ئاسۆ حاجی ئەوەی دەگوترێ بڕینی ئەو بڕە پارەیەی لە بەغدا دەهات پەیوەندی بە رادەست نەکردنی 250 هەزار بەرمیلی نەوتی کوردستانە دوورە لە راستی و تەنها بۆ شاردنەوەی راستیەکانە و بەهانە هێنانەوەیە بۆ ئەو کارە دوژمنکارانەی حکومەتی عێڕاق بەرامبەر بە خەڵکی کوردستان دەیکات،سەڵماندنەوەی ئەوەیە کە لە بەغدا گۆڕینی کەس و ناوەکان گرنگ نین بەڵکو گۆڕینی عەقڵیەتی زاڵی داگیرکاری عەرەبە لەبەرامبەر خەڵکی کوردستان کە بۆ سەت ساڵ دەچێت خاکی کوردستانیان داگیر کردووە و خێروبێرەکەی دەدزن و خاکەکەی سوتماک دەکەن و خەڵکەکەی دەکوژن و ئاوارە و دەربەدەر دەکەن. راستی رێکەوتنی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەت عێڕاق بەو شێوەیە بوو کە لە مانگی دوازدەی ساڵی 2019 پێی گەیشتن: - هەرێمی کوردستانە رۆژانە بڕی 250 هەزار بەرمیل نەوت لە رێگای کۆمپانیای سۆمۆ بفرۆشێت و لە بەرامبەردا عێڕاق 900 ملیۆن دۆلار بە هەرێمی کوردستان بدات. - ئەگەر هەرێمی کوردستان ئەو بڕەی لە رێگای سۆمۆ نەفرۆشت ئەوە حکومەتی عێڕاقی بڕە پارەی ئەو 250 هەزار بەرمیلە دەگێڕێتەوە لەو پارەیەی بۆ هەرێمی کوردستانی دەنێرێت. ئەو رێکەوتنە بە دەستخەتی سامر ‌غەزبانی وەزیری نەوتی عێڕاق نووسراوە،بەڵام عێڕاق ئامادە نەبوو ئەو رێکەوتنە جێبەجێبکات و لێی کشایەوە،لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان ئامادە بوو هەموو نەوتی کوردستان لە رێگای کۆمپانیای سۆمۆ بفرۆشێ بە مەرجێک عێڕاق پابەند بێ بە بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان و شایستە داراییەکانی،بەڵام بەغدا بەهیچ شێوەیەک ئامادەی ئەو رێکەوتنە نەبوون،چونکە بەغدا وەک پرسێکی سیاسی و تۆڵەکردنەوە مامەڵە لەگەڵ مووچە و مافە دەستووریەکانی خەڵکی کوردستان دەکەن. هەوڵدان بۆ گواستنەوەی سەرنج لە سەر نا هەقی و بڕیارە نا دەستووری و نا یاساییەکانی حکومەتی عێڕاقی بۆ سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و تۆمەتبار کردن و هەژمارکردنی بە لایەنی کەمتەرخەم لە رێککەوتنەکان هەروەها نەدانی مووچەی فەرمانبەرانی،لەو بارەیەوە راستیەک هەیە ناکرێ نکۆڵی لێ بکرێ کە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان تەنها نۆ مانگە دەست بەکار بووە و لەو نۆ مانگەدا هەشت مانگ مووچە بە تەواوی و بەبێ کێشە دراوە و ئەو مووچانەی کە ماونەتەوە هی سەردەمی پاشەکەوتن و بۆ ساڵی 2019 راکێشراون،ئەوەشیان بەهۆی سیاسەتە دوژمنکاریەکانی حکومەتی بەغداوە بووە کە بڕینی بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی تێکەڵ بە کێشە سیاسیەکان کردووە و وەک کارتێکی سزادان لە دژی کوردستان بەکاریان دەهێنن و ئەو کار و بڕیارەشیان پەیوەندی بە پرسی نەوت و فرۆشتنی نیە چونکە بەر لەوەی هەرێمی کوردستان یەک بەرمیل نەوت بفرۆشێ حکومەتی بەغدا لە ساڵی 2013 بڕیاری بڕینی بودجە و مووچەی هەرێمی کوردستانی دا. ئەوەی لە پرسی بڕینی بەشە بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی کوردستان زیاتر جێی پرسیار و سەرنجە هەڵوێستی بەرپرسانی کوردە لە بەغدا بە تایبەتی سەرۆک کۆمار کە بەگوێرەی دەستووری عێڕاقی ئەو پارێزەری دەستوورە بەڵام تەنها جارێکیش بە یەک وشەش باسی لەو یاسا شکێنی و پێشلکردنی دەستوور نەکردووە لەلایەن کابینە یەک لە دوای یەکەکانی حکومەتی عێڕاق،بەڵکو زیاتر وەک بەشێک لەو هەوڵانەی بەغدا بۆ سزادان و تۆڵەکردنەوەی بەغدا لە خەڵکی کوردستان وەدیار دەکەوێ. دەست بردنەوە بۆ مووچەی فەرمانبەرانی کوردستان کە سەرۆک وەزیرانی دەست لە کارکێشاوە و ئەندامانی کابینەکەی چەندین جار ئەوەیان راگەیاندووە کە بەهیچ شێوەیەک مووچەی فەرمانبەرانی کوردستان نابڕن پەیوەندی بە ململانێ سیاسیەکانی ناوخۆیی عێڕاق و ئیقلیمی هەیە و هەنگاوی یەکەمی تۆڵەکردنەوەی زۆرینەی سیاسی شیعەیە لە هەڵوێستی کورد لە بەرامبەر بەشداری نەکردنیان لە دانیشتنی پەڕلەمان بۆ دەرکردنی هێزی ئەمریکا و هاوپەیمانان،هەروەها فشاری ئێرانە لە سەر هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر گواستنەوەی هەموو سەربازانی ئەمریکا بۆ بنکە سەربازیەکانیان لە هەولێر و جێگیرکردنی سیستەمی دژە موشەکی باتریۆت لە هەرێمی کوردستاندا. باشترین بەرپەرچدانەوەی ئەو بڕیارەی بەغدا یەکگرتووی و یەک هەڵوێستی حیزب و لایەنە سیاسیەکانی کوردستانە بە تایبەتیش هەرسێ هێزی بەشدار بوو لە حکومەت گۆڕان و یەکێتی و پارتی،نەک چاوەڕوانی قوڵبوونەوەی زیاتری قەیرانەکە بن و خەنجەر لە پشتی یەکدی بدەن،چونکە دەبێ ئەوە بزانن کە هەنگاوی دووەمی بەغدا ئەگەر هەرێمی کوردستان ئامادە بێ مل بۆ مەرجەکانی بدا ئەوە هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی دەستووری هەرێمی کوردستانە کە ئامانج و خەونی گەورەی بەغدایە بە هەموو پێکهاتە و حیزب و سەرکردەکانیەوە.

یاسین ته‌ها چوار لیوای حەشدی شەعبی كە سەر بە “عەتەبە پیرۆزەكانی” شیعەن و بە “حەشدی مەرجەعیەت” بەناوبانگن، كۆتایی هەفتەی رابردوو بارگە و بنەیان لە دەستەی حەشدی شەعبی گواستەوە بۆ ماڵی تازەیان كە فەرماندەیی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراقە (سەرۆكایەتی وەزیران)، نەك هەر ئەوە بەڵكو لە رێگەی بەیاننامەیەكەوە دەرگای جیابوونەوەیان بۆ گروپەكانیتر بەكراوەیی هێشتەوە، بەمەش مشتومڕێكیتریان لە عێراق دروست كرد لەكاتێكدا كە دەسەڵاتدارەكانی سەرقاڵی بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكانی كۆرۆنا و لێكەوتەكانی ئەم نەخۆشییەن. ئەم چوار لیوایە كە خۆیان بە “حەشدی عەتەبە پیرۆزەكان” دەناسێنن ئەو جەنگاوەرانەن كە لەسەر فەتوای سیستانی لە حوزەیرانی 2014 چەكیان هەڵگرتووە، لەلایەن بریكار و نوێنەرەكانی مەرجەعیەتی نەجەفیشەوە سەروكاری دەكرێن و هەڵگری چەند ناوێكن؛ فیرقەكانی ئیمام عەلی و عەباسی جەنگاوەر، لیواكانی عەلی ئەكبەر و ئەنساری مەرجەعیەت، بە زمانی فرمانە كارگێڕییەكانیش هەڵگری چەند ژمارەیەكی سەربازین؛ 2، 11، 26، 44، مەبەست لەم پۆلێنەی دواییش شاردنەوەی ناو و ئینتمیای جیاجیای گروپەكانی حەشد بوو. ئەم چوار لیوایە كە تەنها بەسیستانییەوە پابەندن لە دەمی شەڕی داعشدا لەگەڵ حەشدی وەلائی “ئێرانی/ خامنەیی” لەسەر دابەشكردنی بودجە و دەرامەتی دەستەی حەشد كەوتنە ناكۆكی و شەڕە لێدوان، پاشان عەبادی سەرۆك وەزیران هاتە سەرخەت و بەریەككەوتنەكەیان بەشێوەیەكی كاتی چارەسەر كرا. ناكۆكییەكان لە 2016 بەهۆی بڕینی بەشە بودجەی ئەم لیوایانە بوو لەلایەن ئەبو مەهدی موهەندیسەوە كە ئەوكات هەرچەند بەفەرمی پۆستەكەی جێگری سەرۆكی حەشد بوو، بەڵام خۆی بڕیاردەری یەكەمی دارایی ئەم دامەزراوەیە بوو، لە 2018 جارێكیتر ئەم لیوایانە راگەیاندنی حەشدیان تۆمەتباركرد بە پەراوێزخستن و باس نەكردنی رۆڵیان لە چالاكییەكانی پاراستنی زیارەتكەران، بەمجۆرەش درزو كەلێنە گەورەكانی ناو هەویری باش نەشێلراوی حەشد دەركەوت وەك دەزگایەكی سەربازی جێگە مشتومڕ لە عێراقی پاش دەركەوتنی داعش (2014). لە سەرەتای 2020 ئەبو هەمدی لەگەڵ قاسم سلێمانیدا لە فڕۆكەخانەی بەغدا كوژرا، لەوە بەدواش مەسەلەی جێگرتنەوە و پڕكردنەوەی پۆستەكەی هاتە پێشەوە بەتایبەت لە پەیكەری تازەدا پۆستەكە لەشێوەی سەرۆك ئەركانی حەشد ـ دایە. گروپە ئێرانییەكان لەناو خۆیاندا فەرماندەیەكی حیزبوڵڵایان بەناوی “ئەبو فدك محەمەداوی” بۆ ئەوپۆستە پاڵاوت كە جێگە متمانەی قاسمی سلێمانی بووە، حەشدی سەر بە مەرجەعیەتی نەجەفیش بێ ئاگایی خۆیان لەو هەنگاوە راگەیاند و رازیی نەبوون بچنە ژێر بار. دوو رۆژ بەر لەئێستا ئەم لیوایانە بەیەكجاری دەستەی حەشدی شەعبی ـ یان بەجێهێشت و لەڕووی كارگێڕی و عەمەلیاتەوە چوونە سەر فەرماندەیی هێزە چەكدارەكان، بەمەش ئەو مشتومڕەیان ئاڵۆزتر كرد كە پێنج ساڵە دەربارەی حەشدی شەعبی دێت و دەڕوات لەنێوان كۆمەڵێك بژاردە كە بریتین لە: ئێرانی بوون بەمەرجەعیەتی سوپای پاسداران لەچوارچێوەی “بەرگریكاری ئیسلامی” دا، پەیكەرێكی سەربازیی سەربەخۆ و هاوئاستی پۆلیس و سوپای عێراق، لەگەڵ بژاردەی كۆتایی كە ئەگەری تێكەڵ بوون و ئاوێتەبوونیانە بە هێزە چەكدارەكانی عێراق لەبەر كۆتاییهاتنی رۆڵی سەرەكییان كە شەڕی داعشە. هەرچەندە لیواكانی مەرجەعیەت لە بەیانی جیابوونەوەدا باس لەوە دەكەن، بەردەوام دەبن لە هەماهەنگی لەگەڵ حەشدی شەعبی و پێكهاتەكانی و بە “خۆشەویست” ناویان دەبەن، بەڵام ئاماژەكانی ئەم هەنگاوە ئەوە دەردەخەن ئەم ماڵ جیاییەی لیواكانی مەرجەعیەت، حەشدی شەعبی زیاتر رووت دەكاتەوە لە جوغزە عێراقییەكەی، جگە لەوەش وێنەی وەك هێزێكی پاشكۆی ئێران تۆختر دەكاتەوە، ئەمەش بەس بۆ ئەوەی بیكاتە ئامانجێكی ئاشكرا لە هەر پێكداپژانێكی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیدا لەداهاتوو. حەشدی مەرجەعیەت بەم هەنگاوەیان پاڵپشتیان لە مافی دەوڵەت كرد بۆ سەروكاریكردنی دیاردەی چەكداری لە وڵات كە لەئەدەبیاتی سیاسی عێراقدا پێی دەوترێت “حصر السلاح بید الدولە”، جگە لەوەش لانیكەم ئەم چوار لیوایە پارێزراو دەبن لە هەر چەشنە سزا و گەمارۆیەكی ئەمەریكی دژ بە حەشدی شەعبی وەك ئەوەی لەچەند مانگی رابردوودا دژی هەندێ لە پێكهاتەكانی وەك عەسایب دەرچووە و چاوەڕوان دەكرێت لەگەڵ هەڵكشانی کێرڤی ناكۆكییەكانی ئێران و ئەمەریكای تڕەمپ ـ دا زیاتر و توندتر ببن بەتایبەت لە سەروبەندی ململانێ و كێبەركێكانی كۆتایی ساڵی هەڵبژاردنی سەرۆكی كۆشكی سپی.

