوون بۆچی ئەگەر بڕیارە شاندی سەرۆكایەتی هەرێم بێت جێگرەكانی لەیەكێتی‌و گۆڕانی لەگەڵدا نیە‌و شاندەكە شاندێكی حزبیە؟ بێئاگا لەوەی بەلای بنەڕەتی بابەتەكەدا نەچوون، چونكە ئەوەی گرنگە تێڕوانینی توركیایە لەمەڕ هەرێمی كوردستان‌و ئەو رۆڵ‌و ئەركانەیە، كەتوركیا دەخوازێت هەرێمی كوردستان بیگێڕێت. بەڕێزەوە بوونی دوو  جێگرەكەی سەرۆكی هەرێم پۆستی زیادەن لەبنەڕەتەوە، چونكە بەكردار دەسەڵات‌و ئەركەكانیان دیارینەكراوە‌و كارتۆنین، كاتی خۆی كەپێكهاتەی حكومەت كرا بۆ هاوسەنگ كردنی هاوكێشەی پۆستەكانی ئەو سێ لایەنە بوو. سەرباری ئەوەی ئەم جێگرانە لەبنەڕەتەوە هیچ محەلێكیان لەئیعرابدا نیە‌و لەكۆبوونەوە‌و سەردانی لەمشێوەیە، كەرەهەندی ئاساییشی‌و ئابورییان هەیە نابرێن‌و پرسیشیان پێناكرێت لەداهاتووشدا. لەتوركیاشدا شتێك نیە ناوی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بێت بەڵكو ئەوەی هەیە نوێنەرایەتی‌و بارەگای حزبیە لەو  وڵاتە. هەرچی مەسەلەی ئاڵاشە مامەڵەیەكی تاكتیكیە كەی پێویست بێ لای توركیا دایئەنێت كەی پێویستیش نەبێت داینانێت، لەسەردانەكانی رابردوشدا ئەم دیاردە تێبینیكراوە‌و بەدیكراوە. توركیا چۆن دەڕوانێتە هەرێمی كوردستان؟ لەراستیدا هۆكاری بایەخدانی توركیا بەهەرێمی كوردستان بەهیچ شێوەیەك پەیوەندی بەوەوە نیە،  كەتوركیا بڕوای بەمافی كورد لەباشور هەیە، یا خوازیاری بوونی حكومەتی هەرێمە وەك ئیدارەیەكی كوردیی، بەڵكو توركیا لەئێستادا زیاد لەبەرەیەكی شەڕەقۆچی لەسەر ئاستی ناوچەكە كردۆتەوە لەلایەك كەڵكەڵەكانی بۆچنگكەوتنی وزە لەرۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست، لەلایەك بەهێزكردنی پێگەی هەرێمیی لەلیبیا، لەلایەك بوونی لەسوریا، لەلایەكی دیكەوە بەردەوامی ئۆپەراسیۆنی چنگی هەڵۆ دژ بە پەكەكە لەباشوری كوردستان. هەموو ئەم جەنگ‌و بەرانە پێویستیان بەوزە‌و ئابووری هەیە، بۆیە هەرێمی كوردستانیش هەرێمێكە حزب بەڕێوەی دەبات‌و دەمێكە بەتوركیا تاڵانفرۆشكراوە. سەرباری ئەوەی توركیا زیاد لەناكۆكی هەرێمیی و جیهانیی هەیە‌و لەناوچەكەدا لانیكەم لەگەڵ هەرێمی كوردستان كەپەكەكە بوونی هەیە لەناوچە سنوریەكان پێویستی بەهێزێك هەیە هاوكاری بێت لەبەرەنگاربوونەوەی ئەو مەترسیانە. ئەوەی توركیا لەهەرێمی كوردستانی دەخوازێت سێ رۆڵی سەرەكیە، كەكاریگەریان لەسەر رۆڵ‌و پێگەی توركیا لەناوچەكە هەیە: یەكەمیان- هەرێمی كوردستان وەك بازاڕی ساغكردنەوە: دەمێكە توركیا هەرێمی كوردستان وەك بازاڕێك بۆ ساغكردنەوەی بەرهەم و هەناردەنی لەبازرگانی دەرەوەدا دەبینێت‌و ساڵانەش رێژەی وەبەرهێنانی توركیا بەرزتر دەبێتەوە. بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە وەبەرهێنان یا ناردەنی هەرێمی كوردستان جگە لەنەوت‌و گازی سروشتی، كەبەتاڵان دەبرێن هیچی تر بەدی ناكەین، رەنگە بپرسن هەرێمی كوردستان چی هەیە تا هەناردەی بكات؟ بەڵام مەسەلەكە ئەوە نیە چونكە گەر هەرێمی كوردستانیش هەناردەنی هەبێت توركیا قبوڵی ناكات، لەبەرئەوەی خۆ عێراق هەناردەنی هەیە‌و سەرمایەدارانی عێراقی دەتوانن لەتوركیا كاری وەبەرهێنان بكەن، بەڵام توركیا تائێستا هاوردەنی لەعێراق نیە، ئەمەش یەكێكە لەخاڵە ناكۆكەكانی نێوان توركیا‌و عێراقە پاش هاتنی كازمی بۆسەر تەختی دەسەڵاتی ئەنجومەنی وەزیران‌و تائێستا ئەو كێشە یەكلایی نەبۆتەوە.  دووەم- هەرێمی كوردستان وەك زۆنی سەرچاوە سروشتیەكان و وزە: روانینی دووەمی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان بریتیە لەوەی توركیا سەیری هەرێم وەك زۆنێكی گەورەی وزەی نەوت‌و گازی سروشتی تەماشا دەكات‌. ئێمە لەنوسینی تردا بەداتا روونمان كردەوە چۆن (ئاشتی هەورامی) زانیاری لەسەر یەدەگی گازی سروشتی داوەتە توركەكان‌و بەنزیكی (46ملیار م3) خەمڵاندووە‌و لەگەڵ یەدەگی نەوتی خاو كەئەویش بەملیارەها بەرمیل مەزەندەی كردووە. بۆیە سەرباری ئەمانە توركیا ئەم وزە سروشتیەی بەنرخێكی تاڵان‌و بەلاش دەستدەكەوێت جگە لەوەرگرتنی كرێی بۆری گواستنەوە، كە بەوڵاتەكەیدا تێدەپەڕێت‌و دەستبەسەراگرتنی پارەی نەوت. ئەمەش هەرزانتر‌و ئاسانترە لەچاو ئەو وزەیەی لەروسیا‌و قەتەری دەكڕێت لەگەڵ ئێران. كاتی خۆیشی پێموایە ئەحمەد داود ئۆغلو بوو پێشنیاز بۆ (عەبدوڵا گویل)ی سەرۆك كۆمار دەكات، كەچین لەو دوورەوە لەكێڵگە نەوتیەكانی هەرێمی كوردستاندا خەریكی دەرهێنانی نەوتە ئێمە لەم نزیكەوە بۆچی دوورەپەرێز بین؟ سێیەم- هەرێمی كوردستان وەك پۆلیسی پاراستنی سنوور: یەكێكیتر لەو رۆڵانەی توركیا لەهەرێمی كوردستانی دەوێت بریتیە لەرۆڵی ئاسایشی‌و بەكوردی پۆلیسی سنوور، بەشی هەرە زۆری ئەو  زانیاریانەی لەبەیاننامەكانی حكومەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی هەرێمدا هاتوون‌و دێن لەكۆن‌و نوێدا دیپلۆماسیانەن‌و راستی بابەتەكە ناخەنەڕوو،چونكە لەرابردووشدا هەموو رێكەوتننەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی لە(دبلن‌و درۆگیدا‌و بەتلیس‌و ئەنكەرە‌و واشنتۆن) هەژمونی توركیای بەسەرەوە بووە‌و رەهەندێكی ئاسایشی هەبووە لەهەندێ لەبەند‌و بڕگەكانیدا، توركیا داواكار بووە هەرێمی كوردستان بەگژی تیرۆردا بچێتەوە، كەمەبەست لێی پەكەكە بوو. ئێستاش هەر بەهەمان شێوەیە، وەك لەوتەكانی (مەولود چاوش ئۆغلو)ی وەزیری دەرەوەی توركیا روونبۆوە، كەوتی:"شەڕە هاوبەشەكەمان لەگەڵ هەرێمی كوردستان دژی پەكەكە...". بۆیە روونە توركیا هەمیشە ویستویەتی لەبری خۆی یان پێكەوە هەرێمی كوردستان رۆڵی پۆلیسی پاراستنی سنوری بۆ بگێڕێت لەدژی مەترسیەكانی چەكدارانی پەكەكە‌و بەردەوامی ئۆپەراسیۆنەكانیش بەڵگەیە لەسەر ئەم تێڕوانینەی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان. لەكۆتاییشدا تائێستا لەتوركیا دامەزراوەیەك نیە ناوی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بێت‌و بەهیچ شێوەیەكیش ئامادەنیە شتێكی وا قبوڵ بكات، بۆیە دەمێك بەكاربەدەستانی باكوری عێراق‌و دەمێك بەدەسەڵاتدارانی باكوری عێراق ناومان دەبەن، دژایەتیكردنی ریفراندۆمیش بەڵگەیەكی تری ئەوەیە، كەتوركیا بەهیچ شێوەیەك دان بەهەرێمی كوردستان‌و مافی كوردا نانێت. قسەكانی ئەردۆگان پێش ‌و دوای ریفراندۆم‌و سوكایەتیكردن تارادەی ئیهانەپێكردنمان بەس بوو بۆ تێگەیشتن لەم راستیە. بەڵام ئەو راستیەش هەیە هەم هەرێمی كوردستان پێویستی بەهاوسێیەتی توركیا وەك دراوسێیەك هەیە، چونكە تاكە دەروازەی هەرێمە بەرووی ئەوروپا‌و ئەمەریكا، هەم توركیاش لەبەر ئەو رەهەند‌و رۆڵانە پێویستی بەهەرێمی كوردستان هەیە، بەڵام لەسەر بنەما‌ی خۆی و بێ پاشكۆیەتی، لەم نێوەندەشدا پێویستە پەكەكە رەچاوی هەستیاری دۆخی هەرێمی كوردستان بکات و بەهەند وەریبگرێت.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت تەموزی ساڵی رابردوو، چەند رۆژێك دوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، مەسرور بارزانی گرێبەستی كڕینی پشكی كۆمپانیایەكی ئیسپانی لە دوو كێڵگەی نەوتی ناوچەی گەرمیان لەلایەن كۆمپانیایەكی خۆماڵی لە سلێمانی رەتكردەوە، بەڵام مانگی رابردوو گرێبەستێكی هاوشێوەی پەسەندكرد كە كۆمپانیایەكی نزیك لە سیروان بارزانی ئیمزای كردبوو، سلێمانی لەڕێگەی كۆمپانیایەكەوە دەیەوێت هاوشێوەی كۆمپانیای (كار) لە هەولێر بچێتە ناو كەرتی نەوتەوە لە هەرێم، بەڵام سەرۆكی حكومەت رێگەنادات، ئەمە ئەو كۆمپانیایەیە كە لەدادگاى بەریتانیا سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە. لەبارەی كۆمپانیاكەی سلێمانییەوە ؟ مانگی شوباتی داهاتوو دادگای لەندەن بڕیاری كۆتایی لەسەر سكاڵایەك دەدات كە كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێم‌و یاریدەدەری ئێستای سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ كاروباری وزە تۆماریكردووە. بانگەشەی ئەمدواییە كۆمپانیای (دایناستی) بۆ بازرگانی سنورداری نەوت‌و گاز كە بە (دایناستی پترلیۆم) ناسراوە، جارێكی تر تیشكی خستەوەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كەیسی نەوت لە هەرێمی كوردستان‌و دەستوەردانی بنەماڵە سیاسییەكان لەو سامانە گەورەیەدا.  (دایناستی) كە ئێستا سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی تۆماركردووە، كۆمپانیایەكی تایبەتە كە لە شاری سلێمانی دامەزراوە، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، رێژەی 51%ی كۆمپانیاكە خاوەندارێتییەكەی بۆ كۆمپانیای (ساوز كوردستان)  دەگەڕێتەوە‌و رێژەی 49%ی پشكەكانیشی (هیوا ئاوات قارەمانی) خاوەندارێتی دەكات، كە گەنجێكی كوردی شارەزای بواری نەوتە لە بەریتانیا.  كاری كۆمپانیاكە بریتییە لە كڕین‌و پێشخستنی كێڵگەكانی بەرهەمهێنانی نەوت‌و غاز لە هەرێمی كوردستان، ئەم كۆمپانیایە خاوەنی ژمارەیەك راوێژكاری بەئەزمونی عێراقی‌و بیانییە.  بەگوێرەی راپۆرتی رۆژنامە بیانییەكان، بۆ بەدەستهێنانی ئامانجە بازرگانییەكانی، كۆمپانیای (دایناستی پترلیۆم) لێكۆڵینەوەو شیكارییەكی وردی كردووە بۆ نەوت‌و غاز لە هەرێمی كوردستان‌و شیكارییەكانی توانایەكی شاراوەی گەورەی دەرخستووە لە سەرچاوەی وزەدا لە هەرێم كە پێشتر لەلایەن ئەو كۆمپانیا بیانیانەی كە گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم كردووە، سودیان لێ نەبینراوە. چیرۆكی دایناستی‌و ئاشتی هەورامی كۆمپانیای (ریپسۆڵ ئێس. ئەی) كە كۆمپانیایەكی ئیسپانی بوو، كارپێكەری هەردوو بلۆكی نەوتیی (تۆپخانە)و (كوردەمیر) بوو لە ناوچەی گەرمیان، كانونی دووەمی ساڵی 2016  كۆمپانیای (دایناستی) بۆ یەكەمجار پەیوەندی بەم كۆمپانیا ئیسپانییەوە دەكات‌و ئۆفەرێكی پێشكەشدەكات بۆ كڕینی بەرژەوەندییەكانی لەو دوو بلۆكە نەوتییەی گەرمیاندا. لەماوەی زیاتر لە دوو ساڵدا، كۆمپانیا (ریپسۆڵ)ی ئیسپانی گفتوگۆی دەستپێكرد بۆ فرۆشتنی پشكەكانی لەو دوو كێڵگە نەوتییەی گەرمیان، لەم بوارەشدا بەپێی زانیارییەكان، لەگەڵ زۆربەی كۆمپانیا بیانییەكانی تر لە ناویاندا (ئێكسۆن مۆبێل، شێڵ، روس نێفت، گازپرۆم، شێڤرۆن، مایرسك، ئاداكس پێترۆڵییەم‌و كۆمپانیای نەوتی توركیا) گفتوگۆی كردووە. پێشبڕكێیەكی جیهانیی لەنێوان كۆمپانیاكان لەسەر كڕینی پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی لە كێڵگەكانی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) دەستی پێكرد، سەرەڕای ئەم پێشبڕكێ جیهانییە، (ریپسۆڵ) بڕیاریداوە رێكەوتننامەیەكی نهێنی لەگەڵ (دایناستی) ئیمزا بكات، لەم كاتەدا (ریسپۆڵ) هەر لە گفتوگۆدا بووە لەگەڵ ژمارەیەك كۆمپانیای بیانی، بەڵام لە كۆتایدا‌و بەدیاریكراوی لە مانگی شوباتی 2019دا بۆردی بەڕێوەبەری كۆمپانیا ئیسپانییەكە بڕیار دەدات بەرژەوەندییەكانی لە هەردوو بلۆكی (تۆپخانە)و (كوردەمیر) بە (دایناستی) بفرۆشێت، كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییە لە هەرێمی كوردستان، ئەمە جاری یەكەم بوو كۆمپانیایەكی نەوت‌و غازی كوردی گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتن لەگەڵ یەكێك لە گەورەترین كۆمپانیا نەوتییەكانی جیهاندا واژۆ بكات. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە میدیاكانی رۆژئاوا بڵاویانكردوەتەوە، دوای كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە، (دایناستی) وەكو كۆمپانیایەكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان پابەندبوونی خۆی نیشانداوە بە وەبەرهێنانێكی سەرەتایی بە بەهای (٢٠٠ ملیۆن) دۆلارو دوای ئەوەش ئاستی وەبەرهێنانی خۆی لەو دوو بلۆكەدا لەماوەی سێ بۆ چوار ساڵ بگەیەنێتە بڕی (ملیارێك) دۆلار.  بەڵام لەسەرەتای ئازاری ساڵی 2019وە، (ریپسۆڵ)و (دایناستی) تووشی كێشە بوون، ئەمەش كاتێك رویدا كە (ریپسۆڵ) حكومەتی هەرێم‌و ئاشتی هەورامی وەزیری ئەوكاتی سامانە سروشتییەكانی ئاگاداركردەوە لەوەی رێككەوتنی فرۆشتنی لەگەڵ دایناستی واژۆ كردووە"، كۆمپانیا ئیسپانییەكە داوایكردووە ئاشتی هەورامی بەگوێرەی مەرجەكانی گرێبەستی هاوبەشیكردنی بەرهەمهێنان (ماددەی 7.39) كۆنترۆڵی دوو بلۆكە نەوتییەكەی گەرمیان رادەستی (دایناستی) بكات. تیمی پارێزەرانی كۆمپانیای (دایناستی) لە بەڵگەنامەكانیاندا بۆ دادگای بەریتانیا باسیان لەوەكردووە، بەپێی مەرجەكانی لە گرێبەستەكانی هاوبەشیكردنی بەرهەمهێنان‌و یاسای نەوت‌و غاز لە هەرێمی كوردستان، ئەگەر حكومەتی هەرێم لەمامەڵەی فرۆشتن ئاگاداركرایەوە، واتا حكومەتی هەرێم بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی رەزامەندی لەسەر گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنی پشكی كۆمپانیاكان داوە‌و ئیتر نابێت بەبێ هۆكاری گواستنەوەی خاوەندارێتی پشكەكان لە كۆمپانیایەكەوە بۆ یەكێكی تر دوابخات یاخود بەیەكجاری رابگرێت.  پارێزەرانی كۆمپانیای (دایناستی) سەرباری ئەوەی پێیانوایە ئاشتی هەورامی یاساو مەرجەكانی گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت پێشێلكردووە، تۆمەتباریشی دەكەن بەوەی هەڵمەتێكی بەردەوام‌و نایاسایی ئەنجامداوە بۆ لێدان لەناوبانگی كۆمپانیاكەیان‌و هەڕەشەكردن لە خاوەنی هەردوو كۆمپانیای (ریسپۆڵ)‌و (دایناستی)، كە گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنیان لەنێوان خۆیاندا كردووە، بەهۆی ئەو هەڕەشانەوە دواجار گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنی پشكەكانی هەردوو بلۆكی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) راوەستاوە. هەر لەو ماوەیەدا بووە كە هەردوو كۆمپانیا ئیسپانییەكە‌و كۆمپانیاكەی سلێمانی بەنوسراو ژمارەیەكی زۆر داواكاریان پێشكەشی حكومەتی هەرێم كردووە بۆ دەربڕینی رەزامەندی لەسەر ئاڵوگۆڕی نێوانیان لە دوو كێڵگە نەوتەكەی ناوچەی گەرمیان، بەڵام حكومەت هەموو داواكارییەكانی رەتكردونەتەوە. بەرپرسانی باڵای كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی ئیسپانی چەندینجار داوایان لە ئاشتی هەورامی وەزیری ئەوكاتەی سامانە سروشتییەكان كردووە كۆبونەوەیەكی سێقۆڵی بكات لەگەڵ كۆمپانیای (ریسپۆڵ)‌و (دایناستی)، بەڵام ئاشتی هەورامی رەتیكردوەتەوە. دواجار ئاشتی هەورامی قایل بووە دوو قۆڵی لەگەڵ كۆمپانیای (ریسپۆڵ) كۆببێتەوە، كۆبونەوەكە لە 7ی ئایاری 2019 لە لەندەن بەڕێوەچووە، لەو كۆبونەوەیەدا ئاشتی هەورامی داوای لە بەرپرسانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە كردووە گرێبەستەكەیان بۆ فرۆشتنی پشكەكانیان لە كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) لەگەڵ كۆمپانیای (دایناستی) هەڵوەشێننەوە، ئاشتی هەورامی بەبەرپرسانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ)ی وتووە:" ئەگەر بەسەر تەرمەكەشمدا تێپەڕن، رێگەنادەم دایناستی كۆنترۆڵی ئەو دوو كێڵگەیە بگرێتەدەست".  بە درێژایی هاوینی 2019 ئاشتی هەورامی رەزامەندی نەدا لەسەر ئەوەی (دایناستی) لە شوێنی ریسپۆڵ لە كێڵگە نەوتییەكان گەرمیان دەستبەكار ببێت، رۆژی 7ی تەموزی 2019 كابینەی نوێی حكومەت لە هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی پێكهێنرا، مەسرور بارزانی لەكابینەكەیدا ئاشتی هەورامی لە پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان دورخستەوە، ئەمە هیوایەكی بەخشی بە كۆمپانیای (دایناستی)، خاوەنەكانی دایناستی چاوەڕوانی ئەوەبوون ئەو وەزیرەی كە شوێنی ئاشتی هەورامی دەگرێتەوە كێشەكەیان بۆ چارەسەر بكات، بەڵام مەسرور بارزانی تائێستا پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكانی پڕنەكردوەتەوە. بەپێی زانیارییەكان، لە كۆتایی تەموزی 2019دا، كۆمپانیا ئیسپانییەكە‌و كۆمپانیاكەی سلێمانی نوسراوێكیان ئاڕاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی نوێی حكومەت كردووە‌و تێیدا داوایان لێكردووە رەزامەندی بدات لەسەر دەستبەكاربوونیان لە كێڵگەكانی گەرمیان‌و باسیان لەوەكردووە بەپێی یاسا دەبێت رەزامەندییان بۆ بكات، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی لەوەڵامدا جەختی لەسەر قسەكانی پێشتری ئاشتی هەورامی كردووە‌و داوای كردووە كۆمپانیای (ریسپۆڵ)‌و (دایناستی) گرێبەستەكەیان هەڵبوەشێننەوە.  ئەمە وایكرد، لە رێكەوتی 2ی ئەیلولی 2019دا كۆمپانیای (ریپسۆڵ) ئامۆژگاری كۆمپانیای دایناستی كرد بەوەی كە بەبێ رێگەپێدانی گۆڕینی دەسەڵات (كۆنترۆڵ)، هیچ بژاردەیەكی تریان لەبەردەمدا نیە، جگە لە هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی كڕین‌و فرۆشتنەكە لەنێوانیاندا. رۆژی 3ی ئەیلولی 2019، واتا رۆژێك دوای ئەوەی (ریسپۆڵ) گرێبەستی فرۆشتنی پشكەكانی بە كۆمپانیای (دایناستی) لە هەردوو كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) هەڵدەوەشێنێتەوە، (وێسترن زاگرۆس) كە كۆمپانیایەكی كەنەدییە‌و هاوبەشی ریسپۆڵ بووە لە كێڵگەكانی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر)، نوسراوێك ئاڕاستەی حكومەتی هەرێم دەكات‌و رایدەگەیەنێت" پشكەكانی كۆمپانیای ریپسۆڵی كڕیوە"، ئەمە هەمان ئەو پشكانە بوو كە كۆمپانیای (دایناستی) قایل بوبوو بە كڕینیان. مەسرور بارزانی بەبێ كێشە‌و دەستبەجێ كڕینی پشكەكانی ریسپۆڵ لەلایەن (ویسترن زاگرۆس)ی كەنەدییەوە پەسەند دەكات، بەمەش قوڕەكە زیاتر بۆ كۆمپانیای (دایناستی) خەست دەكاتەوە، ئەوانەی كە نزیكن لە كۆمپانیای (دایناستی) دەڵێن، بەم كارە مەسرور بارزانی فەزڵی كۆمپانیایەكی كەنەدی داوە بەسەر كۆمپانیایەكی ناوخۆیدا. سكاڵا لەسەر ئاشتی هەورامی دوای ئەوەی مەسرور بارزانی فرۆشتنی پشكەكانی كۆمپانیای (ریسپۆڵ) لە كێڵگەی (تۆپخانە)‌و (كوردەمیر) بە كۆمپانیای (ویسترن زاگرۆس)ی كەنەدی پەسەند دەكات، كۆمپانیاكەی سلێمانی واتا كۆمپانیای (دایناستی) بەتەواوەتی بێئومێد دەبێت.  رۆژی 14ی ئابی 2019 لە دادگا باڵای بەریتانیا سكاڵای یاسایی لەسەر ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێم تۆماردەكات، لە دادگای لەندەن كۆمپانیای (دایناستی) قەبارەی زیانەكانی بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەكەی لەگەڵ كۆمپانیای (ریسپۆڵ) بە (ملیارێك‌و 682 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێنێت، باسلەوەدەكات لە سەرەتای ساڵی 2016وە بۆ تەواوكردنی رێكارەكانی كڕینی پشكەكانی كۆمپانیا ئیسپانییەكە لە كێڵگەی (تۆپخانە)و (كوردەمیر)، ملیۆنان دۆلاری ئەمەریكی خەرجكردووە‌و ئێستا دەیەوێت حكومەتی هەرێم قەرەبووی ئەو خەرجیانەی بكاتەوە. لەنێوان كۆمپانیای دایناستی‌و كاردا دەوترێت ئاشتی هەورامی دژی ئەوە بوو كۆمپانیا ناوخۆییەكانی هەرێمی كوردستان كار لە بواری نەوت‌و غازی هەرێمدا بكەن، بەڵام لەواقیعدا ئەمە راست نییە، ئاشتی هەورامی رێگەی بە كۆمپانیا ناوخۆییەكان داوە لە بواری نەوتی هەرێمدا كاربكەن، بەتایبەتی ئەو كۆمپانیایانەی كە پارتی دیموكراتی كوردستان خاوەندارێتی دەكەن. كۆمپانیای (كار گروپ) كە دەوترێت سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە ساڵی 2006ەوە گەورەترین كێڵگەی بەرهەمهێنانی نەوتی پێ بەخشراوە كە كێڵگەی (خورمەڵە)یە، ئەم كێڵگەیە رۆژانە زیاتر لە (110 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، ئەمەیە سەرچاوەی نیگەرانی كۆمپانیای (دایناستی)و ئەوانەیە كە لە سلێمانی پشتیوانی لێ دەكەن.  چاودێرانی بواری نەوت دەڵێن، ئاشتی هەورامی‌و حكومەتی هەرێم بەبێ كێبركێ گرێبەستی كێڵگەی (خورمەڵە)یان داوە بە كۆمپانیای (كار)، خورمەڵە كە ئێستا بە گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت، دەكەوێتە نێوان هەولێرو مەخمور، ئەم كێڵگەیە بەر لە ساڵی 2005 بەرهەمهێنراوە، تاوەكو ساڵی 2008 كۆمپانیای نەوتی باكور كاری تێداكردووە، لەدوای 2008وە كەوتوەتە دەست حكومەتی هەرێم، ئایاری 2019 كۆمپانیای نەوتی باكور لە دادگای لێكۆڵینەوەی كەركوك یاسایی لەسەر حكومەتی هەرێم تۆماركردو داوای كرد كێڵگەی (خورمەڵە) لە كۆمپانیای (كار) وەربگیرێتەوە‌و رادەستی كۆمپانیای (نەوتی باكور) بكرێتەوە. حكومەتی هەرێم تەنیا ئەو كارەی بۆ كۆمپانیای كار نەكردووە كە بەبێ ركابەرێتی كێڵگەی (خورمەڵە)ی پێداوە، بەڵكو بڕی (600 ملیۆن) دۆلاریشی بۆ كۆمپانیای (كار) دابینكردووە بۆ ئەوەی پەرە بە كڵگەكە بدات، ئەمەش یارمەتییەكی زیادە بووە. كۆمپانیای (كار) بۆری ناردنە دەرەوەی نەوتی هەرێمی كوردستانی بۆ توركیا دروستكرد، گرێبەستی دروستكردنی ئەم بۆرییە بەوشێوەیە كرا، رێژەی 40%ی بۆرییەكە بۆ كۆمپانیای (كار) بێت‌و رێژەی 60%ی بۆ (حكومەتی هەرێم)، ساڵی 2017 حكومەتی هەرێم پشكی خۆی لە بۆرییەكە كە رێژەی 60% بوو فرۆشت بە كۆمپانیای (رۆزنەفی روسی) بەبڕی (ملیارێك‌و 800 ملیۆن) دۆلار، ئێستا حكومەتی هەرێم پارە دەدات بۆ ناردنە دەرەوەی نەوتەكەی بەو بۆرییەدا، خەرجی ناردنە دەرەوەی نەوتی هەرێم بە بۆرییە هاوبەشەكەی كۆمپانیای (كار)و (رۆزنەفت)ی روسی ساڵانە (600 ملیۆن) دۆلارە، رێژەی (240 ملیۆن) دۆلاری ئەم پارەیە بۆ كۆمپانیای (كار) دەبێت‌و رێژەی (360 ملیۆن)ەكەی تری بۆ كۆمپانیای (روزنەفت)ی روسی. كۆمپانیای (كار) چانسی گەورەتری لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە، (شێخ باز رەئوف) سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیای (كار) كاندیدە بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان. سیروان بارزانی لەبواری نەوتدا تەنیا كۆمپانیای كار نییە كە وەكو كۆمپانیایەكی ناوخۆیی لە بواری نەوتی هەرێمدا كاردەكات، بەپێی زانیارییەكان، مانگی رابردوو، كۆمپانیای نەوت‌و غازی (زێگ)، كە لە دوورگەكانی ڤێرگینی بەریتانی تۆمار كراوە‌و بەوە ناسراوە (سیروان بارزانی) خاوەنداری دەكات. پشكەكانی كۆمپانیای (ئۆرێكس پترلیۆم)ی كەنەدی بەبڕی (17 ملیۆن) دۆلار كڕیوە. كۆمپانیای (ئۆرێكس) كارپێكەری بلۆكی نەوتی هەولێرە، بلۆكەكەی دەكەوێتە دەرەوەی شاری هەولێرو (11 هەزار) بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا بەرهەمدەهێنێت. ئەم مامەڵەیە هاوشێوەی مامەڵەی گۆڕینی دەسەڵات (كۆنترۆڵ)ەكەی كۆمپانیای (دایناستی)یە كە بۆ كڕینی بلۆكەكانی كۆمپانیای (ریپسۆڵ) كردی، بەڵام هیچ كێشەیەكی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بۆ دروست نەكراوە.  نەوت لە هەرێمی كوردستان راپۆرتە فەرمییەكانی وردبینی (دیلۆیت) لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت‌و غازی كوردستان ئەوە نیشان دەدەن، لە ساڵی 2006ەوە كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت بڕی (7 ملیار) دۆلاریان داوە بە حكومەتی هەرێم، ئەم پارانە بۆ هیچ پرۆژەیەكی ناوخۆیی‌و خەڵكی هەرێمی كوردستان خەرج نەكراون، بەڵكو گواستراونەتەوە بۆ سەر حسابی چەند كەسێك. لە رۆژانی سەرەتای گرێبەستە هاوبەشەكانی بەرهەمهێنان، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەژماری بانكیی لەگەڵ (‌HSBC) لە بەریتانیا بۆ وەرگرتنی دەرماڵەو پارەی كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت دادەمەزرێنێت. ئەم هەژمارە بانكیانە لەژێر كۆنترۆڵی راستەوخۆی ئاشتی هەورامیدا بوون، كاتێك بەم هەژمارە بانكیانە زانراوە، داخراون، بۆ ئەوەی كەس نەتوانێت بە ئاسانی شوێنی ئەو پارە هەڵگرێت یان بزانێت كە بۆی دەنێردرێت. هەروەها لە زۆربەی گرێبەستە هاوبەشەكانی بەرهەمهێناندا، حكومەتی هەرێمی كوردستان خاوەنداری 20%ی قازانج دەكات. هەرچۆنێك بێت، بە گوێرەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان، ئەمە دەبێت لەلایەن (كۆمپانیای نیشتمانی نەوتی هەرێم)ەوە خاوەنداری بكرێت. ئەم كۆمپانیایەش تائێستا دانەمەزراوە، دەوترێت زۆر جار ئەو 20%ەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە گرێبەستە هاوبەشەكاندا دەستی دەكەوێت، لەلایەن بنەماڵەی بارزانییەوە خاوەندارێتی دەكرێت‌و هەندێكجار بەشی بنەماڵەی تاڵەبانیشی لێدراوە، لەڕێگەی ئەو كۆمپانیاكانی نهێنییانەی كە ئاشتی هەورامی دروستی كردوون.   ساڵی 2009 لە نەرویژ‌و بەریتانیا، دۆسیەیەكی یاسایی هەبوو، ئاشتی هەورامی لە هەندێك پشكی ناڕووندا تێوەگلابوو، لە مامەڵەكردن بە پشكەكانی كۆمپانیای DNO ئەنتەرناشناڵی نەرویژی، كە فرۆشرا بوو بە كۆمپانیای جینێڵ ئینێرجی بەریتانی. نەدیم زەهاوی ئەندامێكی پەرلەمانی بەریتانیا، پێشتر بەڕێوەبەری كۆمپانیای (گۆڵف كیستۆن) بوو لە كوردستان، لە تەموزی 2015 تا كانونی یەكەمی 2017 پشكی بە بەهای زیاتر لە (2 ملیۆن) دۆلار بووە، هەروەها زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دۆلاری وەكو مووچەو بەخشش بۆ كاركردنی بەشێوەی "پارت تایم" پێدراوە. دەوترێت زەهاوی پەیوەندی باشی لەگەڵ بارزانییەكان هەیە‌و گەشتی ژمارەیەك سیاسەتمەدارانی بەریتانی بۆ كوردستان رێكخستووە لەوانە بۆریس جۆنسۆن سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كاتێك لە پۆستی سەرۆكی شارەوانی لەندەندا كاریكردووە.  سایتی (Intelligence Online)، رۆڵی نەدیم زەهاوی بە "راوێژكار بۆ دەستڕاگەیشتن بە بنەماڵەی بارزانی‌و ئاشتی هەورامی" ناوزەدكردووە. شیكاری راپۆرتە فەرمییەكانی وردبینی دیلۆیت لە سەر بەرهەمهێنانی نەوت‌و غازی كوردستان، كە سەرەتا لە ساڵی 2017ەوە دەستیپێكردوە. ئەوە دەردەخات كە جیاوازی‌و ناروونییەكی زۆر هەیە، بەوەی لە رۆژێكدا لانیكەم (100 هەزار) بەرمیل نەوت بەشێوەیەكی دروست ئەژمارنەكراوە، ئەم بەرهەمە بە پشتگیری پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بنەماڵەی بارزانی بەشێوەیەكی نایاسایی هەناردەی توركیا كراوەو داهاتەكەشی بە‌‌‌هیچ شێوەیەك نەگەشتوەتە دەست وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان. راپۆرتەكانی دیلۆیت ئەوەش دەخەنەڕوو، لەنێوان ساڵاكانی 2017بۆ 2018 حكومەتی هەرێمی كوردستان بە فەرمی نەوتی فرۆشتوە، بە نرخێك كە زۆر كەمتر بووە لە نرخ لە بازاڕی جیهانیدا، ئەمەش زیانی (13 ملیار) دۆلاری لە حكومەتی هەرێم داوە. یەكێك لە دۆسیەكانی تری نەوتی هەرێم پەیوەندی بە كۆمپانیای پیاوێكی دەڵاڵی پاكستانییەوە هەیە بەناوی (مورتەزا لاخانی)، ئەم پیاوە پەیوەندییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ ئاشتی هەورامیدا هەیە، دۆسیەكانی دادگای ئەمریكا دەریدەخەن كۆمپانیاكەی لاخانی، لانی كەم بڕی (6 ملیار) دۆلاری لەڕێگەی هەژمارەكانەوە لە بانكی (BankMED)ی لوبنان پێگەشتووە. ئەمساڵ یەكێك لە میدیا خۆرئاواییەكان هەواڵی ئەوە بڵاوكردەوە، كە حكومەتی هەرێمی كوردستان توانای پێدانی پارەی كۆمپانیاكانی نەوتی نییە لە كوردستاندا، چونكە زیاتر لە (ملیارێك) دۆلاری لە بانكی (مێد)ی لوبنان گیری خواردووە. هەندێك گومانیان هەیە ئەو هەژمارە بانكییەی كە پارەكەی تێدا بووە، لەلایەن مورتەزا لاخانی‌و ئاشتی هەورامییەوە دەستی بەسەردا گیراوە.  