ساڵح  ژاژڵەیی هەرچەندە هەرێمی كوردستان زۆر لە مێژە ڕوبەڕوی  قەیرانی دارایی بوتەوە ، بەڵام  دوای  بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كرَونا  قەیرانەكەی گەیاندە لوتكەو لە ئیفلاسبون نزێك بۆتەوە . لە ماوەی 27 ساڵی حوكمڕانی كوردا هەلی زۆرباشمان بۆ ڕەخساو ئەگەر خاوەنی بەرنامەو پلان و ستراتێجی باش بوینایە ، ئێستا هەرێمی كوردستان  خاوەنی ژێرخانێكی ئابوری بەهێز دەبوو .  سەرۆكی  پارتی دێموكراتی كوردستان بەڕێز مەسعود بارزانی  كە خاوەنی دەسەڵات و  بڕیاری تەواوبوو ، نەیتوانی پێگەی هەرێمی كوردستان لە بواری ئابوریدا بەهێز بكات.  لە هەموو ئەمانەش خرابتر بڕیاری ڕیفراندۆمی داو نێوەی خاكی كوردستانمان لە دەستداو پێگەی كوردیشی لە بەغدا  لاواز كرد . ئێستا كە ڤایرۆسی  كۆڕۆنا بڵاو بۆتەوە و بۆتە كێشەیەكی جێهانی و بەو هۆیەشەوە نرخی نەوت  بۆئاستێكی زۆر نزم دابەزیوە . زۆرینەی ئەو وڵاتانەی پشتیان بە داهاتی نەوت بەستوە ، توشی كێشەی دارایی بونەوە . كەواتە دەبێ هەموو ئەو وڵاتانە بیر لە سەرچاوەیەكی تری داهات بكەنەوە  بۆ ژیانی هاوڵاتیان . لە كاتێكدا  هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی دارایی بۆتەوە ، نەك هیچ پاشەكەوتێكی نییە ، چەندەها ملیار دۆلار قەرزدارە . ژێرخانی ئابوری سفرە. لەگەڵ بەغدا نێوانی باش نییە .خۆناشكرێت  حكومەت دەستە وستان دانیشێت و خەڵك لە برسا بمرێت . ئێستاش ئەگەر حكومەت  بەڕاستی بێتە مەیدانەوە و دوور لە بەرژەوەندی  بنەماڵەیی و حیزبی و شەخشی بەرنامە دانێت ، دەتوانێت داهاتێكی باش بەدەست بهێنێت .  ئێستاش زۆر درەنگ نییە  ئەگەر بە خۆیاندا  بچنەوە . بۆ كەم كردنەی قەیرانی دارایی هەرێم چەندپێشنیارێكم هەیە :             پێشنیاری یەكەم :  بچوككردنەوەی حكومەت  هەرێمی كوردستان  خاوەنی حكومەتێكی گەورەی  زیاد لە قەبارەی خۆیەتی  .ئەم هەرێمە دەتوانرێت بە كەمتر لە 10 وەزارەت بەڕێوە ببرێت .   زۆر وەزارەت  هەن وەكو : ڕوشنبیری ، ئەوقاف ، كاروباری كۆمەڵایەتی و هی تریش هەر لاببرێن و بە بەڕیوەبەرایەتییەك  بەڕێوە دەبرێن . دەتوانرێت  دوو وەزارەت لە یەك وەزارەتدا كۆبكەنەوە . ئەم وەزارەتانە حەشاماتێكی  زۆر فەرمانبەری تێدا كۆكراوەتەوە و زوربەشی هەر لە بنەڕەتەوە پێویست نەبوەو بۆ ڕازیكردنی ئەم حیزب و ئەم و دانراون و بونە بارێكی قورس بەسەر  بودجەی  حكومەتەوە . دیارە  لە پەڕلەمان و سەرۆكایەتی هەرێم و بارەگای بارزانیش هەمان  دیاردە هەیە . بەسەدان كەس ڕاوێژ كارەو بۆ یەك جاریش ڕاوێژی پێ نەكراوە . ئەو هەموو وەزیر و جێگر وەزیر و بەڕێوەببەری گشتی و  ڕاوێژكار و زۆرپۆستی تری داتاشراو بە ملیار دینار  خەرجیان هەیە بۆ كڕێی خان و . تەئسیسی ناوماڵ . كڕینی  سەیارە  خەرجی سەیارەو  دابین كردنی پاسەوان و گرتنی خانو بۆیان . نەسریەی زۆر . ئەگەر لە 20 ساڵی ڕابوردوەوە  پارەی  ئەم فەرمانبەرە  زیادانە بۆ سیكتەری كشتوكاڵ خەرج بكرایە ، ئێستا  لە زۆر بواردا  پێویستمان بە بەرهەمی وڵاتان نەدەبوو .  كەواتە ئەگەر حكومەت لێرەوە هەنگاو بنێت و  دەست بكات بە بچوك كردنەوەی حكومەت و كەمكردنەوەی ژمارەی فەرمانبەر و بەرپرسی نا پێویست لە هەموو دامەزراوەكانی حكومەتدا پارەیەكی زۆرپاشەكەوت دەكات. دەتوانێت ژمارەیەكی زۆر سەیارە وەرگرێتەوەو بیانفرۆشێـت جگە لەوەی پارەیەكی باشی دەست دەكەوێت ، لە خەرجی سەیارەكانیش ڕزگاری دەبێت .           پێنیاری دوەم :  پلان دانان بۆ جێبەجێكردنی ئەمانەی خوارەوە  1-  كاتی خۆی   بایۆمەتری كرا بەو هیوایەی هەموو ئەوانە بدۆزنەوە كە موچەی ناشەرعی وەردەگرن . بەڵام ئەنجامەكەی ئاشكرا نەكرا  . چونكە دەركەوت هەموو ئەوانەی موچەی ناشەرعی یان دوو موچە وەردەگرن ئەندامی حیزبەكان خۆیانن . ئێستا دەتوانن جارێكتر پێدا چونەوە بكەن و هەمو ئەوانەی بە ناشەرعی موچە وەردەرگرن یان بە نایاسایی خانە نشسین كراون  ، چیتر موچەیان نەدەنی و بڕیاری سزادانیش دەركەن بۆ ئەوانەی بە نایاسایی پارەیان وەرگرتوە . 2-  پڕۆسەی چاكسازی كە سەرۆكی حكومەت  لە سەرەتاوە بڕیاری دا بە تایبەتی بۆ كەمكردنەوەی موچەی پلە باڵاكان و  ئەندام پەڕلەمان و چۆنیەتی خانە نشینیان ، بە زویی بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە . لە بەغدا ئەندام پەڕلەمان تا تەمەنی نەبێت 50 ساڵ خانە نشین ناكرێت . بۆچی لێرەش بەو شێوەیە نەبێت .خۆ باری دارایی ئێمە لە هی ئەوان باشترنییە . خەڵك هەیە خۆی هیچ نەبوە بە بڕیاری بەرپرسێك  بەدەر لە ڕینمایەكان  خانە نشین كراوە بە 3 ملیۆن دینار . ئەوە نابێت  شمولی موچە كەمكردنەوە بكات ، بەڵكو لە بنە ڕەتەوە هەڵوەشێرێتەوە چونكە نایاسیە.  3- تا ئێستا  دیار نییە  داهاتی گومرگەكان چەندە . دەیان كۆمپانیای وەهمی  لەو مەرزانە پارەوەردەگرن بۆخۆیان . باشە بۆچی ئەمە بۆ حكومەت نەبێ و حیزب و بەرپرسانی حیزب پارە وەرگرن بۆ خۆیان  . حیزبەكان خۆیان خەرێكی كاری قاچاخن و پارەی گومرگیش نادەن  . ئەگەر سەرۆكی حكومەت دەیەوێت پارە پاشەكەوت بكات ، با وەزیری دارایی  ڕاسپێرێت كە ڕاستەو خۆ ئیدارەی هەموو گومرگەكان  بكات و  و ستافی تازەیان بۆ دانێت و  دەستی پارتی و یەكێتی لەو گومرگانە دوور بخاتەوە . سەدان نمونەمان هەیە كە بەشێكی ئەو پارەیە ئەو دوو حیزبە بۆخۆیانی دەبەن . با سەرۆكی حكومەت  وەزیری دارایی ڕاسپێرێت  كە بە پێی یاسا  باج لە كۆمپانیا گەورەكان وەرگرێت كە هەمویان موڵكی پارتی و یەكێتین . چاكسازی لێرەدا دەكرێت  ئەگەر بتانەوێت . هەوڵ بدرێت  باج بە شێوەیەكی عادیلانە لە هەموو كەسێك وەرگیرێت و كەس نەبەخشن لە پێدانی باج. زۆر وڵات نێوەی داهاتیان هەر باجە . 4- ئەو پارەیە وەرگرنەوە كە بەقەرز دراوە بە كۆمپانیاكان .  6- ئەرزێكی زۆر بەناوی وەبەر هێنانەوە دەدرێتە ئەم و ئەو یان بەرپرسانی حیزب داگیری دەكەن و نمونەمان زۆرە . باشتر وایە ئەو ئەرزانە بفرۆشرێن  بۆ خەرجی حكومەت نەك  خەڵكیان پی َدەوڵەمەند بكەن .  7- زیاتر لە 6 هەزار كەس لە ئاوارەی سوری بەناوی هێزی ڕۆژەوە  كراونە پێشمەرگە . ئەوانە بۆ دژایەتی  شۆڕگێرەكانی سوریا دروستكران چونكە نەهاتنە ژێر هەژمونی پارتییەوە . تا ئێستا بڕی 300 ملیار دیناریان بۆ خەرج كراوە . خەرجی مانگانەیان  نزیكەی سێ ملیار و نێوە و موچەیان  لە 500 هەزارەوە ددەست پێ دەكات . دەڵی: ماڵ لە خۆیا نەبوو مێواننیش ڕوی تێدەكرد . ئێستا موچە بۆ كارمەندانی تەندروستی نییە .زیاتر لە 200 هەزار دەچوی  زانكۆو پەیمانگامان هەیەو دانەمەزراوان . چ ویژدانێكە  مانگانە ئەو بڕپارە زۆروە بدرێت  بەم هێزە  كە پێویستمان پێیان نییە . حەق وایە موچەكانیان ببرَن و  با بچنەوە ئۆردوگا ، یان بچنەوە سوریا خۆ لەویش خەبات هەیە .  7- گومانێكی زۆر هەیە لەسەر ئەوەی كە زۆری ئەو نەوتەی فرۆشراوە پارەكەی نەگەڕاوەتەوە. واتە دزراوە . ئەگەر پارەی نەوتی فرۆشراو بگەڕایەتەوە ، ئێستا قەرزدار نەدوەبوین و پارەشمان پاشەكەوت دەبوو . ئەوەتا یەك ملیاری  لە لوبنان ئاشكرا بوەو بەرپرسانیش  ناچنە ژێری . بەڕاستی كاتی ئەوەیە ئەو پارانە بگەڕێننەوە و موچەی هاوڵاتیانی پێ بدەن . ئەگەر بڵێن ئەمە بوختانەو شتی وانییە ، چۆن بڕوا بكەم . هەتا ئەو كاتەی دۆسیەی نەوت وەكو ئێستا شاراوەبێت. هەتا گومرگەكان لە ژێردەسەڵاتی حیزبدابن ، هەموو تاكێكی ئەم گەلە بۆی هەیە گەورەترین بەرپرسی ئەم وڵاتە بەدزبزانێت . ئەگەر ڕاست دەكەن و دزنین ، بڵێن، فەرمون ئەوە حساب و ئەوە كیتاب. ئەگەر بڕواشمان پی َناكەن  وەرن خۆتان سەرپەرشتی بكەن .  چەندین ساڵە هاوار  دەكرێت و گوێتان بۆ كەس نەگرت تا ئەم میللەتەتان ئاوا توشی قەیران كرد. ئەگەر دەتانەوێت هاوڵاتیان  باری قورسی ئەم قەیرانە لەگەڵ ئێوە هەڵگرن  و بە قسەكانتان بڕوا بكەن ، دەبێ ئەو پێشنیارانەی من لەبەر چاو بگرن ، چونكە خەڵك  ئاگاداری هەموو شتێكەو چیتر بەدرۆی زل فریوناخۆن .  من خۆم بێم لە گومرگی ئیبڕاهیم خەلیل پارە بدەم و وەسڵم نەدەنی چۆن بڕوات پی َدەكەم بڵێی پارە نییە ؟ بە چاوی خۆم ببینم  لە مەرزی باشماخ قاچاخچییەتی  هێلكەی بەسەرچو بكەیت و پارەی گومرگیش نەدەیت و خەڵكیش نەخۆش بخەیت  و دەتەوێ‌ بڕواشت پێ بكەم  بڵێی پارەی موچەمان  نییە ؟  ئەوە بزانن بەغدا فرسەتی بۆ هەڵكەوتوە . تۆڵەی خۆیان دەكەنەوە كە دەتان گوت ئابوری خۆمان سەربەخۆ دەكەین و نەوتی خۆمان بۆ خۆمان دەفرۆشین . ئێستا كە دەچن بۆ بەغدا ، ئەوەی پار ئامادەبون بماندەنێ‌ ئەمساڵ ناماندەنی .  وەكو فەلەستینیەكانتان لێكردین . ئەوەی  ئیسڕائیل ئەمساڵ ئامادەیە بیدا بە فەلەستینیەكان ، ساڵێكی ترپێیان نادات . هیوادارم  باش بیری لێبكەنەوەو هەتا زوە دەست بكەن بە چاكسازی لەو بوارانەدا  كە ئاماژەم بۆ كردوە . دڵنیابن  بەغدا وا بە ئاسانی نایەت ژێرباری  پێدانی  بودجەوە . جگە لەوەی خۆشی توشی قەیران بوە ، دەیەوێت  هەرێمیش بچوك بكاتەوەو بیخاتە قاوغەكەی خۆیەوە . هەموشمان ئەوە دەزانین بەبێ بەغدا موچەتان پێ نادرێ‌ . كەواتە  دوو  ڕێگاتان لەبەردەمدایە : یەكەم : هەنگاونان بۆ چاكسازی خێرا . هێنانەوەی  پارە ی نەوت  بۆ دەربازبون لەم قەیڕانە . دووەم: یان گەڕانەوەیە بۆ بەغداو ڕازی بون بە هەموو داواكانیان  تا ئاستی تەسلیم بونی تەواو . دڵنیایین  خاڵی بەكەم جێ‌ بە جێ ناكەن . كەواتە بۆ مانەوەی خۆتان  بۆ خاڵی دووەم دەڵێن بەسەر چاو موافیق .  هیوادارم من هەڵەبم و وادەرنەچێ‌ .   22/4،2020 

  ئاریان فەرەج پەیامی پرێس كۆنفرانسەكەی سەرۆك نێچیرڤان بارزانی دڵنیایی بەخش بوو. ئان و ساتەكەشی وەڵامدەرەوەی چاوەڕوانیی خەڵك بوو. رەواندنەوەی دڵەراوكێ و نیگەرانییەكان لەمەڕ ئەو بارگرژییە ناوەخت و ناموجەبە ناوخۆییەی هاتبووە ئاراوە، رۆڵ بینین و نەخش و پەیامی هێوركەرەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی دەخواست. چەمكی ( سفر ئیدارە) كە یەكەم جارە لە ئەدەبیاتی سیاسیی كوردستاندا دێتە بەرگوێ، لە پەیامی سەرۆكدا جێگەی سەرنج و تێرامان بوو. رەنگە كورتترین و ووردترین دەستەواژەی نوێ بێت بۆ گوزارشت لەو ماڵوێرانییەی لە هەناوی بانگەشەی خۆكوژانەی ( دوو ئیدارەیی)دا، خۆی مەڵاس داوە. سەرۆك پێی گووتین دوو ئیدارەیی مانای دابەشبوونی سیاسی و حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان نییە بۆ دوو ئیدارە، بەڵكو مانای سڕینەوەی ژمارەكەمانە لەسەر نەخشەی سیاسی، مانای كۆتایی هاتن بە ( یەك) و شۆڕبوونەوە و پاشەكشەیە بەرەو (سفر و هیچ) و فەنا بوون. ئەگەر(سفر) خاڵی (نەبوون) و سەرەتای پڕكێشیی و گرتنەبەری رێگەی سەخت و پڕ قوربانی بێت بەرەو(بوون)، ئەوا گەڕانەوە لە بوونەوە بۆ نەبوون، لە یەكەوە بۆ سفر، جگە لە خۆكوژی، جگە لە دووبارە بەقوربانی كردنەوەی قوربانییەكان، جگە لە پوچگەڕایی و عەبەسیەتێكی شێتانە، جگە لە ماڵی خۆ بەدەستی خۆ وێران كردن، هیچی تر نییە. لە هاوكێشەی سەخت و دژوارەی ناوچەكەدا، كۆی هێزە كوردستانییەكان پێكەوە ئینجا بە زەحمەت و ئازار و ئاڵانگارییەكی زۆرەوە ( یەك) ێكین، دابەشبوونی ئەو یەكە، نەك هەر یەك لامان دەكات بە سفر، بەڵكو هەردوولامان دەكاتە دوو سفری بێ ئەرزش و بێ وجود لە ناو ژمارەگەلێكی خۆسەپێندا. سەرۆك و سەرۆكایەتی هەرێم لە سۆنگەی ئەركی خۆیان كە پاراستنی یەكپارچەیی خاكی هەرێم و یەكێتیی حوكمڕانی هەرێمە، زامنی ئەو بەرژەوەندییە باڵایەن، بە حیكمەت و پەرۆشی و هێوریی سیاسییش دەتوانن ئیدارەی ناكۆكییەكان بدەن و رێنەدەن لایەنەكان لە دەوری ئەو ئامانجە نیشتمانییە بترازێن. به‌ڵام ئەو ئەركە پیرۆزە كاتێ سەركەوتوو و بێخەم تر دەبێت، رای گشتیی كوردستان هەماهەنگ لەگەڵ سەرۆكایەتی، هاودەنگانە و بێ چەندوچوون، پشت لەهەر غایەڵەیەكی شومی بانگەشەی دوو ئیدارەیی بكەن جا بە هەر بەهانە و بڕو بیانوویەك بێت. هۆشیاریی نەتەوەیی و نیشتمانی لە كوردستانییان دەخوازێ لە زهنیەتی هەر یەكێكماندا بانگەشەی دوو ئیدارەیی یەكسان بێت بە سفر ئیدارە.

هیوا سەید سەلیم                                                        فەرمانبەرانی هەرێم هێشتان چارەنووسی پاشەکەوتی مووچەی چەندین مانگی ساڵانی رابردوویان ئاشکرا نەکرابوو، پێشخستن و سەرمووچەیان کە لەسەردەمی نیوەمووچە راگیرابوو بۆ نەگەڕابووەوە، ئەو بەڵێنەی کە کابینە تازە  بە فەرمانبەرانی دابوو، کە هەر ٣٠ رۆژ جارێک مووچەیان وەردەگرن نەگەیشتە سەر.  وا جارێکی دیکە مووچەی فەرمانبەران دەکەوێتەوە نێو قەیرانی دانونەدان، بەشێوەیەک کە لە چوار مانگی ٢٠٢٠ فەرامانبەرانی هەرێم هیچ مووچەیەکی ئەم ساڵەیان پێنەدراوە.   دەزانیان قەیرانەکەی ئەم جارەیان جیهانیە، نرخی نەوت دابەزیوە، لەو مانگەدا هێشتان بەغدا ئەو بڕە پارەی لە چوارچێوەی رێکەوتنی نێوان (هەرێم- ناوەند) دەیاناردە هەرێم،  تا مووچەی فەرمانبەرانی لیبدرێت  نەناردووە، بەڵام بەدەر لە هەموو ئەمانە نابێت هەرێمی کوردستان خۆی لەباری بەرپرسیارەتی سەر شانی خۆی بدزێتەوە.  پێش ئەوەی بێین ئاماژە بەهەموو ئەو خاڵانە بکەین کە بەرۆکی بەرپرسانی حکومەتی هەرێم دەگرێت لە دواکەوتنی مووچە، پێویستە بووترێت حکومەتی هەرێم سوودی لە قەیرانی چەند ساڵی رابردوو وەرنەگرت، کاتێک دەستی بۆ مووچەی فەرمانبەران بردوو و یاسایی نیوە مووچەی بەسەر مووچەخۆران سەپاند. لە ئیستادا مووچەخۆرە راستەقینەکانی هەرێم،  باجی یەک کۆمەڵە هەڵەی بە ئەنقەستی دەسەڵاتداران دەدەن، لە بوونی هەزاران مووچەخۆری بندیوار، کە باری قورسن بەسەر میزانیەی هەرێمی کوردستان.  مامۆستایان و فەرمانبەران بە گشتی باجی سیاسەتی بێ پلانی حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی هەرێم دەدەن، کە لە نەدۆزینەوەی سەرچاوەی جۆراوجۆری داهات بۆ هەرێمی کوردستان بەرپرس و کاری جدیان نەکرد، چونکە هەرچاویان لە داهاتی نەوت و غاز بوو. هەموو لایەک دەزانین  کە ڤایرۆسی کۆڕۆنا باری ئابووری زۆرێک لە وڵاتان لە دەهەژێنێت، چونکە ئەو پەتایە لە ئاستی جیهانیەوە پاشەکشەی بە گەشەی ئابووری تەواوی جیهان دەکات، داهاتەکان پاشەکشە دەکەن، بێکاری روو لە زیادبوون دەکات، پێشبینی قەیرانی گەورە دەکرێت، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا وڵاتان نەک دەست بۆ مووچەی فەرمانبەرانیان نابەن،  بگرە پلانی داهاتووشیان دەبێت بۆ رووبەڕوبوونەوەی هەر قەیرانێک کە نزیکە رووبدات. کەچی بەرپرسانی هەرێمی کوردستان بۆ خۆدزینەوە لە بەرپرسیارەتی سەرشانیان،  سەری زار بنی زاریان بریتیە لەوەی بەغدا پارەکەی نەناردوون، داهاتی هەرێم لەو دوو مانگە نزیک بۆتەوە لە سفڕ، ئەوانە راستن و پێتان باوەڕ دەکەین، ئەی بۆ مانگانەی کە داهاتی ناوخۆ لە هەرە بەرزی دابوو ، و لە هەرێمی کوردستانەوە بە چەندین رێگاوە نەوت دەفرۆشا و دەگەیشتە بازاڕەکانی جیهان، و نرخی نەوت بەرزبوو، ئێوە چیتان کردوو و ئەو پارانەتان بۆ کوێ چوو؟ سەبارەت بە پارەکەی بەغدا،  ئایا نەتادەزانی  رۆژێک بەغدا ئەوتان لێ قەبوول ناکات؟  کە نەوت رادەست نەکەن و ئەویش پارەتان بۆ بنێرێت؟   نەناردنی پارەکەی بەغدا، یان رێکتر بڵێین دواخستنی، چونکە هیشتا روون نیە دەینێرێت یان نا، ئەگەر بینێرێت چەندی دەنێرێت؟  ئێستا هەموو ئەمانە پرسی مشتومڕی نێوان هەرێم و بەغدان، کە چارەنووسی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی پێوەبەندە، بۆیە دەبوو هەرێم لە زووەوە ئەو پرسەی چارەسەر بکردایە. دواجار دەڵێین مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، باجی بێ پلانی حکومەتی هەرێم دەدەن، باجی ناشەفافی لە داهات، و بەهەدەردانی  ئەو داهاتە زۆری هەرێم دەدەن  کە ساڵانێکە دەچیتە گیرفانی حزب و کەسانی دەستڕۆیشتوی ناو حزبەکان. کێشە لەودایە  ئێوە دەرس و پەند لە هەڵەکانتان وەرناگرن، و دەبێت مووچەخۆرانی بە گشتی و  خەڵکی هەژار و برسی کوردستان باجی هەڵەکانتان بدات، ئەگەر دەرستان وەرگرتبایە و لە خەمی بژێوی خەڵکی کوردستان دابان، دەبوو لەو مانگە لە پارەی شاراوەی خەڵک کە لە لاتانە مووچەی فەرمانبەرانتان بدابایە، بابەتەکەش لەوە دەرچووە خەلکی پێتان باوەڕ بکات پارەتان هەیە یان نا.    

کاوێز مەلا پەروێز دەزانم هەندێ جار دەبێ زمانی نەرم و هونەرکاری لە دەستەواژەکان بۆ دیاردە و رووداوەکان بهێنیتە گۆ، وەلێ هیچ کات نابێ زمانی درۆ ببێ بە وەسیلەی خەڵەتێنەر بۆ رازیکردن. بەرپرسانی ئۆرگانەکان دەیانەوێ ئەو تێگەیشتنە بە بەرپرسانی باڵا بگەیەنن کە ئەوان ئارەزووی دەکەن، ئەوەیش زمانی درۆی دەوێ. لە نێوان درۆ و راستگۆیی، من راستگۆییم هەڵبژاردووە، ئەوەێش بڕێک لە بەرپرسانی نیگەران کردووە، وەلێ زۆرێکی دڵخۆش کردووە. بۆیە کاتێک رایەک دەخەینە روو، دروزنەکان کە تێدەگەن دەمامکمان لە روویان هەڵماڵێوە بە رێگەی مناڵ و تواڵەوە دەکەونە جمێندان. جارێ هیچی وەهامان نەوتووە، قسەمان بۆ وتن زۆرە، لەوانەیە وشەیەکمان بارتەقای گولە تۆپێک بێت، کە هەرچیتان لە درۆ هەڵچنیوە هەڵی تەکێنێ. بۆیە پیاوبن و لەگەڵ خەڵکی خۆتاندا راستگۆبن، درۆ نە خزمەت بە خۆتان نە بە حزبەکەمان دەکات. لایەنی کەم دوای نزیک بە سێ ساڵ تێ بگەن خەڵک هەن لە پای وەرگرتنی هەڵوێست ئاوارە بوون، ماڵیان تیا چوو، ساڵێکی خوێندنی مناڵیان فەوتا، زیانی ئابووریی گەورەیان پێ گەیشت.. باش تێ بگەن، خەڵکمان هەن لە وەزیفەکەی فەسڵ کراوە، زۆرێکیش چەتەکان دەستیان بەسەر زەوی و زاریان گرتووە، هەشمانە تا بە ئێستا بڕیاری دەستگیرکردنی هەیە، ئینجاش دەتانەوێ رەخنە نەگرین! هیچ کات رووی دەمم لەو پیاوە بچووکانە نییە، من دڵخۆشم و هێندەم بەسە لە پای وتنی ئەو راستییانە بە سەدان تێکۆشەر بە نامە و پەیام دەستخۆشییان لێ کردووم، لەوانە تێکۆشەرێکی وەک نەجات حەسەن کە سمبوولی حزبەکەمە لە تێکۆشان. بە پەیامی مامۆستا محمەد کەماڵ کە خانەوادەیەکی سەربەرزی پارتین و پارتی قەرزاری مێژووی پڕ لە تێکۆشانیانە، کە دەستم توند دەگوشێ بۆ خستنەڕووی راستییەکان، دەست خۆشی و پشتیوانیی تێکۆشەرێکی وەک سەرحەد قادر بۆ من بەسە، کە جەربەزەیی ئەو زۆرێکی شەرمەزار کردووە، ئەوانە و سەدانی تر لە تێکۆشەران رەگی پارتیبوونی شارێکن، کە ناوهێنانیان بەسە تا تێ بگەن کە لەسەر شاڕێگەی راستم.

سەرکۆ یونس* بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان و ناوچەکەو جیهان بەبارودۆخێکی ناسروشتی و دەگمەندا تێ ئەپەڕن کە دەتوانین بلێن تا ئێستا بەم شێوەیە نەبووە و رووی نەداوە. سەرهەڵدان و بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا کە ئابوری جیهانی توشی گەورەترین داڕمان و شکست کردوە بەرهەمهێنان تا نزمترین ئاست دابەزیوە بەتایبەت لەکەرتی پیشەسازی و بازرگانی و گەشتوگوزار. لەلایەکی ترەوە سەرەڕای لێکەوتەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەسەر ئابوری هەرێم ونەدانی مووچە و دواکەوتنی لەوادەی خۆی و دابەزینی نرخی بەرمیلی نەوت بۆ (٢٠ )دۆلار و کەمبونەوەی داهاتی ناوخۆیی هەرێم بەهۆی ڕاگرتنی دەوامی فەرمی فەرمانگەکانی حکومەت و قەدەغەی هاتوچۆی نێوان شارەکانی کوردستان و بەرتەسکبونەوەی جموجوڵی بازرگانی و هاتوچۆی بازارەکان هەموو ئەمانە کاریگەری نێگەتیڤی خستوەتە سەر شانی حکومەت و هاوڵاتیانەوە بەگشتی مووچەخۆران بەتایبەتی وا مانگی ( ٤ ) ی ساڵی دارایی( ٢٠٢٠ ) لەکۆتاییەکەیدایە و هێشتا مووچەی مانگی یەکی موچەخۆرانی هەرێم نەدراوە و هەواڵی دڵخۆشکەریش بوونی نی یە ! بەم بارودۆخەوە هاونیشتیمانیانی بێ پارەی هەرێم چوونە مانگی پیرۆزی ڕەمەزانەوە کە بەداخەوە هاتنی ئەمساڵی ڕەمەزان بێ پێشەکی و بێ پێشوازی موسڵمانان و بەبێ نازی دەنگ وسەدای منارەی مزگەوتەکانی کوردستان گەشت پێمان و ئەگەر بەم شێوەیە بڕوات ئەوا ئەمساڵ ڕەمەزانێکی وشک و بێ جووڵە و جەژنێکی سادە و بێ ناز بەڕێ دەکەین... بەسەیرکردنێکی رۆژانەی بازاڕ لەم ڕەمەزانەدا تێبینی ئەکەین ئەو گەرموگوڕیی و بازاڕگەرمی جارانی پێوە دیار نی یە و تەنانەت جیاوازترە لەرەمەزانی ساڵانی قەیرانی دارایی و نیومووچە.سیما و ڕوخساری هاونیشتیمانیان و کڕیارانی بە ڕۆژوی مانگی ڕەمەزان ساردوسڕن و دەیان نیشانەی نائومێدیان لێ ئەخوێنرێتەوە و دەیان گرفتی دارایی و قەرزو کێشەی کۆمەڵایەتیان پێوە دیارە کە ئاگر لە دڵ و دەروونی مرۆڤ هەڵئەگیرسێنێت..! ئابوری وبازاڕ لە ڕەمەزاندا تایبەتمەندی خۆی هەیە هەر لە جموجوڵ و گەرموگوڕی بازاڕەکان و هاتو هاواری دەمەوئێوارانی فروشیاران شێوازێکی تایبەت دەبەخشێت بە ژیانی ڕۆژانە و خواستی بەکاربەران لەم مانگەدا پێچەوانەی یاسای تایبەت بەخواست دەجوڵێتەوە و بەڵام بەم بارودۆخەوە ناتوانرێت ئامانجەکانی فرۆشیاران و بازرگانان بهێنتە دی. لەڕاستیدا بارودۆخی ئابوری ودارایی دانیشتوانی هەرێم لەوپەڕی خراپیدایە و تا بێت بارو گوزەرانی هاونیشتیمانیان بەرەو خراپتریش دەڕوات و هیچ دەڵاقەیەکی ئومێدبەخش بوونی نی یە و حکومەتی هەرێمیش تا ئێستا بێ باک و بێ دەستەڵات سەیری بارودۆخەکە دەکات و چاوەڕێ ی کۆمەکی خێرۆمەندان و دەوڵەمەندەکانی هەرێمن کە باری سەر شانی حکومەت سووک بکەن و بەسامانەکانیان جموجوڵێک بدەن بە بازاڕەکان. جێگای دەستخۆشی و سوپاس کردنی هەموو ئەو بەڕێزانەی لەم کاتەدا سفرەی بەتاڵی  ماڵێکی هەژاری ئەم هەرێمە پڕ دەکەنەوە و دەستگیرۆیی کەمئەندامان و هەژاران و بێ نەوایان و ئاوارەکان دەکەن ئەم هەڵوێستەیان جێگای ڕێزوتەقدیرە... ئومێدەوارین لەزووترین کاتدا حکومەتی هەرێم بەجدی کار بکات بۆ ڕزگار بوون لەم بارودۆخە چونکە چیتر هاونیشتمانیان و مووچەخۆران و کەمئەمدامان ناتوانن بەرگەی ئەم بارودۆخە بگرن . پێمان وایە باشترین هەنگاو کە لەم کاتەدا حکومەتی هەڕێم پێ ی هەستێت بەزووترین کات رێکەوتنە لەگەڵ ناوەند و ڕادەست کردنی مەلەفی نەوتە بەحکومەتی فیدڕاڵی و هەوڵ بدرێت غازی کوردستان لەڕێگەی بەغداوە ڕەوانەی دەرەوە بکرێت چونکە لەم کاتەدا نرخی نەوت لەنزمترین ئاستدایە و خواستی جیهانی بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە کەمبووەتەوە و داواکاری بۆ نەوت لەپاشەکشێدایە واباشترە بیر لەسەرچاوەی تری ووزە بکرێتەوە کە غازە و هەرێمی کوردستان لەم سامانە دەوڵەمەندە  وخواستی لەسەرە و نرخیشی بەرزە. هەروەها لەئێستادا باشترین دەرفەتە بۆ گەشەپێدان و برەوسەندنی کەرتی کشتوكاڵ بەسەرجەم سێکتەرەکانی بەروبومی دانەوێڵە و میوە وبەروبومی سەوزە و سامانی ئاژەڵ وماسی ومریشک،بەپێشخستنی ئەم کەرتە ئابوری هەرێم لە هاوردەنی بەروبومی کشتوکاڵی تاڕادەیەک رزگاری دەبێت و خۆژێنی بۆ دروست ئەبێت و دەبێتە هۆی ڕەخساندنی هەلی کار بۆ ڕێژەیەک لە دەستی کاری بێکاری هەرێم .. هەروەها گرنگی دان بەکەرتەکانی پیشەسازی و گەشتوگوزارو بازرگانی بەهەمان شێوە ڕێگاچارەی ڕزگارکردنی ئابوری هەرێمن ئەگەر گرنگیان پێ بدرێت و بەپلان و کەسانی شارەزاو دەستپاک بسپێرێن.. *ئابوریناس