رانانی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەی  قەوارەی ئێستای هەرێمی  كوردستان بە سنور و دەسەڵاتی ئێستایەوە، پرۆسەیەكی مێژووییە و تەنها زادەی ئەمڕۆی پاش ڕووخانی ڕژێمەكەی سەددام نیە. فیدراڵیەتی هەرێمیش دەرەنجامی گەشەسەندن و پەرەسەندنی خواست، ئامانج و خەباتی دەیان ساڵەی بزوتنەوەی كوردایەتییە بۆ بەدیهێنانی ئازادی و چەسپاندنی ناسنامەی نەتەوەیی و بەرپەرچدانەوەی سڕینەوەی شوناس بە سەرجەم كایەكانییەوە.  لەشەستەكانی سەدەی ڕابردودا، وەك چارەسەرێك بۆ كیشەی كورد، بۆ یەكەم جار باس لە دروستكردنی شێوازی ناناوەندێتی لە كوردستانی عێراق كرا، پاشان لە سەرەتای حەفتاكاندا بۆ ئۆتۆنۆمی گەشەی كرد. لە دوای نەوەدەكانیشەوە دروستكردنی قەوارەی هەرێمێكی فیدڕاڵی، بوو بە دروشمی سەرەكی بزوتنەوەی كوردستانی و لە لەلایەن پەرلەمانی كوردستان و ئۆپۆزسیۆنی عێراقیش پەسەند كرا. ئەم تەوژمە لە دەستوری ۲٠٠٥ی عێراقیشدا پەسەند كرا و گەلی كوردستان بوو بە خاوەن قەوارەیەكی دەستوری دانپیانراو لە ناوخۆ و دەرەوەدا. ئەمە وێڕای ئەوەی كە لەسەرەتای سەدەی بیست¬ویەكەوە هەمیشە جۆرێك لە ئومێد لای بەشیك لە خەڵك و ڕۆشنبیران و هێزە نەتەوەییەكانی كوردستان هەبوو كە ئەم هەرێمە بكرێتە هەوێنێك بۆ سەربەخۆیی و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی. بەڵام پاش تێپەڕبوونی ۱٥ساڵ لە دانپیانانی دەستوری بە قەوارەی هەرێمی كوردستاندا، ئێستا ئەم هەرێمە ڕووبەڕووی ئاڵنگاریی ناوخۆیی و هەرێمی ترسناك بۆتەوە، كە بەشێكیان پەیوەستە بە ئەدای خودی دەسەڵاتدارانی هەرێم، بەشێكی تری بە پلان و هەوڵی هێزە ئیقلیمییەكان، بەشێكیشی بە تێڕوانین و هەڵوێستی هێزە عیراقییەكان سەریان هەڵداوە. - ئاڵنگارییە ناوخۆییەكان: ١. ناكۆكی نێوان هێزە كوردییەكان: وەك هەمیشە ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو گەورەترین پارتیی هەرێم (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان)، كە لەماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا، بە جەنگی ناوخۆیی نێوانیان یان ململانێ و ڕێكەوتنی ستراتیژیی دوو قۆڵییان، سەرچاوەی زۆربەی گرفتەكان و جوڵێنەری گرنگترین ئاڵوگۆڕە ناوخۆییەكانی هەرێم بوون، هەر لە دابەشكردنی بڕیاری سیاسی، دەسەڵات و توانا دارااییەكانەوە تا دوولەتكردنی جوگرافیای هەرێم و دووبارە یەكگرتنەوەیەكی لەرزۆك لەسایەی جۆریك لە دووئیدارەیی شاراوەدا. مۆتەكەی ناكۆكییەكانیش تا ئێستا بەردەوامە و ئەگەری قووڵبونەوەشی مەترسیدارترە، بەتایبەت لە بواری رێكنەخستنی هێزی پێشمەرگە، دەزگا ئەمنیەكان، نەبوونی دیدێكی ستراتیجی هاوبەش بۆ سیاسەت و ئاسایشی دەرەكی هەرێم. ڕوونیشە ئەم ناكۆكییانە هەر تەنها هەڕەشە لەسەر ئاسایشی ناوخۆیی قەوارەكە ناكەن، بەڵكو هۆكاریشن بۆ نەبوونی یەك دیدی بۆ كێشە نیشتمانییەكان لە دەرەوەی هەرێم، وێڕای نەبوونی یەكڕیزی لەبەردەم ئاڵوگۆڕە دەرەكییەكاندا، كە هەمیشەی سەرچاوەی هەڕەشە و كاریگەریی كوشندەی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیی بوون بۆ سەر قەراری سیاسی هەرێم. ٢. قەیرانی دارایی: بەهۆی داڕمانی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا، لە ئەنجامی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا، زیاد لە پێنج مانگە توانا ئابورییەكانی هەرێمی ئیفلیج كردووە، بەشێوەیەك بەپێی هەندێك سەرچاوە لە مانگی سێ و چواری ئەمساڵدا كە سەرەتای قەیرانەكەبوو، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئەو داهاتەی دەستی دەكەوت نزیكەی ٤٥٪ی داهاتی فرۆشتنی نەوتەكەی و ٩٠٪ی داهاتی نێوخۆی كەمی كرد، بەڵكو بەپێی دوا ڕاگەیاندنی فەرمی وەزارەتی دارایی هەرێم لە ١٧/٨/٢٠٢٠ كۆی داهاتی ناوخۆیی هەرێم و داهاتی فرۆشتنی نەوتەكەی (٣٩٠ ملیار دینار) تێناپەڕێنێت، هەرچەندە ڕوون نیە ئەمە داهاتی تەنها مانگێكە یان زیاتر، ئەمەش بە بەراورد بە داهاتی هەر مانگێك لە ساڵی ٢٠١٩دا كە زیاتر لە ٦٠٠ملیار دینار بووە، بەڕێژەی ٣٥٪ كەمی كردووە، ئەمە وێڕای ئەوەی لەماوەی پێنج مانگی ڕابردوودا حكومەتی بەغداد تەنها (٣٢٠ ملیار دینار)ی وەك بەشە بودجەی مانگانەی هەرێم بۆ هەولێر ناردووە. لە سایەی ئەم دۆخەشدا حكومەتی هەرێم لە هەشت مانگی ڕابردوودا، تەنها موچەی دوو مانگی ئەم ساڵی پێدراوە. لە ماوەی داهاتووشدا پێناچێت بتوانێت بەم نزیكانە بەسەر ئەم قەیرانە داراییەدا زاڵبێت، بەتایبەت گەر تاكۆتایی ئەم ساڵ نرخی نەوت بەرزبوونەوەیەكی ئەوتۆ بەخۆیەوە نەبینێت و دۆخی ئابووریی جیهانیش لەسایەی بڵاوبونەوەی كۆرۆنادا ئاسایی نەبێتەوە و هیچ هەوڵ و نەخشە ڕێگایەكی ئەوتۆش بۆ ڕزگاربوون لە ئابووری ڕەیعی نەوت و كۆمەڵگای بەرخۆریی لە ئارادا نەبێت و ڕەوشی بەرەوپێشچوونی پرۆسەی ڕێككەوتنیش لەنێوان هەرێم و بەغدا وەك ماوەی ڕابردوو بەسستی بمێنێتەوە، ئەگەرچی لەم دواییانەدا (وەك تروسكاییەكی كەم) هەردوولا بە جۆرێك نیمچە چارەسەر گەیشتوون.  ٣. قەیرانی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا: هەرچەندە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی پەتاكە، لە مانگی سێ و چواری ئەمساڵدا، توانی ئاستێكی باش بۆ ڕوبەڕووبونەوەی پەتاكە نیشان بدات، بەڵام لە ناوەڕاستی مانگی شەشەوە ژمارەی توشبووان و مردووان بە پەتاكە، لە هەرێمی كوردستان، بەردەوام ڕووی لە زیادبوون كردووە، بەشێوەیەك كە تەنها لەم مانگەدا ژمارەی توشبووان لە پاریزگاكانی هەرێمدا لە نێوان ١٣- ١٤٪ی كۆی توشبوانی عێراق بووە، ئەمەش بارگرانییەكی لە سەر نەخۆشخانە و دەزگاكانی كەرتی تەندروستیی هەرێم دروستكردوە، كە هەر خۆی لە بنچینەدا بەدەست چەندین كێشەوە ناڵاندوویەتی، هەر لە كەمی نەخۆشخانە، كەمی جێگای نەخۆش، كەمی كادر و كارمەندی تەندروستییەوە تا كەمی دەرمان و پێویستیەكانی دی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەر نەخۆشیەكی درم و كوشندە. لەسایەی ئەم دۆخەی لاوازی كەرتی تەندروستی و بەردەوامبوونی قەیرانی ئابووریشدا، پێناچیت هەرێمی كوردستان بتوانێت لە ماوەی نزیكدا بە ئاستێكی پێویست ڕێگری لە بڵاوبونەوەی زیاتری پەتاكە بكات و بەر لە زیادبوونی قوربانیەكانیشی بگرێت.  ٤. گرفتەكانی حوكمڕانی باش: بارتەقای سەرجەم ئەو قەیرانانەی پێشوو، هەمیشە پرۆسەی حوكمڕانی هەرێم پڕگرفت و هەڵبەز و دابەز بووە لەنێوان بەكارهێنانی ناكامڵی چەند ئامرازێكی دیموكراسییانەی وەك هەڵبژاردن، ئازادییەكانی ڕۆژنامەگەری، ڕادەربڕین و كۆبوونەوەی گشتی، بەڵام بە ئاشكرا پێشێلكردنیان، داننان بە ئۆپۆزسیۆن و ڕكابەرایەتیكردنی دەسەڵات بەڵام زامننەكردنی ڕۆڵییان، بەیاساییكردنی بنەماكانی ناناوەندێتی كارگێڕی و دارایی لە یەكە كارگێڕی و جوگرافییەكاندا بەڵام پابەندنەبوون بەتەواو شۆڕكردنەوەی دەسەڵات بۆیان. لەپاڵ گرفتی سەربەخۆیی پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری و دامەزراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی، كە بەپێی ڕیتمی پەیوەندیی نێوان هێز و پارتە باڵادەستەكان ئەم دامەزراوانەش دوچاری ناكارایی، پەكخستن و پەراوێزخستن بوونەتەوە. ئەمە وێڕای كیشەكانی بواری دابەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكان، تەندروستی، پەروەردە و فێركردن و دەستەبەری كۆمەڵایەتی، سەرەڕای هەڵاوسانی ژمارەی فەرمانبەران و زۆربوونی دامەزراوە كارگێڕییەكانی هەرێم بەراورد بەلاوازی ئەدا و بەرهەمیان، زیاتر لەمەش گرفتی بڵاوبوونەوەی بەرچاوی گەندەڵی كە تەواو متمانەی هاوڵاتیانی بە دامەزراوە حكومییەكان كەم كردۆتەوە. - ئاڵنگارییە دەرەكییەكان: ١. لاوازبوونی پێگەی كورد لە بەغدا: پێچەوانەی ئەو ڕۆڵە گەورەیەی كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە كاتی جەنگ دژی داعش هەیبوو، دوای یەكلابوونەوەی ئەم جەنگە و بێ ئاكامبوونی هەوڵی ڕیفراندۆم و پاشەكشێپێكردنی هێزەكانی پیشمەرگە لە ناوچە جێناكۆكەكان و گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی كارگێڕیی هەرێم بۆ سنورەكانی پێش ٩/٤/٢٠٠٣، هەژموونی هێزە كوردییەكان و نەخشی هەرێمی كوردستانیش لە سیاسەتی عێراقیدا ڕووی لە كزبوون و لاوازبوون كردووە. تادێت ڕەخنەی نەیارانی كورد و هەرێم لە بەغداد زیاد دەكات، دەنگ و ناڕەزایی ئەو هێزانەش بڵندتر دەبێت كە سیاسەت و ئابووریی كوردستان بە قورساییەكی گەورە لەسەر شانی عێراق دەزانن، بەڵكوی لەئێستادا لێدان لە كورد و سیاسەت و ڕەمزەكانی بووەتە كەرەستەیەكی سیاسی بەهێز كە لەكاتی تەقینەوەی قەیرانەكاندا و لەسەروەختی نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكدا، هەندێك هێز و كەسایەتی بۆ تەسكینكردنی شەقام و كۆكردنەوەی دەنگی زیاتر بۆ ئاژواندنی ماشێنی "ئەنتی كورد" بەگەڕی دەخەن. بەڵكو ئەم ڕەوشە بە ئاستێك گەیشتووە هەندێك هێزی عێراقی داوای هەمواركردنی دەستوور و سڕینەوەی بنەما و ئامرازەكانی فیدراڵییەت دەكەن، گوایە ئەم بنەما و ئامرازانە ڕێخۆشكەر بوون بۆ زیادەڕەوییەكانی كورد بەسەر دەستوور و ئابووریی عێراقدا و پێویستە كوردستان و هەرێمەكەی بگەڕێنرێنەوە بۆ ئەو قەوارەیەی كە شایستەین و لە باشترین ئاستیشدا نابێت لە لامەركەزی ئیداری زیاتریان پێ ڕەوا ببینرێت. بۆیە لەپاڵ سەختبوونی ئاكامەكانی قەیرانی ئابووری لەسەر شانی عێراق، ڕەنگە یەكێك لە هۆكارەكانی بە سستی ڕێكردنی هەنگاوەكانی گەڕی ئەمجارەی ڕێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا لاوازبوونی ڕۆڵ و پێگەی هەرێم بێت لە عێراقدا. ئەمە وێڕای ئەوەی خودی هەڕێمیش لە دوای ساڵی ٢٠١٢ەوە، بەتایبەت دوای گرتنەبەری سیاسەتی "ئابووریی سەربەخۆ" لە ٢٠١٤دا، جۆرێك لە بێ منەتی سیاسی و ئابووری بەرامبەر بە حكومەتی فیدراڵی پیشان داوە كە لە ئێستادا بەغدا باری ئەو بێ منەتییە بە هەولێر دەفرۆشێتەوە.    ٢. پاشەكشێی پشتیوانی ئەمریكا بۆ كورد: لە دوای ٢٠٠٣ تا ٢٠١٧ لە تێڕاونینی ئەمریكییەكاندا كورد، لە پاڵ سوننە و هێزە عێراقییە لیبراڵەكاندا، هاوكارێكی كارا بوون بۆ سەرخستنی ململانێكانی لەگەڵ ئێران و گروپە تیرۆریستییەكان لە عێراق و ناوچەكەدا، بەڵام لەدوای بێ ئومێدبوون لە بەدیموكراتیكردنی دەوڵەتی عێراق و كشانەوە لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمی ئێران و زیادبوونی هەوڵەكان بۆ ناچاركردنی ئەمریكا بە كشاندنەوەی خێرای هێزەكانی لە عێراقدا، لەسایەی زیادبوونی هەژموونی هێز و لایەنە سیاسی و چەكدارییە وابەستەكانی ئێران لە دامەزراوە تەشریعی و سەربازییەكانی عێراقدا و گرتنی جێپێیەكیش لە پێكهاتەی حكومەتدا، ئەمریكای ناچاركرد بۆ سەرخستنی ئامانجەكانی و پارسەنگكردنی ڕووبەڕوبونەوەكانی لەگەڵ ئێران، چیدی گرەو لەسەر پشتیوانی كورد یان سوننە یان هەر هێزێكی دیكە نەكات، بەڵكو ڕاستەوخۆ لەگەڵ دامەزراوە سەرەكی و باڵاكانی عێراق خۆی بكەوێتە گفتوگۆی ستراتیژی، ئەمەش هێندەی تر پێگەی كوردی لە عێراق و سیاسیەتی زلهێزەكاندا لاواز كرد، بەشێوەییەك هەندێك باوەڕیان وایە هێشتا كورد بێهەودا لە هەوڵی دەربازبووندایە لەو گۆشەگیری و پەراوێزخستنەی كە لە دوای ڕیفراندۆمەكەی ٢٠١٧وە لە نەخشەی سیاسەتی ئەمریكا و زلهێزە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەكاندا دووچاری بووە.  ٣. زیادبوونی هەژموونی هێزە ئیقلیمییەكان: هەرچەندە لەدوای ١٩٩١ هەمیشە ‌ گرژی و شەڕی نێوان توركیا و پارتە كوردییەكانی (پەكەكە)، هەروەها ئێران و هێزە كوردییەكانی (كۆمەڵە و دیموكرات)، كێشەی ئەمنی و سیاسییان بۆ هەرێمی كوردستان دروست كردووە. بەڵام دوامەرامی جوڵە و دەسوەردانەكانی هەردوو هێزی ئیقلیمی لە هەرێمی كوردستاندا تەنها سەركوتكردنی پارتە نەیارەكانیان نییە بەڵكو بەئامانجگرتنی خودی ئاسایشی قەوارەی هەرێمیشە، هەر بۆ نمونە لەدوای ڕیفراندۆمی ٢٠١٧ توركیا، لە ترسی ڕاگەیاندنی لكاندنی كەركوك بە هەرێمەوە، كە هەمیشە كەركوك و توركمانەكانی عێراق لە خەیاڵدانی جیۆپۆڵەتیكی توركیادا درێژكراوەی خاك و خەڵكی وڵاتەكەین، بۆیە هەڵوێستێكی توندی دژەڕیفراندۆمی نیشاندا و پشتیوانی بەهێزی عەبادی سەرۆكوەزیرانی ئەودەمی عێراقی كرد، كە بە سوپا و حەشدی شەعبی پیشڕەوەی بۆ ناو كەركوك بكەن. هەرچی هەڵوێستی ئێرانیشە، شاراوە نییە كە خودی قاسم سلێمانی ڕاستەوخۆ سەرپەرشتیی لەشكركێشی سوپای عێراق و میلیشیا عێراقییە پرۆئێرانییەكانی دەكرد بۆ گرتنەوەی بەشێك لە ناوچە جێناكۆكەكان. لەئێستاشدا لەشكركێشی و جوڵە سەربازییەكانی ئەم دواییەی هەردوو وڵاتی دژ بە پارت و هێزە نەیارەكانیان لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا ئەگەری دروستكردنی مەترسی گەورەی بۆ سەر قەوارەی هەرێم هەیە، بەتایبەت هێرشە ئاسمانی و سەربازییەكانی ئەم دوواییەی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا پێشبینی ئەوەی لێدەكرێت ئامانج لێی‌ دروستكردنی ئەو پشتێنە ئەمنییە بێت كە چەندین ساڵە دەیەوێت‌ لە سنوورەكانی هەرێمی كوردستاندا دروستی بكات، مەترسی هاتنەدی ئەم پێشبینییەش بۆسەر هەرێم ئەوسا گەورەتر دەردەكەوێ كە ئەگەر هەیە بە ڕەزامەندی دەسەڵاتدارانی عێراق ئەو هێرشانەی توركیا ئەنجام درابێت. بۆیە لەسایەی بێتوانایی حكو‌مەتی هەرێمی كوردستان لە بەرپەرچدانەوەی هێرشەكانی توركیا و ڕێگرتن لە پەكەكە بۆ هێرشكردنە سەر توركیا، ڕەنگە یەكێك لە ئاكامەكان بڵاوەپێكردنی هێزی عێراقی و نێودەوڵەتی بێت‌ بۆ پاراستنی سنوورەكانی هەرێم لە شەڕی پەكەكە و توركیا، سەرباری ئەمە‌ ڕەنگە وڵاتانی دراوسێ بۆ لاوازكردنی ڕۆڵی ئیقلیمی هەرێم بەوە قایلبن كە ڕۆڵی زیاتر بە سوپای فیدڕاڵی عێراق بدرێت لە هەر تەرتیباتێكی ئایندەیی بۆ پاراستنی سنوورە نێودەوڵەتییەكانی هەرێمی كوردستان، بەمەش حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕووی سیاسی و ئاسایشی نیشتمانییەوە هەژموونی بەسەر سنوورەكانی خۆیدا لەدەست دەدات و لەڕووی ئابووریشەوە زەبرێكی گەورە بەر داهاتی خاڵە سنوورییەكانی دەكەوێت. - سیناریۆكانی ئایندەی قەوارەی هەرێمی كوردستان لەسایەی ئەو ئاڵنگارییە ناوخۆیی و دەرەكیانەی سەرەوەدا دەشێت بۆ ئایندەی قەوارەی هەرێم پێشبینی ئەم سیناریۆیانە بكرێت: یەكەم: مانەوەی قەوارەی هەرێم وەك ئیستای، كە نزیكترین و لۆژیكیترین سیناریۆیە، بەڵام مەودای بەردەوامبوونی لەسایەی ئاڵنگارییەكانی حوكمڕانی خراپی هەرێمدا كورتخایەن دەبێت، ئەگەر دەسەڵاتدارانی هەرێم چاكسازی گشتگیر لە كۆی كایە سیاسی و ئابوریی و كارگێڕییەكاندا نەكەن، كە دوورنییە دەنگی ناڕەزایەتییەكانی چەند چینێك، كە خەریكە لە زۆرێك لە شارەكاندا سەرهەڵدەدات، زیاتربێت و بەرەو خۆپیشاندانی فراوانتر بچێت، هەڵبەت ئەوساش یەكێك لە داواكارییە سەرەكییەكان دەسلەكاركێشانەوەی كابینەی حكومەت و هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و هەڵبژاردنی پێشوەخت دەبێت. ئەوكات دوورنیە كەلێگ لە سیناریۆكانی سەروەختی خۆپشاندانەكانی تشرینی پار لە عێراق لە هەرێمیش دووبارە ببنەوە، كە دواجار سەری كێشا بۆ توندوتیژی دژی خۆپیشاندەران و بەدواشیدا دەسپێلەكاركێشانەوەی حكومەت و قووڵبونەوەی قەیرانی دووبارە پێكهێنانەوەی حكومەتێكی نوێی لێ وەبەرهات. دووەم: هەڵوەشاندنەوە یان بچوككردنەوەی قەواری ئێستای هەرێمی كوردستان و گەڕاندنەوەی بۆ دۆخێكی كارگێڕیی لاوازی ئەوتۆ كە لە كۆتوبەندەكانی لامەركەزییەكەی پێش ڕاپەڕینی ١٩٩١ زیاتر نەبێت، بەتایبەت كە بەپێی تێڕوانینی هەندێك لە هێزە عێراقییەكان دەبێت دواجار ئامانج لە ڕێككەتنی ئەمجارەی بەغداد و هەولێر تووندكردنی زیاتری ئەو كۆتوبەندانە بێت و دواتر بە هەموواركردنی دەستور و هەڵوەشاندنەوەی بنەما فیدراڵییەكان كۆتایی بەو لادانە سی ساڵییە بهێنرێت كە پێی دەوترێت "دیاردەی هەرێمی كوردستان". ئەمە جگە لەوەی لە ئێستادا هەندێك هێزی عێراقی و كەسایەتی كورد، بۆ هەڵبژاردنەكانی ئایندە، هەوڵی دروستكردنی ئاراستەیەك بۆ هێنانەدی ئەو ئامانجە دەدەن، هەرچەندە ڕادەی سەركەوتنی ئەم ئاڕاستەیە بەندە بەڕادەی پشتیوانی دەنگدەری كورد بۆ سەرخستنی و ڕادەی جێگیربوون گوتاری نیشتمانچێتی عێراقی و ڕادەی ئامادەیی حكومەتی فیدراڵی بۆ هاوكاریكردنی دارایی هەرێم و سووكردنی بارگرانییەكانی قەیرانی ئابووری لەسەر بژێوی زۆرینەی خەڵكی هەرێم، بەڵام لەسایەی ئەو بەرگە تایەفییەی كە حكومەتی عێراقی لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا پۆشیویەتی زەمینەی بونیادنانی ئەم ڕەهەندانە لاوازە. سێیەم: دابەشبوون یان سەرلەنوێ ڕێكخستنەی دۆخی ناوخۆی هەرێم بۆ دوو قەوارە یان دوو ناوچەی جێی هەژموونی سیاسی و یاسایی و سەربازی لێكچوودا، جا بەشێوەیەی توندوتیژی و بە هۆی قووڵبوونەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی نێوان هەردوو پارتی گەورەی دەسەڵات بێت، یان بە حوكمی لێكتێگەیشتنی نێوانیان بێت بۆ زەرورەت و سوودەكانی ڕێكخستنەوەیەكی لەم جۆرە بەشێوەیەكی یاسایی و ئاشتیانە و بەپێی بنەماكانی ناناوەندێتییەكی سیاسی و دارایی دروست، كە بتوانێت بارگرانییە كارگێڕی و داراییەكانی هەردوولا لەسەر حكومەتی ناوەندی ئەوسای هەرێمی كوردستان سووك بكات. هەڵبەت ڕێككەوتنی ئاشتیانە لەسەر ئەم هەر سیناریۆیەك كە بۆ زیادكردنی گەشەپێدانی توانا ئابووری و مرۆییەكەنی هەرێم بێت و بۆ كاراكردن و زوو بەدەنگەوەچونی پێداویستییەكانی خەڵك بێت و بۆ هێنانەدی ئامانجە ستراتیجییەكانی كورد بێت، لەنێوخۆ و عێراق و دەرەوەشدا، بێ سوود نابێت و جێگای پشتگیرییشە. چوارەم: بەكارخستنی كارتی ڕیفراندۆم و ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان و جیابوونەوە لە دەوڵەتی عێراق، كە لەڕووی واقیعییەوە سیناریۆیەكی زەحمەتە، بەڵام دەشێت وەك خۆزگەیەكی دەسەڵاتداران بۆ تەنفیسكردنی فشاری بەشێك لە ئاڵنگارییەكانی ناوخۆ، یان بۆ فشاركردنەسەر عێراق بە قبوڵكردنی ڕێككەوتنێكی پڕدەستكەوتی سیاسی و دارایی زیاتر بۆ هەرێم، پەنای بۆ ببرێت. دیارە بە لۆژیكیكردنی ئەم سیناریۆیە بەندە بە گۆڕانی گەورە لە هەڵوێستی وڵاتانی زلهێزی نێودەوڵەتی و هەرێمی بەرامبەر بەم بژاردەیە بە ئاڕاستەیەكی ئەرێنی وەها كە تەواو كە لەگەڵ هەڵوێستەكەدا ساز بێت. ڕەنگە بژاردەی لۆژیكیانەتر ئەوەبێت كە سەرەتا هەوڵ بدرێت، بە ڕێككەوتن لەگەڵ بەغداد یان بە ناچاركردنی، قەوارەی هەرێم لەسەر بنەماكانی كۆنفیدراڵی، وەك قۆناغێكی ڕاگوزەری، ڕێكبخرێتەوە. هەڵبەت قایلبوون بە بژاردەیەكی لەم جۆرەش، كە بۆ ئامانجە دوورمەداكانی كورد بەسوودە، دەبێت دەرفەتی ستراتیژی، سیاسی و ئابوورییش بۆ عێراق مسۆگەر بكات. كەواتە، هەرچەندە هەندێك لەم سیناریۆیانە هەڵگری دەرفەتن بۆ كوردستان و هەرێمەكەی بەڵام زۆربەیان سەرچاوەی هەڕەشەن، بۆ وەرگرتنی زۆرترین سوودیش لەهەر دەرفەتێك، ئەو پێشنیارەی دەبێت بڕیار بەدەستانی هەرێم ڕەچاوی بكەن ئەوەیە كە: گرفتەكانی هەرێم گشتگیر و هەمەلایەنن، بۆیە چارەسەریشیان دەبێت هەمەلایەنە بێت، كێشەی هەرێم تەنیا كێشەی مووچە و دارایی نییە، هەرچەندە لە ئێستادا بەرچاوترین كێشەیە، بۆیە بە تەنها چاكسازی لەم بوارەدا چارەسەر نییە، بەڵكو دەبێت پێ بە پێی هەر هەنگاوێكی چاكسازی دارایی هەوڵ بۆ هەڵگرتنی چەندین هەنگاوی تر لە بواری تردا بنرێت وەك: بەكۆتاگەیاندنی پرۆسەی پەسەندكردنی دەستوور و سەروەركردنی بنەماكانی لە هەر هەنگاوێكیتری چاكسازیدا، ڕێكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە و بەدامەزراوەییكردنی، كاراكردنی ناناوەندێتی، ڕووبەڕووبونەوەی جدی گەندەڵی و بنبڕكردنی، گەڕاندنەوی ڕێز و بڕیار بۆ دامەزراوە سیاسییە هەڵبژێردراوە باڵاكان، هەوڵدان بۆ فرە ڕەهەندكردنی ئابووری و كەمكردنەوەی پشبەستنی تاك ڕەهەند بە ئابووریی بەرخۆری نەوت و چەندین هەنگاوی دیكە.   - ڕانانی ئایندەیی ژمارە (٧) - توێژەران:  د.هەردی مهدی میکە، د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، دەقی راپۆرتەكە file:///C:/Users/SHKAR%20PC/Desktop/444/%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%A7%D9%86%D9%89%20%D8%A6%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF%DB%95%DB%8C%D9%8A-%207%20-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%89.pdf

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پرسی كشانەوە لە حكومەت لەناو گۆڕان گەرمە، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن نایانەوێت فراكسیۆنی پەرلەمانی كوردستانیان هاوشێوەی فراكسیۆنەكەیان لە بەغداد لەدەست دەربچێت، زیاتر لە هەفتەیەكە سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان دەستی لەكاركێشاوەتەوە، فراكسیۆنەكە دابەش بووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەی لایەنگرانی رێكخەری گشتی‌و بەرەی نەیارانی رێكخەرو خانەی راپەڕاندن، نەیارانی رێكخەر زۆرینەن، رێكخەر بە دواخستنی وادەی هەڵبژاردنی سەرۆكی فراكسیۆن، دەیەوێت بەرەی نەیارانی پەرت بكات، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر بخوێنەوە. فراكسیۆن لەنێوان دوو بەرەدا هەفتەی رابردوو عەلی حەمەساڵح دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان راگەیاند، لەوكاتەوە لەناو فراكسیۆنی گۆڕان‌و خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕاندا ململانێی‌و مشتومڕ لەسەر دانانی سەرۆكێكی نوێ بۆ فراكسیۆنی گۆڕان دروستبووە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و هەندێك لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەكەی بەدیاریكراویش جەلال جەوهەر كە ئەندامی خانەی راپەڕاندنە بۆ كاروباری فراكسیۆنەكان، دەیانەوێت ئەمجارە كەسێك بكەن بە سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان كە گوێڕایەڵی بزوتنەوەكە بێت‌و فەرمانەكانی خانەی راپەڕاندن جێ بەجێ بكات، ئەوان گلەییان لە شێوازی كاركردنی پێشتری عەلی حەمەساڵح هەبوو. (درەو) زانیویەتی، عومەر سەید عەلی‌و جەلال جەوهەر پاڵپشتی ئەوە دەكەن (شاخەوان رەئوف) بكرێت بە سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان كە پێشتر باژێڕوانی بزوتنەوەكە بووە لە شارەزوورو ئەندامی جڤاتی نیشتمانی بووە، ئەوان پێیانوایە شاخەوان بەوپێیەی كاری حزبی كردووە، پابەندی بڕیارەكانی حزب دەبێت لە پەرلەمان. فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان كە لە (12) ئەندام پێكدێت، ئێستا دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك كە ژمارەیان (5) ئەندامە پاڵپشتی لە كاندیدەكەی رێكخەرو جەلال جەوهەری ئەندامی خانەی راپەڕاندن دەكەن، بەرەكەی تر كە زۆرینەن‌و ژمارەیان (7) ئەندامە پاڵپشتی لە (دابان محەمەد) دەكەن كە خۆی بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی فراكسیۆن كاندید كردووە. لەناو خانەی راپەڕاندندا بەشێكیان پاڵپشتی لە (دابان محەمەد) دەكەن، ئەمانەش ئەو دەنگانەی ناو خانەن كە لەسەر گەنجەكانی گۆڕان ئەژمار دەكرێن، سەرباری ئەمە بەشێك لەوانەی كە رەخنەیان لە سیاسەتی رێكخەری گشتی‌و هەندێك لە ئەندامانی خانە هەیە، دژی كاندیدەكەی رێكخەرن كە (شاخەوان رەئوف)ە، پاڵپشتی لە (دابان محەمەد) دەكەن. دوێنێ كاردۆ محەمەد رێكخەری ژووری پەرلەمانی بزوتنەوەی گۆڕان بە میدیای فەرمی بزوتنەوەكەی راگەیاند، ئەمڕۆ بەدەنگدان فراكسیۆنی گۆڕان سەرۆكێكی نوێ بۆ خۆیان هەڵدەبژێرێن، بەڵام ئەمڕۆ كۆبونەوەی فراكسیۆن كراو سەرۆكیش هەڵنەبژێردرا. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دەست (درەو) كەوتوون، عومەر سەید عەلی‌و جەلال جەوهەر زانیویانە كاندیدەكەیان بە دەنگدان دەرناچێت، بۆیە بەبەهانەی ئەوەی یەكێك لە ئەندامانی فراكسیۆن (گوڵستان محەمەد) توشی كۆرۆنا بووەو بەشدار نییە لە كۆبونەوەكەدا، دەنگدانیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی فراكسیۆن دواخستووە. ئەوانەی لەنزیكەوە ئاگاداری كێشمەكێشەكانن دەڵێن رێكخەری گشتی دەزانێت كاندیدەكەی بەدەنگدان سەرناكەوێت، دەیەوێت هەڵبژاردنەكە بۆ ماوەی دوو هەفتە دوابخات، بۆئەوەی لەو ماوەیەدا كار لەسەر ئەندامانی فراكسیۆنەكە بكات‌و دەنگی بەرەكەی بەرامبەری پەرت بكات، لەبەرمبەردا زۆرینەی ئەندامانی  فراكسیۆن كە پاڵپشتی لە (دابان محەمەد) دەكەن، داوایانكردووە هەر ئەمڕۆ هەڵبژاردنەكە بكرێت، بەڵام كاتێك داوایان لە ژوری هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان كردووە سندوقی دەنگدانیان بۆ ئامادە بكات، ژوری هەڵبژاردن ئاگاداری كردوون كە رێكخەری گشتی رازی نییە‌و داوا دەكات هەڵبژاردنەكە دوابخرێت. پشووی هاوینەی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات‌و سبەینێ یەكەم دانیشتنی خولی پایزە بەڕێوەدەچێت، ئەوانەی كە داوایان دەكرد ئەمڕۆ سەرۆكێكی نوێ بۆ فراكسیۆنی گۆڕان هەڵبژێردرێت بەهانەیان ئەوە بوو بەر لە كۆبونەوەی پەرلەمان، سەرۆكی فراكسیۆن یەكلابكرێتەوە. رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ یەكلاكردنەوەی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە بەرژەوەندی كاندیدەكەی خۆی، لەرێگەی چەند كەسێكەوە پەیوەندی لەگەڵ هەندێك لە ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان كردووە‌و داوای لێكردوون پاڵپشتی لە (شاخەوان رەئوف) بكەن، لەبەرامبەردا بەرەكەی تریش كە نەیارانی رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنن لە ناو ئۆرگانەكانی تری بزوتنەوەی گۆڕان، لۆبی دەكەن بۆ سەرخستنی كاندیدی نەیاری كاندیدەكەی رێكخەر. فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكە لە ئۆرگانە گرنگەكانی بزوتنەوەی گۆڕان، ئاڕاستەی كاركردنی ئەم فراكسیۆنە لە داهاتوودا، كاریگەری لەسەر بەشداری گۆڕان دەبێت لە حكومەت، لە دەرەوەی حكومەتیش كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكانی گۆڕان دەبێت لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان بەدیاریكراویش پارتی، سەرباری ئەوەی ئەو كەسەی دەبێتە سەرۆكی فراكسیۆن بە پێی دەستوری بزوتنەوەی گۆڕان راستەوخۆ دەشبێتە ئەندامی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان. رێكخەری گشتی‌و هەندێك لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان دەیانەوێت كەسێك لە پۆستە دابنێن كە گوزارشت لە سیاسەتەكانی ئەوان بكات، یەكێك لەسەرچاوەی سەرەكی ترسەكانی رێكخەری گشتی لە فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان ئەوەیە، ئەم فراكسیۆنە هاوشێوەی فراكسیۆنی حزبەكە لە بەغداد لە هێڵی گشتی سیاسەتی گۆڕان دەرچێت‌و پابەند نەبێت پێیەوە. فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق بەتەواوەتی دژی سیاسەتی حزبەكە‌و بەشداریكردنی گۆڕانن لە كابینەی مەسرور بارزانی،  ئەوان بەمدواییە لە بەیاننامەیەكدا داوایانكرد گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، ئەم سیناریۆیە ئەگەر لەناو فراكسیۆنی پەرلەمانی كوردستانیش دوبارە ببێتەوە، كاریگەرییەكەی لەسەر سەركردەكانی گۆڕان گەورەتر دەبێت. بەمدواییە كە ئیمزا كۆكرایەوە بۆ بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بۆ بەردەم پەرلەمان‌و لێپرسینەوە لەگەڵیدا سەبارەت بە لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، چوار ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كرد، یەكێك لەوانە عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنەكە بوو، رێكخەرو خانەی راپەڕاندن كە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردنن لەناو بزوتنەوەكەدا بەفەرمی داوایان لە عەلی حەمەساڵح كرد ئیمزاكەی لەسەر ئەو نوسراوە بكێشێتەوە، عەلی نەیكێشایەوە‌و بە دەستلەكاركێشانەوە كۆتایی بەماوەی خۆی لە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان هێنا‌و خاڵێكی لەسەر رێكخەرو خانەی راپەڕاندن بۆ خۆی تۆماركرد. رێكخەر: كورسییەكەتان موڵكی گۆڕانە دوێنێ فراكسیۆنی گۆڕان لە گردی زەرگەتە كە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەكەیانە لە سلێمانی، لەگەڵ رێكخەرو ژمارەیەك لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن كۆبونەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لەو كۆبونەوەیەدا مشتومڕی زۆر لەنێوان رێكخەرو ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان دروستبووە، هەندێك لە ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان رەخنەی توندیان لە سیاسەتی ئێستا بزوتنەوەكەیان گرتووە لەناو حكومەت، تا ئەو رادەیەی عەلی حەمەساڵح سەرۆكی پێشووی فراكسیۆنی گۆڕان وتویەتی:" نەك هەر ئەوەی حكومەت گەندەڵی پێ بنبڕ ناكرێت، بەڵكو هەندێك كەس لە تیمی گۆڕان لەناو حكومەتیش تێوەگلاون لە گەندەڵی". هەر لە كۆبونەوەی دوێنێدا، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، مشتومڕ لەنێوان شایان عەسكەری ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان‌و عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی دروستبووە‌و بە "داوای لێبوردن"ێكی عومەر سەید عەلی، كۆتایی بە مشتومڕەكە هاتووە. شیرین ئەمین ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان یەكێكی تر بووە لەو كەسانەی كە لە كۆبونەوەی دوێنێدا بەتوندی لەبەرامبەر رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەی قسەی كردووە‌و وتویەتی:" گۆڕان دەبێت گۆێ لە خەڵك بگرێت، داواكاری خەڵك ئەوەیە گۆڕان لەم حكومەتە گەندەڵە بكشێتەوە". هەفتەی رابردوو، بزوتنەوەی گۆڕان لەبارەی پرسی كشانەوە یاخود مانەوە لە حكومەت راوبۆچونی فراكسیونی گۆڕانی وەرگرتووە، هەریەكە لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە رای خۆی لە كۆنوسی كۆبونەوەدا تۆماركردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەناو فراكسیۆنی گۆڕاندا لە پەرلەمانی كوردستان سێ جۆر بۆچوون هەبووە، هەندێك داوایان كردووە گۆڕان بەزوترین كات لە حكومەت بكشێتەوە، هەندێكی تر داوایانكردووە لە حكومەت بمێنێتەوە‌و جەخت لەسەر جێبەجێكردنی بەرنامەكانی بكات، هەندێكیش داوایانكردووە گۆڕان رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی بۆ بەشداربوون لە حكومەت هەموار بكاتەوە. بەگشتی لە كۆبونەوەكەدا لەبارەی پرسی كشانەوە لە حكومەت، عومەر سەید عەلی بە ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕانی لە پەرلەمانی كوردستان راگەیاندووە، ئەوە پرسێكە دەبێت هەموو ئورگانەكان بڕیاری لەسەر بدەن، لەمەشدا بەبێ ناوهێنان مەبەستی لەبەیاننامەی ئەمدواییەی فراكسیۆنی گۆڕان بووە لە پەرلەمانی عێراق كە داوایانكرد گۆڕان لە كابینەی مەسرور بارزانی بكشێتەوە. رێكخەری گشتی لە كۆبونەوەی دوێنێدا هۆشداری بە ئەندامانی فراكسیۆنی گۆڕان داوە هەر كەسێك واز لە گۆڕان بهێنێت دەبێت دەستلەكاربكێشێتەوە، چونكە كورسییەكەی لە پەرلەمان موڵكی گۆڕانە‌و ئەوان بەدەنگی گۆڕان چونەتە ناو پەرلەمان. پۆستەكانی گۆڕان لە حكومەت لە پێش پشووی جەژنی قوربانی ئەمساڵەوە بزوتنەوەی گۆڕان لیستی ناوی ژمارەیەك كاندیدی خۆی بۆ وەرگرتنی پۆستە حكومییەكان ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرد، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا سەرۆكی هەرێم ئیمزای لەسەر ناوەكان نەكردووە‌و دەستبەكارنەبوون. بەپێی ئەوەی بەرپرسانی گۆڕان باسیان دەكرد، بڕیاربوو بەمزوانە (17) پۆستی تریان لە ناو حكومەت پڕبكەنەوە، سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند، نێچیرڤان بارزانی‌و پارتی گومانیان هەیە گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، بۆیە نایانەوێت پەلە بكەن لە ئیمزاكردنی نوسراوی دەستبەكاربوونی پۆستەكانی تری گۆڕان لە حكومەت. مشتومڕی كشانەوە لە حكومەت لەناو گۆڕان گەرمە، رێكخەرو خانەی راپەڕاندن دەیانەوێت بۆچونی ئۆرگانەكانی ناو بزوتنەوەكە وەرگرن، بۆ ئەوەی بڕیاری كۆتایی بدەن، پێشبینی ناكرێت رێكخەری گۆڕان هەرگیز پاڵپشتی لە كشانەوە لە حكومەت بكات، بەڵام بەگشتی نیگەرانن لەوەی بەمدواییە پارتی ئاڕاستەكەی گۆڕیوەتەوە بەرەو یەكێتی‌و گۆڕانی پشتگوێ خستووە.  بڕیارە هەفتەی داهاتوو جڤاتی نیشتمانی كۆببێتەوە كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی حزبەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو بزوتنەوەكەدا، پرسی كشانەوە لە حكومەت رەنگە تەوەرێكی گفتوگۆكان بێت.

درەو: داهاتی مانگی  ئابی نەوتی عێراق  ( 3 ملیارو 517 ملیۆن ) دۆلارە. وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئابی 2020ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك داهاتی مانگی ئابی نەوتی عێراق ( 3 ملیارو  517ملیۆن و 45 هەزار ) دۆلاربووە، لە كاتێكدایە  داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی یەكی 2020دا ( 6 ملیارو 163 ملیۆن) دۆلار بووە.  🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/8 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 85ملیۆن و 494هەزارو 536) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: (2ملیۆن و597هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (43.69) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 3 ملیارو 517ملیۆن و 45) دۆلار    🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/7 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 85ملیۆن و 663هەزارو 290) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: (2ملیۆن و 855 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (40.762) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 3 ملیارو 491ملیۆن و 767) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/6 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 84ملیۆن و 490هەزارو 194) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 2ملیۆن و 816هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (33.86) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 861ملیۆن و 141) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 5/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 99 ملیۆن و 585 هەزارو 283) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 212 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (21) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 91 ملیۆن و 811هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 4/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 103 ملیۆن و 144 هەزارو 911) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 438 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (13.8) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( ملیارێك و 423 ملیۆن و 799هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 3/2020 🔹فرۆشی نەوت: (105 ملیۆن و 102 هەزار و 927) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیل: (28.4) دۆلار 🔹كۆی داهات: ( 2 ملیار و 988 ملیۆن و 711 هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2/2020 🔹فرۆشی نەوت (98 ملیۆن و 347 هەزارو 884) بەرمیل 🔹داهات ( 5ملیارو 52 ملیۆن و 528هەزار) دۆلار 🔹نرخی بەرمیل: (51.4) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 1/2020 🔹فرۆشی نەوت: ( 102 ملیۆن و 485 هەزار 591 ) دۆلار 🔹داهاتی نەوت : ( 6 ملیارو 163 ملیۆن و 338 هەزار) دۆلار بووە. 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (60) دۆلار

 (درەو): لەسەر داوای دادگای تێهەڵچونەوەی هەولێر، سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان پارێزبەندی لەسەر (بەهمەن کاک عەبدوڵا) پەرلەمانتاری پارتی هەڵگرت. بەپێی زانیاریەکانی (درەو)، سکاڵاکەی پەرلەمانتار بەهمەن کاک عەبدوڵا بەپێی ماددەی (٤٠٦)ی تایبەت بە کوشتنە، و لەبەرئەوەی پەرلەمان لە ۱ـ۸ تا ۱ـ۹ لە پشووی وەرزی یاسادانان بووە،بەپێی بڕگەی دووەمی مادەی (٤٠)ی یاسای هەڵبژاردنی ژمارە(۱) ی ساڵی ۱۹۹۲ ش لە پشووی وەرزی یاسادانان هەڵگرتنی پارێزبەندی لەدەسەڵاتی سەرۆکی پەرلەمانە و بەهۆی ئەوەی تۆمەتەکە پەیوەست نیە بە کاری پەرلەمانی،بۆیە بە بڕیاری سەرۆکی پەرلەمان ( بەهمەن کاکە عەبدوڵا) بەبێ دەنگدانی پەرلەمان پارێزبەندی لەسەر هەڵگیرا و ڕەزامەندی درا ڕێوشوێنی یاسایی بەرامبەر بگیرێتەبەر. دۆسیەکەی بەهمەن کاکە عەبدوڵا پەیوەندی بە کوشتنی خۆپیشاندرێکی کەلارەوە هەیە لە رۆژی ٢٠١٥/١٠/١٠، روداوی کوشتنەکە کاتێک رویداوە خۆپیشاندەرانی کەلار چونەتە سەر بارەگای ناوچەی پارتی و بە تەقەی پاسەوانانی ناوچە گەنجێک بەناوی (محەمەد باییز )ەوە کوژرا. کەسوکاری کوژراوەکە سکاڵایان لەسەر بەهمەن کاک عەبدوڵا تۆمارکردووە، بەوپێیەی بەرپرسی ناوچەی پارتی بووە لەوکاتەدا. دوو رۆژ دوای ئەو روداوی کوژرانی ئەو گەنجە لە کەلار، پارتی دیموکراتی کوردستان رێگری لە یوسف محەمەد سەرۆکی خولی پێشووی پەرلەمان کرد بگەڕێتەوە بۆسەر کارەکەی لە هەولێر، دوتریش وەزیرەکانی بزوتنەوەی گۆڕانی لە حکومەت دەرکرد.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پۆستی پارێزگاری سلێمانی و هەڵەبجە بۆ یەکێتی، ئیدارەی راپەڕین و گەرمیان بۆ بزوتنەوەی گۆڕان، ئەمە پێشنیازێكی نوێی نێوان یەكێتی و گۆڕانە كە دەیانەوێت رێككەوتنی لەسەر بكەن، گۆڕان دەستبەرداری هەڤاڵ ئەبوبەكر بووە لە پۆستی پارێزگاری سلێمانی و دەیەوێت چەند پۆستێكی دیكە لە بەرامبەریدا وەربگرێت.  دوو لیژنەکەی یەکێتی و گۆڕان سەرەتای مانگی تەموزی رابردوو، لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکی یەکێتی لەگەڵ ژمارەیەک لە ئەندامانی مەکتەبی سیاسی حزبەکەی سەردانی گردی زەرگەتەی کرد لە شاری سلێمانی کە مەکۆی سەرەکی بزوەنەوەی گۆڕانە. لەو سەردانەدا عومەر سەید عەلی رێکخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان و لاهور شێخ جەنگی قسەوباسیان کرد لەبارەی ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو حزب، بزوتنەوەی گۆڕان پڕکردنەوتی پۆستەکانی لە ئیدارەی خۆجێی سلێمانی کردە پێشمەرج بۆ ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ یەکێتی. کۆبونەوەی هاوسەرۆکی یەکێتی و رێکخەری گۆڕان رێککەوت لەسەر ئەوەی دوو لیپنە لەنێوان هەردوولا پێکبهێنرێت، بەمشێوەیە: یەكەم: لیژنەی كاركردن بۆ لامەركەزیەتی پارێزگاکان، ئەندامانی ئەم لیژنەیە لە بزوتنەوەی گۆڕان بریتی بوون لە ( كاوە عەبدوڵا، بەرزان شێخ محەمەد، چۆمان محەمەد)، لە یەكێتی بریتی بوون لە (عزەت سابیر، تەلار لەتیف، رێكەوت زەكی)، لە تەموزی رابردووەوە دوای روستکردنی، ئەم لیژنەیە تائێستا یەك كۆبونەوەی كردووە، دروستکردنی ئەم لیژنەیە مەرجی یەکێتی بوو بۆ پێدانی پۆستەکانی ئیدارەی سلێمانی بەبزوتنەوەی گۆڕان، هەندێک لە یەکێتییەکان گۆڕان جددی نییە لە پرسی لە لامەکەزیەت بەوشێوەی یەکێتی بەمدواییە داوای دەکات. دووەم:  لیژنەی ئاڵۆگۆڕی پۆستەکانی حکومەتی خۆجێی  سلێمانی و هەڵەبجە، ئەندامانی ئەم لیژنەیە لە یەکێتی بریتی بوون لە ( شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێری مەكتەبی سیاسی، سۆران جەمال تاهیر بەرپرسی پەیوەندییەكان)، لە گۆڕان ئەندامەکانی بریتی بوون لە ( شەمال عەبدولوەفا ئەندامی خانەی راپەڕاندن،  بەختیارئەولی رێكخەری ژووری پەیوەندییەكان)، ئەم لیژنەیەش تەنیا دوو کۆبونەوەی کردووە گۆڕان هەڤاڵ ئەبوبەکر دەگۆڕێت بەپێی زانیارییەکانی (درەو) لە دووەمین کۆبونەوەی لیژنەی ئاڵۆگۆڕی پۆستەکاندا، بزوتنەوەی گۆڕان نوێنەرەکانی یەکێتییان ئاگادارکردووە لەوەی بەنیازن هەڤاڵ ئەبوبەکر پارێزگاری سلێمانی بگۆڕن، لەمەشدا داوایانکردووە یەکێتی هاوکارییان بکات. وەفدی یەكێتی بە پێشنیازەكەی بزوتنەوەی گۆڕان رازی بوون و پێیان راگەیاندوون، ئەگەر بزوتنەوەی گۆڕان هەڤاڵ ئەبوبەکر بگۆڕێت، یەکێتی پشتیوانی لە کاندیدی تری بزوتنەوەی گۆڕان ناکات بۆ پۆستی پارێزگاری سلێمانی و ئەوکاتە یکێتیش خۆی کاندیدی دەبێت بۆ پۆستەکە. دوای رەتکردنەوەی ئەم پێشنیازە، بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، وەفدی گۆڕان پێشنیازێكی تری خستۆتە بەردەم وەفدی یەكێتی، کورتەی پێشنیازەکە ئەمەیە: ٭ یەکێتی هەردوو پۆستی پارێزگاری سلێمانی و هەڵەبجە ببات. ٭ لەبەرامبەردا هەردوو پۆستی بەرپرسی ئیدارەی (گەرمیان)و (راپەڕین) پڕبکاتەوە. وەفدی یەكێتی بەم پێشنیازەی بزوتنەوەی گۆڕان رازی بوون، بۆیە بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، ئێستادا یەكێتی ئامادەكاری دەكات بۆ كۆمەڵێك گۆڕانكاری، لەناویاندا پارێزگاری سلێمانیش دەگرێتەوە. رێكەوت زەكی ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە فراکسیۆنی یەکێتی بە (درەو)ی راگەیاند، یەكێتی بڕیاریداوە  لە مانگی ئەیلولدا لە پشكە ئیدارییەكانی خۆی لە پارێزگای (سلێمانی و هەڵەبجە)و ئیدارەكانی (راپەڕین و گەرمیان) كۆمەڵێك گۆڕانكاری بكات. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) یەكێتی ئێستا تاووتوێی پڕكردنەوەی پۆستی پارێزگاری سلێمانی دەكات و لە ناو حزبەكەدا دوو كەس ناویان دێت وەكو كاندید بۆ پۆستی پارێزگاری سلێمانی ئەوانیش بریتین لە هەریەكە لە ( د. عزەت سابیر، لەتیف شێخ عومەر). لەبارەی یەكێتی‌و گۆڕانەوە ساڵی 2009 نەوشیروان مستەفا بەتەواوەتی لە یەكێتی جیابووەوە‌و لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی یەكێتی بزوتنەوەیەكی نوێی بەناوی "بزوتنەوەی گۆڕان" راگەیاند، ئەو سەردەمە نەوشیروان مستەفا لە وەڵامی ئەوانەدا كە دەیانوت گۆڕان ئینشیقاقی لە یەکێتی كردووە دەیوت:" گۆڕان هێزێكی نوێیە‌و مونشەقی هیچ حزبێكی تر نییە، ئەوان یەكێتییان بۆ خاوەنەكانی بەجێهێشتووە"، بەڵام ئەمە ئەو وێنایەی كاڵنەكردەوە كە تائێستاش زۆرینەی خەڵک بزوتنەوەی گۆڕان بە پارچەیەكی جیاكراوە لە یەكێتی تەماشا دەكەن، یەكێتییەكان بێ گوێدانە گرژی پەیوەندییەكان لەگەڵ گۆڕان ساڵانە لەیادی كۆچی دوای نەوشیروان مستەفادا سەردانی گۆڕەكەی دەكەن. لەدوای دروستبوونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان بەچەندین قۆناغی هەڵبەرزو دابەرزدا گوزەری كردووە، لەسەرەتادا گۆڕان ئاڕاستەی ململانێ سیاسییەكانی بەپلەی یەكەم لەگەڵ یەكێتیدا بوو، لە قۆناغێكی تردا ئاڕاستەكەی گۆڕی بۆ پارتی‌و هەندێكجاریش لە یەككاتدا ركابەرێتی هەردووكیانی دەكرد.  سەرباری ناكۆكییەكان، بزوتنەوەی گۆڕان رۆژی 12ی تشرینی دووەمی ساڵی 2014 یەكەمین رێككەوتنی فەرمی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی بوو، كە دوای هەڵبژاردنەکان هەردوولا ناكۆك بوون لەسەری‌و هیچیان سازشیان بۆ ئەوی تر نەدەكرد، بەپێی ئەم رێككەوتنە یەکێتی و گۆڕان پۆستەكانی پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجەیان لەنێوان خۆیان دابەشكرد. دوای نزیكەی شەش ساڵ لە ئیمزاكردنی، هێشتا رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە سلێمانی لەنێوان یەكێتی‌و گۆڕاندا بەنیوەناچڵی ماوەتەوە، جێبەجێ نەكردنی ئەم رێككەوتنە لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا یەكێكە لە سەرچاوەكانی نیگەرانی گۆڕان لە یەكێتی. دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لەگەڵ یەكێتی، رۆژی 17ی ئایاری 2016 گۆڕان رێككەوتنێكی نوێی لەگەڵ یەكێتی ئیمزاكرد، ئەمە رێككەوتنێكی فراوانتر بوو، ناوی لێنرابوو "رێككەوتنی سیاسی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان" هەندێكجاریش بە رێككەوتنی دەباشان ناودەبرێت، رێككەوتنەكە لەنێوان هەردوو كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی‌و نەوشیروان مستەفا ئیمزا كرا، بەڵام ئەم رێككەوتنەش پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حزبەكەی ئاسایی نەكردەوە، چونكە رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا، رۆژی 20ی كانونی یەكەمی 2017 بزوتنەوەی گۆڕان لایخۆیەوە رێككەوتنەكەی هەڵپەسارد، بزوتنەوەی گۆڕان لەمەشدا یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی پابەندی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە نەبووە. ئێستا وەكو دوو هێزی سیاسی كە زیاتر گۆڕەپانی كاركردنی سیاسییان لە پارێزگای سلێمانیدا چڕبووەتەوە، لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتیدا تەنیا یەك رێككەوتنی فەرمی ماوە كە رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانییە، ئەم رێككەوتنەش ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە وادە فەرمییەكەی كۆتایی هاتووە‌و پێویستی بە نوێكردنەوە هەیە. مانگەكانی كۆتایی ساڵی 2018 یەكێتی هەندێك هەوڵیدا بۆ رێكخستنی كۆبونەوە لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕان‌و تێهەڵچوونەوە بە پەیوەندییەكانی نێوانیان، بەڵام ئەوكات گۆڕان سازدانی هەرجۆرە كۆبونەوەیەكی رەتدەكردەوە، میدیای فەرمی گۆڕان رۆژی 29ی كانونی دووەمی 2019 هۆكاری رەتكردنەوەی كۆبونەوەی لەگەڵ یەكێتی لە شەش خاڵدا راگەیاند كە ئەمانە بوون:  •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی بەشێكی گرنگی رێككەوتنی حكومەتی خۆجێی پارێزگای سلێمانی. •    بەردەوامی سزادانی سیاسی بزوتنەوەی گۆران و هەڵسوراوانی لە لایەن یەكێتیەوە. •    نیگەرانی لە جێبەجێنەكردنی رێككەوتنی نێوان هەردوولا. •    نەبردنە سەری بەڵێنی رازیبونی یەكێتی بە دواخستنی هەڵبژاردنەكانی 30 ئەیلولی پەرلەمانی كوردستان. •    هەوڵدانی یەكێتی بۆ پشتگوێخستنی گۆڕان لە كابینەی نوێَی حكومەتدا. •    یەكێتی دەیەوێت گۆڕان وەك كارتێك دژی پارتی بەكار بهێنێت. پۆستە بەتاڵەكانی گۆڕان سەرەتای مانگی تەموزی رابردوو کە پەیوەندی نێوان یەکێتی و پارتی بە قۆناغێکی کرژو ئاڵۆزدا تێدەپەڕی، لاهور شێح جەنگی هاوسەرۆکی یەکێتی لە پڕێکدا خۆی کرد بە گردی زەرگەتەدا. گۆڕان تێگەیشتبوو لەوەی یەکێتی بۆ ئەم قۆناغەی گرژییەکانی لەگەڵ پارتی پێویستی بە ئەوان دەبێت، بۆیە یەکسەر پرسی پڕکردنەوەی پۆستەکانی ئیدارەی سلێمانی هێنایە بەر باس و ئەمەی وەکو مەرج دانا بۆ ئەوەی یەکێتی نیازپاکی خۆی پێ نیشان بدات. سەرباری ئاڵوگۆڕی پۆستەکان، بزوتنەوەی گۆڕڵن باسلەوەدەکات ژمارەیەک پۆستی لای یەکێتییە کە لەدوای رێککەوتنەکەی ساڵی ٢٠١٤ی پێکهێنانی حکومەتی خۆجێییەوە یەکێتی رادەستی نەکردووەو دەبێت ئەو پۆستانەش پڕبکاتەوە یاخود لەچوارچێوەی رێککەوتنێکی نوێدا چارەنوسیان یەکلابکرێتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەرێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانیدا (12 بۆ 15) پۆست هەن كە پشكی گۆڕانن‌و تائێستا یەكێتی رادەستی نەكردووە، لەوانە: •    سەرۆكی ئیدارەی راپەڕین •    جێگری سەرپەرەشتیاری ئیدارەی گەرمیان •    بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی گەرمیان •    جێگری پارێزگاری هەڵەبجە •    قایمقامی ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە •    سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە (ئەم ئەنجومەنە تائێستا دروست نەكراوە) •    قایمقامی سەیدسادق •    بەپێی رێككەوتنەكە لە كۆی (44) بەڕێوەبەری ناحیە لە سنوری پارێزگای سلێمانی، گۆڕان (19) بەڕێوەبەری ناحیەی بەردەكەوێت‌و یەكێتیش (18) بەڕێوەبەری ناحیە، سێ بەڕێوەبەری ناحیە لە سنوری پارێزگای سلێمانی كە بەر گۆڕان كەوتووە تائێستا رادەستی نەكراوە •    لیوای پاراستنی نەوت‌و گاز كە سەربە وەزارەتی ناوخۆ

راپۆرت: فازڵ حەمە رەفعەت – محەمەد رەئوف یەكەمین هەوڵی پەرلەمانی كوردستان بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی لەبارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەرانەوە، توشی كێشە هات، سەرۆكی پەرلەمان نوسراوەكەی گەڕاندەوە‌و دەڵێ كێشەی یاسایی تێدایە، لەناو یەكێتیش فشار بەردەوامە بۆ ئەوەی پەرلەمانتاران ئیمزاكانیان بكێشنەوە، تەنانەت شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كە رۆژگارێك بەتوندی قسەی لەسەر پارتی دەكرد، ئێستا فشار دەكات بۆ ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتی لەبابەتی بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی بكشێنەوە، رەنگە ترسەكەیان لە چارەنوسی قوباد تاڵەبانی بێت.. لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر بخوێنەرەوە. لێپرسینەوە لە حكومەت رۆژی 23ی ئەم مانگە لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە هەوڵێك دەستیپێكرد بۆ لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و قوباد تاڵەبانی جێگری‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوریی لەبارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگەكانی شوبات‌و ئازار. (24) پەرلەمانتار ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كرد‌و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كرد بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی، ئەوانەی ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كرد بریتی بوون: * (6) پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی * (5) پەرلەمانتاری یەكگرتووی ئیسلامی * (5) پەرلەمانتاری یەكێتی * (4) پەرلەمانتاری گۆڕان * (3) پەرلەمانتاری سەربەخۆ (ئەوانەی لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ جیابونەوە) * پەرلەمانتارێكی حزبی شیوعی وەڵامی سەرۆكایەتی پەرلەمان بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەمڕۆ رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بە نوسراوێك وەڵامی نوسراوی ئەو (24) پەرلەمانتارەی داوەتەوە لەبارەی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی بۆ بەردەم پەرلەمان. (درەو) زانیویەتی، سەرۆكی پەرلەمان بەبەهانەی (4) هۆكار، نوسراوی ئەو پەرلەمانتارانەی بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی رەتكردوەتەوە. رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان لەبارەی نوسراوی (24) پەرلەمانتارەكەوە ئەم كێشانەی خستوەتەڕوو. •    ئەو پەرلەمانتارانە نوسراوەكەیان ئاڕاستەی "سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە"، بەڵام بەپێی ماددەی بڕگەی (یەكەم)ی ماددەی (70)ی پەیڕەوی ناوخۆ دەبێت نوسراوەكەیان ئاڕاستەی "سەرۆكی پەرلەمان" بكەن. •    ئەو پەرلەمانتارانە لە نوسراوەكەیاندا بەیەكەوە (سەرۆكی حكومەت‌و     جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی)یان بانگهێشتی پرسیاندن كردووە لەپەرلەمان، لەكاتێكدا بەپێی ماددەی (68)ی پەیڕەوی ناوخۆ كە خۆیان لە نوسراوەكەیاندا پشتیان پێ بەستووە، دەبێت لە پرساندندا سەرۆك وەزیران بە جیا لە وەزیرەكان بانگهێشتی پەرلەمان بكرێت، نەك پێكەوە بانگبكرێن. •    بەپێی بڕگەی یەكەمی ماددەی (70)ی پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمانی كوردستان، ئەو پەرلەمانتارانەی كە داوای پرساندنی سەرۆكی حكومەت یاخود وەزیرەكان دەكەن دەبێت هاوپێچ لەگەڵ بابەتی پرساندنەكە بەڵگە‌و زانیاری‌و بەڵگەنامەكان پێشكەشی سەرۆكی پەرلەمان بكەن، بەڵام ئەو پەرلەمانتارانە بەڵگەنامەكانیان لەبارەی نایاسایبوونی بڕینی موچەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتەوە بۆ سەرۆكی پەرلەمان نەناردووە. •    كێشەیەكی تری نوسراوەكەی ئەو پەرلەمانتارانە بەلای سەرۆكی پەرلەمانەوە ئەوەیە، بەر لەوەی پەنا بۆ ماددەی تایبەت بە پرساندنی سەرۆكی حكومەت ببەن، دەبوو پەنا بۆ نوسینی نوسراو ببەن بۆ سەرۆكی حكومەت‌و تێیدا پرسیار بكەن لەوەی حكومەت چۆن رێژەی 21%ی موچەی بڕیوە، ئەگەر لەماوەی یاسایدا حكومەت وەڵامی نەدایەوە یاخود وەڵامی دایەوە‌و وەڵامەكەی بۆ پەرلەمانتاران قایلیكەر نەبوو، ئەوكات پەنا بۆ پرساندنی سەرۆكی حكومەت ببەن لەناو پەرلەمان. عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی كە سەرۆكایەتی هەوڵی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی كرد بۆ پەرلەمان بەمەبەستی لێپرسینەوە، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) پشتڕاستیكردەوە كە لەلایەن رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانەوە نوسراوێكی پێگەیشتووە. عەبدولستار مەجید وتی:" سەرۆكی پەرلەمان چەند تێبینییەكی هەیە لەسەر ناوەڕۆكی نوسراوەكەیان، تێبینییەكان بابەتی روكەشن‌و چارەسەری دەكەین‌و جارێكی تر نوسراوەكە ئاڕاستەی سەرۆكی پەرلەمان دەكەینەوە". رایگەیاند، هیچ كێشەیەكیان نییە‌و هیچ كەسێك لەوانەی ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە ئیمزاكانیان نەكشاندوەتەوە، بۆیە جارێكی تر نوسراوەكە دەكەنەوە. نیساب دەشكێت ؟ بەشێك لەو پەرلەمانتارانەی كە ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە بۆ بانگهێشتكردن‌و لێپرسینەوەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگری‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەبارەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران، ماوەی زیاتر لە هەفتەیەكە لەژێر فشاری حزبەكانیاندان بۆ ئەوەی ئیمزاكانیان بكێشنەوە. لە فراكسیۆن یەكێتی (5) پەرلەمانتار ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە، هەفتەی رابردوو بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی فراكسیۆنی حزبەكەی بانگهێشت كرد‌و داوای لێكردن ئەوانەی ئیمزایان لەسەر ئەو نوسراوە كردووە ئیمزاكانیان بكێشنەوە، بەڵام تائێستا كەسیان ئیمزاكانیان نەكێشاوەتەوە. ئیمزای ئەو پەرلەمانتارانەی یەكێتی لەسەر نوسراوەكە لەدوو لاوە كاریگەری لەسەر سەركردایەتی حزبەكەیان داناوە، لەلایەك یەكێتی بەمدواییە لەگەڵ پارتی دەستی بە زنجیرەیەك كۆبونەوەی نوێ كردووە‌و دەیەوێت رێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ پارتی بكات‌و نایەوێت بەم هەوڵانە دانوستانەكانی تێكبدات، لەلایەكی تر ئەگەر بابەتی پرساندن لە كۆتایدا سەربكێشێت بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە حكومەت، مەسرور بارزانی رزگاری دەبێت، چونكە لێسەندنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان پێویستی بە دەنگی (74) پەرلەمانتار دەبێت لە كۆی (111) پەرلەمانتار، ئەمەش شتێكە بەهۆی ئەو زۆرینەیەی كە پارتی لە خولی ئێستا پەرلەماندا هەیەتی هەرگیز رونادات، بەڵام ئەگەر بابەتەكە سەربكێشێت بۆ لێسەندنەوەی متمانە، قوباد تاڵەبانی چانسی باش نابێت، چونكە بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ جێگری سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكان بە دەنگی (50+1)ی پەرلەمانتاران متمانەیان لێوەردەگیرێتەوە، واتا بە دەنگی (56) پەرلەمانتار لە كۆی (111) پەرلەمانتار متمانە لە قوباد تاڵەبانی وەردەگیرێتەوە، ئەگەر پەرلەمانتارانی یەكێتی ئیمزاكانیان نەكێشنەوە، فراكسیۆنی پارتیش بەرگری لە قوباد تاڵەبانی ناكات‌و رەنگە لەدژیشی دەنگ بدات، ئەمەیە سەرچاوەی نیگەرانییەكەی قوباد تاڵەبانی لەو پەرلەمانتارانەی یەكێتی كە ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە، (درەو) زانیویەتی قوباد تاڵەبانی فشاری زۆری كردووە بۆ ئەوەی ئەو پەرلەمانتارانە ئیمزاكانیان بكێشنەوە. ماڵباتی تاڵەبانی هەمویان فشار دەكەن بۆ ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتی ئیمزاكانیان لەسەر نوسراوەكە بكێشنەوە، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كە بەر لە كۆنگرەی چوارەم بەردەوام هێرشی توندی دەكردەسەر پارتی، لەدوای هەڵبژاردنی وەكو كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ماوەیەكی زۆرە بێدەنگە‌و هیچ نوسینێكی نییە، تەنانەت بەپێی زانیارییەكانی (درەو) فشاری زۆر دەكات بۆ ئەوەی پەرلەمانتارانی یەكێتی پاشگەزببنەوە لە ئیمزاكانیان بۆ بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی بۆ بەردەم پەرلەمان. هەر لە ماڵباتی تاڵەبانی، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی فشاری زۆر دەكات بۆ ئەوەی ئەو پێنج پەرلەمانتارەی یەكێتی ئیمزاكانیان لەسەر نوسراوەكەی پەرلەمان بكێشنەوە، بەڵام لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكەكەی تر، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) چووەتە دەرەوەی وڵات‌و نایەوێت لەم بابەتەدا نە پشت لە پەرلەمانتارانی حزبەكەی بكات‌و نە فشاریشیان لێ بكات بۆ ئەوەی ئیمزاكانیان بكێشنەوە. فشارەكە تەنیا لەناو یەكێتیدا نییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) لەناو بزوتنەوەی گۆڕانیش فشار هەیە بۆ ئەوەی ئەو چوار پەرلەمانتارەی فراكسیۆنی گۆڕان كە ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە، ئیمزاكەیان بكێشنەوە. عەلی حەمە ساڵح سەرەتای ئەم هەفتەیە لەژێر فشاری عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەكەی بۆ كشاندنەوەی واژۆكەی لەسەر ئەو نوسراوە‌و چەند پرسێكی تر، دەستی لە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان‌و ئەندامێتی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەكەی كێشایەوە. بەم بارودۆخەوە ئایا عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی دەتوانێت جارێكی تر نیسابی یاسایی بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەتی هەرێم كۆبكاتەوە كە (یەك لەسەر پێنج)ی ئەندامانی پەرلەمانە، واتا پێویستی بە ئیمزای (23) پەرلەمانتار هەیە بۆ ئەوەی جارێكی تر نوسراو بكاتەوە‌و تێیدا داوای لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەت بكات ؟ ئایا پەرلەمانتارانی یەكێتی‌و گۆڕان ئەگەر جارێكی تر داوای ئیمزایان لێبكرێت بۆ لێپرسینەوە لە سەرۆكی حكومەت، ئیمزا دەكەن یاخود نا ؟

درەو: سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بە نوسراوێك كە ئاراستەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی كردووە داوای كاندیدی شوێنگرەوەی ( سۆران عومەر) دەكات. لە 7ی ئایاری رابردوو پەرلەمانی كوردستان بە دەنگی (57) پەرلەمانتار پارێزبەندی لەسەر (سۆران عومەر) پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی هەڵگرت بەڵام تا ئێستا شوێنەكەی پڕنەكراوەتەوە. بەپێی نوسراوێكی رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان كە ئاراستەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی كوردستانی كردووە، نوسیویەتی" دوابەدوای بڕیاری ژمارە (7)ی ساڵی 2020 تایبەت بە قبوڵكردنی دەستلەكاركێشانەوەی (سۆران عومەر سەعید) لە ئەندامێتی پەرلەمانی كوردستان، بفەرموون بە ناردنی ناوی ئەو كاندیدەی بە پێی ریزبەندی هەڵبژاردن لە هەمان فراكسیۆن جێگەی دەگرێتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو) لە ئێستادا كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان سەرقاڵی ناردنی ناوی جێگرەوەی (سۆران عومەر)ن.  بەپێی ڕیزبەندی دەنگی كاندیدەكانی كۆمەڵی ئیسلامی لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، لەناو كاندیدە دەرنەچووەكانی كۆمەڵدا مەروان گەڵاڵی دەنگی زۆرینە هەیە‌و دەتوانێت كورسییەكەی سۆران عومەر لە پەرلەمانی كوردستان پڕبكاتەوە. مەروان گەڵاڵی كە لە خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستاندا سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ بوو، بەمدواییە لە كۆنفرانسە ناوخۆییەكانی كۆمەڵدا وەكو ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵ هەڵبژێردرایەوە‌و هاوكات بوو بە بەرپرسی مەڵبەندی سۆرانی كۆمەڵ، گەڵاڵی پەرلەمانتاری خانەنشینە‌و بەپێی زانیارییەكانی (درەو) رەتیكردوەتەوە كورسییەكەی سۆران عومەر پڕبكاتەوە‌و دەیەوێت لە پۆستە حزبییەكەیدا بمێنێتەوە. بەڵام دەبێت كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان ناوی مەروان گەلاِڵی بنێرێت بۆ پەرلەمان و لەوێ مەروان گەلاِڵی رەتی بكاتەوە بۆ كاندیدی دواتر. لەدوای مەروان گەڵاڵی لەناو كاندیدە دەرنەچووەكانی كۆمەڵدا، (عومەر گوڵپی) بەڕێوەبەری گشتی بەڕێوەبەرایەتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانی دەنگی زۆرینەی هەیە. (درەو) زانیویەتی لەناو كۆمەڵدا گفتوگۆ هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا عومەر گوڵپی كورسییەكەی سۆران عومەر لە پەرلەمان پڕبكاتەوە یاخود لە پۆستەكەی خۆی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانی بمێنێتەوە، لەناو مەڵبەندی سلێمانی كۆمەڵدا چەند كەسێك چاویان لە وەرگرتنی پۆستی بەڕێوەبەری گشتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانییە‌و خوازیارن عومەر گوڵپی دەستبەرداری پۆستەكەی ببێت‌و شوێنەكەی سۆران عومەر پڕبكاتەوە. لەبەرامبەردا بۆچونێكی تر لەناو كۆمەڵدا هەیە كە خوازیارە عومەر گوڵپی لە شوێنی خۆی لە پۆستی بەڕێوەبەری گشتی كاروباری كۆمەڵایەتی سلێمانی بمێنێتەوە‌و كاندیدی دوای ئەو كە (كامەران بابان زادە)یە كورسییەكەی سۆران عومەر پڕبكاتەوە.  

 راپۆرت: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف لە هەرێمی كوردستان زۆربەی حزبە سیاسییەكان‌و بەرپرسانی ناو حزب دەستیان تێكەڵكردووە لە بازرگانی‌و كاری كۆمپانیاكاندا، بەشێك لە حزبەكان لە هەناوی كۆمپانیاكانەوە لە دایك بوون و بەشێكیشیان كۆمپانیایان بۆ سەرمایەگوزاری درووستكردووە، تێوەگلانی حزبەكان لە كاری بازرگانیدا، دەستی حكومەتی لە سەر كۆمپانیا و بازرگانان كورتكردۆتەوە، (درەو) لەم راپۆرتەدا تێوەگلانی حزبەكان لە كاری بازرگانی و سەرمایەگوزاری دەخاتەروو.   یەكێتی‌و كۆمپانیا سەرەتای بە كۆمپانیابوونی حزب لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 1992 دەگەڕێتەوە، ئەوكات جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكەم كەس بووە بیری لەوەكردوەتەوە حزب كۆمپانیای هەبێت‌و بتوانێت لەڕێگەی بارزگانییەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، وەكو باسدەكرێت لەم بیرۆكەیەدا تاڵەبانی باوك سەرسام بووە بە رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستین كە ئەوكات خاوەنی ئابورییەكی گەورە بووە. یەكێتی لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كۆمپانیای (نۆكان)ی دروستكرد، (نۆكان) تەنیا كۆمپانیایەك نەبوو، دواتر بوو بە زنجیرەیەك كۆمپانیا، بۆ نمونە لە كەرتی بیناسازیدا نۆكان ژمارەیەك كۆمپانیای دروستكردبوو بەناوەكانی (راز، دەرگەزێن، توژەڵە، رەزگە، قوباد، شكۆفە، رێكۆ، چیا، ئیرۆن)‌و چەندین كۆمپانیای تر كە ساڵانە پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی پەیدا دەكرد. كە نەوتیش دۆزرایەوە، كۆمپانیای نۆكان لە كەرتی وزەشدا ژمارەیەك كۆمپانی دروستكرد، لەوانە (مەهد، وزە، زەوی، باوان)‌و چەند كۆمپانیایەكی تر كە لەبواری نەوتدا كاریان دەكرد‌و پارەیەكی زۆریان بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی كۆدەكردەوە. كاتێك قسەوباس لەسەر كۆمپانیاكانی حزب زیادیان كرد، هاوكات لەگەڵ ململانێ ناوخۆییەكان لەسەر دارایی حزب، كۆمپانیای نۆكان بیری لە دروستكردنی كۆمپانیایەكی ئەمنی كردەوە بۆ پارێزكاریكردن لە زنجیرە كۆمپانیاكانی، كۆمپانیایەكی ئەمنی بەناوی "داهۆڵ" دروستكرا. كۆمپانیای نۆكان چووە ناو بواری بازرگانی ئۆتۆمبیلیشەوە، لەم بوارەدا كۆمپانیایەكی دروستكرد بەناوی (كارزۆن)، ئەم كۆمپانیایە ئۆتۆمبیلی بۆ سنوری زۆنی سەوز هاوردە دەكرد‌و ساڵانە پارەیەكی زۆری بۆ مەكتەبی دارایی یەكێتی دابین دەكرد. تاوەكو ساڵی 2016، نۆكان كۆمەڵێك كۆمپانیای تری دروستكرد كە لە بوارە جیاجیاكاندا كاریان دەكرد لەوانە (هوما، كەڕنت، كوردستان، سایكس، نزار، هێزنگ، دیوتی فری، غازكۆ). بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، تاوەكو ساڵی 2016 كۆمپانیای نۆكان (16) كارگەی هەبووە كە لەبواری پیشەسازی لەوانە دروستكردنی (PVC)‌و خشتی سورو بەرهەمهێنانی خوێ‌و دروستكردنی جلوبەرگ‌و چەند بوارێكی تردا كاریان كردووە. نۆكان چەندین پرۆژەی تری لەناو شاری سلێمانیدا هەبوو لە كەرتی هۆتێل‌و چێشتخانەكاندا، لەوانە (ئاشتی، سلێمانی پاڵاس، ئەزمەڕ پاڵاس، میر، گوندی گەشتیاری دابان). لە كەرتی فڕۆكەوانیشدا، كۆمپانیای نۆكانی یەكێتی جێ پەنجەی خۆی دانا‌و دوو كۆمپانیای بەناوەكانی (ئەزمەڕ ئایەر)‌و (هۆما تراڤڵ). ئەمە جگە لە كۆمپانیاكانی بواری نەوت‌و سكیوریتی‌و هێڵی ئینتەرنێت‌و جگەرەو بوارەكانی ترو سامانی كۆمپانیاكە لە دەرەوەی وڵات. كۆمپانیای نۆكان راستەوخۆ لەلایەن ئیدارەی گشتی یەكێتییەوە بەڕێوەدەبرا، گرێبەستی پرۆژەكانی وەردەگرت، ئابورییەكی گەورەی بۆ حزب بنیادنا. دوای نەخۆشكەوتنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی یەكێتی‌و دوركەوتنەوەی لە شانۆی سیاسی، ساڵی 2016 یەكێتی دابەش بوو بەسەر دوو جەمسەردا، جەمسەری هیرۆ ئیبراهیم ئەحمەدی هاوسەری تاڵەبانی‌و جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی‌و بەرهەم ساڵحی جێگری دووەمی سكرتێر گشتی، دوو جێگرەكەی سكرتێر رەوتێكیان لەناو یەكێتیدا بەناوی "ناوەندی بڕیار" راگەیاند، یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی نێوان هەردوو جەمسەرەكە دارایی حزب بوو. ئەوكات باڵی ناوەندی بڕیار لە بەیاننامەیەكدا باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو ماڵباتی تاڵەبانییان تۆمەتباركرد بەوەی یەكێتییان كردووە بە هێزێك بۆ "تاڵانكردنی نەوت‌و هەڵلوشینی سەروەت‌و سامانی خەڵك"‌و دارایی یەكێتییان بۆخۆیان كۆنترۆڵكردووە، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستیان دلێری سەید مەجید بەرپرسی ئیدارەی گشتی یەكێتی بوو كە ئەوكات لە باڵی هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدەوە نزیك بوو. كۆتایی ساڵی رابردوو، یەكێتی كۆنگرەی چوارەمی خۆی بەست، لەم كۆنگرەیەدا دەستكاری مەكتەبی دارایی حزب نەكراوە‌و وەكو خۆی ئێستا لای دلێری سەید مەجید ماوەتەوە، دلێر بەهۆی ئەوەی ئەوەی ساڵانێكە دارایی یەكێتی لایە، لەناو حزبدا نازناوی "پیاوی پارەكە"ی لێنراوە، بەپێی ناوخۆی نوێی یەكێتی دەبێت بەرپرسی مەكتەبەكان كەسانێك بن كە ئەندامی مەكتەبی سیاسی بن، دلێری سەید مەجید ئەندامی مەكتەبی سیاسی نییە، ئەندامە لە ئەنجومەنی باڵای سیاسی حزب، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت لە پۆستی بەرپرسی مەكتەبی دارایی لاببرێت، بەڵام تائێستا ئەم بڕیارە نەدراوە. پارتی‌و كۆمپانیا بەمدواییە رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)ی ئەمریكی راپۆرتێكی بەناونیشانی "لەناو چەتەگەرییەكەی عێراق"دا بڵاوكردەوە، تێیدا باسی لەوەكردبوو چۆن حزبە سیاسییەكان‌و میلیشیاكان دەستیان وەرداوەتە ناو كاروباری بازرگانی‌و خۆیان دەوڵەمەند كردووە‌و بەرپرسەكانیان ریستۆرانت‌و یانەی شەوانەیان كڕیوە. راپۆرتەكەی نیۆرۆك تایمز باسی لە هەرێمی كوردستانی كردبوو، نوسیبووی: بنەماڵەی بارزانی‌و تاڵەبانی دەسەڵاتی خۆیان بەكاردەهێنن بۆ كۆنترۆڵكردنی گرێبەستەكانی ناوچەی كوردستان بۆ ئەوەی خۆیان دەوڵەمەند بكەن. چۆن یەكێتی مەكتەبی دارایی‌و ئیدارەی گشتی هەیە، پارتیش بەفەرمی لیژنەی وەبەرهێنانی هەیە، پێشتر عزەدین بەرواری بەرپرسی ئەم دەزگایە بوو، بەڵام لە كۆتایی ساڵی رابردوودا لابراو (ئاراس حەسۆ میرخان) ئەندامی سەركردایەتی پارتی خرایە شوێنەكەی. كۆمپانیاكانی پارتی لە زۆنی زەرد، بارزگانییان لە زۆربەی كەرتەكاندا قۆرخ كردووە. سێ كۆمپانیا كە لەسەر پارتی ئەژماردەكرێن‌و بەنوسراوی فەرمی بەناوی پارتییەوە نین، كۆنترۆڵی كاروباری بارزگانی‌و دۆخی ئابورییان لە سنوری پارتیدا كردووە. یەكەم: كۆمپانیای ستێر ئەم كۆمپانیایە نزیكە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە، سۆران عومەر پەرلەمانتاری پێشووی كۆمەڵی ئیسلامی وتی:" ئەمە كۆمپانیای مەسرور بارزانییە"، لەسەر ئەمە مەسرور بارزانی لە دادگا سكاڵای لێكرد، مەسرور بارزانی رەتیدەكاتەوە كۆمپانیا هەبێت، لەڕاستیدا هەر بەوشێوەیەیە، چونكە لە هەرێمی كوردستان بەرپرسان بەناوی خۆیانەوە كۆمپانیاكانیان تۆمارناكەن، كەسانی تری نزیك لە خۆیان ئیشوكارە ئابورییەكانیان بۆ بەڕێوەدەبەن. بەڵگەنامە دزەكراوەكانی ئەمریكا لە سایتی ویكیلیكس ئاماژە بەوەدەكەن، پشكی گەورەی كۆمپانیای ستێر، خاوەندارێتییەكەی بۆ مەسرور بارزانی دەگەڕێتەوە. كۆمپانیای ستێر ساڵی 2002 دامەزراوە، سەرۆكی كۆمپانیاكە‌و سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیاكە ناوی (سیروان عەزیز)ە، ستێر خاوەنی (12) كۆمپانیایە‌و لەگەڵ (10) كۆمپانیای تریشدا هاوبەشیی هەیە. وەكو خۆی دەڵێ گروپی كۆمپانیاكانی ستێر لەم بوارانەدا كاردەكات:" بیناسازی‌و تەلارسازی، ئەندازیاری ژینگەیی، راوێژكاری، دڵنیایی، لۆجیستیك، پاراستنی دامودەزگاكان، هەڵگرتنی مین، هێزی كار، كارەبا، نەوت، بازرگانی، گەشتیاری، تەكنەلۆژیای زانیارییەكان، خانوبەرەو پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون). گروپی كۆمپانیاكانی ستێر لەم كۆمپانیایانە پێكدێت: •    ستێر كۆنسترەكشن •    ستێر پترلیۆم •    ستێر تاوەر •    ستێر سكیوریتی •    ئاوی كانی •    ئاوی ئاڤیان •    ستێر ئەڤیەیشن •     ستێر تیك هاوبەشەكانی كۆمپانیای ستێر بریتین لەم لایەنانە: •    هێڵی ئاسمانی توركی •    سەن ئۆیڵ •    هاریكار •    دونیا گروپ •    MSC •    كار گروپ دەوترێت بانكی (RT) لە هەولێر سەربەم كۆمپانیایەیە، لەدوای دەستبەكاربوونی مەسرور بارزانی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان كە دەگەڕێتەوە دەبرێت بۆ ئەم بانكە‌و لەوێوە دۆلار دەكرێت بە دیناری عێراقی. دووەم: سەلاحەدین گروپ ئەم كۆمپانیایە دەوترێت سەربە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانە، بەڵام هاوشێوەی كۆمپانیای ستێر لە هیچ بەڵگەیەكی یاسایدا ناوی نێچیرڤان بارزانی لەسەر كۆمپانیاكە نەنوسراوە. بەپێی ئەوەی خۆی باسی دەكات، ئەم كۆمپانیایە ساڵی 2017 لەلایەن بانكی نێودەوڵەتییەوە دانی پێدانراوە. سەرباری ئەمە بانكی كوردستانیش نزیكە لە نێچیرڤان بارزانییەوە، ئەوكاتەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكایەتی حكومەتی دەكرد، پارەی نەوتی هەرێم دەبرایە ئەم بانكە‌و لەوێ لە دۆلارەوە دەكرا بە دیناری عێراقی. سێیەم: كۆمپانیای كار لە كەڤەری ئەم كۆمپانیایەدا ناوی (شێخ باز) دیارە، بەڵام زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، پارتی‌و بەدیاریكراوی بنەماڵەی بارزانی پشكی گەورەیان هەیە لە كۆمپانیاكەدا. كۆمپانیای كار كێڵگەی نەوتی خورمەڵەی بەدەستەوەیە كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە هەرێمی كوردستان‌و رۆژانە نزیكەی (100 هەزار) بەرمیل نەوتی تێدا بەرهەم دەهێنێت، خورمەڵە بەتەنیا خۆی رێژەی 38%ی نەوتی وەبەرهێنراوی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. سەرباری ئەمە بۆری سەرەكی هەناردەی نەوتی هەرێم لای كۆمپانیای كارە‌و كۆمپانیاكە لە چەندین بواری تردا كاردەكات. سەرباری ئەم سێ كۆمپانیا سەرەكییە، پارتی لە بواری هێڵی ئینتەرنێت‌و پەیوەندییەكان‌و كەرتەكانی تردا چەندین كۆمپانیای هەیە كە كاری بۆ دەكەن، پارتی لە كۆنترۆڵی كۆمپانیاكان‌و كۆكردنەوەی باج‌و سەراندا لێیان لە یەكێتی سەركەوتوترە.  بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمپانیا بەپێچەوانەی پارتی‌و یەكێتییەوە كە لە حزبەوە بوون بە كۆمپانیا، بزوتنەوەی گۆڕان لە هەناوی كۆمپانیایەكەوە لە دایكبوو بەناوی (كۆمپانیای وشە)، بەڵام كۆمپانیایەك بۆ كاری راگەیاندن. دوای (10 ساڵ) لە دامەزراندنی، لەناو بزوتنەوەی گۆڕانەوە هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی حزبەكە هاوشێوەی پارتی‌و یەكێتی رۆڵی لە بواری وەبەرهێنان‌و بازرگانیدا هەبێت، ئەوانەی سەرپەرشتی ئەم هەوڵە دەكەن كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەكەن، ئەوان لە زانكۆ بەناوبانگەكانی دەرەوە خوێندویانە‌و پێیانوایە "پارە پاوەرە" واتە دارایی هێزە‌و دەتوانن لەرێگەی ئابورییەكی بەهێزەوە حزبێكی بەهێز دروست بكەن. پرۆژە ئابورییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان هاوشێوەی زۆربەی پرۆژەكانی پارتی‌و یەكێتی بەفەرمی بەناوی بزوتنەوەی گۆڕانەوە نین، بەڵام گۆڕان لە داهاتەكانیان سودمەند دەبێت. دوای كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا لە ساڵی 2017، كۆمپانیایەك دروستكراوە بەناوی "لوكس ئەجینسی"، ئەم كۆمپانیایە هاوڕێیەكی نزیكی كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا خاوەندارێتی دەكات كە بەردەوام لە تەنیشتیانەوە دەردەكەوێت. كۆمپانیای "لوكس ئەجینسی" لە هەرسێ مەرزی (پەروێزخان، پشتە، كێلێ) كاری كوالیتی كۆنترۆڵ دەكات، لەم مانگەدا لە دەروازەی سنوری پشتە ژمارەیەك شۆفێری بارهەڵگرەكان هێرشیان كردەسەر ئۆفێسی ئەم كۆمپانیایە، میدیای فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان هەرزوو كەوتە بەرگریكردن لە كۆمپانیاكە‌و رایگەیاند، كۆمپانیای "لوكس ئەجینسی" رێگری كردووە لەوەی ئەو بازرگان‌و شۆفێرانە كەلوپەلی كوالیتی خراپ هاوردە بكەن، بۆیە هێرشی كراوەتەسەر. عەدنان عوسمان وتەبێژی فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان ئەمڕۆ رایگەیاند، بزوتنەوەی گۆڕان هیچ كۆمپانیایەكی بازرگانی نیە‌و هیچ كارێكی بازرگانیش لەدەروازەكان‌و دەرەوەی دەروازەكان ناكات. نەوەی نوێ و كۆمپانیا جوڵانەوەی نەوەی نوێ لە هەناوی كۆمپانیایەكەوە لەدایك بوو كە ئەویش كۆمپانیای (نالیا)یە و خاوەنەكەی شاسوار عەبدولواحیدە،  كۆمپانیای (نالیا) لە 14/8/2007 دامەزراوەو شاسوار عەبدولواحید خاوەندارێتی كۆمپانیاكە دەكات، نالیا بە پرۆژەی وەبەرهێنان دەستیپێكردو لەماوەی ساڵانی 2007 بۆ 2011 حەوت پرۆژەی وەبەرهێنانی لە سلێمانی وەرگرتووە كە بریتین لەم پرۆژانە: •    گوندی ئەڵمانی یەك •    چاڤیلاند •    گوندی ئەڵمانی دوو •    كوردسیتی یەك •    كوردسیتی دوو •    نالی سیتی •    گوندی ئەڵمانی سێ دوای چوارساڵ لە كاری وەبەرهێنان لە 17ی شوباتی 2011 دەستی بەكاری میدیایی كردووەو كەناڵی (NRT)ی دامەزراند، لەدوای دامەزراندنی كەناڵەكە لە پرۆسەی ریفراندۆمەكەی 25ی ئەیلولی 2017 سەرۆكایەتی بەرەی نەخێریكردوو، لەدوای ئەو پرۆسەیە شاسوار عەبدولواحید لە 19/1/2018 جوڵانەوەی نەوەی نوێی رایگەیاند و بەشداری هەردوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و كوردستانی كرد. سەرەرای كاری سیاسی شاسوار عەبدولواحید تا ئێستاش خۆی خاوەنی میدیاكەو سەركایەو كۆمپانیاكەیەتی  ئەگەرچی رۆژی 21/11/2017 شاسوار لە وتارێكدا رایگەیاند" تەواوی گروپی كۆمپانیاكانی نالیا و پرۆژە بازرگانی و پشكەكانی لە پرۆژەی چاڤیلاند فرۆشتووە بە دوو كۆمپانیای بیانی و دەستبەرداری بووە، هەروەها دەستبەرداری تەواوی پشكەكانی كۆمپانیای نالیا بۆ كاری میدیایی بووە كە خاوەنی كەناڵەكانی  NRTیە". شاسوار عەبدولواحید لەبارەی فرۆشتنی كۆمپانیاكانی بڵاویكردەوە" گروپی كۆمپانیاكانی نالیا پێش ئەنجامدانی مامەڵەی فرۆشتنەكەی، بڕی (47 ملیۆن و 684 هەزارو 800) دۆلار قەرزی لای خاوەن یەكەكانی نیشتەجێبوون و هاوڵاتیان و كەس و كۆمپانیاكان هەیە" و سەرباری ئەمە بەبەهای " بڕی (79 ملیۆن و 240 هەزار) دۆلار یەكەی نەفرۆشراوی هەیە، كە هەردوو بڕە پارەكە واتە قەرزەكان و یەكە نەفرۆشراوەكان دەكاتە (126 ملیۆن و 924 هەزارو 800) دۆلار، لە بەرامبەردا كۆمپانیاكان بڕی (2 ملیۆن و 911 هەزارو 400) دۆلار قەرزارن". بەشێوەیەكی گشتی سامانی "كۆمپانیاكانی نالیا" بە هەموو پرۆژەكانییەوە لەناوخۆ و دەرەوەی وڵات بەپێی ئەوەی شاسوار خۆی لە وتارەكەیدا خەمڵاندنی بۆ كردووە، گەیشتوەتە (681 ملیۆن) دۆلار. شاسوار عەبدولواحید لە دوای پرژە سیاسیەكەیەوە پرۆژە وەبەرهێنانەكانی روبەرووی كێشە بوەتەوە، ئەو، لە سەردەمی كابینەی شەشەمی حكومەتدا بڕی (٤٣ ملیار و ٧٥٠ ملیۆن) دیناری بەقەرزی بۆ تەواوكردنی پرۆژەكانی لە حكومەت وەرگرتووە و تائێستا ئەو قەرزەی نەداوەتەوە و سودی قەرزەكەشی هاتوەتە سەر كە بڕەكەی (16 ملیار دینار)ە، واتە بەكۆی گشتی بڕی (59 ملیار و 750 ملیۆن) دینار قەرزاری حكومەتە، سەرەرای فشارەكانی خاوەن پشكەكانی چاڤیلاند كە ئەو تەنیا لە پرۆژەی (چاڤیلاند) كێشەی لەگەڵ (9 هەزارو 700) كەسدا هەیە، ئەو كەسانە تائێستا نزیكەی (300) سكاڵایان لە دادگاكان لەسەر تۆماركردووە. ئێستا شاسوار عەبدواحید سەرقاڵبونی بە حزبە سیاسیەكەیەوە، كەمتر دەرفەتی پرۆژەی وەبەرهێنانی هەیەو بە شێوەیەكی سست پرۆژە تەواونەكراوەكانی تەواو دەكات.   كۆمپانیا لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتیی تۆماری كۆمپانیاكان، تاوەكو كۆتایی مانگی ئەیلولی ساڵی رابردوو، تێكڕای ژمارەی كۆمپانیا تۆماركراوەكان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە (30 هەزارو 99) كۆمپانیا، لەم ژمارەیە: •    (26 هەزارو 777) كۆمپانیا ناوخۆین •    (3 هەزارو 322) كۆمپانیا بیانین. بەشی هەرەزۆری كۆمپانیا ناوخۆییەكان لە پشتەوە لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە پاڵپشتی دەكرێن، یاخود بەرپرسانی حزب پشكدارن تێیاندا، هاوشێوەی عێراق، ئێستا لە هەرێمی كوردستانیش وەرگرتنی پۆستی وزاری لەناو حكومەت، سەرچاوەیەكی دارایی بەهێزە بۆ حزبە سیاسییەكان، حزبەكان لەرێگەی وەزیرەكانیانەوە گرێبەستە حكومییەكان بۆ كۆمپانیاكانی نزیك لەخۆیان دەردەچێنن. زۆربەی كۆمپانیاكان سكاڵا دەكەن لەوەی بەرپرسان داوای پشكیان لێدەكەن، بەبێ بەشداریكردنی بەرپرسان لە گرێبەستەكات، رێگەنادرێت هیچ تەندەرێكیان بۆ دەرچێت. ئەوە تەنیا هێزە دەسەڵاتدارەكان نییە كە كۆنترۆڵی كۆمپانیاكانیان كردووە، بەشێك لە حزبەكانی تر بە گوێرەی قەبارەی خۆیان كاری سەرمایەگوزاری و بازرگانی بچوك دەكەن، یاخود كارەكتەرە دیارەكانیان سەرقاڵی كاری بازرگانین.   