ئازاد جندیانی  به‌ بۆنه‌ی ڕۆژی رۆژنامه‌گه‌ری كوردییه‌وه‌، پیرۆزبایی له‌هاوپیشه‌كانم ئه‌كه‌م، هه‌رچه‌نده‌ له‌ڕاستیدا نازانم ئێستا، كه‌ هه‌موو پۆستنووس و كۆمێنتنووس و جنێونووسێكیش هه‌ر به‌ ڕۆژنامه‌نووس هه‌ژمارئه‌كرێن ((ژماره‌مان)) چه‌نده‌؟ ڕۆژنامه‌گه‌ری كوردی هه‌ر له‌ ده‌رچوونی (كوردستان)ه‌وه‌ تا ئه‌گاته‌ ئه‌مڕۆ سه‌دان و بگره‌ هه‌زاران شانازی بۆ پیشه‌كارانی میدیا و بۆ بزووتنه‌وه‌ی كوردایه‌تیش تۆماركردووه‌، كه‌ بێگومان له‌و پێناوه‌شدا، پێناوه‌كانی ئه‌و  شێوه‌یه‌ له‌ تێكۆشان قوربانی زۆریشیان داوه‌. ده‌رچوواندنی یاسای ڕۆژنامه‌گه‌ریش، به‌ هه‌موو كێشمه‌ كێشه‌كانیه‌وه‌، ده‌ستكه‌وتێك بوو بۆ بواری میدیا و هه‌موو ئه‌وانه‌ی كاری تێدا ئه‌كه‌ن، هاوكات و بگره‌ پتریش له‌وه‌، ده‌ستكه‌وتێكی جێ ئاماژه‌پێدان و به‌رزنرخاندنی په‌رله‌مان و ده‌سه‌ڵاتی كوردستانیشه‌. ئێستاش له‌ یادی ساڵانه‌ی ڕۆژنامه‌گه‌ری كوردیدا هه‌م په‌رله‌مان و هه‌م سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم و هه‌م حكومه‌ت و هه‌م هه‌موو حزبه‌كانی كوردستانیش، له‌گه‌ڵ ڕۆژنامه‌نووساندا، ئه‌و یاده‌ به‌رزڕائه‌گرن و به‌رده‌وامیش دووپاتی ئه‌كه‌نه‌وه‌، كه‌ ئه‌بێ ئازادی ڕۆژنامه‌گه‌ری ڕێزلێگیراو بێت و نابێ میدیاكارانیش له‌سه‌ر كاری میدیایی له‌ ده‌ره‌وه‌ی یاسادا لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێ. ئه‌مه‌ یاسا و بڕیارێكی به‌هاداره‌ و ئه‌گه‌ر هه‌رده‌ستدرێژیێكی نایاساییش كرایه‌ سه‌ر ڕۆژنامه‌نووس و میدیاكان، ئه‌بێ خودی یاسا و ده‌سه‌ڵاتی یاسایی به‌رگری لێبكا، به‌واتایه‌كی تر ئازادی میدیایی پارێزراو و ڕێز لێگیراوه‌، ئه‌و سكاڵا یاساییانه‌ش كه‌ تاك و ته‌را له‌ میدیاكاران ئه‌كرێن، چونكه‌ په‌نابردنه‌ بۆ به‌ر یاسا، هه‌ر كاردانه‌وه‌یه‌كی یاسامه‌نده‌، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ هه‌ركاتێك كه‌سێك، یان به‌رپرسێك، یان دامه‌زراوه‌یه‌ك، یان كه‌سایه‌تیه‌كی سیاسی و حزبی له‌سه‌ر ناوزڕاندنی، یان له‌سه‌ر درۆ بۆهه‌ڵبه‌ستنێ سكاڵا تۆمار ئه‌كا، یاخۆ داواكاری گشتی له‌سه‌ر كه‌یسێك كه‌ به‌رژه‌وه‌ندی گشتی ئه‌گرێته‌وه‌ ڕێكاری یاسایی ئه‌گرێته‌به‌ر و دامه‌زراوه‌ی دادوه‌ریش ڕێوشوێنه‌ یاساییه‌كان ئه‌گرێته‌به‌ر، كه‌ ئه‌مه‌ش هه‌ر یاساسه‌روه‌رییه‌، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ هه‌رهێنده‌ هه‌واڵی سكاڵاكردن له‌سه‌ر ڕۆژنامه‌نووسێك یان فه‌ریكه‌ پۆستنووسێك بڵاوبووه‌وه‌ ئیتر دونیا دێته‌وه‌ یه‌ك و جۆره‌ها كه‌مپین به‌ڕێئه‌خرێن و جۆره‌ها تۆمه‌ت ئه‌خرێنه‌ پاڵ داواكاره‌ تاكه‌ كه‌سییه‌كان و داواكاره‌ گشتییه‌كان و ته‌واوی ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌س بۆی نییه‌ سكاڵا له‌ هاووڵاتیێكی ڕۆژنامه‌نووس بكا و دادوه‌ریش بۆی نییه‌ به‌ پێی جۆری تۆمه‌ته‌كه‌ی نه‌ك هه‌ر دادگایی بكا، به‌ڵكو هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای ڕێكاره‌ یاساییه‌كانه‌وه‌، ئه‌یكه‌ن به‌ هات وهاوار و كه‌مپین و مه‌مپینكاریێك كه‌ ئه‌وسه‌ری دیارنه‌بێ. ئاشكرایه‌ هه‌میشه‌ هاوپیشه‌كان پشتیوانی له‌ یه‌كتر ئه‌كه‌ن و ئه‌مه‌ وه‌ك پرنسیپ ڕێزلێگیراوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی به‌ر له‌هه‌ر شتێك ئه‌بێ ڕێزی لێبگیرێ خودی یاسایه‌، كه‌ به‌داخه‌وه‌ له‌ بواری ڕۆژنامه‌نووسیدا، ئه‌وه‌ی ئێمه‌ لێره‌ دیومانه‌ هه‌ندێ له‌ ڕووناكبیر و ڕۆژنامه‌نووس و ئه‌كادیمی و هه‌ندێ سیاسیش به‌ پێی پرنسیپ و ده‌ق و بنه‌ما یاساییه‌كان هه‌ڵوێست وه‌رناگرن، به‌ڵكو پره‌نسیپێكی هه‌میشه‌ ڕه‌خنه‌لێگیراو ئه‌كه‌نه‌ لێڤه‌گه‌ڕی كاردانه‌وه‌یان، كه‌ ئه‌ویش پرەنسیپی بە سه‌قه‌تلێكدراوە (به‌رگری له‌ براكه‌ت بكه‌ ئه‌گه‌ر زاڵم بێ یان مه‌زڵوم). نامه‌وێ له‌مه ‌زۆرتر باس بكه‌م، به‌ڵام به‌ پێویستی ئه‌زانم پێشنیار بكه‌م بۆ سه‌ندیكای ڕۆژنامه‌نووسان و ناوه‌نده‌كانی هاوشێوه‌، كه‌ ئه‌مساڵی ڕۆژنامه‌گه‌ری كوردی بكرێته‌ ساڵی به‌خۆداچوونه‌وه‌ و خۆڕه‌خنه‌كردنی میدیاكاران، كه‌ شاره‌زا و پسپۆڕ و ئه‌كادیمیانی بواری میدیا و یاسا تێیدا به‌شداربن، به‌تایبه‌ت كه‌ میدیاكاران و میدیاكان به‌ به‌رده‌وامی باس له‌وه‌ ئه‌كه‌ن، كه‌ ئه‌بێ حكومه‌ت، حزب، كه‌سایه‌تییه‌ سیاسی و ده‌وڵه‌تداره‌كان به‌خۆیاندا بچنه‌وه‌، یان ده‌ستبه‌رداری كار و پۆسته‌كانیان بن، ئه‌گه‌ر به‌ ((دیموكراسی))یش هاتبنه‌ ده‌سه‌ڵات، ئه‌مه‌ سه‌ره‌تایه‌كه‌، باش یان خراپ، ڕێچكه‌ی گرتووه‌ و با میدیا و میدیا كاران، ئه‌گه‌ر له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی یان له‌ ڕقی ئه‌م، یان ئه‌و حزب، یان كۆمپانیاش بێ، با له‌ سه‌ری به‌رده‌وام بن و وه‌ك ئه‌وه‌ی گه‌ره‌كیانه‌، با كار له‌سه‌ر فه‌زای گشتی بكه‌ن. به‌ڵام ئه‌بێ ئه‌مه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ڕاستی بێت. ئایا دیاركردنی بنه‌مای ڕاستی بۆ كاری میدیاكار شتێك نییه‌ جێی ئه‌وه‌بێ، كه‌ خودی ڕۆژنامه‌نووسان پیایا بچنه‌وه‌؟ هه‌روه‌ها مه‌سه‌له‌یه‌كی تری گرنگیش ئه‌وه‌یه‌، ڕۆژنامه‌نووسان، چ وه‌ك سه‌ندیكا و چ وه‌ك ڕێكخراوه‌كانی تری په‌یوه‌ندیدار به‌ كاری میدیایی هه‌ڵاوێردێكی ته‌واو پیشه‌ییانه‌ بكه‌ن له‌ نێوان ڕۆژنامه‌نووس و پۆستنووس و جنێونووس، نه‌ك به‌مجۆره‌ی ئێستا، هه‌ر كه‌ كه‌سێك له‌سه‌ر درۆ و بوختانێك، یان ئاژاوه‌ نانه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی، یان ناوزڕاندنه‌وه‌ سكاڵای لێكرا و دادگا ڕێكاری یاسایی به‌ پێی یاسا به‌ركاره‌كان گرته‌به‌ر، ئیتر ئه‌و كۆمێنت یان پۆست، یان جنێو نووسه‌ به‌خێرایی و بێ هه‌بوونی هیچ پێوانه‌یه‌كی پیشه‌یی یان یاسایی، به‌رگی ڕۆژنامه‌نووس و میدیاكاری ئه‌كرێ به‌به‌رداو، كه‌یسه‌كه‌ی پێچه‌وانه‌ی دادگا له‌ كه‌یسێكی كه‌تن، یان تاوانی مه‌ده‌نییه‌وه‌ بۆی ئه‌كه‌ن به‌كه‌یسێكی په‌یوه‌ست به‌ ئازادی ڕۆژنامه‌نووسی و ڕاده‌ربڕین. گرنگ لای ئه‌و جۆره‌ ((چالاكوان))انه‌ گووشار دروستكردنه‌ بۆ ده‌ربازكردنی سكاڵالێكراو له‌ گرتنه‌به‌ری هه‌ر ڕێكارێكی یاسایی، هه‌میشه‌ش هه‌روا كه‌وتۆته‌وه‌، كه‌ ئه‌و گووشارانه‌ سه‌ریان گرتووه‌، نه‌ك چونكه‌ گووشاری ڕاست و ڕه‌وان، به‌ڵكو له‌به‌ر ئعتباراتی سیاسی، یان ئه‌منی، یان كۆمه‌ڵایه‌تی. له‌و به‌ڕێزانه‌ی كه‌ خێرا خێرا كه‌مپین ئه‌كه‌ن و به‌رنامه‌ی ڕادیۆیی و ته‌له‌ڤزیۆنیان بۆساز ئه‌كرێ و وتار ئه‌نووسن، ئه‌پرسم: ئه‌رێ به‌ڕێزان ئه‌وه ‌بڕوامان به‌وه‌ هێناوه‌ كه‌ هه‌رچی ڕۆژنامه‌نووسی ڕاسته‌قینه‌یه‌ و هه‌رچی سكاڵالێكراوی مه‌زڵومه‌، ئێوه‌ خۆتانی لێ بكه‌ن به‌ خاوه‌ن و كه‌مپینی فراوان فراوانی بۆ بكه‌ن و گووشاری بۆ دروست بكه‌ن، به‌ڵام ئێوه‌ بۆچی بۆ جنێونووس و درۆنووس و بوختان نووسیش خۆتان ئه‌كه‌ن به‌ خاوه‌ن، مه‌گه‌ر ئێوه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان، كه‌ ڕۆژنامه‌گه‌ری له‌ درۆكردن و بووختانكردن و جنێوداندا كورت بكرێته‌وه‌؟! به‌ڕێزان، هه‌واڵی فه‌یك، پۆستی درۆ، كۆمێنتی جنێو له‌ هێندێ میدیا و له‌ زۆرینه‌ی په‌یج و ئه‌كاونته‌كانی سۆشیال میدیا، چاوی ئێوه‌ش و ئیمه‌مانانیشی كوێر كرد، ئه‌رێ ئێوه‌ كه‌ی دونیای خۆتان له‌ دونیای ئه‌و ئاژاوه‌یه‌ جیا ئه‌كه‌نه‌وه‌، تا دونیای ئێوه‌ش نه‌ڕووشێ؟ له‌گه‌ڵ ڕێزمدا 22 ی نیسانی 2020/ هه‌ولێر

سەرتیپ جەوهەر دەڵێن جارێكیان كرمانجێك (دلادێیی) و شارییەك (هەولێریی) دەبێتە شەڕێان و تەواو خۆیان لەیەكتر سوردەكەنەوە. مشتومڕێكی زۆر لەنێوانیان دروست دەبێت. كابرای دەشتەكی یان لادێیی لەسەر هەق دەبێت. هەر بەكابرای شاریی دەڵێت كورە وازبێنە لێت دەدەم، كورە لەناو چاوت دەدەم! كابرای شاریش هەموو جارێك لەوڵامی كابرای كرمانج دەڵێت؛ دەڵێدە لێدە.. كابرای كرمانج ئیدی چاوەڕێ ناكات و لەناو چاوی دەدات و لا رومەتی شین و مۆر دەكات! كابرای شاریی هیچی پێنامێنێت دەڵێت: لێشدەدات!! هەڵسوكەوتی ئەم حكومەت و حوكمڕانانەی ئێمەش عەینەن بەزمە. لە 2013 حكومەتی بەغدا چەندین جار هۆشداریی دایە لێپرسراوانی هەرێم كە ئەگەر نەوت رادەست نەكەن بودجەو موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەبڕن، كەچی كاربەدەستانی هەرێم زۆر بێمنەت بوون، سەرەنجام بەغدا زۆر بێمنەت بڕی. كوردستانیش روبەرووی دۆخێكی ئابوریی ئەوتۆ بویەوە كورد وتەنی "كافری پێ‌ موسڵمان دەبوو"، كەچی كاربەدەستانی كوردستان دوبارە خۆیان لەپەنا دروشم و هوتافی قەومیی شاردەوەو میللەتەكەیان روبەرووی چەرمەسەری و هەشبەرسەری كردەوە. بیرمە وەزیرێكی كورد لەبەغدا بۆیگێڕامەوە لەماڵی رۆژ نوری شاوێس كۆببونەوەو بەئاشتی هەورامیی وتبو ئاگاداربن بەغدا بەنیازە بودجەی كوردستان ببڕێت، كەچی ئاشتی زۆر بێمنەت و بەغرورێكی زۆرەوە وتبووی بەغدا ئەوە نییە بودجەی ئێمە ببڕێت!! لەمەسەلەی ریفراندۆمەكەش هەروا. هەموو وڵاتانی دونیاو دەوروبەری كوردستان وتیان ئێمە پشتیوانیتان ناكەین و بارودۆخ زۆر خراپ دەبێت، تەنانەت توركیاو ئێران و بگرە عیراق هەڕەشەی واوەتریان كردو وتیان لێتان دەدەین، كەچی كاربەدەستانی هەرێم هەر گوێیان پێنەداو بێمنەت بوون و وەك كابرای شاریی وتیان دە لێدە لێدە! ئەوانیش لە دوای ریفراندۆم كارێكیان پێكردین با بەدەواری شڕی نەكردبێت، ناوچەیەكی بەرفراوانمان لەدەستداو سەرەنجام ئەوانەی بوونە هۆكاری ئەو دۆخە خراپە و سواریی سەر ملی خەڵك ببوون، ویستیان شكستی خۆیان بەخەڵكی دیكە هەڵواسن و كالعادە تۆمەت ببەخشنەوە. ئەوكاتیش دیسان شكستی خۆیان بەدروشمی قەومیی پێچایەوەو خۆیان لەپەنای دروشمەكانی كوردایەتی نا. لەوە خراپتر تا ماوەیەكی درێژ وەك قوتوی بیبستی كە هەرچەند لاری بكەیەوە تێیدا دەمێنێت، ئەوانیش بەرینەدابوون و هەر دەیانگوت سەربەخۆییەكەمان لەسەر رەفە داناوە رۆژێك دێت بەكاری بێنینەوە لەكاتێكدا خۆیان بەفەرمانی رەسمیی كۆی ئەنجامی ریفراندۆمەكەیان هەڵوەشاندبۆوە!!، كەچی هێشتا ریفراندۆم چلەی نەچووبوو پڕكێشی سەردانی بەغدایان كرد تا سوێند بخۆن یەكپارچەیی خاكی عیراق بپارێزن ئێستاش دوبارە كاربەدەستانی كورد دەرس وەرناگرن یان كورد وتەنی "عارنانێن". لەدوای شكستی ریفراندۆم دوبارە قیچە موچەیەك بۆ هەرێم گەڕایەوە، هەموو ساڵ هەرێم و بەغدا رێكدەكەون و رێككەوتنەكە لەبودجەی ساڵانە دەچەسپێنرێت، كەچی هەرێم نەوت تەسلیم ناكات و دەیەوێت بیكاتە ئەمری واقع بەسەر بەغدا، وەك ئەوەی بەغدا غەشیم بێت! بەڵام پێموایە بەغدا تەحەمولی نەما، چونكە موچەی بۆخۆی پێ دابینناكرێت نۆبەتی هەرێمی كوردستانە! پێدەچێت چیتر نەچێتەسەر، ئیدی كە پارە نەما، زینی وەرتێ‌ و پرۆپاگەندەی مستەفا سەلیمیی و هەر پرس و باسێكی دیكەی ئیعلامیی برسێتی و نەبوونی موچە لەبیر خەڵك ناباتەوە، چیتر ناتوانن خۆیان لەنەبوونی موچەو ئەو دۆخەی دێتەپێش بدزنەوە، چیتر ناتوانن بێنەسەر شاشەو موزایەدە بەسەر خەڵكەوە بكەن و بڵێن موچەی خەڵك كەمناكەینەوە. ئەوەتا 4 مانگە موچەی مانگێكی ساڵی نوێتان نەداوەتە خەڵك، لەمەودوا لەپەنای هیچ دروشم و دۆخێك جێگاتان نابێتەوە. ئەوەی بەلای منەوە زۆر سەیرە، تێناگەم ئەو خەیاڵپڵاوییەی كاربەدەستانی هەرێم لەكوێوە هاتووەو سەرچاوەی گرتووە؟ دەمەوێ‌ لەوە تێبگەم ئەوانە لەچ زمانێك و بەچ زمانێك تێدەگەن؟؟ تێبینی: كرمانج: لەهەولێر بەخەڵكی لادێ و غەیری ئاغا دەوترێت. هەولێریی: لەهەولێر بەوانە دەوترێت لادێیی نین شارین و باو باپیرانیان لەهەولێر بووە، شێوەزاری قسەكردنیشیان كەمێك جیاوازە لەگەڵ كرمانجان.

سەرتیپ وەیسی كەریم  سه‌ردانی ئه‌مجاره‌ی شاندی حكومه‌تی هه‌رێم بۆ به‌غدا جۆرێك له‌ شۆكبوونی بۆ شاندی هه‌رێم تێدابو، به‌ تایبه‌ت له‌ كۆتا كاتژمێره‌كانی كۆبوونه‌وه‌كان، چونكه‌ له‌ دوای دروست بوونی كابینه‌كه‌ی عادل عەبدولمەهد و ریفراندۆم، یه‌ك جاره‌ حكومه‌تی عێراق ئه‌وه‌نده‌ پێداگر بێت له‌سه‌ر داواكارییه‌كانی. ئه‌مجاره‌ به‌غدا جگه‌ له‌وه‌ی پێداگری له‌سه‌ر راده‌ستكردنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات، ده‌نگی ئه‌وه‌شیان لێ به‌رزبۆته‌وه‌، كه‌ ده‌بێ ته‌واوی داهاتی گومرگ له‌ خاڵه‌ سنوورییه‌كان بۆ به‌غدا بگه‌ڕێندرێته‌وه‌. جگه‌ له‌وه‌ی به‌غدا ئامانجیه‌تی له‌ رێگه‌ی غازی سروشتی هه‌رێمی كوردستان‌ به‌شێكی كاره‌با ناوه‌ڕاست و باشووریش دابینبكات. به‌پێی زانیارییه‌كان ئه‌و شانده‌ی ئه‌مجاره‌ی حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌وه‌نده‌ له‌ دانوستاندن لاواز ده‌ركه‌وتوون، هه‌رئه‌وه‌نده‌یان پێكراوه‌ شه‌فاعه‌ت بۆ پشكی ئه‌و مانگه‌ی موچه‌خۆرانی هه‌رێمی كوردستان بكه‌ن. به‌شێكی شاند‌ی هه‌رێمی كوردستان پێیانوایه‌، ئه‌و پێداگریه‌ی ئێستای به‌غدا ده‌یكات، له‌ سه‌رووی حكومه‌تی عێراقه‌وه‌یه‌ و هه‌ست ده‌كرێت هێزێكی هه‌رێمی فشار ده‌خاته‌ سه‌ر به‌غدا بۆئه‌وه‌ی هه‌رێم ناچار بكات به‌ ته‌واوی مل كه‌چی به‌غدا بێت. فشاره‌كانی به‌غدا ئه‌وه‌نده‌ زۆرن، خه‌ریكه‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌چێته‌ ژێر باری داواكارییه‌كه‌ی به‌غدا، به‌ تایبه‌ت له‌ مه‌سه‌له‌ی راده‌ستكردنی نه‌وتی هه‌رێم، به‌ڵام له‌ ئێستادا هه‌م له‌ نێو حكومه‌ت و هه‌میش له‌ نێوان لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان، بۆچوونی جیاواز له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌یه. یه‌كێتیی و گۆڕان و ته‌نانه‌ت هه‌ندێ كه‌س له‌ نێو پارتیش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ن حكومه‌تی هه‌رێم نه‌وت راده‌ست بكات، فوئاد حسێنیش یه‌كێكه‌ له‌و كه‌سانه‌، به‌ڵام مه‌سرور بارزانی و حكومه‌ت و پارتی دوو دڵن ئه‌و هه‌نگاوه‌ بگرنه به‌ر، به‌هۆی ئه‌وه‌ی به‌غدا به‌روونی به‌ هه‌رێمیان راگه‌یاندوه‌، ئه‌گه‌ر هه‌رێم (250 ) هه‌زار به‌رمیله‌كه‌ش راده‌ست بكات، به‌غدا ناتوانێت پاره‌ی ته‌واوی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم كه‌ ( 893) ملیار دیناره‌ بنێرێت، بۆیه‌ ئه‌گه‌ری زۆره‌ هه‌ر ئه‌و( 454 ) ملیار دیناره‌ بێت، كه‌ له‌ ماوه‌ی ساڵی رابردوو تاوه‌كو ئه‌و مانگه‌ش به‌ به‌رده‌وامی ناردوویه‌تی. یه‌كێك له‌ دوو دڵییه‌كانی حكومه‌ت ئه‌وه‌یه،‌ ئه‌گه‌ر ئه‌وان له‌ ئێستادا نه‌وت راده‌ستی به‌غدا بكه‌ن، به‌ڵام له‌ داهاتوو نرخی نه‌وت به‌رزبێته‌وه‌ و به‌غداش ئاماده‌نه‌بوو شایسته‌ داراییه‌كانی هه‌رێم به‌ ته‌واوی بنێرێت ئه‌و كات چی بكه‌ن ؟ بابه‌ته‌كه‌ ئه‌وه‌نده‌ هه‌ستیار و گرینگه‌، هه‌ریه‌ك له‌ پارتی و یه‌كێتیی به‌ ته‌نها له‌ نێوخۆیان كۆده‌بنه‌وه ‌و به‌ نیازن بۆچوون و بڕیاری خۆیان له‌باره‌ی راده‌ستكردن و راده‌ست نه‌كردنی نه‌وت پێشكه‌شی حكومه‌ت بكه‌ن. ره‌نگه‌ ده‌ره‌نجامی دانووستاندنی ئه‌مجاره‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌گه‌ڵ به‌غدا، دۆخه‌كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی دیكه‌ ببات، چونكه‌ له‌ حاڵه‌تی چوون و نه‌چوونه‌ ژێر باری داواكارییه‌كانی به‌غدا، دۆخێكی نوێ له‌ رووی ئابووری و سیاسی بێته‌ گۆڕێ، كه‌ ره‌نگه‌ بمان گه‌ڕێنێته‌وه‌ به‌ر له‌ ریفراندۆم و دووباره‌ بڕینی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم. ئه‌گه‌رێكی دیكه‌ ئه‌وه‌یه‌ ئه‌گه‌ر به‌غدا له‌سه‌ر ئه‌و فشارانه‌ به‌رده‌وام بێت و شایسته‌ داواكارییه‌كانی هه‌رێم ده‌سته‌به‌ر نه‌كات، پارتی و هه‌ندێ لایه‌نی هه‌رێم هه‌ڵوێستی خۆی له‌باره‌ی ده‌نگدان به‌ كابینه‌كه‌ی موسته‌فا كازمیش بگۆڕێت. له‌و مه‌سه‌له‌دا هه‌ریه‌ك له‌ ئه‌مه‌ریكا و ئێران قسه‌ی خۆیان ده‌بێت، به‌ڵام چاوه‌ڕێی ده‌ره‌نجامی كۆبوونه‌وه‌كانی نێوان هه‌ردوولا ده‌بن، بزانن چۆن ده‌بێت و كابینه‌ی داهاتووش له‌و باره‌یه‌وه‌ چی ده‌كات ؟

مەریوان وریا قانع لە دواھەمین ڕۆژی مانگی دوازدەی ساڵی ٢٠١٩ چین بۆ یەکەمجار دانی بەوەدا نا کە ڤایرۆسێکی تازە لەشاری وھان لە وڵاتەکەدا پەیدابووە و ھۆکاری پەیدابوونەکەشی نازانن. ٢٠ ڕۆژ دواتر، واتە لە ڕۆژی ٢٠ مانگی یەکی ئەم ساڵدا، ئاشکرابوو کە ڤایرۆسەکە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگوازرێتەوە. چوار ڕۆژ دواتر چەند زانایەک لە گۆڤارێکی زانستیدا وتارێکیان بڵاوکردەوە و باسی ئەوەیان کرد کە ئەم ڤایرۆسە ئەگەری ئەوە تێدایە پەتایەکی جیھانیی دروستبکات. مانگێک و چەند ڕۆژێک دواتر، لە ڕۆژی ٩ مارتدا، ڤایرۆسەکە لە چینەوە بە چەندان شوێنی جیھاندا بڵاوبووبووە، بۆ نموونە دەوڵەتی ئیتالیا کارەنتینەکردنی سەرتاسەریی لە وڵاتەکەیاندا ڕاگەیاند. بەمجۆرە جیھان بەتەواوی لەو ڕاستییە ناخۆشە گەیشت کە لەبەردەم پەتایەکی جیھانیی مەترسیداردایە و لە غیاب و نەبوونی ڤاکسین و دەرمانی تایبەتەدا، کارەنتینەکردن میکانیزمی ھەرە سەرەکیی بەگژاچوونەوەی ڤایرۆسەکەیە. دوای تێپەڕینی ئەو چەند مانگە بەسەر ئەم پەتا جیھانیەدا، ئەم ڤایرۆسە ئەگەر تەنھا یەک حیکایەتی سەرەکیی و گرنگمان نیشانبدات، حیکایەتی ئەوەیە کە مرۆڤ بوونەوەرێکی تەنھا و دابڕاو نییە، شتێک بەناوی تەنھابوون و دابڕانی مرۆڤەکان لەیەکتری بوونی نییە. ئەم ڤایرۆسە جارێکی تر ئەو ڕاستییە سادەیەی سەلماندەوە کە مرۆڤ بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتیی و دەستەجەمعییە، بەبێ ئەوانیتر ناژیی، بۆیە ئەوەی بەسەر ”ئەوان“دا دێت بەسەر ”ئێمە“شدا ڕووئەدات. نیشانیداین کە ئەم سەری جیھان بەو ئەو سەری جیھان و باکوریی و بە باشوریی و خۆرھەڵاتیی بە خۆرئاوایەوە، بە دەیان شێوازی جیاواز بەیەکتریوە گرێدراوە. ھەروەھا نیشانیداین مرۆڤ بوونەوەرێکی پەیوەندیدار و پەیوەندیدروستکەرە. ئەوەشی بەگژاچوونەوەی ئەم ڤایرۆسەی زەحمەت و تەحەمولنەکراو کردوە، ناچارکردنی مرۆڤە بۆ سڕینەوەیەکی کاتی ئەم ئاکارە پێکەوەیی و دەستەجەمعیەی مرۆڤبوون. ناچرکردنیەتی بەوەی بچێتەوە ماڵەکەی خۆی و لەوێدا بە دابڕاویی و بەبێ پەیوەندیی لەگەڵ ئەوانیتردا بژیی. بەڵام ئەم ڤایرۆسە، کە لە بازاڕێک لە بازڕەکانی شاری وھان، Wuhan لە چین دروستبوو، لە شوێنێکدا دروستبوو کە ژمارەیەکی ھێجگار زۆری مرۆڤ بەیەکەوەن و لەپاڵیەکدا خەریکی بەڕێوەبردنی ژیانی ڕۆژانەیانن. بەم مانایە ئەگەرچی مرۆڤ بوونەوەرێکە ناتوناێت تەنھابێت و بە دابڕاوی لەوانیتر بژیی، بەڵام ئەم پێکەوەبوون و لەگەڵ ئەوانیتردا بوونەش سەرچاوەی چەندەھا مەترسیی و کێشە و قەیرانی گەورەیە. گوتە بەناوبانگەکەی بلیس باسکاڵ بۆ جاری ھەزارھەمین ڕاستیی و دروستیی خۆی سەلماندا، ئەو قسەیەی کە دەڵێت ”ھەموو کێشەکانی مرۆڤ لەو شوێنەوە دەستپێدەکات کە ناتوانێت لەناو ژوورێکدا بمێنێتەوە“. بەدەر لەم ڕاستییە ئەوەی دۆخەکەی لە شاری وھاندا ترسناکتر کرد، تەنھا پێکەوەبوونی ئەو ھەموو مرۆڤە بەیەکەوە نەبوو، بەڵکو پێکەوەبوونیان بوو لەگەڵ ژمارەیەک زۆر لە ئاژەڵ و باڵندە و خشۆکدا کە لەناو سروشتدا پێکەوەبوونیان بەیەکەوە دەگمەنە، ئەگەر مەحاڵ نەبێت. لە ھەمانکاتدا تەنانەت ئەو ئاژەڵانەی لەوێدا و لەپاڵیەکدا دنراون و بەیەکەوە کۆکراونەتەوە، لە ناو سروشت خۆیدا، بەو شێوەیە لەیەکتری نزیک نین و پێکەوە نین. ھیچ شتێک لە سروشتدا شەمشەکوێرە و مار، یان شەمشەکوێرە و کەروێشک، بەیەکەوە کۆناکاتەوە. بە مانایەکی تر لەناو سروشت خۆیدا نە پەیوەندیی مرۆڤەکان لەگەڵ ئاژەڵەکان و نە پەیوەندیی ئاژەڵەکان لەگەڵیەکدا بەو شێوەیە نییە کە لەناو بازەڕدا دروستکراوە. لۆژیکی ئیشکردنی ئەو بازاڕە تەواو ناکۆکە بە لۆژیکی ئامادەگیی ئەو ئاژەڵانە لە سروشتدا و ناکۆکیشە بە لۆژیکی ئەو پەیوەندییەی مرۆڤ بە ھەندێک لەو ئاژەڵانەوە گرێئەدات. تێکدانی ئەم لۆژیکە سروشتییە سەرچاوەی گواستنەوەی ئەم ڤایرۆسەیە لە ئاژەڵەکانەوە بۆ یەکتریی و لەوانیشەوە بۆ مرۆڤ. بە حوکمی ئەوەش جیھانی ئەمڕۆ جیھانێکی بە گلۆباڵ بووە و لێوانلێوە لە جوڵە و سەفەری بەردەوامی مرۆڤەکان و کاڵاکان و ڕووداوەکان، بۆیە ئەوەی لەو شاری وەھاندا ڕوویدا، بە ئاسانی بە بەشەکانی تری جیھاندا بڵاوبووەوە و پەتاکەی لە پەتایەکی ناوچەیی و ڕووداوی ناو بازاڕێکەوە، گۆڕیی بە پەتایەکی جیھانیی.