نووسین: فاتیح موسلو وەرگێڕان: هێمن محەمەد قادر  سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی - گۆڤاری ئاییندەناسی   پوختە لەم توێژینەوەیەدا کاریگەریی کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی(OVAKÖY) لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، کاریگەریی لەسەر ئاسایشی هەرێمی تورکیا؛ بەوردی شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ کراوە. پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی لەگەڵ ئەوەی پڕۆژەیەکی نوێ نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەم ماوانەی دواییدا دووبارە هاتۆتەوە بەر باس و بووە بە پرسێکی هەنووکەیی. زۆرێک لە بەرپرسان لە کاتی باسکردنی ئەم خاڵە سنوورییەدا، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە پێویستە بە زووترین کات دەست بە کارکردن لەم پڕۆژەیەدا بکرێت. لە دۆخی جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیەدا، لە زۆر ڕووەوە کاریگەریی ڕاستەخۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ئەنکەرە و بەغداد دادەنێت. لە ڕووی ئابوورییەوە جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەتی زیاتر بۆ گەشەسەندنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان تورکیا و عێراق، لە ڕێگەی پێکەوەبەستنی هەردوو وڵات لە ڕێگای هێڵێکی ڕاستەوخۆوە. بونیادنانی خاڵێکی سنووری نوێ کە ببێتە جێگرەوەی خاڵی سنووریی «خابور»، هەر بەتەنیا نابێتە هۆی کەمکردنەوەی کرێی گواستنەوە، بەڵکوو لە هەمان کاتدا دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەت بۆ ئاڵوگۆڕی دوو لایەنە و زیادبوونی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ناوچەکە. جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، بێگومان ڕەنگدانەوەی سیاسییشی دەبێت. ئەم دۆخە نوێیە لەپاڵ کاریگەریی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، لە هەمان کاتدا چاوەڕوان دەکرێت کاریگەریی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستان(١) لە لایەک و پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغداش لە لایەکی دیکەوە هەبێت. بونیادنانی هێڵێکی بازرگانیی نوێ و پاراستنی ئاسایشی ئەم هێڵە لەلایەن هەردوو وڵاتەوە کە لە ئۆڤا کۆییەوە تا بەغداد درێژ دەبێتەوە، لەپاڵ زیادبوونی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، ڕێگا بۆ چالاکبوونی زیاتری تورکیاش لە ناوچەکە خۆش دەکات. چالاکبوونی زیاتری تورکیا لە ناوچەکە و بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، ڕێگە بۆ پێداچوونەوە و سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا خۆش دەکات. گەر بێتوو لە ڕوانگەی هاوسەنگیی سیاسییەوە لە نێوخۆی عێراقدا بنۆڕینە ئەم دۆخە، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە پەیوەندیی ڕاستەوخۆی نێوان ئەنکەرە و بەغداد، پێگەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەبەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بەهێزتر دەکات. بەم جۆرە لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین، جێگیری و بەردەوامیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، دەبێتە هۆی دانانی خاڵی دەستپێکێکی نوێ لە بەگژداچوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان (K.K.P) لە ناوچەی شەنگال، کە ماوەیەکی درێژە گفتوگۆی لە بارەی ئەنجامدانی چالاکی لەو ناوچەیە دەکرێت. بەرایی ئۆڤا کۆی لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتە نزیک خاڵی سنووریی خابور لە ناوچەی بەیەکگەیشتنی سنووری نێوان دەوڵەتانی تورکیا، عێراق و سووریا. ئەم ناوچەیە لە ڕووی جیۆپۆلەتیکەوە بە ناوچەیەکی ستراتیژیی گرنگ دادەنرێت. لە بەری ئەم بەرەوەی ناوچەی ئۆڤا کۆی، ناوچەی «فیشخابور» دێت کە دەکەوێتە نێو سنووری حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. ماوەیەکی درێژە تورکیا پرسی کردنەوەی خاڵێکی سنووریی نوێی لە ڕێگای دەروازەی ئۆڤا کۆییەوە لەگەڵ عێراقدا هێناوەتە بەر باس و بۆ هێنانەدیی ئەم ئامانجەش، لە پەیوەندیی بەردەومدایە لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا(1). جێبەجێکردنی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، دەرفەتی کرانەوەی ئابووری و ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان هەردوو وڵاتی تورکیا و عێراق لە ڕێگای هێڵێکی ڕاستەوخۆوە دەڕەخسێنێت. بەگوێرەی لێکدانەوەکان، ئەم ڕێگا بازرگانییە بە ناوچەکانی ئۆڤا کۆی، فیشخابور، تەلەعفەر، موسڵ و بەغدادا تێدەپەڕێت و تاوەکوو بەسڕە لە باشووری عێراق درێژ دەبێتەوە. ئەم کارەش دەبێتە هۆی ئازادکردنی بازرگانیی نێوان هەردوو وڵات لە خاڵی سنووریی خابور کە لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە، لە هەمان کاتدا دەرفەت بۆ هەردوو وڵات دەڕەخسێنێت تاکوو بە شێوازێکی باشتر مامەڵە لەگەڵ یەکتردا بکەن. لە ڕووی سیاسییشەوە، پێویستە چاوەڕوانی ئەوە بکەین کە ئەم پڕۆژەیە کۆمەڵێک دەرهاویشتەی نوێ لەگەڵ خۆیدا بهێنێتە كایەوە. ئەم پڕۆژەیە لە سەرەتادا دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەت بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، تاکوو پێگەی خۆی بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستان بەهێزتر بکات. ئەم بابەتە لە ڕوانگەی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتەوە گرنگیی زیاتری بەدەست هێناوە، بەتایبەتی دوای ئەنجامدانی گشتپرسی، بە مەبەستی سەربەخۆیی لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە لە 25/9/2017. زیاد لەوەش دابینکردنی ئاسایش بە درێژایی ئەم هێڵە لەلایەن هەردوو وڵاتەوە، دەبێتە هۆی فراوانکردنی ڕووبەری دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندی و بەهێزکردنی پێگەکەی لە ڕووی سیاسییەوە لە نێوخۆی عێراقدا. بۆ ئەم مەبەستە پێویستە لەسەر حکومەتی بەغدا كە ئاسایشی ناوچەکانی موسڵ و تەلەعفەر بپارێزێت، کە ژمارەیەکی زۆر لە شانە نووستووەکانی سەر بە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش) و گرووپە جیاوازەکانی سەر بە هێزەکانی حەشدی شەعبی لەخۆ گرتووە، بە پێچەوانەی ئەمەوە تەنانەت بە جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیەش، کێشەی ئەمنی لە ناوچەکەدا بەردەوام دەبێت. گەر لە ڕوانگەی تورکیاوە بنۆڕینە ئەم بابەتە، ئەوا بونیادنانی هێڵێکی نوێی بازرگانی کە لەلایەن هەردوو وڵاتەوە پارێزگاریی لێ بکرێت، بە هۆی سەقامگیریی زیاتری سنوورەکانی باشووری تورکیا، دەرگا بۆ کۆمەڵێک پەرەسەندنی نوێ دەکاتەوە.  پاش ئەوەی ناوچەکە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە کۆنترۆڵ دەکرێت، تورکیاش دەتوانێت کۆمەڵێک هەنگاوی نوێ بنێت بۆ بەگژداچوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال، ئەمەش دەبێتە سەرەتایەکی گرنگ بۆ تێکشکاندنی ئەم ڕێكخراوە و پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە ئەمنییەی ناوچەکە کە لەلایەن ئەم پارتەوە دەقۆزرێتەوە. کۆنترۆڵکردنی ناوچەی شەنگال کە بە خاڵی سەرەکیی پێکەوەبەستنەوەی قەندیل و باکووری سووریا دادەنرێت، لە پلانی ماوەدرێژی تورکیادا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان، چانسێکە کە بە هیچ شێوەیەک ناکرێت دەستبەرداری  بێت. ئەم توێژینەوەیە لە سێ بەش پێک هاتووە: لە بەشی یەکەمدا تیشک خراوەتە سەر پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، ئەو هۆکارانە خراونەتە ڕوو کە کار دەکەنە سەر پەیوەندیی دوو لایەنەی نێوان هەردوو وڵات. لە بەشی دووەمدا کاریگەرییەکانی کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق و ڕۆڵی ئەم پڕۆژەیە لە ڕووی ئابووری و دابینکردنی ئەمن و ئاسایش لە ناوچەکە خراوەتە بەر باس و لێکۆڵینەوە. لە بەشی سێیەم و کۆتاییشدا تیشک خراوەتە سەر کاریگەریی ناوچەی شەنگال و پارتی کرێکارانی کوردستان لە ڕوانگەی ئاسایشی تورکیاوە. پەیوەندیی بازرگانیی دوو لایەنەی  تورکیا و عێراق لە ڕووی پەیوەندیی ئابووری و بازرگانییەوە، عێراق بە یەکێک لە گرنگترین ئەو وڵاتانە ئەژمار دەکرێت کە پەیوەندییەکی بەهێزیان لەگەڵ تورکیادا هەیە و جێگەی گرنگیپێدانی ئەو وڵاتەیە. بە ڕوانین لە قەبارەی پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات لەم ساڵانەی دواییدا، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە ئەم پەیوەندییانە گەشەسەندنی دیاری بەخۆیەوە بینیوە. لە کاتێکدا قەبارەی هەناردەکردنی کاڵای تورکی بۆ عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥، تەنیا نزیکەی ٧٥,٢ ملیار دۆلار بووە، ئەوا لە ساڵی ٢٠١٧ قەبارەی هەناردەکردنی کاڵای تورکی بە ڕێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە و بۆ نزیکەی ١,٩ ملیار دۆلار بەرز بۆتەوە(2). وەک دەبینین لە ماوەیەکی کەمدا ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان هەردوو وڵاتدا، بە هۆی پلانی گونجاو و پەیڕەویکردنی سیاسەتی دۆستانەوە، بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە و چاوەڕوانی گەشەسەندنی زیاتریشی لێ دەکرێت(3). بەتایبەتی پاش پڕۆسەی داگیرکردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە، بەردەوامیی کردەوە توندوتیژییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو تاکوو ساڵی ٢٠١٠، زیانێکی زۆری بە ژێرخانی ئابووریی ئەو وڵاتە گەیاندووە. هەوڵدان بۆ دووبارە بونیادنانەوە و سڕینەوەی شوێنەواری ئەو کاولکارییانە لە ڕوانگەی پەیوەندییە ئابورییەکانی نێوان هەردوو وڵاتەوە، دەرفەتێکی گونجاوە بۆ زیاتر پەرەپێدان و گەشەسەندنی ئەو پەیوەندییانە.  گەر بێتوو هەنگاوی پێویست لەم بارەوە بنرێت، ئەوا بێگومان بە سوودی هەردوو وڵات کۆتایی دێت. لەم ساڵانەی دواییدا هەندێک ڕووداو کاریگەرییان هەبووە لەسەر چالاکییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، لەوانە: سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لە ساڵی ٢٠١٤ و دروستکردنی هەڕەشە بۆ سەر ئەمن و ئاسایشی عێراق و دەوڵەتانی ناوچەکە، هۆکار بوو بۆ کەمکردنەوەی چالاکییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات. دەستبەسەرداگرتنی موسڵ و فراوانبوون و درێژبوونەوەی نفوزی دەسەڵاتی ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە تاوەکوو بەغدا، هۆکاری سەرەکی بوو بۆ نەمانی ئاسایشی ڕێگا وشکانییەکان و وەستانی  جموجووڵ و چالاکیی ئابووری و بازرگانی.  بەر لە سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش، کۆمپانیا تورکییەکان لە ڕێگەی هێڵی زاخۆ، موسڵ، تکریت، بەغداد و بەسڕەوە، کاڵا و کەلوپەلەکانیان دەگواستەوە بۆ ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق. بەڵام پاش بڵاوبوونەوەی ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە لە ساڵی ٢٠١٤ لەسەر خاکی عێراق و ڕووبەڕووبوونەوەی چەکدارانی سەر بەم ڕێکخراوە لەلایەن هێزە ئەمنییەکانی عێراقەوە، ڕێگای زاخۆ-موسڵ–تکریت–بەغداد-بەسڕە چیتر پارێزراو نەبوو بۆ ئەنجامدانی کار و جووڵەی بازرگانی. بۆیە کۆمپانیا تورکییەکان ناچار بوون کە چالاکییە بازرگانییەکانیان لە ڕێگەی هێڵی زاخۆ، دهۆک، هەولێر، کەرکووک، بەغدا و بەسڕەوە بەرەو ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق ئەنجام بدەن. واتە ئەو ناوچانەی کە لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە کۆنترۆڵ کرابوون، چیتر بۆ ئەنجامدانی چالاکیی بازرگانی بەکار نەدەهێنرا. بە درێژایی ئەم ماوەیە، چالاکییە بازرگانییەکانی تورکیا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا لە ڕێگای خاڵی سنووریی خابورەوە بەردەوام بووە و هیچ گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ ڕووی نەداوە تێیدا کە جێگەی باس بێت. لە قۆناغی یەکەمدا چالاکییە بازرگانییەکان لە ڕێگەی هێڵی زاخۆ و دهۆک و هەولێرەوە ئەنجام دەدرا، لە قۆناغی دواتردا تورکیا چالاکییە بازرگانییەکانی لەم هێڵەوە بەرەو سلێمانی و خانەقین و لەوێشەوە بەرەو ناوچەکانی بەغداد و بەسڕە درێژ کردۆتەوە.  لەگەڵ ئەوەشدا ململانێ و ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ کۆنترۆڵکردنی دەروازە سنوورییەکان و جیاوازیی بڕی گومرگ بۆ هەر جۆرە کاڵایەکی دیاریکراو، بۆتە هۆکاری زیادبوونی کرێ و درێژبوونەوەی ماوەی گواستنەوەی کەلوپەل و کاڵا هەناردەکراوەکان، بە جۆرێک ئەو کۆمپانیا تورکییانەی کە لە عێراق کار دەکەن، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە ململانێ سیاسییەکانی نێوخۆی عێراق بۆتە هۆی زیادبوونی خەرجییەکانیان. ئەم کۆمپانیایانە ناڕەزایەتییان نیشان داوە لەبەرامبەر وەستاندنی بارهەڵگرەکانیان بە درێژایی ڕێگاکان و چاوەڕوانیکردنیان بۆ ماوەیەکی درێژ لە خاڵە گومرگییەکان. کۆمپانیا تورکییەکان، چ لە ئەنجامی ململانێ سیاسییەکانی نێوخۆی عێراقەوە بێت یاخود بەسنەبوونی خاڵی سنووریی خابور بۆ ڕاییکردنی کارەکانیان، هەوڵیان داوە بۆ گرتنەبەری ڕێگای نوێ وەک شوێنگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور، بە مەبەستی بەردەوامیدان بە پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق لە ڕێگەی تێپەڕین بەو خاڵە سنوورییانەی کە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و ئێرانەوە کۆنترۆڵ کراوە. بۆ ئەم مەبەستە لە ساڵی (٢٠١٦)ەوە کۆمپانیا تورکییەکان لە ڕێگای بەکارهێنانی خاڵی سنووریی «جوربولاک» كە لە ناوچەی «ئاگری»ەوە دەچنە خاکی ئێران و دواتر لە ڕێگای خاڵی سنووریی «مێهران» لە خاکی ئێران، شمەک و کاڵاکانیان دەگوازنەوە بۆ عێراق. لە کاتێکدا ئەم هێڵە کە وەک جێگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور تەماشا دەکرێت، لە ڕووی درێژیی ماوەی ڕێگا و زۆریی خەرجیی گواستنەوەوە؛ کەمتر گونجاوە بۆ ئەنجامدانی کاری بازرگانی. یەکێکی دیکە لەو گرفتانەی کە ڕووبەڕووی کۆمپانیاکانی هەناردەکردن دەبێتەوە، بریتییە لە گرفتی دڵنیایی جۆری و پشکنینی کوالێتی بۆ جۆری کاڵاکان و پێدانی بەڵگەنامەی ڕێگەپێدان بە مەبستی هاتنەناوەوە، ئەم کردارە بە «پشکنینی کوالێتیی کاڵا بەر لە گواستنەوە» ناسراوە. هەر چەندە تێکڕای شمەک و کاڵاکان لەلایەن پەیمانگای ستانداردی تورکییەوە بۆ کوالێتیی كۆنترۆڵ؛ بەڵگەنامەی ڕێگەپێدانیان هەیە، بەڵام ئەم بەڵگەنامانە لەلایەن هەریەک لە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە پەسەندکراو نییە و گرفتی بۆ دروست دەکرێت. سەرباری ئەمە، هەریەک لە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان؛ سیستمی جیاواز بۆ پشکنینی کوالێتیی کاڵاکان بەکار دێنن و پەیڕەوی لە سیستمێکی یەکگرتووی دڵنیایی جۆری ناکەن(4). دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیاکانی «Bureau Veritas» و «TÜV Rheinland»، بۆ کوالێتیی کاڵا کار دەکات(5). هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانە، لە (1/7/2017)ەوە بۆ ماوەی سێ ساڵ لەگەڵ کۆمپانیای «Intertek Test»دا گرێبەستی کردووە و پشت بە بەڵگەنامەی ڕێگەپێدانی ئەم کۆمپانیایە دەبەستێت بۆ هاتنەناوەی شمەک و کاڵا(6). کۆمپانیا تورکییەکان بەگوێرەی بڕی بەهای کاڵای گواستراوە، ناچارن بڕێکی دیاریکراو لە باج بدەن بەم کۆمپانیایانە لەبەرامبەر پشکنینی شمەک و کاڵاکانیان. بۆ نموونە؛ ئەگەر بێتوو بەهای کاڵای گواستراوە لەنێوان ١٠ بۆ ٦٠ هەزار دۆلار بێت، ئەوا پێویستە بڕی ٧٥٠ دۆلار بە کۆمپانیای «Intertek Test» بدرێت. بەڵام ئەگەر بێتوو بەهای کەلوپەل و کاڵاکان لەسەروو ١٠٠ هەزار دۆلارەوە بێت، ئەوا بڕی باجی دیاریکراو بۆ ١١٠٠ دۆلار بەرز دەبێتەوە. تورکیا بۆ ڕێگریکردن لەم دۆخە، دەتوانێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا ڕێک بکەوێت و بڕی تێچوو لە بەرژەوەندیی کۆمپانیاکانی کەم بکاتەوە. بۆ نموونە؛ تورکیا بە مەبەستی ئاسانکاریکردن بۆ پەسەندکردنی بەڵگەنامەکانی پەیمانگای ستانداردی تورکی بۆ کوالێتیی کاڵا لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقییەوە، دەتوانێت هاوکاریی عێراق بکات لە دامەزراندنی پەیمانگایەکی هاوشێوە لە ڕێگەی دابینکردنی پێدانی مەشقی پێویست و بونیادنانی ژێرخانی دامەزراوەکە. سەرباری هەموو ئەمانە، پێویستە تورکیا لە بازرگانیکردنی لەگەڵ عێراقدا خۆی لەو باجانە ڕزگار بکات کە لەلایەن دەسەڵاتە جیاوازەکانەوە سەپێنراوە. کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی وەک هێڵێکی بازرگانیی نوێ لەنێوان تورکیا و عێراقدا، خزمەتێکی باش بە بەدیهێنانی ئەم ئامانجە دەکات. واتە پێویستمان بە گرتنەبەری هەنگاوێکە، کە ئەنجامگیریی سیاسیی نوێ بەرهەم بێنێت و پێگە و دەسەڵاتی سیاسیی هەولێر لاواز بکات. یەکێکی دیکە لەو هۆکارانەی کە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر جووڵەی بازرگانی لەنێوان تورکیا و عێراقدا هەیە، بریتییە لە ناجێگیری و بەرز و نزمیی نرخی نەوت. لە ٨٥٪ی بودجەی بنەڕەتیی دەوڵەتی فیدراڵیی عێراق، پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت. بەرز و نزمیی بەردەوامی نرخی نەوت، وای کردووە بودجەی دەوڵەتی عێراق ناجێگیر بێت(7). بڕی بودجەی تەرخانکراوی عێراق بۆ ساڵی ٢٠١٨، بریتی بووە لە ٨٥ ملیار دۆلار، كە نزیکەی ٧٠ ملیار دۆلاری لە ڕێگای داهاتی فرۆشتنی نەوتەوە هاتووەتە خەزێنەی دەوڵەت(8). لە ماوەی نێوان ساڵانی ٢٠١٤-٢٠١٧، بە هۆی کۆنترۆڵکردنی بەشێک لە کێڵگە نەوتییەکان و تەقاندنەوەی هەندێک لە بۆرییەکانی گواستنەوەی نەوت لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعشەوە، زیانێکی گەورەی بە ئابووریی عێراق گەیاندووە. بە جۆرێک لە ماوەی نێوان ئەم ساڵانەدا، عێراقی لە ملیارەها دۆلاری داهاتی نەوت بێبەش کردووە. پاش جێبەجێکردنی بەشی دووەمی سزاکانی سەر ئێران لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە، دەوڵەتی عێراق لە مانگی ١١ی ساڵی (٢٠١٨)ەوە توانیویەتی داهاتی زیاتر دەست بخات لە ڕێگەی هەناردەکردنی نەوتی کەرکووکەوە بۆ بەندەری «جەیهان»ی تورکی لە ڕێگای هێڵی هەناردەی بۆریی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. سەرباری هەموو ئەو زیانانەی کە لە پێشووتردا بەر داهاتی نەوتی عێراق کەوتووە، ئەم دۆخە نوێیە گرنگییەکی زۆری هەبووە لە گەشەسەندنی ئابووریی عێراقدا. تەنها لە مانگی ١١ی ساڵی ٢٠١٨، دەوڵەتی عێراق لەبەرامبەر ناردنی ٢٦٠ هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەندەری جەیهان، بڕی ١٦ ملیۆن دۆلار داهاتی دەست کەوتووە، لە هەمان ماوەدا عێراق بڕی ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی لە ڕێگای بەسڕەوە هەناردە کردووە و توانیویەتی نزیکەی ٦ ملیار دۆلار بەدەست بێنێت(٩). ئەگەر بێتوو بڕی نەوتی هەناردەکراوی کەرکووک بۆ ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بەرز ببێتەوە، وەک پلانی بۆ دادەنرێت، ئەوا لە ماوەیەکی زۆر کورتدا کاریگەریی ئەرێنی لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق بەجێ دەهێڵێت. یەکێکی دیکە لەو پەرەسەندنانەی کە هۆکار بوو بۆ تێکچوونی هاوسەنگیی هێز و خراپیی دۆخی ئابووری لە عێراق، بریتییە لەو گشتپرسییەی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بە مەبەستی سەربەخۆیی لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ئەنجام درا، كە ئەمەش بە سوودبینین بوو لەو بۆشاییە سیاسی و کارگێڕییەی کە لە ئەنجامی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی دەسەڵاتی ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش لە ناوچەکە دروست ببوو. هاوتا لەگەڵ ئەنجامدانی گشتپرسیدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە گەڕانەوە بۆ مادەی ١٤٠ لە دەستووری فیدراڵیی عێراق، شاری کەرکووکی خستە ژێر دەستەڵاتی خۆیەوە، بەو پێیەی کەرکووک بەشێکە لە ناوچە جێناکۆکەکان(10). بەم شێوەیە داهاتی نەوتی دەرهێنراوی کەرکووک لەبریی دەوڵەتی ناوەندی؛ کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی هەولێرەوە، بەڵام پاش ئەوەی هێزەکانی سوپای عێراق و میلیشیاکانی حەشدی شەعبی لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ توانییان ئەو ناوچانە کۆنترۆڵ بکەنەوە کە لەژێر دەستی هێزەکانی پێشمەرگەدا بوو، کەرکووکیان گەڕاندەوە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق. ئەم ڕووداوانە سەرباری ئەوەی بوون بە هۆی دەستلەکارکێشانەوەی مەسعوود بارزانی لە پۆستی سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا پەیوەندییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی لەگەڵ هەریەک لە تورکیا و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق گەیاندە خاڵی بنبەست. پاش هاتنەئارای ئەم دۆخە نوێیە، دەوڵەتی ناوەندیی عێراق داوای لە حکومەتی هەرێمی کوردستان کرد کە سەرجەم دەروازە سنوورییەکانی ڕادەست بکات، بەڵام ئەم داوایەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە ڕەت کرایەوە. زیاد لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستان بەفەڕمی ئەوەی ڕاگەیاندووە کە هەر جۆرە دەستتێوەردانێک ڕەت دەکاتەوە کە ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە ئۆتۆنۆمییەکەی(11). لێرەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی ئاڵۆزیی پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، کاریگەریی خراپی هەبووە بۆ سەر پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق.  بۆ نموونە؛ لە ئەنجامی ئەو لێکتێنەگەشتنانەی کە لەنێوان هەولێر و بەغدادا هەیە، لە ئێستادا لەنێو خودی عێراقدا زیاد لە باجێکی گومرگی وەردەگیرێت. دەسەڵاتی كارگێڕیی بەغداد بە دانانی خاڵی گومرگیی زیادە لەسەر ڕێگای هەولێر-کەرکووک و سلێمانی-کەرکووک، جگە لەو باجەی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە وەرگیراوە، دووبارە باج لەو شمەک و کاڵایانە وەردەگرێتەوە کە لە دەروازە سنوورییەکان هەرێمەوە هاوردەی عێراق دەکرێت. ئەنجامی ئەم جۆرە مامەڵەیە، سەپاندن و وەرگرتنی باجی گومرگییە لە دوو جێگەی جیاواز لە نێوخۆی یەک وڵاتدا، ئەمەش کاریگەریی نەرێنیی دەبێت بۆ سەر زۆرێک لەو کۆمپانیایانەی کە لە بواری هەناردەکردندا کار دەکەن. لەگەڵ ئەوەی کاربەدەستانی هەردوو لا لە چەندین بۆنەدا بەڵێنی ئەوەیان داوە کە خاڵە گومرگییەکان کەم بکەنەوە بۆ یەک خاڵ و کار بۆ پەیڕەوکردنی شێوازێکی گومرگیی هاوبەش بکەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا نەتوانراوە ئەم بابەتە چارەسەر بکرێت(12). سەرباری هەبوونی خاڵە گومرگییەکان، کۆمپانیاکانی هەناردەکردن کە لە ناوچەکەدا کار دەکەن، جەخت لەوە دەکەنەوە لە کاتی گواستنەوەی بەرهەمەکانیان، ڕووبەڕووی کردەوەی توندوتیژ دەبنەوە، ئەمەش لە ڕووی دەروونی و ئابوورییەوە دەبێتە هۆی دروستکردنی گرفت بۆیان. تەنانەت لە هەندێک لەو ناوچانەی کە بۆشایی ئەمنییان تێدایە، شۆفێرە تورکەکان لەلایەن هەندێ گرووپی چەکدارەوە ڕووبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە و بەزۆر سەرانەیان لێ وەر دەگیرێت. سەرباری سەرجەم هەوڵەکانی کەناڵە فەڕمییەكانی تورکیا لەگەڵ هەریەکە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بە مەبەستی دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ ئەم گرفتانە، بەڵام تا ئێستا سەرجەم هەوڵەکان بێسوود بوون و بەردەوامیی ئەم دۆخەش؛ زیان بە بازرگانیی تورکیا لەگەڵ عێراق دەگەیەنێت. لە ئێستادا پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان تورکیا و عێراق کەوتۆتە ژێر کاریگەریی چەندین هۆکار، لەوانە: کێشەی ئەمنی و ناسەقامگیریی ناوچەکە، قەیران و ململانێ سیاسییەکانی نێوخۆی عێراق، کە بە شێوەیەکی دیار کاری کردووەتە سەر پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان. تورکیا بە مەبەستی دوورکەوتنەوە لەم کاریگەرییانە، پێویستە بەدوای دەروازەیەکی نوێدا بگەڕێت. لەم ڕووەوە پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی زۆر بەسوود دەبێت، ئەم پڕۆژە یارمەتیی تورکیا دەدات تا بە شێوەیەکی ئاسانتر دەستی بگات بە نێوخۆی عێراق. بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، پێویستە پاش ئەوەی حکومەتی تورکیا ئەو ئەرکانە جێبەجێ دەکات کە دەکەوێتە سەرشانی، دەوڵەتی ناوەندیی عێراقیش بە ئەرکی خۆی هەستێت و هەنگاوی هاوشێوە بنێت بۆ سەرخستنی پڕۆژەکە. بە مانایەکی تر: بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، ڕۆڵێکی گەورە دەگێڕێت بۆ سەرکەوتنی ئەم پڕۆژەیە. بەگوێرەی ئەو پێشنیارەی کە تورکیا بۆ حکومەتی عێراقی کردووە، ئەم خاڵە سنوورییە لە ئۆڤا کۆییەوە دەست پێ دەکات و پاش تێپەڕین بە ناوچەکانی تەلەعفەر و موسڵ تاوەكوو بەغداد و بەسڕە درێژ دەبێتەوە. بەم شێوەیە دەتوانرێت هەردوو لا لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەخۆوە پێکەوە ببەسترێنەوە، بەبێ ئەوەی پشت بە هەرێمی کوردستان ببەسترێت. لەبەرامبەر ئەمەشدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵ دەدات بازرگانیی نێوان تورکیا و عێراق لە ڕێگای خاڵی سنووریی خابورەوە بەردەوام بێت و لەژێر کۆنترۆڵی خۆیدا بمێنێتەوە. بە پێچەوانەی ئەو دەنگۆیانەی کە پێی وایە دەروازەی سنووریی خابور بەس نییە بۆ ئەنجامدانی پەیوەندیی بازرگانی لەنێوان تورکیا و عێراقدا، بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە پێویست بە کردنەوەی دەروازەی سنووریی دیکە ناکات و دەتوانرێت لە ڕێگەی دەروازەی سنووریی خابورەوە بەردەوامی بە چالاکییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات بدرێت. بەڵام ئەگەر بێتوو لە ڕوانگەی تورکیاوە سەیری دۆخەکە بکەین، ئەوا دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە چالاکیی بازرگانیی ساڵانە بە بەهای ملیارەها دۆلار لەنێوان دوو وڵاتدا بەتەنیا لە ڕێگای یەک دەروازەی سنوورییەوە، کارێکی پڕ گرفتە و خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی ئەو وڵاتە ناکات. سەرباری ئەمە، جێبەجێکردنی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی دەبێتە هۆی ڕەخساندنی دەرفەت بۆ هێزە چەکدارەکانی تورکیا و سوپای عێراق، بە مەبەستی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی هاوبەش. لە ڕێگەی گرتنەبەری ئەم هەنگاوە هاوبەشانەوە، لەپاڵ زیادکردنی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە بەری ڕۆژئاوای ڕووباری دیجلە كە لە ڕێگەی فشار خستنەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەتوانرێت هەوڵەکانی دەسەڵاتی کوردی بۆ سەربەخۆیی بوەستێنرێت. وەک ئەوەی زۆرێک لە سەرکردە سیاسیەکانی بەغداش ئاماژەی بۆ دەکەن، گرتنەبەری ئەم هەنگاوانە دەبێتە هۆی زیادبوونی هەژموون و نفوزی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەبەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستان. هەر چەندە لەپاش گشتپرسیی هەرێمی كوردستان، «مەسعوود بارزانی» لە ڕێگەی سەردانیکردنی بۆ بەغدا؛ هەوڵی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغدادی دابێت، بەڵام دەسەڵاتدارانی بەغداد پێیان وایە پێویستە سوور بن لەسەر هەڵوێستە توندەکانیان بەرامبەر بارزانی(13). بە کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، جگە لە تورکمانەکانی ناوچەی موسڵ و تەلەعفەر، تورکمانەکانی کەرکووکیش دەتوانن سوودمەندبن لە جووڵە و چالاکییە بازرگانییەکانی ناوچەکە. ئەو هەنگاوانەی کە تورکیا دەیگرێتە بەر بە مەبەستی پاراستنی ئەم هێڵە، لە ماوەیەکی درێژدا دەبێتە هۆی زیادبوونی دەسەڵات و نفوزی تورکیا لە ناوچەکە. لە کاتی هاتنەئارای پڕۆسەی دووبارە ئاوادانکردنەوە و بونیادنانەوەی ئەو ناوچە سوننەیانەی کە لە ئەنجامی چالاکییەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە زیانیان بەر کەوتووە، دووبارە کاریگەریی تورکیا لەسەر دانیشتووانی سوننیی ناوچەکە دەردەکەوێتەوە. بێگومان ئەم دۆخە کاریگەریی دیاری دەبێت لە ڕێگریکردن لە بەردەوامیی هەژموونی دەسەڵات و فراوانخوازیی شیعە لە ناوچەکە. کاریگەریی پڕۆژەی ئۆڤا کۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، لە زۆر ڕووەوە کاریگەریی دەبێت بۆ سەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق. گەر لە ڕووی ئابوورییەوە لەم پڕۆژەیە بڕوانین، ئەوا بێگومان دەبێتە هۆی پێشکەوتن و گەشەسەندنی زیاتری پەیوەندییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵات، بەتایبەت دوای ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا ئەم پەیوەندییانە نزیکبوونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە. لە ڕوانگەی تورکیاوە، عێراق بە یەکێک لە گرنگترین دەوڵەتە هاوردەکارەکانی ناوچەکە دادەنرێت. لە ڕوانگەی عێراقەوە، تورکیا لەپاڵ هەریەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، چین و هیندستان بە یەکێک لە گرنگترین دەوڵەتە بازرگانییەکانی جیهان دەژمێردرێت(14). سەرباری هەبوونی ئەم دەرفەتە باشە لە بواری کار و بازرگانیدا، بەڵام نەبوونی چەند دەروازەیەکی سنووری بۆ گەیاندنی بەرهەمەکان بە عێراق، بە مەبەستی دابەشکردن و ساغکردنەوەیان، گرفتی لەبەردەم کار و جووڵەی بازرگانیدا دروست کردووە. گواستنەوەی شمەک و کاڵاکان بۆ عێراق، لە ڕێگەی وشکانییەوە ئەنجام دەدرێت. بەکارهێنانی ئەم ڕێگایە بە هۆی بارودۆخی ئەمنیی عێراق، وەرگرتنی باجی گومرگی لەلایەن هەریەک لە هەولێر و بەغدادەوە، گەڕانەوەی بارهەڵگرەکان لە عێراقەوە بەبەتاڵی؛ دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی گواستنەوە. لەبەر ئەوە کردنەوەی ڕێگایەک کە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ تورکیا و عێراق پێکەوە ببەستێتەوە، کارێکی زۆر گرنگە. کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی کە لەم ساڵانەی دواییدا زۆر باسی لێوە دەکرێت، لەم ڕووەوە  کارێکی گرنگە. تورکیا لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەوخۆوە کە بە ناوچەکانی ئۆڤا کۆی، تەلەعفەر و موسڵدا تێدەپەڕێت، دەرفەتی پەیوەندیی ڕاستەوخۆی لەگەڵ بەغدادا بۆ دەڕەخسێت. هەر چی عێراقیشە، بە کردنەوەی ئەم پڕۆژەیە، سەرباری ئەوەی لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەخۆوە دەرفەتی پەیوەندیکردنی لەگەڵ تورکیادا بۆ دەڕەخسێت، لە هەمان کاتدا بە هۆی کەمبوونەوەی بڕی تێچووەوە، نرخی ئەو شمەک و کاڵایانەی کە لە تورکیاوە دێت، دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت. ئەنجامدانی پڕۆژەیەکی لەم شێوەیە کە دەبێتە هۆی دەستەبەرکردنی بەرژەوەندیی ئابووری بۆ هەردوو وڵات، پێویستی بە جێبەجێکردنی کۆمەڵێک مەرج هەیە. وەک دەزانرێت ئۆڤا کۆی دەکەوێتە ناوچەی «شرناخ»ەوە، ئەم ناوچەیە بە هۆی نزیکیی لە سنووری عێراقەوە، خاوەنی پێگەیەکی ستراتیژییە و دەکرێت ببێتە شوێنگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور. بەڵام بەری ئەوبەری ئەم خاڵە سنوورییە کە ناوچەی فیشخابورە، لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە. بۆ ئەوەی ئەم پڕۆژەیە بە شێوەیەکی کرداری بکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە، پێویستە سەرەتا دەوڵەتی ناوەندیی عێراق فیشخابور بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە و وەک هەنگاوی دواتر پێویستە هەردوو دەوڵەتی تورکیا و عێراق سوور بن لەسەر وەرگرتنی هەڵوێستی هاوبەش بەرامبەر ئەو ناڕەزایەتییانەی کە بەم هۆیەوە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە دێتە ئاراوە. وەرگرتنی هەڵوێستێکی لەم چەشنە، ڕەنگە بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق کارێکی قورس بێت، بە هۆی ئەو فشارانەی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە دەکرێتە سەری، لەبەر ئەوەی فیشخابور بە یەکێک لەو دەروازە سەرەکییانە دادەنرێت کە لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە بەکار دەهێنرێت بە مەبەستی ناردنی هاوکاریی سەربازی بۆ هێزەکانی پارتی یەکێتیی دیموکراتی کورد لە سووریا (PYD)(15). لەبەر ئەم هۆکارە، پێویستە لە سەرەتادا چاوەڕوانیی ئەوە نەکرێت کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هەڵوێستێکی ئەرێنیی هەبێت بەرامبەر کردنەوەی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، چونکه لە ئەنجامدا هەرێمی كوردستان لە چەندین ڕووی جیاوازەوە گرنگیی زۆری هەیە بۆ ئەمەریکا. لە دۆخی کردنەوەی هێڵی بازرگانیی «ئۆڤا کۆی»ی موسڵ، کۆنترۆڵکردنی ئەو ناوچانەی ئەم هێڵەی پێدا تێدەپەڕێت لەلایەن تورکیا و عێراقەوە، دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی هاتوچۆی گرووپە تیرۆریستییەکان لە ناوچەکە. ناوچەکانی موسڵ و تەلەعفەر کە دەکەونە باکووری ڕۆژئاوای عێراقەوە، لە دیارترین ئەو ناوچانەن کە کاریگەریی شاڵاو و پەلامارەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشیان لەسەر بووە. بەتایبەتی شاری موسڵ زۆری نەمابوو بەتەواوی وێران بێت، بە هۆی ئۆپەراسیۆنی بەردەوامی هێزەکانی هاوپەیمانان بە سەرکردایەتیی ئەمەریکا بۆ سەر ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش. لە ڕووی ئابوورییەوە ناوچەکە زیانێکی گەورەی بەر کەوتووە و بەگوێرەی وتەی بەرپرسانی ئیدارەی موسڵ، دووبارە بونیادنانەوەی شارەکە پێویستی بە نزیکەی ٥٠ ملیار دۆلار هەیە(16)، هەروەها ئاوەدانکردنەوەی تێکڕای عێراقیش، پێویستی بە ٨٨ ملیار دۆلارە .