کاروان عەلی شامار لەدوای روخانی دیواری بەرلین و بلۆکی سۆسیالیستی و ھەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆڤیەت، بەدیاریکراوی لە ساڵی ١٩٨٩، تیۆرێکی تازە رەواجی پەیداکرد کە خاوەندارێتیەکەی دەگەرێتەوە بۆ بیریاری ئەمریکی بەرەچەڵەک یابانی (فرانسیس فۆکۆیاما). ئەو بیرمەندە لەو سەردەمەو بەئێستاشەوە پێداگری لەسەر ئەوە دەکا کە (مێژوو کۆتایی ھاتووە)، ئەمیش لەدوای سەرکەوتنی بلۆکی سەرمایەداری و لیبراڵیەت! وەلێ لە ئێستادا تیۆرێکی تر زیاتر خۆی مانفێست دەکاو خاوەندارێتیەکەی دەگەرێتەوە بۆ سۆسیۆلۆجیستی فەرەنسی (ئالان تۆرین) کە باس لە (کۆتایی کۆمەڵگەکان) دەکات، ئەرگومێنتی ئەم بیرمەندەش دروست بونی ئەو قەیرانە ئابوریی و داراییە نێودەوڵەتیەیە کە خاڵی دەستپێکی لە پایزی (٢٠٠٨)ەوە لە ئەمریکا دەستی پێکردو بەرەو کۆنترۆڵی تەواوی دنیا ھەنگاو دەنێ. تۆرین تا ئێستا لەژیاندایە، لە تیۆری (کۆتایی کۆمەڵگەکان)دا، باس لەوە دەکات کە ئەم قەیرانە داراییە ھەنوکەییە قەیرانێکە، کە جیھان لە دوای ساڵی (١٩٢٩)ەوە شتی وای بەخۆوە نەبینیوە. شایەنی باسە تیۆرەکەی تۆرین، تەنھا لەسەر کۆمەڵێک بیروبۆچونی تیۆری و کۆمەلایەتی و سۆسیۆلۆجی دانەمەزراوە وەلێ پشت بەکۆمەڵێک ئاکت و روداو دەبەستێت کە جیھان لە ئێستادا بەخۆیەوە دەیبینێت! تۆرین بۆ سەپۆرت و پشتیوانی تیۆرەکەی کۆمەڵێک ئەرگومێنت دێنێتەوە لەوانە ئەو خۆپیشاندانەی کە چەن ساڵێک پێش ئێستا دژی فلادمیر پۆتین ئەنجامدران، ھەروەھا مایەپوچبونی ئابوری یۆنان و چەن وڵاتێکی تری ئەوروپی و روداوەکانی بەھاری عەرەبی و ھەروەھا ئەگەر ئێستاشی لەگەڵ بێ روداوی برێگزیدو دەرچونی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپاو ھەروەھا داکشانی نرخی نەوت تادەگات بە تونبونەوەی ململانێی نێوان جەمسەرەکان و چەندین روداوی دیکەش! تۆرین پێی وایە سەرمایەداری دارایی لەگەڵ ئابوری راستەقینەدا بەتەواوی لەیەک دابڕاون، ھەر ئەم فاکتەرەش بوە ھۆی دروست بوونی قەیرانی دارایی جیھان. ئەمەش وایکرد ھێرشێکی درندانەی بۆرسەو بازارەکانی جیھان بکرێتە سەر سیاسەتی کۆمەلایەتی و ئابوری کۆمەڵگەکان. تۆرین پێی وایە لاوازی دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکان سەرەتاو خاڵی دەستپێکی کۆتایی کۆمەڵگەکانە ھەر ئەوەش رێگا لەبەردەم قۆناغێکی مێژووی تازەدا دەکاتەوە. چونکە ئەو کۆمەڵگایانە پەیوەستن بەو مەسەلەتەوە ناتوانن کۆنترۆڵی رەوتی ئاسایی خۆیان بکەن یاخود خۆبەخۆ گۆرانکاری ئەنجام بدەن. ئەڵبەتە مەبەستی تۆرین لەو (کۆتاییە) تەواوی کۆمەڵگەکان ناگرێتەوە بەڵکو بەدیاریکراوی مەبەستی کۆمەڵگە پیشەسازییەکانە. خولاصە، دواجار ئالان تۆرین تیۆرەکەی (کۆتایی کۆمەڵگە پیشەسازییەکان)، دەبەستێتەوە بە لەکۆنترۆڵدەرچونی بازارەکانی دراو و شکستھێنانی لەوەی بتوانرێت جارێکی دی میکانیزمی کارکردن رێکبخرێتەوەو لەژێر چاودێریدابێت! لەکۆتایشدا تۆرین دەپرسێت دەشێت جارێکی تر ئابوری دراو و دارایی کۆنترۆلبکرێت و بخرێتە خزمەتی کاری کۆمەلایەتی؟ ئەو وەڵامەی کە دەسگیر دەبێت لەپای ئەو پرسیارەی سەرەوە ئەوەیە کە پێشبینی جۆرێک لە (کۆتایی کۆمەڵگەکان) دەکات لە فۆرمە پیشەسازییە تەقلیدییەکەدا.  

عەلی مەحمود   دان نان بە حەقیقەتی یاسایی هەر تاوانێك  لە هەر كونجێكی جیهان بگوزەرێت, ئەركێكی ئەخلاقی و ویژدانییە, ئەگەر هەل نەمابێت بۆ راگرتنی, هەنگاوێكە بۆ بەرەو روبونەوەی تاوانە مەزنەكان لە جیهاندا, نموونە ئۆرۆگوای وەك یەكەم وڵات  لە ساڵی 1965ەوە دانی ناوە بە كۆمەڵكوژی ئەرمەنیەكان كە هیچ پەیوەندیەكی بە دۆسیەكەوە نییە, یان كۆریای باشورو سوئید و كەنەداو هۆڵەنداو ... كە هەڵوێستی باشیان لەسەر دۆسیەكانی ئەنفال و هەڵەبجە هەبووە, یان هۆڵەندا بازرگانێكی چەكی كیمیاوی خۆی بەناوی فرانس ڤان ئانرات  لە بەرامبەر هاوبەشیكردنی لە تاوانی هەڵەبجە سزای 16,5 ساڵ زیندانی دەدات, بەوەی چەكی كیمیاوی فرۆشتبوو بە رژێمی پێشووی عێراقی, ئەم هەنگاوە وەك ئەركێكی دادپەروەرانەیە , تاوانی كۆمەڵكوژی  ئەرمەنیەكانیش هیچ نەبێت ئەوەندە بە كوردەوە دەبەسترێتەوە كە لەسەر خاكی ئێستای كوردستان ئەنجام دراوە, چۆن قوربانیانی تاوانی كۆمەڵكوژی رۆهینجا دوای ئاوارە بوونیان بۆ بەنگەلادیش دۆسیەكەیان جوڵێنرا لە لایەن دادگای تاوانی نێودەوڵەتیەوە, چونكە ئاوارەی وڵاتێكی ئەندامی دادگاكە بوون, بۆیە ئەركی ئەخلاقی گەلی كوردە وەك گەلێكی جینۆسایدكراو دان بەو تاوانەدا بنێت وەك تاوانی جینۆساید, چۆن ئێمە خۆمان سواڵی ئەم داوایە لە جیهاندا دەكەین. رێگات بكەوێتە مۆنمێنتی جینۆسایدی ئەرمەنەكان لە شاری یەریڤانی پایتەختی ئەرمینیا, تژییە لە وێنەی ئەفسەرو  سەرۆك عەشیرەتە كوردەكان بەشێوەی دڕندە و وەك جەلادی دڵڕەق وێنا كراون, وەك بەشداربوویەكی چالاك  لە جینۆسایدكردنیان,  ئەم وێنانە بونەتە بەشێك لە زاكیرەی ئەو گەلەو رۆژانە پیشان دەدرێت و لە گەڵیدا تەبلیغ دەكرێت, وێنەی دەرەبەگ و سەرۆك خێڵ و شێخە كوردەكان كە هیچ پەیوەندیەكان بە خەڵكە عامیەكەوە نییە و  هەمیشە كەمینەی چەوسێنەرن بەرامبەر بە زۆرینەی خودی نەتەوەكەی خۆشیان, بەڵام دەسەڵاتدار و قسە رۆیشتوون, ئەم زاكیرە رەشە بە سانایی ناسڕدرێتەوە, بە دیدار و مجامەلەی كاتی دوژمنی دوژمنەكەم دۆستمە كۆتایی نایات, لەبەردەم هەڵوێستدا ڕامان دەگرێت, لە بەرامبەردا نابێت تا كۆتایی سەرمان لە ژێر لمدا بشارینەوە لە ترسی هەڵوێست دەربڕین و خۆ شاردنەوە لە حەقیقەت, نابێت باجی دڕندەیی و تاڵان و بڕۆی ئەو ئاغاو دەرەبەگ و سەرۆك خێڵانە عامیەی خەڵك بیدات, پێویستە هەنگاو بنێین بۆ سڕینەوەی شوێنەوارەكان رابردوو, ئەویش داننانە بە راستیەكان وەك ئەوەی لە حەقیقەتدا هەیە نەك وەك ئەوەی دەمانەوێت و پینەو پەڕۆی بكەین, یاخود ناسیۆنالستە توندڕەوەكانی ئەوان دەیانەوێت بیسەپێنن, یان وەك ئەوەی ناسیۆنالستەكان هەردوولا كردویانە بە مەیدانی شەڕی موقەدەسە پوچەكانیان, هەمیشە دیلی خەونی مەزن خوازین, دەبێت رێگا لە دەمارگیرە ئاینی و نەتەوەییەكانی  هەردوولا بگرین نەوت بە ئاگری رابردوودا بكەن.  ئەرمەنەكان  لە پاڵ توركیا سەرۆك عەشیرەتە كوردەكانی باكور و سەرۆك عەشیرەتە عەرەبەكانی سوریاو توركمان چەركەس و قەرەجەكان بە هاوبەشی تاوان دەزانن, بەڵام لە راستیدا  ئەوان بەشداری تاوانن  نەك هاوبەش, چونكە بڕیار بە دەست و نەخشە داڕێژەر نەبوونە, تەنها جێبەجێكار بوونە, ئەدی ئێمە وەڵاممان چییە لە بەرامبەر ئەم تۆمەتباركردنە كە پێگەكانی ئەنتەرنێت ویكپیدیا پڕ كراوە لەم زانیاریانە ؟., وەڵام سۆزداری داد نادات, یاساو مێژوو و ئامار كاری خۆی دەكات. نكۆڵیكردن بۆخۆی درێژەدانە بە تاوان, رێگە گرتنە لە سارێژ بوونی برینەكانی رابردوو, درێژەدانە بە شەڕی باوباپیران و گواستنەوەیەتی بە نەفەقێكی تاریكدا بۆ نەوەی نوێ, گەلی كورد بەرپرسیارێتی یاسایی هەڵناگرێت بەرامبەر بە تاوانی جینۆسایدی ئەرمەنەكان, چونكە هاوبەش نییە لە تاوان, خاوەند دەوڵەت نەبووەو بڕیار بەدەست نەبووە, سوارەی حەمیدیەش نە لەسەر داوای ئەو دروستكراوە, نە هەمووشی كورد بوونە, نە بڕیارەكانیشی بە دەست ئەوان بووە, بەڵام دەبێت دان بەوەدا بنێین هەزاران  هاووڵاتی كورد  لە ریزی سوپای عوسمانیدا بوونە بەشداری تاوان بوونە, هاوشێوەی جاشە كوردەكان لە باشوور كە بەرپرسیاری راستەوخۆی زۆرینەی تاوانەكانی ئەنفالن, ئەو ئاغاو دەرەبەگانە  وەك بەشێك لە سوپای عوسمانی بەشدار بوونە لە تاوانەكە, بەشێكیان ناوی خۆیان ناوە سوارەی حەمیدییە, لەوانەشە بەهانەكانی منیش جێگای رەزامەندی ئەرمەنەكان نەبێت, كە خەون بە خاكێكەوە دەبین دانیشتووانەكەی قڕ كراون, چۆن ناسیۆنالستێكی كورد خەون بە كورد بوونی شاری كەركوكەوە دەبینێت, بەردەوام لە گێڕانەوەی  حەكایەتە مێژوییەكاندایە, بەڵام رەقیبی بەهێزی لەمڕۆدا  بۆ خاوەنداری شارەكە بۆ پەیدا بووە.  وەك ئەركێكی ئەخلاقی كورد دەبێت دان بە حەقیقەتی یاسایی تاوانەكە بنێت, وەك چۆن ئێمە داوادەكەین كەیسەكانی جینۆسایدمان بە جیهان بناسرێت, ئەوانیش مافی خۆیانە داوامان لێبكەن, هەرچەندە ئێمە دەستپێشخەریمان كرد  لە یادی 100 ساڵەی تاوانەكە, 49  پەرلەمانتاری كوردستان دانیان نا بە حەقیقەتی یاسایی تاوانەكە كە جینۆسایدە" شانازیشە كە من هەڵمەتەكەم ئەنجامدا",  پێویستیشە ئەو كوردە خۆفرۆشانەی بەشدار بوونە لە تاوانەكە بناسرێن, ئاماژەیان وەك بەشداربووی تاوان پێبدرێت, لە مێژوودا وەك تاوانبار بناسرێن, دەبێت جێگاو رێگای مرۆڤەكان لە مێژوودا وەك خۆی نیشان بدرێت, ئیتر سەردەمی بە پیرۆزكردنی پاشا كۆرەكان بە كۆتا گەیشتووە, ئێستا سەردەمی دادگاییەكانی تاوانەكانی رابردووە و داوای لێبوردنكردنە لە دڕندەییەكان نەوەكانی پێشوو, ئەوێ رۆژێ هەندێك جەنگ بە پیرۆز دەزانرا, ئێستا بە پێی بنەما كانی مافی مرۆڤ تاوانی قێزەونن, تاوان پیرۆزی نەماوە.  بە پێی بۆچونی كوردبێت چەكدارانی كورد لە ریزی سوپای حەمیدییە  رێژەیان لە نێوان 10 بۆ 15% بووە, وەك ئاماژەی پێ دراوە: "لەمێژوودا ئەرمەنەكان چەند جارێك كەوتونەتە بەرشاڵاوی لەناوبردن و جینۆسایدكردن كەدیارترینیان لەساڵی (1915) لەلایەن توركە عوسمانییەكانەوە ئەنجام دراوە.كورد هەرچەندە خۆشی بەرشاڵاوی لەناوبردن و جینۆساید كەوتووە،بەڵام تێوەگلاوە لەجینۆسایدكردنی ئەرمەنەكان بەهۆی بەكارهێنانیان وەكو جاش و بەكرێگرتە لەلایەن عوسمانییەكانەوە (نزیكەی لە%15 سوارەی حەمیدیە كورد بووە).هەرچەندە كورد بەتایبەتی كۆنگرەی نەتەوەیی و پەكەكە چەند جارێك داوای لێبوردنیان لەئەرمەنەكان كردووە،بەڵام ئەرمەنەكان بەتایبەتی لەئەرمینیا زۆر دەمارگیرو ڕەگەزپەرستن بەرامبەر بەكورد- لاپەڕە هەڵنەدراوەكان هەر جارەی لاپەڕەیەك-ئەرمەنەكان و گولەنییەكان-ئامادەكردنی: مامۆستا پێشڕەو (پێشڕەو ئیسماعیل)" ,"سوارەی حەمیدییە كە لە ساڵی 1891بە فەرمانی سوڵتان پێكهێنرا لە (ئەلبان و چەركەس و كورد) نەك بەتەنیا كورد، لە باسكردنی ژماەی سوارەی حەمیدیدا زۆر نووسەر كەوتوونەتە هەڵەوە دەڵێن: سوارەی حەمیدی هەمووی كوردبوون، ئەمەش بەپشتبەستن بە سەرچاوە توركەكان بووە، بەڵام ئەمە دوورە لەڕاستییەوە، راستییەكەی ئەوەیە كە رۆبەرت ئۆڵسن باسیكردووە كە دەڵێت: ژمارەی سەربازی سوارەی حەمیدی بریتیبوو لە (53) هەزار، محەممەد رەسوڵ هاوار لەكتێبەكەیدا (كورد و باكووری كوردستان بەرگی یەكەم) ناوی نووسەرێك بەناوی (مەروان ئەلمدەوەر) دێنێت و دەڵێت: نووسەر ئاماژە بەوەدەكات كۆی ژمارەی كورد لە سوارەی حەمیدی تەنها (10) هەزار كەسە نەك هەمووی كورد بووبن، ئەمەش كەسانی ماستاوچی و بەرتیلخۆری وەك( ئاغا و دەرەبەگی دژە كورد و ئەرمەن) ئەمانە چەند زیانیان بە ئەرمەن گەیاند زۆر لەوەزیاتر زیانیان بەخودی كوردەكان گەیاندووە،-پەیوەندی كورد و ئەرمەن-بێتاوانی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەن-نووسینی: ئارام مەجید شەمێرانی"., ئەرمەنەكان بۆخۆشیان  هەموو  سوارەی حەمیدییە بە كورد نازانن, بەڵكە بە زۆرینەی دەزانن  لەناو پێكهاتەكان, دان بەوەشدا دەنێن ئەو هێزە بۆ بەرەو روبونەوەی روسیا پێك هاتوە نەك بۆ گیان ئەوان, گوایە لە كورد   و چەركەس و تورك و توركمان و قەرەج  پێك هاتووە, رۆڵیان زیاتر لە رۆڵی جانجویدەكانی دارفۆر دەچێت"https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%85%D9%8A%D8%AF%D9%8A%D8%A9 ". " , هەندێك لە فەرماندەو سەرۆك عەشیرەتە كوردەكان لە چوارچێوەی ئەو پرۆسەیەدا تاوانی قێزەونیان ئەنجامداوە وەك بەشێك لە سوارەی حەمیدیە, بەڵام بەشێوەی سستامتیك وەك بڕیاردەر كوردەكان بەشداریان نەكردووە لە تاوانەكە, چونكە دەوڵەتیان نەبووە و بڕیار لای ئەوانەوە دەرنەچووە, ئەوەی كراوە وەك نۆكەری و بەشداری  بووە لە تاوانەكە, یاخود لە ژێر كاریگەری بیری ئاینیدا وەك بەشێك لە خەلافەت ئەنجامدراوە, كە دواتر پەلامارەكان سەرجەم كریستان و ئێزیدیەكانی هەرێمەكەی  گرتۆتەوە, بۆیە تاك لایەنە نابێت سەیری روداوەكان بكرێت.  نابێت هەڵوێستی ناسیۆنالزمە راستگەراكانی پۆڵەندا و فەرەنساو ...هتد دوبارە بكرێتەوە  لە نكۆڵیكردن, دەبێت بە سنگێكی فراوانەوە ئامادەی دیالۆگ بین,  لە كاتێكدا خۆمان قوربانی جینۆسایدین,  " دامەزرێنەری بەرەی نیشتمانی فەرەنسی نكۆڵی هۆلۆكۆست دەكات, دەڵێت بە بەشێك لە وردەكاری جەنگی جیهانی دووەمی دەزانین, تەنانەت لە یاداشتەكانی بە توندی داكۆكی لە فلیپ بیتان سەرۆكی حكومەتی فیشی پاشكۆی هیتلەر دەكات لە فەرەنسا, حكومەتی راستگەرای پۆڵەنداش بڕیاری 3 ساڵ زیندانی بۆ ئەوانە دەركردووە كە هەندێك لە هاوكارانی پۆڵەندی نازیەكان بە هاوبەش دادەنێن لە تاوانی هۆلۆكۆست, ئەمەش وەك داكۆكیكردن لە كەرامەتی نیشتمانی دەزانن, ئەمە بۆخۆی نكۆڵی تاوانی هاوبەشانی نازییەكانە و داكۆكیە لە هاوبەشانی تاوانەكانی نازیەكان, دەسەڵاتی شاری سربرنیتشا بەرزترین رێز لێنانی بەخشی بە میلواراد دودیك سەرۆك ئەركانی سوپای بۆسنە كە نكۆڵی كۆمەڵكوژی سربرنیتشا دەكات, نەتەوەپەرستی و ئاین پەرستی ئەمانەی دەوێت, لە كوردستانیش بهانە بۆ تاوانەكانی پاشای كۆرە دەهێنرێتەوە بەرامبەر بە ئێزیدییەكان , تاوان لە چ ژینگەو چوارچێوەی بەهانەیەك ئەنجام بدرێت تاوانە, دادپەروەری مامەڵە لە گەڵ ئەنجامەكان دەكات نەك بهانەكان .  نكۆڵیكردنی تاوان, بۆخۆی درێژە دانە بە تاوان بەشێوەی نەرم, مرۆڤایەتی رۆژ لە دوای رۆژ دەگات بە حەقیقەتەكانی ڕابردوو, سەردەمی شاردنەوەی زانیاری و حەقیقەتەكان بەسەر چووە ,پیرۆز كردنی دڕندەیی لە هیچ چوارچێوەیەك ئاینی یان ناسیۆنالستی جێگای نەماوە, بۆیە رۆژێك زووتر دان نان بە حەقیقەت  ئارام بەخشترەو جوانكردنی سیمای گەلە, كریس ئەندەرسن سەرنووسەری گۆڤاری وایەرد دەڵێت "زانیارییە زۆرو زەبەنەكان لە سەردەمی ئەنتەرنێت, هەموو راستیەكان ئاشكرا دەكات, پێویست بە زانست و تیۆری ناكات", بۆیە نكۆڵی كردن وەك سەركردنە ژێر لمە لە سەردەمی ئەنتەرنێت و زانیارییە بێ كۆتاكاندا. نەتەوەپەرستی و ئاین پەرستی چاوی مرۆڤەكان لە ئاست دانان بە راستیەكان و حەقیقەتی مێژویی كوێر دەكات, مرۆڤایەتی لە بیركردنەوەدا دەكوژێت , هەڵوەدای پاكیزەیی نەتەوەو ئاینە, بۆیە بە نەنگی دەزانێت دان بە ناشرینیەكان رابردوودا بنێت, مەلای خەتێكان تازە پاكژ نابنەوە لە هەمبەر مێژووی كورددا بە گزگلەكان.  سەیری هەڵوێستی  ناسیۆنالیزمی تورك موتوربە كراو بە ئاین بكەن, بڕواننە هەڵوێستە شەرمەزاریەكانیان نەك لە شاری قۆنیای,  بگرە لە لاهای و برۆكسل,لە 2ی حوزەیرانی 2016 دا, بۆندستاغی ئەڵمانیا دانی نا بە تاوانی جینۆسایدی ئەرمەنەكان, پێشتریش بەلجیكا هەمان هەنگاوی نابوو, ئەوەی لای من گرنگە لە پرۆسەی دان نان بە تاوانی جینۆسایدی ئەرمەنەكان لە پەرلەمانی ئەڵمانیا و بەلجیكا, بۆچونی دوو پەرلەمانتاری توركە لە پەرلەمانی ناوەندی ئەڵمانیاو پەرلەمانی هەرێمی برۆكسل لە بەلجیكا, هەردووك بە پاشناوی ئۆزدەمیر ناوەكانیان هاتووە, یەكیان پیاو چەپی ژینگە پارێز و ئەوی دیكە ژنی حیجاب لەسەر نەتەوەیی ئیسلامی, هەردوكیان لە دایك بووی دەرەوەی توركیا و پەروەردەی ژینگەی رۆژئاوان, ئەم دوو ئۆزدەمیرە بە دوو هەڵوێستی پێچەوانە سەبارەت بە دۆسیەی جینۆسایدی ئەرمەن دەناسرێنەوە, یەكیان پێشەنگ لە بواری ناساندنی, بیركردنەوەیەكی مرۆڤدۆستانەی ئەنتەرناسیۆنالستانە, ئەوی دیكە سەرسەخت لە ئاست رەتكردنەوەی حەقیقەتەكان, بە بۆچونی ئاینی و ناسیۆنالیزمەوە لە ئاست ئەو هەموو وێنە پڕ تاوانە قێزەون و ئێسك و پروسكە  هەژێنەرە هەڵوێست وەردەگرێت و ئینكاری تاوان و عەدالەت و حەقیقەت دەكات, چاو دادەخات و كاروانی قوربانییەكان نابینێت.  جیم ئۆزدەمیر لە دایك بووی 21ی دیسەمبەری 1965ی شاری باد ئۆراخی ئەڵمانیا, بنەچە چەركەسی توركیا, سەرۆكی لیستی سەوزەكان لە پەرلەمانی ئەڵمانیا, كە پێشتر لە ساڵی 2007 بە پێی بڕگەی 301ی دەستوری توركیا سزا درابوو, بە تاوانی پێشێلكردنی ( یاسای سوكایەتی بە ناسنامەی توركی) بە پێی یاساكە تاوانە دان بە كۆمەڵكوژی لە توركیا بنرێت وەك ئەوەی لە پۆڵەندای ناو یەكێتی ئەوروپا پەسەندكرا, ج ئۆزدەمیرو و چەند پەرلەمانتارێكی پارتەكەی تۆمەتباركران بە پێشێلكردنی ئەو بڕگەیە لە دەستوری وڵات, بەهۆی هەڵوێستیانەوە لە سەر دۆزی ئەرمەن و عەلەویەكان كە هەیانبوو, كە پێشتر بەهەمان تاوان و پێشێلكردنی هەمان بڕگەی دەستوری توركیا نووسەری گەورەی ئەرمەنی هرانت دینك سزا دراو دواتر تیرۆر كرا, هاوكات رۆمانووسی ناسراو ئۆرهان بامۆك هەڵگری خەباتی نۆبڵی ئەدەب بەهەمان بڕگەی دەستور سزادراوە, واتا ئەوەی جیناتی مرۆڤبوونی هەڵگرتبێت دەبێت سزاكەی بخوات, ج ئۆزدەمیر پارتەكەی بە بۆنەی یادی 101 ساڵەی وەبیرهێنانەوەی تاوانەكەوە لە 24ی نیسانی 2016 دا, پرۆژەی ناساندنی تاوانی كۆمەڵكوژی ئەرمەنیەكانی لە توركیا بە جینۆساید پێشكەش بە پەرلەمانی ئەڵمانیا كرد, لە رۆژانی پێش دەنگدانەكە جیم ئۆزدەمیر بەهۆی هەڵوێستە شێلگیرانەكەیەوە لەسەر دۆسیەكە, دەكەوێتە بەر هەڕەشەی توركە ئیسلامی و ناسیۆنالیستەكان, لێ گوێی نەدا بە هەڕەشەكان لە وتەكەیدا لە پەرلەمان لە چركە ساتی پێش دەنگدانەكە وتی: ( 80-90%ی سەرجەم هاووڵاتیانی ئەرمەن, 98%ی پیاوانیان,100%ی پیاوانی ئاینیان لەناو براون لەو تاوانە) هاوكات لە بەشێكی دیكە لێدوانەكەی هەمان رۆژی لە پەرلەمانی ئەڵمانیا وتی: هەموو ئەو تاوانانەی ئەڵمانیا بەرامبەر بە گەلانی ئەوروپا ئەنجامی داوە دەبێت بە جینۆساید بناسرێت , ج ئۆزدەمیر لە درێژەی بۆچونەكەیدا رایگەیاند گرنگە دان بە رابردووماندا بنێن, نابێت توركیا شانازی بە رابردووی خۆیەوە بكات, دەبێت رابردوو قەبوڵ بكرێت وەك خۆی. تەواو دژ بەم هەڵوێستە ئەخلاقیانەیەی ج ئۆزدەمیر بەرامبەر بە كۆمەڵكوژی گەلێك كە وڵاتەكەی خۆی ئەنجامی داوە, خاتوو ئۆزدەمیر لە دایك بووی 7ی دیسەمبەری 1982 ی شایربێكی بەلجیكا, یەكەم پەرلەمانتاری حیجاب لەسەر لە ئەوروپا, پەرلەمانتار لە پەرلەمانی هەرێمی برۆكسل لەسەر لیستی پارتی ناوەندی دیموكراسی مرۆڤایەتی CDH, هەڵوێستێكی دژ بە هەڵوێستەكەی ج ئۆزدەمیر وەردەگرێت, نكۆڵی تەواو لە بوونی تاوانەكە دەكات, ئەو لە یادی 100 ساڵەی ئەم تاوانە قێزەونەدا, لە بەرامبەر ئەوەی رەتی كردەوە وەڵام بە پرسیارەكانی كەناڵی ئاڕ تی ئێڵ بداتەوە سەبارەت بە پرسی جینۆسایدی ئەرمەنەكان لە توركیا, لە بەرواری 29ی ئایاری 2015 لە پارتەكەی دەركرا, ئەمەش روداوێكی گرنگ و هەنگاوێكی ئەخلاقیانەی دڵخۆشكەر  بوو, لیژنەی ئەخلاقی پارتی ناوبراو نای.  