(17) بۆ ئەوەی دووبارە ئەم ناوچانە بخرێنەوە سەر نەخشەی بازرگانی، پێویستە بەبێ لەدەستدانی کات؛ وەبەرهێنان لە چەندین بواری جیاوازدا ئەنجام بدرێت، وەک بونیادنانەوەی ژێرخانی ناوچەکە، کردنەوە و پاراستنی ئاسایشی هێڵەکانی گواستنەوەی وشکانی و دابینکردنی جێگەی حەوانەوە. پڕکردنەوە و جێبەجێکردنی ئەم پێداویستییانە، دەبێتە هۆی دووبارە بونیادنانەوەی ئابووریی ناوچەکە و سەرلەنوێ بووژانەوەی. واتە تورکیا دەتوانێت لە پڕۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی موسڵدا، بەرپرسیارێتیی گرنگ لەئەستۆ بگرێت. بەم جۆرە دەتوانین بڵێین کردنەوەی هێڵێکی نوێی بازرگانی بۆ عێراق لە ڕێگەی «ئۆڤا کۆی»یەوە، یەکەمین هەنگاوی ئەم دووبارە بونیادنانەوەیە. لەپاڵ تێچووی ماددیی ئەم پڕۆژەیەدا، پێویستە گۆڕانی دیمۆگرافیای ناوچەکە بەهەند وەربگیرێت. ناوچەی موسڵ وەک دووەم گەورەترین شاری عێراق، بە یەکێک لە گرنگترین ناوچە سوننەنشینەکان دادەنرێت. بەر لە سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش، بەگوێرەی ئامارە سەرەتاییەکان؛ ژمارەی دانیشتووانی ناوچەی نەینەوا نزیکەی ٣ ملیۆن و ٧٠٠ هەزار کەس بووە، لە کۆی ئەم ژمارەیە، نزیکەی ٦٥٪ی دانیشتووانی ناوچەکە لە عەرەبە سوننەنشینەکان پێک دێت. شاری موسڵ وەک ناوەندی ناوچەی نەینەوا و لە کۆی ئەو ژمارەی ئاماژەمان بۆ کرد، بە نزیکەی ٢ ملیۆن خێزان دادەنرێت(18). چالاکییە تیرۆریستییەکانی داعش، هاوتا لەگەڵ جێگیرکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی لە ناوچەکە، بۆتە هۆی هێنانەئارای گۆڕانکاری لە پێکهاتەی دیمۆگرافیی دانیشتووانی ناوچەکە. ئەو تورکمانە شیعییانەی کە لەدوای بڵاوبوونەوەی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە بەرەو ناوچەکانی بەسڕە و نەجەف کۆچیان کردبوو، پاش تێکشکانی داعش و دەستبەسەرداگرتنەوەی ناوچەکە لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە، دووبارە گەڕاونەتەوە ناوچەکانیان. لەبەرامبەر ئەمەدا، باس لە کەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانی سوننەنشین دەکرێت(19). لەگەڵ تەشەنەکردنی مەترسییەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لە موسڵ و دەوروبەری، بەشێک لە هاوڵاتیانی سوننە مەزهەبی ناوچەکە ناچار بوون کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا. پاش شکستی ڕێکخراوەکەش، بەشێکی کەم لەم هاوڵاتییانە گەڕاونەتەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان. لە کاتێکدا بە تێڕوانین لە پێکهاتەی مێژوویی و کولتووریی شاری موسڵ، لەپاڵ پێکهاتەی دیمۆگرافیی شارەکەدا، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە تورکیا دەتوانێت لە ڕێگەی ئەنجامدانی چالاکیی جۆراوجۆرەوە، ڕووبەری نفوزی خۆی لە ناوچەکە فراوان بکات و گەشەی زیاتری پێ بدات. ئەو پڕۆژانەی کە بڕیارە بە هاوکاری و پشتیوانیی تورکیا لە ناوچەکەدا ئەنجام بدرێت لەپاڵ بووژانەوەی ئابووریدا، دەرفەت بۆ گەشەپێدانی لایەنی کۆمەڵایەتییش دەڕەخسێنێت. بۆیە پێشبینی دەکرێت پڕۆژەیەکی گشتگیری وەک ئۆڤا کۆی؛ گۆڕانكاریی سیاسیی نوێ لەگەڵ خۆیدا بهێنێتە کایەوە. سەرباری ئەوەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەم قۆناغەدا نزیکەی ١٠٠ ملیار دۆلاری خەرج کردووە(28)، لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی کۆنترۆڵنەکردنی تەواوی هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە نەیتوانیوە دەسەڵاتی خۆی لەو ناوچانە بسەپێنێت. حەشدی شەعبی لە تەلەعفەر لەگەڵ گرووپە تورکمانییە شیعەکاندا لە پەیوەندیدایە و لە ناوچەی شەنگالیش بەهاوبەشی لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان کار دەکات(29). لەگەڵ کردنەوەی ئەم دەروازە سنوورییەدا، پێویستە دەوڵەتی ناوەندی دەسەڵاتی خۆی لەم ناوچانە بسەپێنێت. بە ئەگەرێکی زۆرەوە، ئەم کارەش دوو ئەنجامی لێ دەکەێتەوە: یەکەم:  دەوڵەتی ناوەندی دەتوانێت دووبارە دەسەڵاتی خۆی  لەو ناوچانانە بسەپێنێت کە بۆشایی دەسەڵاتیان تێدا دروست بووە.  دووەم: دەوڵەتی ناوەندی دەتوانێت گرووپە جیاوازەکانی سەر بە هێزەکانی حەشدی شەعبی بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە. لە ئەگەری جێبەجێکردنی ئەم دوو خاڵەی سەرەوەدا، وەک تورکیاش ئارەزووی جێبەجێکردنیان دەکات، پێویستە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بە ئەرکی دابینکردنی ئاسایشی هێڵی فیشخابور-تەلەعفەر-موسڵ هەستێت. پاش جێبەجێکردنی ئەم ڕێکارانە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندییەوە، تورکیاش ئامادە دەبێت بۆ پێشکەشکردنی پاڵپشتی و دابینکردنی هاوکاری بۆ سەرجەم ئەو بوارانەی کە پێویستە بۆ جێبەجێکردن و سەرخستنی پڕۆژەکە، هەر لە دانانی پلانەوە تاکوو ئەنجامدانی کاری وەبەرهێنان. لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین جێبەجێکردن و سەرکەوتنی ئەم پڕۆژەیە، بەستراوە بە شێوازی کارکردن و بەدەمەوەهاتنی دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە. دەوڵەتی ناوەندی بە گرتنەبەری هەر هەنگاوێک بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە، دەتوانێت پێگەی سیاسیی خۆی بەهێزتر بکات. بێگومان کردنەوەی دەروازەیەکی سنووریی نوێ وەک شوێنگرەوەیەک بۆ خاڵی سنووریی خابور، دەبێتە هۆی دروستکردنی فشاری سیاسی بۆ سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان. لەبەر ئەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان نایەوێت ئەو هێزە سیاسی و ئابوورییەی کە لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی چالاکییە بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵاتی تورکیا و عێراقەوە بەدەستی دێنێت، لەدەست بدات. بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە هەر دەرفەتێکدا کە بۆیان دەڕەخسێت، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە بابەتی کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی؛ هێڵی سوورە بۆ ئەوان. وەک ئاشکرایە پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی هەر بەتەنیا نابێتە هۆی بەهێزکردنی پێگەی سیاسیی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بەرامبەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵکوو لە هەمان کاتدا هێزی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی دەوڵەتی ناوەندی بۆ سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان بەهێزتر دەکات. بێگومان ئەم دۆخەش لە سوود و بەرژەوەندیی تورکیا دەبێت، چونکە بەهێزبوونی پێگەی سیاسیی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق وا دەکات تورکیا بتوانێت بە متمانەی زیاترەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکات. سەرباری هەموو ئەمانەش، بەهێزبوونی پێگەی دەوڵەتی ناوەندی زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەی بنکەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە باکووری عێراق. ئەگەر بێتوو حکومەتی بەغداد بتوانێت کۆنترۆڵی ناوچەی شەنگال لە باکووری ڕۆژئاوای وڵاتەکەی بکات و ئاسایش لەم ناوچەیە بەرقەرار بکات، دەتوانرێت هەنگاوی گرنگ بنرێت لەلایەن تورکیاوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان. وەک دەزانرێت پارتی کرێکارانی کوردستان بە بیانووی پاراستنی «ئێزیدییەکان» لە داعش، لەو ناوچانە جێگیر بووە. دامەزراندنی چەندین بنکەی سەربازی و بڵاوبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە، بەدەستهێنانی هاوکاری و پاڵپشتیی نێودەوڵەتی؛ وای کردووە ئەم ڕێکخراوە ببێتە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر هەریەکە لە تورکیا و عێراق. سەرباری سەرجەم بانگەشەکانی تورکیا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان، بەڵام تا ئێستا ئەم ڕێکخراوە لە لایەکەوە بەردەوامە لە چالاکییە سەربازییەکانی، لە لایەکی دیکەوە لە ڕێگەی چەکدارکردنی ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانی ناوچەکەوە، لە هەوڵی سڕینەوەی سەرجەم ئەو لایەنانەدایە کە وەک مەترسی بۆ سەر خۆی دەیانبینێت(30). لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتی سیاسیی هەولێر تا ئێستا نەیتوانیوە هیچ هەنگاوێکی کرداری دژ بەم ڕێکخراوە بنێت، لەگەڵ ئەوەی بەرپرسانی باڵای حکومەتی هەرێم و پارتە کوردییەکانیش بەردەوام جەخت لەوە دەکەنەوە کە تورکیا دراوسێیەکی گرنگە بۆ ئەوان و لە هەستیاری و کاردانەوەکانی لە ڕووی ئەمنییەوە تێدەگەن، بەڵام سەرەڕای ئەوەش هەنگاوی پێویست نانێن و پێیان وایە کە پێویستە ئەم کێشەیە بە شێوازی ئاشتی چارەسەر بکرێت. داخستنی سەرجەم ئۆفیسەکانی ڕێکخراوی پارتی تەڤگەری ئازادیی کوردستانی سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوەندی شاری سلێمانی و دەوروبەری(31)، گەرچی وەک هەوڵێک بۆ ڕێگریکردن لە پارتی کرێکارانی کوردستان پیشان درا، بەڵام بێگومان هیچ ئەنجامێکی ئەوتۆی نابێت کە جێگەی باس بێت،  لەبەر ئەوەی داخستنی ئۆفیسەکانی ئەم ڕێکخراوە بە مانای وەستانی چالاکییەکانی نایەت، هەر چەندە بە مانای ئەوە دێت کە لەلایەن وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە مۆڵەتی کارکردنیان پێ نەدراوە(32). لە ڕاستیدا ئەو دیمەنەی کە لە هەولێرەوە دەبینرێت ئەوەیە کە ئیدارەی بارزانی، نە نیازێکی ڕاستەقینەی هەیە و نە هێز لە بابەتی ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستاندا. لە شاری سلێمانی کە بە دووەم گرنگترین شاری هەرێم دادەنرێت لەدوای هەولێر، پارتی کرێکارانی کوردستان ئازادانە چالاکییەکانی خۆی لەم شارە ئەنجام دەدات. ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە لە ناوچەکەدا کار دەکەن، تەنانەت باس لەوە دەکەن کە لەنێو شارەکەدا لەلایەن  پارتی کرێکارانی کوردستانەوە باج (ئابوونە) کۆ دەکرێتەوە. لەژێر ڕۆشنایی هەموو ئەمانەدا، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە بارزانی لە مەسەلەی ڕووبەڕووبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لەلایەن تورکیاوە وەک هاوبەشێکی باش دەرناکەوێت و کەوتۆتە ئەو هەڵەیەی کە پێی وایە تورکیا پێویستی بە ئەوە، هۆکاری سەرەکیی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە تورکیا تا ئێستا ناچار بووە پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ عێراقدا لە ڕێگای بارزانییەوە ئەنجام بدات. کردنەوەی دەروازەیەکی نوێ، دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەنکەرە و بەغدا زیاتر لێک نزیک ببنەوە و ببنە هاوبەشێکی ڕاستەقینە و بەهێز، بەتایبەتی لە سایەی ئەو هەنگاوانەی کە بەهاوبەشی بۆ هێنانەدیی ئاشتی و ئارامی لە ناوچەکە دژ بە پارتی کرێکارانی کوردستان دەیگرنە بەر، بۆ ئەم مەبەستە تورکیا دەتوانێت سوود لە بەهێزبوونی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق وەربگرێت. ئەو هەنگاوانەی کە لە داهاتوودا لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە بۆ ڕێگریکردن لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان دەیگرێتە بەر، گرنگییەکی لەئەندازەبەدەریان هەیە بۆ تورکیا. بەم واتایە، پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی دەکرێت ببێتە خاڵی وەرچەرخان لە ڕوانگەی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراقەوە. پارتی کرێکارانی کوردستان و ناوچەی شەنگال ماوەی چەند ساڵێکە جموجووڵەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال بە جۆرێک زیادی کردووە، کە دەتوانرێت بەئاشکرا هەستی پێ بکرێت(٣٣). بەگوێرەی ئەو هەواڵانەی کە لە ناوچەکەوە دێن، تەنانەت دوای تێکشکاندنی داعش لە ڕووی سەربازییەوە، پارتی کرێکارانی کوردستان بەردەوامە لە گەشەسەندن و بڵاوبوونەوەی زیاتر لە ناوچەکە.  پێویستە لێرەدا ئاماژە بۆ دوو هۆکار بکەین کە ڕۆڵی سەرەکییان هەبووە لە دروستکردنی ئەم دۆخە، ئەوانیش: یەکەم: دەستبەسەرداگرتنی شاری موسڵ کە بە دووەم گەورەترین شاری عێراق دادەنرێت، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٤ لەلەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە بەبێ هیچ ڕووبەڕووبوونەوەیەک. دووەم: بەرگرینەکردن و کشانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لەبەرامبەر هێرش و پەلامارەکانی داعش بۆ سەر ناوچەی شەنگال. لە ئەنجامی ئەم دوو هۆکارە، ناوچەی شەنگال زۆر بەخێرایی لەلایەن هێزەکانی ڕێکخراوی داعشەوە کۆنترۆڵ کرا. بە هۆی کردەوەكانی ئەم ڕێکخراوە، دانیشتووانی ناوچەی شەنگال ڕووبەڕووی کارەساتێکی مرۆیی گەورە بوونەوە، لە کاتێکدا ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیان بە دەستی تیرۆریستانی داعش کوژران، هەزاران هاوڵاتییش ناچار بوون کۆچ بکەن بۆ ناوچەکانی دیکە(34). پاش هێرش و پەلامارەکانی داعش لە ٣ی ئابی ٢٠١٤ بۆ سەر دانیشتووانی ناوچەی شەنگال، هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان بە بیانووی پاراستنی ئێزیدییەکانەوە، لە سووریا و قەندیلەوە ڕوویان کردە ناوچەکە و بە سوودبینین لە بۆشایی دەسەڵات کە لە ئەنجامی کشانەوەی هێزەکانی سوپای عێراق و پێشمەرگە لە ناوچەی شەنگال دروست بووبوو، توانییان زۆر بەخێرایی دەست بکەن بە خۆجێگیرکردن و بڵاوبوونەوە لە ناوچەکە.  یەکەمین کاری پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە، بریتی بوو لە دامەزراندنی «یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال» (YBŞ) نزیک لە خۆی، لە ڕێگەی چەکدارکردنی ئێزیدییەکانی ناوچەکەوە (35). لە درێژەی کارەکانیدا، ئەم ڕێکخراوە لە ڕێگەی دامەزراندنی چەندین بنکەی سەربازییەوە؛ خۆجێگیرکردن و بڵابوونەوەی لە ناوچەکە خێراتر کردووە(36) ، بە جۆرێک کە لە ئێستادا دوای قەندیل، ناوچەی شەنگال بە گرنگترین ناوچەی نفوزی پارتی کرێکارانی کوردستان دادەنرێت. لە هەمان کاتدا بە سوودبینین لەو بارودۆخە نێودەوڵەتییەی کە لەئارادایە، ئەم ڕێکخراوە بە ناوی ڕووبەڕووبوونەوەی داعشەوە توانیویەتی هاوکاریی سەربازی لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا وەربگرێت(37). ئەم دۆخە لە ڕووی سیاسییەوە بۆتە هۆی بەهێزبوونی پارتی کرێکارانی کوردستان و لقە درێژکراوەکانی سەر بەم پارتە لە ناوچەکە. زۆرێک لە بەرپرسانی باڵای حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە شاری هەولێر چاوپێکەوتنیان لەگەڵ ئەنجام دراوە، ئەم هەواڵە پشتڕاست دەکەنەوە و ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە پارتی کرێکارانی کوردستان لەپاڵ هێزە چەکدارەکانیدا، لە ڕووی سیاسییشەوە دەستی کردووە بە فراوانکردنی ڕووبەری دەسەڵاتی خۆی. ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی بەرپرسانی ئیداریی شەنگال بۆ ناوچەکە لە چەند مانگی ڕابردوودا لەلایەن هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانەوە، دەتوانرێت وەک نموونەیەکی زیندوو  پیشان بدرێت(38). هەر چەندە لەم ماوانەی دواییدا، بە هۆی فشارەکانی تورکیا، باس لە کشانەوەی هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان دەکرێت لە ناوچەکە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستا ئەم ڕێکخراوە بوونی هەیە لە ناوچەکە(39). لە یەکێک لە ناوەندەکانی توێژینەوە کە سەنتەرەکەی دەکەوێتە شاری بەغدا، توێژەرێک وای دەبینێت کە بەردەوامیی جموجووڵەکانی ئەم ڕێکخراوە، بەزاندنی سەروەریی خاکی عێراقە و هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی ناوچەکە. بە هەمان شێوە ئەو ڕۆژنامەنووسانەی کە بەدواداچوون بۆ بارودۆخی ناوچەکە دەکەن، ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە سەرباری کەمبوونەوەی مەترسییەکانی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش و تێکشکاندنی لە ڕووی سەربازییەوە، پارتی کرێکارانی کوردستان بەردەوامە لەسەر بڵاوبوونەوەی لە ناوچەکە. ئەم ڕۆژنامەنووسانە بە پێویستی دەزانن کە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق هەنگاوی پێویست بنێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دۆخە. زۆرێک لەو سەرچاوانەی کە باس لە بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان دەکەن لە ناوچەکە، لە لێدوانەکانیاندا باس لەوە دەکەن کە ئەم ڕێکخراوە لەگەڵ هێزەکانی حەشدی شەعبیدا لە پەیوەندیدان و بەهاوبەشی کار دەکەن(40)، تەنانەت زانیاری هەیە کە گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە مووچەیان پێ دەدرێت.  زۆرێک لە بەرپرسان و ڕۆژنامەنووسانی بەغدا لە کاتی وەڵامدانەوەی ئەو دەنگۆیانەی کە باس لە پەیوەندیی هاوبەشی نێوان هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و هێزەکانی حەشدی شەعبی دەکەن، ئەو ڕاستییە دووپات دەکەنەوە کە هێزەکانی حەشدی شەعبی لە چەندین گرووپی چەکداریی جیاواز پێک هاتوون و پێویستە دەوڵەتی ناوەندی تەواوی ئەم گرووپە جیاوازانە بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە. هەروەها سەرباری ئاماژەکردن بە سەختیی جوگرافیای ناوچەکە، باس لە ڕکابەری و ململانێی نێوان هەریەکە لە ئێران و ئەمەریکا دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە.  بەگوێرەی زانیارییەکان، ئێران لە هەوڵی کردنەوەی ڕێڕەوێکی شیعەدایە (هیلالی شیعی)، بە مەبەستی پێکەوەگرێدانی شیعەکانی ناوچەکە و دەستگەیشتن بە خاکی سووریا و لوبنان. زۆرێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە پاش تێکشکاندنی ڕێکخراوی داعش و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی زۆری ناوچە سوننەنشینەکان لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە، پڕۆسەی بەشیعەکردنی ناوچەکە خێراییەکی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە(41). لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی بەکارهێنانی ناوچەکە لەلایەن ئەمەریکا وەک دەروازەیەک بە مەبەستی گەیاندنی هاوکاریی سەربازی بە پارتی یەکێتیی دیموکرات (PYD)، هەستیارییەکانی تورکیا بەرامبەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان (PKK)، پرسی کۆنترۆڵکردنی ناوچەکەی لە لایەن تەنیا هێزێکەوە کردووە بە کارێکی ئێجگار دژوار.  مەسەلەی شەنگال لە ڕوانگەی تورکیاوە، بە یەکێک لە هەستیارترین بابەتەکان دادەنرێت لە ماوەی داهاتوودا. جێگیربوون و بەردەوامیی کار و چالاکییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە، هەڕەشە و مەترسیی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئاسایشی تورکیا و ناوچەکە دروست دەکات.  لە ڕوانگەی داهاتووی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی تورکیا لەگەڵ عێراقدا، پێویستە هەنگاوی بەپەلە و جددی بنرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕێکخستنەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال. بە گەڕانەوەمان بۆ دوایین ڕوونکردنەوە، هەڵسەنگاندنی هەڵوێستی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم بارەیەوە کارێکی قورس نییە. بەگوێرەی وتەی بەرپرسانی باڵای هەرێم، بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەی شەنگال؛ «کارێکە جێگەی قبووڵکردن نییە». بەرپرسان ئەماژە بۆ ئەوەش دەکەن کە بە مەبەستی دووبارە گەڕانەوەی ژیان بۆ ناوچەکە، پێویستە ڕێگە بە گەڕانەوەی هاوڵاتیان و بەرپرسانی ئیداریی ناوچەکە بدرێت. بۆ ئەنجامدانی ئەم ئەرکەش، بانگهێشتی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق دەکەن (42). پاكکردنەوەی ناوچەکە لە هێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و گرووپە چەکدارەکانی سەر بە حەشدی شەعبی، پەیوەستە بە چۆنیەتیی جێبەجێکردنی ئەو هەنگاوانەی کە لەلایەن دەوڵەتی ناوەندیی عێراقەوە بۆ ئەم مەبەستە دەگیرێنە بەر. هەڵوێستی بەرپرسانی بەغداد لەم بارەیەوە، نزیکە لە وتەی بەرپرسانی حکومەتی هەرێمەوە. لەژێر کاریگەریی ئەم هەلومەرجەدا، پێویستە تورکیا بەردەوام بێت لە هەنگاوەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا. لەم ڕووەوە پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی دەتوانرێت وەک کلیلی کردنەوەی دەرگای بەردەوامیی پەیوەندی و دانوستانەکانی نێوان هەردوو وڵات سەیر بکرێت. گەشەسەندنی پەیوەندییە ئابوورییەکانی نێوان هەردوو وڵات، لە ڕووی سیاسییشەوە دەرفەتی گرتنەبەری هەنگاوی هاوبەش دەڕەخسێنێت. کردنەوەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی، ئەگەری کردنەوەی ڕێڕەوێکی پارێزراو کە لە سنووری باشووری تورکیا تا بەغداد درێژ دەبێـــــتەوە، زیاتر دەکات. لە هەمان کاتدا تورکیا و دەوڵەتی ناوەندیی عێراق دەتوانن لە ڕێگەی بونیادنان و کردنەوەی ئەم ڕێگا بازرگانییەوە، ئەمن و ئاسایش لە ناوچەکەش بەرقەرار بکەن. ئەم هەنگاوە وەک چۆن توانای تورکیا لە ئەنجامدانی چالاکی بۆ بەگژداچوونەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ناوچەکە زیاد دەکات، لە هەمان کاتدا دەرفەتی فراوانکردنی نفوز و دەستەڵاتی خۆی لە ناوچەکە بۆ دەڕەخسێنێت. ئەنجام لەم توێژینەوەیەدا سەرباری هەڵسەنگاندن و خستنەڕووی کاریگەریی پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و عێراق، شیکردنەوە بۆ کاریگەرییەکانی ئەم پڕۆژەیە لەسەر ئاسایشی ناوچەی تورکیا ئەنجام دراوە. یەکێک لەو ئەنجامانەی کە لە ڕێگەی ئەم توێژینەوەیەوە بەدەستمان هێناوە، بریتییە لە فراوانبوون و گەشەسەندنی پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان هەردوو وڵاتی تورکیا و عێراق لە ڕێگەی هێڵێکی ڕاستەوخۆوە. کۆمپانیا تورکییەکان لە سایەی ئەم هێڵەوە کە بە ئۆڤا کۆی دەست پێ دەکات و لە ڕێگەی تەلەعفەر-موسڵەوە تا بەغداد و بەسڕە درێژ دەبێتەوە، دەتوانن بە شێوەیەکی ڕاستەخۆ دەستیان بگات بە ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، بەم شێوە دەتوانین ڕزگارمان ببێت لە سەرجەم ئەو کێشە و گرفتانەی کە لە کاتی ئەنجامدانی کاری بازرگانی لە ڕێگەی خاڵی سنووریی خابورەوە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە. بە تێڕوانین لە پێکهاتەی دیمۆگرافیی ناوچەی موسڵ و تەلەعفەر، لە دۆخی دووبارەکردنەوەی کونسوڵخانەی تورکیا لە موسڵ و دامەزراندنی هێڵێکی بازرگانیی پارێزراودا، چالاکی و جموجووڵەکانی تورکیاش لە ناوچەکە زیاد دەکات، بەمەش دەرفەت دەڕەخسێت بۆ ئەنجامدانی چالاکیی زیاتر بە مەبەستی ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوە و تەشەنەسەندنی زیاتری نفوزی شیعە لە ناوچەکە. کردنەوەی ئەم دەروازە سنوورییە، بێگومان كاریگەریی سیاسییش بەدوای خۆیدا دێنێت. بۆ نموونە؛ دەرفەت بۆ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق دەڕەخسێت تاکوو ئەم دەروازە نوێیە وەک کارتێکی فشار دژ بە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەکار بهێنێت. لە ڕوانگەی تورکیاشەوە، سەرباری گەشەسەندن و فراوانبوونی پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، دەرفەتی ئەوەی بۆ دەڕەخسێت لەسەر کۆمەڵێک بنەمای نوێ کە لە بەرژەوەندیی خۆیدا بێت، دووبارە پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستاندا ڕێک بخاتەوە. بەم شێوەیە تورکیا لە ڕووی ئابووری، سیاسی و ئاسایشەوە؛ دەتوانێت کۆمەڵێک سەرکەوتنی نوێ بەدەست بهێنێت. بۆ جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیە بە شێوەیەکی کرداری، پێویستە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق ئەم ناوچەیە کە دەکەوێتە نێو سنووری حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە؛ کۆنترۆڵ بکات و ئاسایش و سەقامگیری دابین بکات، بۆ ئەم مەبەستە پێویستە ئامادە بێت بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو گرفتانەی کە ڕەنگە لەنێوان خۆی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا سەر هەڵبدات. کۆنترۆڵکردن و دابینکردنی ئاسایش بە درێژایی ئەم هێڵە، لە ڕووی سیاسییەوە پێگەی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەش بەهێزتر دەکات. لەگەڵ ئەوەی گفتوگۆکان سەبارەت پڕۆژەی خاڵی سنووریی ئۆڤا کۆی نوێ نییە، بەڵام تورکیا لەم ماوانەی دواییدا لە دانیشتنەکانیدا لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، دووبارە ئەم بابەتەی هێناوەتەوە بەر باس و لە ئێستادا بووە بە پرسێکی هەنووکەیی. بەتایبەتی پاش ئەنجامدانی گشتپرسی لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بابەتی کردنەوەی خاڵێکی سنووریی نوێ خێرایی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە. بە هاوکاری و پشتیوانیی وەزارەتی دەرەوەی تورکیا و وەزارەتەکانی دیکە، لە دانیشتنەکاندا لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراق بۆ تاوتوێکردنی ئەم پرسە، خۆشبەختانە هەڵوێستی ئەرێنی وەرگیراوە.  لەگەڵ ئەمەشدا بۆ ئەوەی ناوچەکە بە شێوەیەکی کرداری ببێتە ڕێگایەکی بازرگانی و چالاکیی تێدا ئەنجام بدرێت، پێویستە هەردوو وڵات بە زووترین کات دەست بکەن بە ئەنجامدانی کاری وەبەرهێنان لەم پڕۆژەیەدا. گەرچی لە ئێستادا هەر لە تواناکانی ژێرخانی ئەم دەروازە سنوورییەوە تاکوو پاراستنی ئاسایش و سەقامگیریی ئەم ڕێگا بازرگانییە و زۆر بابەتی تر، هێشتا لەسەر مێزی گفتوگۆکان لە چاوەڕوانیدان. (تێبینی: لەبەر درێژی توێژینەوەکە و ناپێویستی و پەیوەستنەبوونی بە دۆسێی ئەم ژمارەیەی ئایندەناسییەوە، هەندێ بەشی ئەم توێژینەوە وەرنەگێڕدراوە ) داگرتنی بابه‌ت به‌ PDF * ئەم بابەتە لە ژمارە 2ی تەمووزی2020ی گۆڤاری ئایندەناسی دا بڵاوکراوەتەوە

(درەو): عەلی حەمەساڵح دەستی لە پۆستی سەرۆكی فراسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەندامی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كێشایەوە، رێكخەرو خانەی راپەڕاندن داوایان لێكردووە ئیمزاكەی بۆ بانگهێشتكردنی مەسرور بارزانی بۆ پەرلەمان بكێشێتەوە. سەرچاوەیەك لە جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند، ماوەی چوار رۆژە عەلی حەمەساڵح دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە پۆستی سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان‌و ئەندامێتی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كێشاوەتەوە. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، عەلی حەمەساڵح نوسراوی دەستلەكاركێشانەوەكەی پێشكەشی جڤاتی نیشتمانی‌و خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان كردووە. چەند رۆژێكە لەلایەن عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنەوە فشار خراوەتەسەر عەلی حەمەساڵح بۆ ئەوەی واژۆی خۆی لەسەر ئەو نوسراوە بكێشێتەوە كە تێیدا پەرلەمانتاران داوای لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و قوباد تاڵەبانی جێگیری‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و ئابوری دەكەن. لە فراكسیۆنی گۆڕان جگە لە عەلی حەمەساڵح، سێ پەرلەمانتاری تر ئیمزایان لەسەر نوسراوەكە كردووە، بەڵام فشارەكە زیاتر لەسەر عەلی حەمەساڵحە، بەوپێیەی سەرۆكی فراكسیۆنەكەیە‌و بەپێی قسەی ئەندامانی خانەی راپەڕاندن پۆستەكەی نوێنەرایەتی سیاسەتی بزوتنەوەی گۆڕان دەكات‌و نابێت بەشدار بێت لەو هەوڵەدا بەتایبەتی لەكاتێكدا كە بزوتنەوەی گۆڕان خۆی بەشدارە لە حكومەت.  سەرباری ئیمزاكەی پەرلەمان كە كێشەی بۆ دروستكردووە، ماوەیەكە عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لەگەڵ بەشێك لە سەركردەكانی بزوتنەوەكەی لە ناكۆكیدایە لەبارەی بەشداری گۆڕان لە حكومەت‌و بەمدواییە لە چاوپێكەوتنێكدا وتی:" ماوەی شەش مانگە دژی ئەم فۆرمەی بەشداریكردنی بزوتنەوەی گۆڕانم لە حكومەت". عەلی حەمەساڵح بەمدواییە بەشێوەیەكی زیاتر قسە لەسەر قاچاخچێتی دەروازە سنورییەكان‌و گەندەڵی دەكات لە حكومەت، ئەمە لەكاتێكدایە بزوتنەوەكەی لایەنێكی سەرەكی پێكهێنەری كابینەی ئێستای حكومەتی هەرێمەو هەردوو وەزارەتی وەزارەتی دارایی‌و بازرگانی كە پەیوەندیدارن بە كاروباری دەروازە سنورییەكان بەدەست بزوتنەوەی گۆڕانەوەن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، تائێستا خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان دەستلەكاركێشانەوەكەی عەلی حەمەساڵحی پەسەند نەكردووە، (درەو) پەیوەندی بە عەدنان عوسمان وتەبێژی فەرمی بزوتنەوەی گۆڕانەوە كرد، بەڵام  پەیوەندییەكە بەردەست نەبوو.

نوسینی: گۆنا سعید - ئاسۆ کمال   سیستمی سیاسی و ئابوری و ئیداری کوردستان لە ئەزمەیەکی هەمەلایەنەدایە . هۆکارێکی سەرەکی ئەم ئەزمەیە نزمبونەوەی ئاستی ئاڵ و گۆڕی بازاڕی سەرمایەیە بە هۆی پەتای کۆرۆناوە کە ئەم ئەزمەیەی کردۆتە قەیرانێکی سەرتاپاگیر و جیهانی .  لەم نێوەدا ووڵاتانێکی سەرمایەداری کە لە ژێر سایەی هەژمونی دەوڵەتە ئیمپریالیستیەکان و بانکی جیهانی و کۆمپانیا ترانس ناشناڵەکان و ئابوری رەیعی نەوتدان ، ڕوبەڕوی داڕمان و شکستی گەورە دەبنەوە.  لە کوردستان باری قورسی ئەم قەیرانە بە سەرشانی خەڵکی کرێکار و کارمەند و کەم دەرامەتدا شکاوەتەوە، وە  ئەم دەسەڵاتە سیاسی یە خەڵکی کردۆتە قوربانی پاراستنی سەرمایەی کەڵەکەبووی خۆی . ئەو ئامادەنیە لەو سەرمایە کەڵەکەبوەی لە بانکەکانی دەرەوە و ژێر زەمینەکانی ناوەوەی کوردستان کۆی کردونەتەوە هیچ بودجەیەک بۆ دابینکردنی موچە و ڕوبەڕوبونەوەی مەرگ بەهۆی کۆرۆنا و دابینکردنی خزمەتگوزاریەکان سەرف بکا ، وەک لە زۆربەی وڵاتانی تردا بەناچاری بورژوازی دەیکا.  بە پێچەوانەوە حکومەتی هەرێم ژیانی خەڵکی داوەتە دەست مەرگی کۆرۆنا و برسیەتی و بێکاری یەوە. هەربۆیە خەڵکی بەرامبەر بەم دەسەڵات و حکومەتە هاتۆتەوە مەیدان و ناڕەزایەتی وخۆپیشاندانەکان زۆر شوێنی گرتۆتەوە و بەهوشیاریەکی زیاترەوە لە جاران خەڵکی بەرەڕووی دەسەڵات بۆتەوە.  لە دروشمی خۆپێشاندانەکانی خەڵکی ناڕازی ڕانیەدا دروشمی " نا بۆدەسەڵاتێکی ستەمکار، نابۆپەڕلەمانی کارتۆنی، نابۆ ئۆپزسێۆنی ساختە" بەرزکراوەتەوە. ئەم دروشمە نیشانەی وشیاریەکی تازەی خەڵکە بە ڕێگاچارەیەکی جیاواز لەوەی پێشترلە خۆپیشاندانەکانی ١٧ شوباتی ٢٠١١ و ساڵانی دواتردا هەیبوو ، کە بەرتەسک دەبوەوە لە گۆڕینی دەسەڵات لەڕێگای پەرلەمان و ئومێد بەستن بە ئۆپۆزسیۆنی حزب و لیستە بورژوازیەکان.  ئەم وشیاریەی ناڕەزایەتیەکانی ئێستا نەک هەر بەرامبەر بە دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی و پەرلەمانەکەیانە بە ڵکو ڕوو لە "گۆڕان و ئیسلامیەکان و نەوەی نوێ" شە. خەڵکی ئیتر ئەزموونی ئەوەیان کردوە کە ئەم حزبە بورژوازیانە هەمیشە پێ یەکیان لە ناو خەڵک و هەموو لاشەیان لە لای دەسەڵاتە ، ئەوان خیتابی سیاسیان ڕووی لە خەڵک و پراتیکیان لە ژێرەوە لەگەڵ دەسەڵات دایە . هەوڵی چەواشەکارانەی ئەم حیزبانە بۆ خەڵک ئەوەندە ئاشکرایە ، کە خۆپیشاندەران بە هوشیاریەکی تازەوە مامەلە دەکەن لەگەڵ سیاسەتی ئەم حزبانە. پێ دەچی خەڵکی نەهێڵن جارێکی تر ناڕەزایەتیەکانیان ببێتە ئامڕازی دەستی ئەم حیزبانە بۆ دابەشکردنەوەی کورسیەکانی پەرلەمان و بودجە و داهاتی خەڵکی کوردستان لە نێوخۆیاندا. لەگەڵ ئەم پێشکەوتنە گرنگە لە ئاستی ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانەکاندا ، هوشیاریەکی فراوانتر پێویستە سەبارەت بەوەی  کە لە کوردستان چ سیستمێک دەسەڵاتدارە و چۆن ئەم سیستمە لەباری سیاسی و ئابوری و سەربازیەوە بەرهەم دەهێنرێتەوە لەلایەن حیزبەکانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنی بورجوازی یەوە . ئەمە گرنگە تا بزانین دەوری حزبە دەسەڵاتدارەکانی یەکێتی و پارتی چیە ، وە بەرژەوەندی ئەم ئۆپۆزسیۆنە بورژوازیانەش لە ڕاگرتنی پایەکانی ئەم سیستەمەدا چی یە  ، ئەوان لەگەڵ چ شتیكیدان و دەیانەوێ چی لەم سیستەم و ئیدارەیە بگۆڕن بە خۆپیشاندانی خەڵک ؟  تێگەیشتن  لە بنەماکانی  سیستەمی سیاسی وئابووری هەرێم دەتوانێت یارمەتی خەڵکی کرێکار و کارمەند و کەم دەرامەتی کوردستان بدات لە دەستنیشانکردنی کێشە ئەسڵیەکانی ئەم جۆرە لە دەسەڵات ،  وە هەروەها لە دۆزینەوەی بەدیل و جێگرەوەیەکی ئیداری و سیاسی و ئابوری کە بتوانێت شوێنی ئەم سیستمی دەسەڵاتدارێتەی یەکێتی و پارتی بگرێتەوە بە جۆرێک کە بەرژەوەندیەکانی خەڵکی کرێکار و کارمەند و زەحمەتکێشانی کوردستان مسۆگەر بکات ؟ . لێرەشەوە دەتوانین بزانین  کە خۆپیشناندانەکانی ئێستا دەتوانێ بەرەوکوێ بڕوات ، وە چۆن خەباتێکی سەرتاسەری بۆ گۆڕینی بنەماکانی ئەم سیستەمە بە قازانج و بەرژەوەندی گشتی خەڵکی بیگۆڕێ ؟.  گرنگیەکی تری ئەم بابەتە لەوەدایە کە یارمەتی دەدات کە چۆن بە ستراتیژ و تاکتیکی جەماوەری و سیاسی خەڵکی بتوانن نەک هەر ئەم سیستەمە هەڵوەشێننەوە ، بەڵکو رێگە نەدەن لە کاتی گۆڕانکاری شۆڕشگێڕانەدا هیچ حیزب و دەستە و گروپێک جارێکی کە سیستەمی لەم جۆرە بە دژی بەرژەوەندیەکانی خەڵکی بونیاد بنێنەوە.  زۆر گرنگە کە خەڵک بزانن کە ئەم سیستەمە سیاسی و ئابووری یەی پارتی ویەکێتی و هاوپەیمانەکانیان چۆن کار دەکات ؟ ؛ بۆچی گەشتۆتە ئەم ڕادەیە ی ئێستا لە ناکۆکی ؟  بۆچی خەڵکی دەبێت باجی قەیرانە ئابوریەکانی بدات لە کاتێکدا سەرانی ئەو حیزبانە دەوڵەمەند تر دەبن ؟ ئەم ناکۆکیە لە کوێدایە ؟ مان و نەمانی ئەم سیستەمی دەسەڵاتە لە بەرژەوەندی و لە دژی کێ یە ؟    ئێمە لێرەدا دەمانەوێت بە سادەیی باس لەم خاڵە گرنگە بکەین بە و ئامانجەی کە بەشداریەک بکەین لە پرۆسەی دروستکردنی هوشیاریەکی گشتی و چینایەتی سەبارەت بە تێگەشتن لە ئابووری سیاسی کوردستان . بۆ ئەم تێگەشتنە لە دەسەڵاتی پارتی ویەکێتی وا پێوسیت دەکات کە بچینەوە سەر بنەماکانی دامەزراندن و سەقامگیر بوونی ئەم دەسەڵاتەیان . لێرەدا بوار نیە لە سەرەتای نەوەدەکانەوە دەست پێ بکەینەوە ، بۆیە ڕاستەخۆ دەچینە سەر دەورانی دوای ٢٠٠٣. ئەمەش لەبەر ئەوەی کە بنەماکانی دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی لە هەرێمی کوردستان لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ وە سەقامگیرتر بوون و ڕەسمیەتێکی نێو دەوڵەتیان پەیدا کرد ، ئەمەش لە بەرئەنجامی ئەو فرسەتانەی کە بۆیان هەڵکەوت لە دوای ئەو گۆرانکاریە عەسکەری و سیاسی و ئابووریانەی دوای داگیرکاری ئەمریکا و ڕووخاندنی حکومەتی بەعس. کەوایە با بزانین ئەو فرسەتانە چی بوون :  دروست بوونی دەوڵەتی ترانس ناشناڵ  کوردستان لە ٢٠٠٣ ەوە بە فەرمی بوە بە بەشێک لە دەوڵەتی فیدراڵی عێراق.  ئەم دەوڵەتە ئەمریکا و ئیدارەی بوش بە راوێژکاری لەگەڵ کەسانی وەک تۆنی بلێر و نیولیبرالەکانی ڕۆژئاوا نەخشەیەکی سیاسی و ئابووری تەواویان بۆ چوارچیوەی عێراقێکی فیدرالی سیکتاریستی و بەش بەش کراو دوای سەدام حسێن دانابوو. کوردستانیش بوە بەشدار لە پێکهێنانی دەولەتێکی لاوازی " ترانسناشنال" کە تیایدا چیتر یەک بەرژەوەندی "نیشتمانی" سەرانی ئەو دەوڵەتە کۆناکاتەوە ، بەڵکو شتێک بە ناوی بەرژەوەندی گشتی نامێنێت ، وە جێگا و رێگا و بەرژەوەندی ماددی هەر سێکست و ئەتنیکێک (وەک کورد) پەیوەست دەبێت بە پارسەنگی هێز و رادەی هێزی میلیشیایی و مادی و سیاسی ئەو حیزب و کۆمپانیا بازرگانیانیانەی کە "نوێنەرایەتی"یان دەکەن . ئەم هاوکیشە سیاسی یە لەلایەک مەترسی گەورەی بۆ سەر ژیان و سەلامەتی وئەمنیەتی خەڵکی عێراق و کوردستان لەگەڵ خۆی هێنا ، و تا زەمەنێکی نادیار تووشی شەڕێکی نەبڕاوەی مەزهەبی و تایفی کردوون؛ لە لایەکی کەوە بۆ ئەوانەی کە ڕەنگ ڕێژو پلاندانەری ئەم جۆرە لە دەسەڵات بوون بۆ هەمان زەمەن بۆتە خێر وبەرەکەتێکی زۆری کۆکرنەوە و بەگەڕخستنی سەرمایە ، تاڵان و بڕۆی سەروەتە سروشتیەکان و بەتایبەت نەوت ، هەروەها دابەشکردنی داهات و پارەی قەرز و فریاگوزاری دەزگا نێو دەولەتیەکان و بەشکردنی تەندەر و کۆنتراکتی کۆمپانیا جیهانیەکان کە سەرەیان گرتبوو بۆ دووبارە دروست کردنەوەی عێراق لە داهاتێک کە ئەمریکا لە نەوت بردبووی وبە ملیارەها دۆلار مەزەندە دەکرێت .  واتە دەوڵەتی عێراق لەو مۆدێلەی "دەوڵەتی نەتەوە" ی بەعسەوە گۆڕدرا بە دەوڵەتێک کە سەرێکی بەسترایەوە بە بەرژەوەندی کۆمپانیا جیهانیەکان و دەولەتانی ناوچە کە نیازی ئابووری و سیاسی گەورەیان هەبوو لە عێراق . لێرەدا دەوری تورکیا و ئێران و ئەمریکا و ڕووسیا و چین و ..هتد ، وە ڕاددەی دەستێوەردانیان لە عێراق چەندە پەیوەندی بە هەژمونی دەسەلاتی سیاسیانەوە هەیە لە ناوچەکەدا ، سەرێکی تری وا بە بەرژەوندی ئابووری گەورە و ناوچەیی لە بواری نەوت و گاز و ئاو و کارەبا و بازرگانی و کالا ساغکردنەوە لە بازاڕەکانی عێراق و کوردستان و ،،هتد .  ئەم دەوڵەتە ترانسناشنالە جۆرێکی تایبەت لە سیاسەتکردنی لەگەڵ خۆیدا هێنا . سیاسەت کردن لە عێراق ، سەرباری ئیدعاکانی وەک سیاسەتێکی ' دژە دیکتاتۆری ، دیموکراتی ، مافی کەمەنەتەوەکان ، مافی ژنان و فرەیی و ..هتد " ، لە راستیدا بۆ هەر هێزێکی سیاسی بەشدار بوو بچوک بوەوە بۆ هاوکێشەیەکی سادە کە بریتی یە لە شەڕکردن بۆ مسۆگەر کردنی گەورەترین بەش لە سامان و داهاتی عێڕاق بۆ حیزبەکەی یان گروپەکەی خۆی . هەروەها مسۆگەر کردنی دەسەڵاتی یاسایی لە ناوچە و جێگای خۆیدا بەسەر دابەش کردنی زەوی و زار و سەرچاوەکانی کارەبا و ئاو و سامانەسروشتیەکانی تر . بەم پێ یە سیاسەت بەکارهێنرا و دەهێنرێت بۆ پرۆسەی  کەڵەکەی سەرمایە هەم بۆ چینی سەرمایەدارانی ناوخۆ و ەهەم بۆ کۆمپانیا جیهانی و ئیمپریالیستیەکان .  ئەم کەڵەکەی سەرمایەیەش لە ڕێگەی  داهاتی نەوت و سامانە سروشتیەکان و ئابووری بەکڕێ دان، وە لە دەستبەسەردا گرتن و دابەشکردنی زەوی زار،  و هەم لە دەستبەسەداگرتنی سەد و بەنداو و خاڵە سنوریەکان تا ئێستاش بەردەوامە. دابەشکردنی ئەم سەرچاوانەی سامان و سەرمایە پاڵنەر وبابەتی سەرەکی سەدان کۆبونەوەی پەرلەمان ، وە شەڕو و ئاشتی لایەنەکانی نێو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە بە بەردەوامی .  ئەم جۆرە لە سیاسەت کردن گەشتۆتە ڕاددەیەک کە لەم سالانەی رابردوودا ئەو پۆستە وزاری و گرنگانەی کە کۆنترۆڵی هەیە بەسەر زۆرترین سەرچاوەی داهاتدا ، نرخی تایبەتی لەسەر بێت بۆ فرۆشتنەوە ؛ وە شەڕی گەورە هەمیشە بە دەوری سێ پۆستە  گەورەکەدایە کە سەرۆک کۆمار و سەرۆکی وەزیران و سەرۆکی پەرلەمانە .  فرسەت لە بواری سیاسی  دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی لەم ماوەیەدا لە ڕەسمیەت دان بە دام و دەزگاکانی ، ناوبانگ و کردەی لە دنیای نێودەوڵەتیدا ، بەشداری لە پرۆسەی گۆرانکاری سیاسی و ئابووری لە عێراقدا و ڕەسمەیت دان بە دەسەلاتیان لە کۆمەلگەی نیو دەوڵەتیدا وەک بەشێک لە فدراڵیەتی عێراق دەرگای بۆ خرایە سەرپشت و بەپێی دەستور ئەم مافانەی حزبەکانیان و پۆستە وەزاریەکان و دەسەڵاتی ڕەهای خۆیان بەسەر کوردستاندا ڕەسمیەت پێدا.  لە ئاستی ناوخۆی کوردستاندا ئەم دەستکەوتە حزبیانەیان لەگەڵ خیتابیکی ناسیۆنالیستی سەربەخۆیی کوردستان ئەوەندە بەهێز و حەماسی پێچرابوەوە کە خەڵک پێی وابوو کە لاپەڕەیەکی تازە هەڵدەدرێتەوە و دنیا دەگۆرێت و لەگەڵیدا پارتی ویەکێتی دەگۆرێن و ژیان بۆ هەموو لایەک باشتر دەبێت لە کوردستاندا. لەسەرەتاوە پارتی ویەکیتی تا فێری چۆنێتی ئەم دابەشبوونە لە دەوڵەتی ترانس ناشناڵدا بوون پێویستیان بەوەبوو کە پێکەوە فراکسۆن دروست بکەن  و یەکگرتووبن ؛ دواتر نەک هەر ئەوان ، بەڵکو بزوتنەوەی گۆران و نەوەی نوێش فێر بوون کە ئەوە " کورد بوون" نی یە لەم دەوڵەتە نوێ یەی عێراقدا کە پاڵنەری سەرەکی پێکەوە کارکردن و دەنگهەڵبڕین بێت ؛ بەڵکو گرنگ ئەوەیە کە دەست بۆ کێ هەڵئەبڕی و دەنگ بە چی دەدەیت و ئەو دەنگدانە چ قازانجێک بۆ خۆت و گروپەسیاسیەکەت بەدی دێنی ؛ تەنانەت هەندێک لە ئەندام پەرلەمانە کوردەکانی نێو ئەنجومەنی عێراق ئەوەندە فێری ئەم هونەرە سیاسی یە بوون کە زۆر ئاسایی سەربەخۆ کاردەکەن و مامەڵەی جۆرا جۆر بە پلە و پۆستەکانیانەوە دەکەن لە گەڵ هەر لایەنێکی نێو پەرلەمانی عێراقدا کە نرخێکی زیاتریان لەسەر دانێ . هەربۆیە دەبینین کە ئەم حیزبە کوردیانە کە کوردایەتی بە خەڵکی کوردستان دەفرۆشنەوە کەی پێویستیان بوو، خۆیان زۆر مەسەلە نیە لە لایان و تەنها بۆ چەواشەکردنی خەڵکی ئەو خیتابە بەکار دێنن .   گرنگترین شت کە پیویستە بیزانین ئەوەیە کە سیاسەت  بە تەواوی لە خزمەتی بەرژەوەندی ئابووری حیزبەکان و هێزەکانی نیو پەرلەماندا بەکار هێنراوە . بەڵام بەرژەوەندی حیزبەکان و لایەنەکان بە تەنها خۆیان دیاری ناکەن ، بەڵکو کۆمپانیا جیهانیەکان دەستێکی باڵایان هەیە لە ئاراستە کردن وکۆنترۆڵکردنی بەرژەوەندیەکانی هەر لایەنێکدا . حکومەتی هەرێمیش خۆی بوە باشترین نمونەی ئەم دەوڵەتی ترانس ناشناڵ و فرە کۆمپانیایە . لێرەدا دەوری تورکیا و ئێران و ئەمریکا..هتد ، وە ڕادەی دەستێوەردانیان لە کوردستان چەندە پەیوەندی بە دەسەلاتی سیاسیەوە هەیە ، سەرێکی وا بە بەرژەوندی ئابووری ناوچەیی بەتایبەت لە بواری نەوت و گاز دا . پەرلەمانی کوردستانیش بوە بە ئەو دەزگایەی کە مۆر بدات لەو یاسایانەی کە دەرگا ئاواڵا دەکات بۆ مامەڵە و بازرگانی نێوان کۆمپانیا ترانس ناشناڵیکان لەگەڵ کۆمپانیا حیزبی و بنەماڵەییەکانی یەکێتی و پارتی و بەم دواییانەش گۆڕان ؛ هەر ئەم حیزبانەش  ئەم کەڵەکەی سەرمایە یە بۆ خۆیان بە ناوی دەستکەوتی نیشتمانی و سەربەخۆیی ئابوری و سیاسیەوە دەفرۆشنەوە بە خەڵک ، بە بێ ئەوەی هیچ جۆرە بوژاندەنەوەیەکی ئابووری و دەستکەوتێکی ماددی ئەوتۆ یان لێوە بەدەست هاتبێ بە قازانجی خەڵك.  فرسەت لە بواری ئابووری  ئەو فرسەتانە چی بوون کە لە باری ئابووریە وە بۆ پارتی ویەکێتی هەڵکەوت و ئێستاش بۆ گۆڕان و ئەوانی دی و کاریان پێ دەکەن  . １-  ١٠٠ بڕیارە بە ناوبانگەکەی پۆڵ بڕێمەر بۆ نیولیبرال کردنی ئابووری عێراق ؛ لەوانە ئازاد کردنی بازرگانی لەگەل کۆمپانیا جیهانیەکان ؛ داخستن و پشتگوێخستنی ٢٠٠ دەزگای کەرتی گشتی و دامەزراوەی حکومەتیەکان ؛ پەکخستنی بانکی نیشتمانی و بڕیاردان لەسەر ئازادی هات وچۆی پارە ؛ لابردنی باج لەسەر بازرگانی جیهانی و ئەمانە و چەندینی تر ... ２- فەندی بونیاد نانەوەی عێراق  و تەندەری شەریکات و کۆمپانیاکان ؛ ئەم فەندە لە و ساڵەی کە بریمەر حاکمی عێراق بوو بریتی بوو لە دەیان ملیار دۆلار ؛ کاتێ بریمەر لە کۆتایی ساڵەکەدا دەورەی حوکمی تەواو بوو ، تەنها سەرفکردنی ٤ ملیاری ئەم پارەیە دیار بوو بۆ کوێ چووە . بریمەر زۆرێک لە تەندەرەکانی دا بە کۆمپانیا جیهانیەکان و تەنها بەشێکی کەمیان بەرشەریکاتی عێراقی کەوتن .. تالان و بڕۆی ئەم فەندە بێ وێنە بووە . ３- حیزب و کۆمپانیا و بنەماڵەکان : سەردەم سەردەمی دروست کردنی کۆمپانیا و تەندەر و شەریکاتی بازرگانی و ..هتد ؛ بەکارهێنانی پێگەی سیاسی هەم لە هەرێم و هەم لە عێراق بۆ بەرژەوەندی تایبەتی حیزب و بنەماڵە نەک خەڵک ، نیشتمان و هەرێم وە مافی گشتی .  ４- کەڵەکەی سەرمایە لە ڕێگەی بەتاڵان بردن و کردنی زەوی بە موڵکی تایبەتی ؛ بەکار هێنانی پێگەی سیاسی ، پەرلەمان و دەزگای دادوەری بۆ دابەشکردن وبەتاڵان فرۆشتنی زەوی زاری کوردستان ، لە شارەکان و لە دەرەوەدا؛ بەم جۆرە بە هەزاران دۆنم زەوی لە موڵکی گشتی ەوە بوون بە موڵکی تایبەت و موڵکی بنەماڵەکانی نێو هەردوو حیزب .   ５- ئەو کۆمپانیایانەی کە دەیانویست کاڵا بێننە کوردستانەوە دەبوو لە کوردستان کۆمپانیا هەبێت دابەشی کالایان بۆ بکات ؛ یان بیفرۆشێ و ساغی کاتەوە ؛ یان ئەگەر سەرمایەیان هەبوایە دەبوونە شەریک ؛ ئەم چەند ساڵە کات کاتی دامەزراندنی کۆمپانیا و شەریکاتی بازرگانی و عەقار و خانووبەرەوە بوو . زۆربەی کۆمپانیاکان هی بەرپرسەکانە و لە ڕیگەی کەس و کاری نێو حکومەت و پەرلەمان و وەزیر و بەڕیوەبەرەکانەوە تەندەر و کۆنتراکەتەکانیان دابەش دەکردەوە بەسەر خۆیاندا . دروست کردنی شەریکاتی وەهمی و پشتی پەردە و وەرگرتنی عقود لە حکومەت خزم و کەس و بنەماڵەی خۆیان . کەلەکەی سەرمایە پرۆسەیەکی دوور و درێژ و هەندێک جار ئازار بەخشە ؛ خەڵک زۆرن کە زەویان داگیر کراوە یان فیڵیان لی کراوە یان بە زۆر ئیمزای فرۆشتنی زەویە و ماڵەکەیان پی کراوە ، بە تایبەت لە ناوچە ستراتیچی و گرنگەکانی شارەکان و شارۆچکە سنوریەکان .    لە کوردستان حیزب ئامرازی مانەوەیە لە دەسەڵاتدا ؛ دەسەڵات بریتی یە لە قۆرخی جوڵەی ئابووری ؛ واتە وەبەرهینان و بازرگانی ؛ وە هەروەها بوونی میلیشیای چەکدار بۆ پاراستنی موڵکی بنەماڵەکان ؛ ئەمە دوو کۆڵەکەی دەسەڵاتن ؛ بۆیە بە تەنها دەنگ نەدان بەم حیزبانە نایانکاتە دەرەوەی دەسەڵات ؛ بەڵکو دەبێت هێزی چەکدار هەبێت لە بەرامبەر بە هێزەکانیان .  وەیان ئامرازی تر هەبێت کە خەڵک بەکاری بێنێت بۆ تێک شکاندنی ئەم تۆڕە کە پارێزەری لە بەرژەوەندی چەند بنەماڵەیەک دەکات و ٩٩٪ ی خەڵکی وکوردستانی کردۆتە قوربانی .  بەشێک لە دەرئەنجامەکانی نیو لیبرازە کردنی عێراق و کوردستان شان خاڵی کردنەوە دەسەلات بوو لە پەیدا کردن یان دابین کردنی کار بۆ دەرچوانی تازە ؛ بۆ بێ کاران ؛ بە تالان فرۆشتنی دەیان دامەزراوەو کارگەی کەرتی گشتی و کردنیان بەموڵکی تایبەت ؛ بە کالا کردنی سەرچاوەی کارەبایی و ئا و و مەوادی بینا و ئەمانە . ئیستا هەریەک لەم کاڵایانە کە موڵکی گشتین ووردە ووردە بوونەتە ئامرازی فرۆشتن و قازانج پەیدا کردن بۆ بنەماڵەیەک یان بەرپرسێک یان چەند دانەیەکیان پیکەوە . چونکە لە ڕیگەی بە تایبەتی کردنی ئەم بوارانە دەیفرۆشەوە بە نرخی زۆر هەرزان بە خۆیان ؛ دواتریش هەر لە بودچەی گشتی فەندیان دەدەنی بۆ پیشخستن و کڕینی ئامێر و دابین کردنی بۆ خەڵک ؛ وە دواتریش خەڵک دەبێت پارە بدات بۆ بەدەستهێنانیان .  بانکی جیهانی ماوەی ٣ ساڵی بۆ حکومەتی هەرێم دەست نیشانکرد بوو لە ٢٠١٧ەوە بۆ جێبەجێکردنی ئەم هەنگاوانە واتە تا ٢٠٢٠ ، بەڵام لە ڕاپۆرتێکیان دا دەڵێن کە حکومەتی هەرێم توشی سەرسوڕمانی کردوین کە “هەنگاوی خێرای وای ناوە لەیەکساڵی ڕابردودا کە %٣٧ سەرفیاتی کەمکردۆتەوە لە ڕێگەی  کەمکردنەوەی موچە و ریفۆرمی پشتیوانی نرخ و خزمەتگوزاریەکان (واتە گرانکردنیان).*١  بواری عەسکەری  دەوڵەتی پڕ لە ناکۆکی و بەرژەوەندی جیا جیا ی ترانس ناشناڵ لە عێراقدا پێویستی بە هێشتنەوەی میلیشیاکانی یەکێتی و پارتی بوو ، هەربۆیە وەک بەشێک لە هێزی سەربازی عێراق قبوڵ کران.  ئەمەش هێزی چەکداری ئەم دوو حزبەی کردە کۆڵەکەی بەهێزی هێشتنەوە و پاوان کردنی دەسەڵاتی سیاسی و سەرکوتی هەر جۆرە ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان و ڕاپەڕینێک لە بەرامبەریان .  لە دوای چەند ساڵێک ، لە لایەک شکستی ئەمریکا لە عێراق و زیاتر میلیشیایی بوونی دەسەڵات  لەعێراقدا و ململانێی فیدراڵی ، وە دواتر شەڕی داعش و کێشە لەسەر ناوچە ناکۆکەکان و بەردەوام دەستێوەردانی سەربازی تورکیا و ئێران ، هەموو ئەمانە کوردستانی وەک ئیدارەیەکی سەربازی هێشتۆتەوە و بیانووی داوەتە دەستی پارتی ویەکێتی کە ئەم هێزە میلیشیانەیان نەک بەرامبەر بەو هێزە دەرەکیانە و بۆ پاراستنی خەڵکی کوردستان بەکار بێنن ، بەڵکو بەرامبەر بە خەڵک و بۆ سەرکوتی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان بەکاریان بێنن.   هەربۆیە دەبینین کە ڕیژەی بودجەی هێزی چەکدار و حزبی ئەم حزبانە لەسەرووی هەموو بەشەکانی تری حکومەتی هەرێمەوەیە و بریتیە لە نیوەی بودجەی هەرێمی کوردستان.  