هەر لەم پەیوەندەدا  لە بەرواری 24ی نیسانی 2015 كە یادی 100 ساڵەی تاوانی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان , 6 پەرلەمانتاری بەلجیكی بە ڕەگەز تورك ئەو رۆژە ئامادەی پەرلەمان نەبوون, بۆ ئەوەی بەشداری نەكەن لەو خولەكە بێدەنگیەی لە پەرلەمانی بەلجیكا راگەیەنرا بۆ گیانی قوربانیانی ئەرمەنی لە یاداوەری 100 ساڵەی تاوانەكە, خۆیان لە دانیشتنەكە دزییەوە, ئەمە چ كارێكی نا ئەخلاقیانەیە ,سەیر كەن ئاین شەو رۆژ ئیدعای رەوشت دەكات, كەچی هەندێك جار دەبێتە فاكتەر بۆ كاری نا ئەخلاقانە,بە دوای دەركردنی خاتوو ماهینۆر ئۆزدەمیر لە پارتەكەی, توركە ئیسلامی و ناسیۆنالستەكان لە برۆكسل و ئەستەمبوڵ خۆپیشاندانی ناڕەزایەتیان بۆ پشتیوانیكردن لە هەڵوێستەكەی بەڕێوەبردو وەك قارەمان ناساندیان, تەنانەت ئەردۆگان و كچەكەی سومەیە هاتنە سەرخەت بە توندی رەخنەیان لە دەركردنی ناوبراو لە پارتی ناوەندی دیموكراسی مرۆڤایەتی CDHگرت, خۆپیشاندەران لەسەر لافیتەكانیان نوسیبوویان "ماهینۆر ئۆزدەمیر شەرەفمانە" شەرەف لای ئەوان داكۆكیكردنە لە دڕندەییەكانی رابردوو و غروری نەتەوەیی و ئاینی. هەر لەم بارەیەوە رۆژی پێنج شەممە بەرواری 22ی شوباتی 2018, پەرلەمانی هۆڵەندا بە زۆرینەی 142 دەنگ لە كۆی 150 دەنگ , بڕیاری بە جینۆساید ناسینی كەیسی جینۆسایدی ئەرمەنی دا, هاوكات بڕیاری دا وەزارەتی دەرەوەی هۆڵەند 5 ساڵ جارێك بەشداری مەراسیمی ساڵوەگەڕی تاوانەكە بكات, لە  پڕۆسەی دەنگدانەكە 3 پەرلەمانتار دژ بە بڕیارەكە وەستانەوە, ئەوانیش هەر سێكیان بە رەگەز تورك بوون" Farid Azarkan, Tunahan Kuzu, Selçuk Öztürk" لە پارتی " DENK ", , لە كاتێكدا پارتی ناوبراو خۆی بە چەپ و سۆسیال دیموكرات دەزانێت و لە 9ی فیبریوەری 2015 لە پارتی كاری هۆڵەندی جیابوەوە, سەرجەم چەپەكانی دی ناو پەرلەمان دەنگیان بە بەڵێ بوو بۆ بڕیارەكە, ئهم بەناو سۆسیال دیمكراتانە وابن,  ئەدی دەبێت هەڵوێستی ناسیۆنالست و ئیسلامیەكان چۆن بێت؟. نموونە جوانەكانیش هەن وەك ئاماژەمان بە هەندێكین كرد, دنیا هەمووی روە تاریكەكە نییە,  ئەگەر كەمینەش بن, وەلێ بەڵگەو داكۆكییەكانیان دەرخەری راستییەكان و دادپەروەرییە, نموونەیەكی دی لەو جوانیانە تانەر ئاكچەمە,  لە سەرەتای ئەمساڵ 2020 سەرۆكی فەڕەنسا دەستخۆشی لە تانەر ئەكچام مێژووناسی تورك كرد كە لە پەرتوكێكدا بە بەڵگەوە سەلماندویەتی دەوڵەتی عوسمانی فەرمانی دابوو بە جینۆسایدی ئەرمەنەكان" , ئیمانۆئێل ماكرۆن وتی :" پەرتوكەكەی ئەكچام دانپـیادانانێكی زانستیانەیە بەو تاوانە ڕێكخراوەی كرابوو، وە ئەو ڕاستیانەی ئاشكراكرد كە هەندێك دەیانویست ونی بكەن و نكۆڵی لە مێژوو بكەن, مێژوو لەسەر بنەمای درۆ نانووسرێتەوە." ئەنجومەنی ئەرمەنەكان CCAF لە میانەی كۆنگرەكە مەدالیای ئازایەتیـیان بەخشیـیە تانەر ئەكچام. پرۆفیسۆر تانەر ئەكچام زیاتر لە 35 ساڵە لەسەر پرسی جینۆساید كارە كات , مێژوونووس و سۆسۆلیجستە, لە زانكۆی كلارك لە ئەمەریكا كارە كات, توێژەری باڵایە لە سەنتەری هۆلۆكۆست , دوو پەرتوكی لەسەر جینۆسایدی ئەرمەن نووسیووە " اوامر قتل و  الفعل المشین    " , بابەتی لەسەر جینۆسایدی كوردیش هەیە, دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی بە تاكە رێگای  دوبارە نەبوونەوەی جینۆسایدی كورد دەزانێت, هاوكات 9 ساڵ  لە زیندانەكانی توركیا بووە بە تۆمەتی سەرنوسەری گۆڤاری لاوانی شۆڕشگێڕی چەپگەرا. رۆژی سێشەمە بەرواری  17ی یەنایەری 2018, پەرلەمانی ئەرمینیا دانی نا بە جینۆسایدی ئێزیدیەكان, دەكرێت ئەم هەنگاوە بكرێتە سەرەتایەك بۆ دان نان بە حەقیقەتەكانی رابردوو و سارێژ كردنەوەی برینە قولەكان, هەرچەندە ئەوان بۆچوونی تایبەتیان لەسەر دۆزی ئێزیدی هەیەو دایە بڕن لە كۆی گەلی كورد. لە كۆتادا دەڵێم, دەمانەوێت ببین بە ئیسماعیل بێشكچی و هادی عەلەوی و كازم حەبیب و ئەحمەد تورك و تانەر ئەكچام و ئۆرهان بامووك و ..., یان باخچەلی و میشل عەفلەق....و نموونەكانیان, مێژوو پڕە لە هەڵوێستی بەشی دووەم, وەلێ داهاتوو بۆ نموونە دگمەنەكانی بەشی یەكەمە, لە كردنەوەی گرێكانی گرێ كوێرەكانی مێژوو, زۆر لە مرۆڤە موقەدەسەكانی رابردوو وردو خاش دەكات, مرۆڤە پیرۆزەكانی رابردوو زۆریان وەك پاشای كۆرە لە ئاست گەورەیی تاوانی كۆمەڵكوژی ئێزیدیەكان لە پیرۆزی دادەماڵرێن و چاوەڕوانی دادگایی مێژوو دەكەن, بۆیە با چاوەڕوان بین مێژووش خوێندنەوەی تازەی بۆ بكرێت و سەرلەنوێ بنووسرێتەوە, با ئێمەش بچینە پاڵ ئەو گەل و وڵاتانەی  دانیان ناوە بە جینۆسایدی هۆلۆكۆست و ئەرمەنیەكاندا, نكۆڵی لەوتاوانانە سزا بدرێن, گوڵ هەر لەوێیە با سەمای بۆ بكەین.

پەیكار عوسمان  هەر شتێكی تر کە هەیە، تەنیا بۆ ئەوەیە هەیە کە هەبێت. بەڵام مرۆڤ بۆ ئەوە هەیە، کە هەبێ و بشزانێ بۆ هەیە. شاخێك نازانێ بۆ هەیە، هەیەو تەواو. مەڕێك کاری بەوەنیە ژیان چیە، ئەژی و تەواو. دارێك ناپرسێ مردن چیە، ئەمرێ و تەواو. بەڵام مرۆڤ تەنیا بە هەبوونی خۆی ڕازی نیەو ئەیەوێ بشزانێ بۆ هەیە. نە فەلسەفەو نە ئایین و نە زانست، هێشتا وەڵامی ئەوەی نەداوەتەوە، کە خودی وجود بۆ هەیە. بەڵام بوونی ئێمە لەناو ئەو وجودەدا، هەر بۆ کردنی ئەو پرسیارەیە، بۆیە پرسیارەکە هەیەو ئەیکەین و بەردەوام بەدوای وەڵامەکەیەوەین! یەعنی پرسیارە وجودییەکان، تەواو مرۆڤیین و تەنیا هی ئێمەیەو هیچ کائینێکی تر نایکاو وەڵامەکەشی بۆ گرنگ نیە. مرۆڤیش ئەو کائینەیە کە هۆشمەندە. هۆشمەندییش هەر ئەو شتەیە کە "بوون" ئەخاتە ژێر پرسیارەوەو پرسیاری لە وجود پێ ئەکرێ. خۆ هۆشمەندی دنیایەك شتی تریش ئەکات، بەڵام هەموو ئەو شتانەو خودی هۆشمەندیش لەناو وجوددان، بۆیە پرسیارکردن لە وجود پرسیارە گەورەکەیە. ئا لێرەوەیە کە مرۆڤ، تەنیا بە هەبوونی شتەکان وازناهێنێ و ئەیەوێ بزانێ، حیکمەت لە بوونیشان چیە. چونکە خودی مرۆڤ، بوونێکە بۆ تێگەیشتن لە بوون! یەعنی حیکمەت لە بوونی خۆی، خودی حیکمەت و تێگەیشتنە، بۆیە ئەیەوێ لە حیکمەتی بوونی شتەکان تێبگات. بۆ پرسیاری حیکمەت لە بوونی ڕەمەزان، من کارم بە وەڵامە دینییەکان و وەڵامە پزیشکییەکان نیە. وەڵامەکانی مەلا بەکەڵك بهاتایە، ڕەمەزان دنیای فەتح ئەکردو تەواوی مرۆڤ، هەر لەبەر حیکایەتی حیکمەتە زۆرەکانی ڕەمەزان ئەبوونە موسوڵمان. وەڵامەکانی دوکتۆریش بە کەڵك بهاتایە، ئەبوو غەیرە موسوڵمانیش، هەموو بەڕۆژوبوونایە، هەر لەبەر سیحەتی خۆیان. ........... لەڕاستیدا ئێمە تێکەڵەیەکین لە بوونێکی غەریزەیی و میکانیکی و عەقڵیی. بوونە میکانیکی و غەریزەییەکە، ئەوەیە کە هەر دووبارە ئەبێتەوەو هیچ ئیزافە ناکات. وەکو نانخواردن و سێکس و کارکردن.. بەڵام بوونە عەقڵیی یان ڕۆحییەکە، ئەوەیە کە شتی نوێ کەشف و ئیزافەئەکات. وەکو زانست و هونەرو چاکبوون و بەها ئەخلاقییە باڵاکان.. بوونە غەریزییەکە، بوونە ئاژەڵییەکەمانەو بوونە میکانیکییەکە، بوونە ئامێرییەکەمانەو بوونە عەقڵییەکە، بوونە ئینسانییەکەمانە. ڕاهاتن و دووبارەبوونەوەو دەقپێوەگرتن، یاسای بەشە غەریزەیی و میکانیکییەکەی ژیانەو دەقشکاندنیش یاسای بەشە عەقڵی و ڕۆحیەکەیە! بیرکردنەوەش گەورەترین وەزیفەی ئێمەیەو هەموو کاتێك کاتی بیرکردنەوەیە، بەڵام هەموو کاتێك کەشی لەباری بیرکردنەوە نیە! مەسەلەن، کاتێ ژیان، ژیانێکی ئاژەڵی و ئامێرییە، یەکەم ئەمە خۆی ئەڕواو ئەسڵەن بیرکردنەوەی ناوێ. دوەمیش ئەم شێوازە ژیانە، ئەسڵەن دەرفەتی بیرکردنەوەو پرسیاری گەورە ناهێڵێ و هەر ئەخۆیت و ئەنویت و بەیانی ئەچیتە سەرکارو شەو یەیتەوەو بەردەوام هەمان شت دووبارە ئەبێتەوەو هەر فریای ئەمەش ئەکەویت. بەشە میکانیکییەکە ئەوەیە کە هاوبەشی نێوان ئێمەو ئامێرەکانە. مەسەلەن مەکینەیەك دایئەگیرسێنی هەشت سەعات ئیشی پێئەکەیت. تۆش ڕۆژانە لە دەوام، هەشت سەعات هەر ئەوە ئەکەیت کە دوێنێ کردوتەو لەگەڵ مەکینەکە فەرقێکتان نیە. بەشە غەریزەییەکەش، هاوبەشی نێوان ئێمەو ئاژەڵەکانەو لێرەدا هەر وەکو ئەوان ئەخۆین و ئەخەوین و سێکس ئەکەین و زۆر ئەبین و کەمئەبینەوە.. ئەم دوو بەشەی ئێمە بە "دووبارەبوونەوە" ئیش ئەکاو دەقێك دروست ئەکەن کە ئیتر ژیان خۆی ئەڕواو بیرکردنەوەی ناوێ. بەشی سێیەمی ئێمە، ئەکەوێتە دوای شکاندنی ئەو دەقەوە! جا حیکمەتی ڕەمەزان و تێکدانی ڕیتمی یانزە مانگی ساڵ، یان حیکمەتی جومعەی ئیسلام و سەبتی یەهودو یەکشەمەی مەسیحی و تێکدانی ڕیتمی شەش ڕۆژی حەفتە، یان نوێژو تێکدانی ڕیتمی چەن سەعاتێكی ڕۆژانە.. ئەشێ هەمووی بۆ شکاندنی دەقبێ و بۆئەوەبێ کە بەشە ئینسانییەکەشمان دەرفەتێکی هەبێ و بەشە میکانیکی و ئاژەڵییەکە تەواوی ژیانمان داگیرنەکەن! (شتەکە بۆ ئەمەیە، نەکئەوەی ئەم شتانە، خۆیان ببن بە دەقپێوەگرتن و بە بەشێك لە لایەنی میکانیکی و دووبارەبوونەوەو ڕاهاتن.) سەیرکە، هەموو ئەو قسانەی کە لەدوای کۆرۆناوە لەبارەی خەلەلەکانی سیستەمی جیهان و کێشەی ژینگەوە کرا.. پێش کۆرۆناش کەم کەم هەر ئەکرا. بەڵام کاریگەریی نەبوو، چونکە ئەوکات ژیان لەناو دەقێکدا سجنبوو! کۆرۆنا هات دەقەکەی شکاند، ئیتر هەمان ئەو قسەو بیرکردنەوانە