ڕاگرتنی ئەم هێزە  نیوملێونی یە لە ناوچەیەکی ٥ ملێۆنیدا ، پایەیەکی بەهێزی ئەم دەسەڵاتەی لەناو خەڵکدا دروست کردوە ، بەوەی کە بەشێک لەم خەڵکەی کردۆتە ئامڕازی سەرکوتی خۆیان تەنیا لەبەرئەوەی بژێوی ژیانیان لەسەر کاری سەرکوتگەری و وەلائی سیاسی بۆ ئەم دوو حزبەیە. هەر ئەمەش  هۆکاری موچەی بن دیواری زۆروزەبەندی حزبیە. قەیرانی ئێستای ئەم سیستمە قەیرانەکانی ئەم سیستەمە ، وەک پێش ٢٠٠٣ ، تەنیا پەیوەست نیە بە کێشەی نێوخۆی ناسیونالیزمی کورد لە نەبونی ئاسۆیەک بۆ یەکلاکردنەوەی دەسەڵاتدارێتیان لە هەرێمدا، چونکە ئەم کێشەیە لە نێو دەوڵەتێکی پڕ ململانێێ ، فیدرالی ترانس ناشنال و میلیشیایدا بووەتە سیمایەکی ئاسایی سیاسەت کردن ؛ وەک ئەوەی پێویستیەکی سەرەکی کێشە و ململانێێ دەسەڵات بێت لە عێراقدا.   بەڵکو قەیرانی ئابوری لە هەرێمدا ئیتر بووەتە سەرچاوەی قەیرانێکی فراوانتر کە هەمیشە قەیرانی سیاسی و ئیدارییش بەدوای خۆیدا دێنێ. هۆکارێکی سەرەکی ئەمەش بەسترانەوەی ئابوری کوردستانە  بە بەرزونزمی نرخی نەوتدا، چالاکی و ئاستی کۆمپانیا مۆنۆپۆلەکان ، بە ڕێکەوتنی نەوتی لەگەڵ تورکیا و کێشەی بودجەی فیدرالی ، ئەمانە هەمووی پێکەوە خەریکە حکومەت و دەسەڵاتی ئابوری یەکێتی و پارتی بەردەوام لە ژێر فشاری شکستی گەورەی ئابوریدا دادەنێ. لەم کاتی کۆرۆنایەدا کە ئابوری جیهانی هەمووی تووشی قەیرانی گەورە بووە ، ئەوا هەموو ئەو سەرچاوە و فاکتەرە ئابوریانەی سەرەوە حکومەتی هەرێمی توشی بێ پارەیی کردوە.  ئەگەر ووڵاتانی ڕۆژئاوا و دەوڵەتانی تری سەرمایەداری بەناچاری لەم کاتەدا لە سەرمایەی کەڵەکەبووی چینی دەسەڵاتدار خەریکن یارمەتی حکومەتەکانیان بدەن و دەوری حکومەت بە پێچەوانەی سیاسەتی نیولیبرالیەوە زیاتر بکەن لە سوڕانەوەی سەرمایە و دابین کردنی پێویستی یە دارایی و خەرجی یە تەندروستیەکانی خەڵکی ، ئەوا حکومەتی هەرێم بە هیچ جۆرێک نایەوێ هیچ پارەیەکی کەڵەکەبووی ١٥ ساڵی ڕابردوو کە لە بانکەکانی دەرەوە و ژێر زەمینەکانی ناوخۆی بنەماڵە و سەرکردەی حزبەکانیدا بێنێتە دەرەوە و موچە و پێویستی تەندروستی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی کۆرۆنا و خزمەتگوزاریەکانی بۆ خەڵکی کرێکار و فەرمانبەر و کەم دەرامەتی کوردستانی پێ دابین بکا.  بگرە بە پێچەوانەوە ئەم حکومەتە لەم کاتەدا خەریکە فرسەت دێنێ بۆ بە تایبەتی کردنی خزمەتگوزاریەکان ، لەوانەش تەندروستی بۆ فریاکەوتنی تووشبوانی کرۆنا ، چۆڵ کردن و پشتگوێخستنی خەستەخانە گشتیەکان ، بڕینی مووچە و بە هەموو شێوەیەک خەریکی تاڵان و بڕۆ و تەکاندنی گیرفانی بەتاڵی خەڵکی کەم دەرامەتە. بۆیە خەڵک لە بێ موچەیی و هەڕەشەی مەرگ بە کۆرۆنا و بێکاری و نەبونی پێداویستیەکانی ژیاندا بە جێ هێڵراوە ، وە هیچ ڕێگایەکی بۆ نەماوەتەوە جگە لە خۆپیشاندان و پەلاماردانی ئەم حکومەتە نەبێ . ڕێگا چارە چیە؟ ڕێگاچارەی بەردەم خەڵکی کوردستان لە ئێستادا تەنها فشارهێنانە بۆ ئەم دەسەڵاتە، کە تاکو ئەو سەرمایەیەی کەڵەکەی چەند ساڵەی بەکاری بێنێ بۆ دابینکردنی پێویستیەکانی ژیانێکی شایستە و چارەسەری کۆرۆنا و دابین کردنی موچە و خزمەتگوزاریەکانە سەرەکیەکان، نەک بۆ کەڵەکەکردنی لە بانکەکانی دەرەوە و لە ژێر زەمینەکان و لە پڕۆژە تایبەتەکانی ئەم حزبە سەرمایەدارانەدا.  بەڵام چۆنیەتی کارکردن و مانەوەی ئەو سیستمە ئابوری و سیاسی و میلیشیایی یەی باسمان کرد نیشانمان دەدا کە بۆچی سەرەڕای ئەم دۆخە قەیران گرتوەی ئێستا زۆربەی خەڵکی کوردستان ڕوبەڕوی بڕین و نەمانی موچە و دامەزراندن و بێکاری و سەرکوت دەکاتەوە ؟ لەم قەیرانەشدا توندکردنەوەی سەرکوتی سیاسی و دەسەڵاتی بنەماڵەیی و عەشیرەتگەری لە هەموو کات زیاتر پێویستە وەک سەرخانێکی سیاسی بۆ پاراستنی ئەم ژێرخانە ئابوری نیولیبرالی سەرمایەداری کە پشتی بەستووە بە ئابوریەکی رەیعی نەوت و هەرزان ڕاگرتنی هێزی کاری کرێکار و فەرمانبەران و لە خوارەوە ڕاگرتنی ئاستی گوزەرانی زۆربەی خەڵک. پەیوەندی دەسەڵاتی میلیشیایی و بنەماڵەیی لەگەڵ کەڵەکەکردنی سەرمایە بۆ کەمایەتیەکی حزبی و هەژارکردنی زۆربەی خەڵک، ئەو پەیوەندیەیە کە هەموو حزبە دەسەڵاتدار و ئۆپۆزسیۆنە بورژوازیەکان وەک یەک ناچار دەکا کە دەبێ مل کەچی بن. ئەمانە پێداویستیەکانی ئەو سیستمە سەرمایەداریە نیولیبرالە و ترانس ناشناڵەیە کە ئەمڕۆ لە کوردستان و عێراقدا باڵادەستە.   کەواتە هانا بردن بۆ ئەمریکا یان بۆ فشاری تر لە پێناوهێنانی دیموکراسی زیاتر ، یان پەرلەمانێک کە هەموو حزبەکان تیایدا بەشداربن و دەسەڵاتی بنەماڵەیی نەهێڵێ و یاسا سەروەر بێ، شتێکی ئەوتۆ ناگۆڕێ لەم بەرنامە نیولیبراڵەی کە بانکی جیهانی دەیەوێت بەرقەرار بێت لە عێراق و کوردستان .  هەربۆیەشە گۆڕینی ئەم سەرخانە میلیشیایی و بنەماڵەییە لە هیچ پشتیوانیەکی نێودەوڵەتی بورژوازی بەهرەمەند نی یە وەک ئەوەی گۆڕانخوازەکانی پێشوو و نەوەی نوێکانی ئێستا بانگەشەی بۆ دەکەن.  دوای تەجروبەی ١٧ ساڵ لە دەوری ئەمریکا و نەخشەی چاکسازی دیموکراتی لە عێراق و کوردستاندا ، ئاشکرایە کە هەموو ئەم چاکسازی یە دیموکراتیانە هێشتا هەر دەبێ ملکەچی سیستمی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری بێت لە چوارچیوەی وڵاتێکی ژێردەستەی کۆمپانیا ترانس ناشنالەکانی ئەمریکا و تورکیا و ئێران و چین و ..هتد . هەربۆیە دوای ١٠ ساڵ لەم بەرنامەی چاکسازیەی حزبەکانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنە جۆراوجۆرەکان، خەڵکی ناڕازی ئێستا ئیتر دروشمی نا بۆ ئۆپۆزسیۆنی ساختەی بەرزکردۆتەوە ، وە لەمەش زیاتر هوشیاری خەڵک بە جۆرێک چوەتە سەر کە بەدیلی پەرلەمانی بورژوازیش بە کارتۆنی لەقەڵەن دەدەن. ئەمانە هەنگاوێکن بۆ پێشەوە. دروشمی نا بۆ پەرلەمانی کارتۆنی نیشانەی تەجروبەیەی ١٠ ساڵی ڕابردووی خەڵکە لە کوردستان بە ئومێد بەستن بەوەی ئەم پەرلەمانە و ئۆپۆزسیۆن ئەم سیستمەی بۆ بگۆڕێ. بەڵام دەرکەوت کە مەسەلەکە تەنیا ڕیژەی کورسیەکانی یەکێتی و پارتی نیە، بەڵکو دەورێکە کە پەرلەمان لەم سیستمە سیاسی وئابووریەی یەکێتی و پارتیدا هەیەتی. ئەم پەرلەمانە خەریکی سازکردنی ئەو یاسایانەیە کە سیاسەتی ئابوری و بەرژەوەندی سیاسی و دەسەڵاتی سەرکوتی ئەم دوو حزبە  پێویستیەتی . هەر حزبێکی تری وەک گۆڕان و ئیسلامیەکان و نەوەی نوێ تەنها دەتوانن لەژێر سایەی ئەم سیاسەت و یاسایانەدا داوای بەشی خۆیان بکەن. بە تەجروبەش دەرکەوت کە ئەم ئۆپۆزسیۆنەش لە پەرلەمان وەک کارتی فشارێک بۆ ئەم بەشە لە ئیدارە و داهات شەڕ دەکا و هەر کات ئەم بەشانەیان پێ درا ئەوا دەبنەوە بە بەشێک لە سیستمی دەسەڵاتدارێتی و پۆستی حکومی وەردەگرن.  ئەگەر لە جیاتی بنەماڵە حزبێکی مەدەنی ، و لە جیاتی وەزیرە حزبیەکان تەکنۆکراتەکان حکومەت بەڕیوە بەرن ، هیچ لە بەرنامەی حکومەت و چۆنیەتی دابەشکردنی موچە و خزمەتگوزارە گشتیەکان ناگۆڕێ ، وە هەموویان لەسەر ئەو بەرنامە نیولیبرالیەی هەژارترکردنی هەژارەکان کۆکن ، وە ئەمەیان بە کردەوە پیادە کردوە هەر کاتێک بوونەتە بەشێک لە دەسەڵات. هەرچۆن بینیمان کە وەزیرەکانی گۆڕان و ئیسلامیەکان لە پیش یەکێتی و پارتیەوە بوون بۆ سەپاندنی پاشەکەوتی موچە. لێرەدا خەڵک گەیشتۆتە ئەو جێگایەی کە بەدوای بەدیلێکی تردا دەگەڕێ لەدەرەوەی پێشنیارەکانی ئۆپۆزسیۆنی ئێستا، کە هەنگاوێکی گەورەیە بەرەو پێشەوە لە ناڕەزایەتیەکانی ئێستادا. بۆ نمونە، ناڕەزایەتیەکانی شاری ڕانیە داوای دروشمی " لێپرسینەوە لە کاربەدەستانی ئەو دەڤەرە" بەرزدەکاتەوە  لەبەرامبەر گەندەڵی و نەبونی خزمەتگوزاری . لە بواری تەندروستیشدا دەنگی نارەزایەتی لەدژی تایبەتی کردن و بازرگانی کردنی دەسەڵات بە بودجەی دەرمانەوە بەرز بۆتەوە ، و خواستی دروستکردنی بۆردی نەخۆشخانە گشتیەکان هەر لە کارمەندانی تەندروستی بەرز کراوەتەوە . ئەمانە هەموو نیشانە سەرەتاییەکانن بۆ دەرکەوتنی بەدیلێکی جەماوەری دژ بە دام ودەزگاکانی ئەم سیستمە ئابوری و سیاسی و سەربازیەی ئێستای کوردستان. ئەم هەوڵانە خاڵی هاوبەشیان بریتیە لە دروستبونی هێزیکی تر لە دەرەوەی ئەم سیستمە دەسەڵاتدارەی ئێستا و دامودەزگا سیاسی و حزبیەکانی و پەرلەمانەکەشی.  ئەم هوشیاریەی جەماوەری ناڕازی بەوە دەگاتە  ئاستێکی باڵاتر کاتێک خەڵکی ناڕازی بروای بە بەدیلی خۆی هەبێت کە داواکاریەکانی بۆ بەدی بێنێ، نەک بە هێزێکی سیاسی دەرەوەی خۆی.  ئەم چینە ناڕازیە لە کرێکاران، فەرمانبەران، مامۆستایان و لاوان و خانەنشینان و هتد ، لە تەجروبەی خۆیانەوە بۆیان دەرکەوتتوە کە دابینکردنی موچە و خزمەتگوزاری و دامەزراندن و ئازادی سیاسی لە ڕێگای ئەم حزب و پەرلەمان و ئۆپۆزسیۆنانەوە دابین نابێ،  وە  بە ناچاری هەست بە پێویستی دروستبوونی هێزی ڕیکخراوی خۆیان دەکەن کە بێتە مەیدان و فشار دروست بکات بۆ بەدەستهێنانی هەریەک لەم پێداویستیە سەرەتاییانە.  هەنگاوی لێپرسینەوەی جەماوەری لە دامودەزگا لۆکاڵیەکان دەتوانێ هەنگاوێكی پیشڕەوانە بێت، وە بەرەو چاودێری فراوانی جەماوەری بچێ لەسەر دەسەڵات و دەزگا کانی تاکو لەم ڕێگایەوە خەڵک بتوانن لێیان  بپرسنەوە و فشارێکی بەردەوام بن لەسەریان. دروستکردنی چاودێری جەماوەری دروشمێکە کە دەتوانێ هێزی ناڕازی ئێستا لە هەموو دامودەزگا و لە ناو مەیدانەکانی ناڕەزایەتیەکاندا کۆبکاتەوە و ئاراستەی بکات بەرەو ئەوەی ناڕەزایەتیەکان ڕیکخراو بکا. دروستکردنی دەستەی چاودێری جەماوەری لە هەموو ئاستێکی لۆکاڵ لە شار و شارۆچکەکان و لە فەرمانگە و کارگە و نەخۆشخانە و خوێندگاکان دەتوانێ حکومەتێکی سێبەر دروست بکا و فشاری بەردەوام بخاتە سەر دەسەڵات بۆ جێبەجێکردنی داواکاریەکان.  داواکاریەکان کە ئێستا لە دەوری موچە و دابینکردنی تەندروستی لە ئارادایە دەتوانێ هێزی جەماوەری ناڕازی کۆبکاتەوە و لە ڕیگەی ئەم دەستە چاودێرە جەماوەریانەوە بەرەو گۆڕینی ئەم دۆخە بچێ.  ئەم دەستە ناڕازیانە دەتوانن داوای هەڵبژاردنی هەموو بەڕیوەبەر و بەرپرسانی شار و دامودەزگاکان و وەزیرەکان و سەرۆکی حکومەت بکەن و لەم ڕێگەیەوە نوێنەرانی خۆیان بخەنە جێگای نوێنەرانی دەسەڵات.  ئەم ‌ستراتیژیەی کە لە ئێستادا خەڵکی کرێکار و فەرمانبەر و کەم دەرامەت لە هەموو شوێنێکدا چاودێربن بەسەر دام و دەزگای و حکومەتی هەرێمەوە لە کاتی هەر دزیەک کە لە نەوتدا دەکرێ، لەهەر سەرکوتێک لەبەرامبەر خۆپیشاندەراندا، لەهەر پڕۆژەیەکی کەرتی تایبەت کە لە بودجەی گشتی دەدزرێ، لەهەر نەدان و بڕینێکی موچەدا، وە لە دروستکردنی بۆرد و ڕیکخراوەی جەماوەری بۆ تەنگ هەڵچنین و لابردنی بەڕیوەبەر و بەڕیوەبەری گشتی و وەزیر و کابینەی حکومەت و سەرۆکی حکومەتدا، دەتوانێ سەئەنجام هێزی جەماوەر بکاتە حکومەتی سێبەر بەسەر ئەم  دەسەڵاتەدا، وەک دەسەڵاتێک دەربکەوێت لە بەرامبەر بە دامودەزگا فەرمیەکانی حکومەتدا وەستاوەتەوە و ڕێگری لێ دەکا و فشاری دەخاتە سەر، تا کاتێک کە دەسەلاتی جەماوەری ئامادەیە کە دەسەلاتی ئیستا وسیستمەکەی بە یەکجاری و بەشێوەیەکی شۆڕشگێڕانە بگۆڕێ. ئەمانە دەتوانن ڕێگای جۆراو جۆری جێبەجێکردنی ئەو دروشمی "نا" یە بن کە بۆ دەسەڵات و پەرلەمان و ئۆپۆزسیۆن بەرزکراوەتەوە . وە نیشاندانەری هەبوونی بەدیل و ئەلتەرناتیڤی جەماوەری ناڕازی یە لە بەرامبەر دەسەڵات و دامودەزگاکانی ئێستادا. بەدیلی سیاسی و ئابوری و ئیداری خەڵکی کرێکار و فەرمانبەر و کەم دەرامەت لەم هەنگاوانەدا دەست پێدەکا کە لە هەموو شوێنێک دژی ئەو بەرژەوەندی و سیاسەتانەی دەسەڵات بوەستەنەوە و ڕێگای پێ نەدەن کە ژیان و بەرژەوەندی ٪٩٩ خەڵکی کوردستان بکاتە قوربانی کەڵەکەی سەرمایە و پاوانکردنی دەسەڵات لای ١٪ کۆمەڵگە.  

 درەو: بەپێی ئەو خشتەیەی كە ئەمڕۆ حكومەتی هەرێم بڵاویكردۆتەوە، كابینەی نۆیەم لەماوەی (13 )مانگی دەستبەكاربونیدا (12) موچەی دابەشكردووە. ئەمە مشتومڕی لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا درووست كردووە، بە پێی بەدواداچونەكانی درەو كابینەی نۆیەم موچەی (11) مانگی دابەشكردووە، بەڵام لەو لیستەدا كە حكومەت بڵاویكردۆتەوە موچەی مانگی نیسانی 2019 كە لەمانگی تەمووزدا دابەشكراوە، لەسەر كابینەی نۆ ئەژماركراوە ئەمە لە كاتێكدایە ئەو موچەیە لە 7/9 دەست بە دابەشكردنی كراوەو فەرمانی دابەشكردنی موچەكە لە لایەن كابینەی پێشوو بەسەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی دراوەو مەسرور بارزانی لە 7/10 واتا رۆژێك دوای دابەشكردنی موچە سوێندی یاسایی خواردووەو دوای هەفتەیەكیش لە سوێندخواردن دەسەڵاتی وەرگرتووە . سەرباری ئەوەی لە خشتەكەدا هەڵەیەكی تری تێدایە كە لە مانگی (10) حكومەت دوو موچەی دابەشكردووەو نوسیویەتی موچەی مانگی تەموزی 2019 لە ( 2019/10/8 بۆ 2019/10/24) بۆ مانگی ئاب لە 2019/11/8 بۆ 2019/10/27 ) واتا لە مانگی 10 حكومەت دوو موچەی دابەشكردووە  ئەمە سەرەرای ئەوەی كابینەی نۆیەم بۆ موچەی مانگەكانی (شوبات، ئازار) رێژەی 21%ی لە موچەی موچەخۆران بڕیوەو بە بێ ناوهێنانی بە پاشەكەوت.  لە دیدارێكدا لەگەڵ ژمارەیەك میدیاكاری ( پارتی و یەكێتی و گۆڕان) مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند:  تەمەنی كابینەی نۆیەم (13) مانگە لەو ماوەیەدا (12) موچەمان دابەشكردووە.   

د. سەنگەر سەید قادر ئەوەی لەسەردانی كازمی دا جێگای سەرنج بوو پرسی خۆپیشاندەران بوو، كە لە دیداری ترەمپدا چەند جارێك پۆمپیۆ و ئۆبراین ئەوە دووبارە دەكەنەوە كە پێویستە ڕێز لە خۆپیشاندەران بگیرێت و بپارێزرێن. دواتر لە سەردانی كۆنگرێسدا وەك ئەوەی هەموان ڕێكەوتبن لەسەر ئەوپرسە نانسی پیلۆسی و دواتریش میچ ماكۆنێلی سەرۆكی  كۆمارییەكانی ئەنجومەنی پیران هەمان هۆشداریان بەكازمی دا كە پێویستە خۆپیشاندەران بپارێزێت. هەرچی پەیوەستە بە دیداری كازمی و كۆشنەری زاوا و ڕاوێژكاری ترەمپەوە ناڕوونە چونكە لەو ٤٧ خولەكەی كۆبوونەوە داخراوەكەدا جگە لە كۆشنەر و كازمی و خودا هیچ كەس نازانێت ناوەڕۆكەكەی چی بوو، دواتریش كازمی نە لەڕووناكی و نەلە تاریكی دا باسی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكەی خۆی و كۆشنەر نەكرد. ئەوەی جێگای پرسیارە بۆچی ئەمەریكا بەو  حەماسە زۆرەوە گرنگی بە شەقامی عێراقی و خۆپیشاندەران دەدات؟ ئایا سیاسەتی شەقام گرنگە بۆ جێبەجێكردنی گرێبەستەكانی ئەمەریكا و عێراق؟   🔵-پشتیوانی ئەمەریكا بۆ كازمی مەرجدارە..؟  پێشوازی كردنی لەكازمی شاهانە بوو و لە دیداری ترەمپ و كازمی دا چەندین جار كازمی وەك هاوڕێ و دۆست پیناسە كرد و لە كۆنگرێسیش پێزانینی زۆریان هەبوو بۆ هەنگاوە چاكسازییەكانی كازمی لە دوای ئیمزا كردنی گرێبەستەكانیش بە بڕی ٨ ملیار دۆلار ترەمپ تەلەفونی بۆكازمی كرد و پیرۆزبای لێكرد، بەڵام هەموو ئەم پێشوازی و دەست خۆشیانە بێ بەرامبەر نەبوو و بەهەمان شێوەش گرێبەستەكان گرەنتی تەواو نیە بۆ پشتیوانی كازمی ڕاستە كە كۆمپانیاكانی جەنڕاڵ ئلیكتریك و شیڤرۆن و هنیول  كۆمپانیای گەوڕەن و  كاریگەریان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەبێت بەڵام بڕی چەند ملیار دۆلارێك بۆ ئەو كۆمپانیایانە  پارەیەكی كەمە و ژمارەیەكی زۆر نیە  پێشتریش كۆمپانیا ئەمەریكیەكان چەندین گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا كردووە بەڵام تەنها لەسەر كاغەز بووە و نەچووتە بواری جێبەجێكردنەوە چونكە حكومەتەكانی پێشوو لەژێر دەسەڵاتی ئێراندا بوون و لەلایەكی دیكەوە شەقامی عێراقی  وەك داگیركەر و نەیار لە ئەمەریكایان دەڕوانی بەڵام ئەمجارە كۆمپانیا ئەمەریكیەكان كاری جدی دەوێت  بۆ ئەمەش كۆمپانیای شیڤرۆن و جەنڕاڵ ئیلكتریك داوای قەرزیان لە حكومەتی ئەمەریكا كردووە و هاوكات كۆمپانیاكانی ئارامكۆی سعودیە و ئەكواب ئارۆ بەشداری پێدەكەن لە پرۆژەی بەرهەمهێنانی غاز و كارەبای عێراقدا چونكە ئەمە وا دەكات حكومەتی عێراق و ئەمەریكا جدی تربن و پرۆژەكە تێكهەڵكێش كراوە لەگەڵ ستراتیژی ئەمەریكادا كە سنوردار كردنی دەسەڵاتی ئێرانە لە عێراق و ڕزگاركردنی ئابوری و ووزەی عێراقە لە ژێر دەستی ئێران و توركیا و ڕوسیا بەڵام ئەمەش پێویستی پاڵپشتیەكی تر هەیە ئەویش شەقامە. 🔵-  بۆچی ئەمەریكا هۆشداری دایە كازمی لە پاراستنی خۆپیشاندەران..؟  ڕوونە كە كازمی و كابینەكەی بەرهەمی خۆپیشاندانەكانی تشرینە و مانەوەی حكومەتەكەی پەیوەستە بە ڕەزامەنشی شەقام و خۆپیشاندەرانەوە بەڵام مانەوەی كازمی و لادانی تائەوكاتە گرنگە كە بتوانێت  پرۆژەكەی ئەمەریكا لە عێراق جێبەجێ بكات  چونكە ئەمەریكا چیتر نایەوێت عێراق تەنها وەك كارتی فشار بۆسەر ئێران بەكار بهێنێت بەڵكو دەیەوێت عێراق هاوپەیمانێكی ستراتیژی ئەمەریكا بێت و پایەیەكی گرنگی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ بێت  (لە بەشی دووەمدا باسی ئەم پرۆژەیە دەكەین)  بۆ ئەمەش پێویستە ئەمەریكا ستراتیژی  خۆی لە هێزێكی داگیركار(الاستعماریە)ەوە بگۆڕێت بۆ هێزێكی ئیمپریالیزمی، چونكە چیتر نایەوێت داگیركاڕ بێت و تەنها پارێزەری دەسەڵاتی سیاسی بێت بەڵكو بەپێی ڕێكەوتنی ستراتیژی ئەمەریكا كار لەسەر سێكتەڕەكانی ئابوری و ووزە و ڕۆشنبیری و تەندروستی و خوێندنی باڵا و پەروەردە دەكات و چیتر دەیەوێت پێگەی لەشەقام دا بەهێزبكات  بیری نەوەی نوێی عێراقییەكان بەئاراستەی خۆیدا بگۆڕێت و چیتر پێویستی بە پاراستنی دەسەڵاتی سیاسی و مەترسی هەڵگەڕانەوە نەبێت بەڵكو كۆمەڵگای عێراقی و دەسە سیاسیە نوێیەكەی لەبری ئەوە پێویستیان بە پاراستن بێت ئەوان بۆخۆیان بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا بپارێزن لە عێراق و ناوچەكەدا ببن بەكۆمەڵەكەیەكی بەهێزی ڕاگرتنی بەرژەوەندی ئەمەریكا و ڕێگری لە ئیمپریالیزمی چینی لەهەمانكاتدا هەستی دووژمنایەتێ ناهێڵێت و پردی پەیوەندیەكی بەهێز لە نێوان كۆمەڵگای عێراقی و ئەمەریكیدا دروست دەكات و بەجۆرێك ئەم ڕامكردنەی شەقامی شیعی بۆ هەنگاوێ داهاتووی ئەمەریكا بە ئاراستەی ئێران و پاكستان گرنگە ئەمەش ئامادەكارییەكی گرنگ دەبێت بۆ بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ و ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و عێراق بەشداری عێراق لە و هاوپەیمانێتیە نوێیەدا و دیدارەكەی كۆشنەر و كازمیش لەسەر ئەم پرسەبوو. بەڵام ئەمە بەتەنها بە كۆنترۆڵكردنی هێزە ئەمنیەكان ناكرێت چونكە ئەوانەی خۆپیشاندەران دەكوژن میلیشیاكانی حەدی شەعبین بۆیە ئەمەریكا بەڕوونی  بەكازمی ڕاگەیاندووە كە پێویستە خۆپیشاندەران بپارێزێت 🛑- دەر ئەنجام ١- كاری لە پێشینەی كازمی دەبێت پاراستنی خۆپیشاندەران بێت ٢- ماوەی چەكردنی حەشدی شەعبی بۆ كازمی درێژكرایەوە بەڵام بەومەرجەی  بەشدارنەبن لە سەركوتكردنی شەقامدا ٣-كازمی پێویستە شەقام ئامادە بكات بۆ ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی عێراق و ئیسرائیل ٤- كازمی پێویستە كارمەندانی كۆمپانیا ئەمەریكیەكان بپارێزێت و ئاسانكاری بكات بۆ كارەكانیان ٥- ئاسانكاری بكات بۆ دروستكردنی پردی پەیوەندی ڕۆشنبیری و كلتوری و پەڕوەردەی لە نێوان عێراق و ئەمەریكادا بۆ گۆڕینی وێنەی ئەمەریكا لە بەرامبەر ڕای گشتی دا.   * بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی ناوەندی ئیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی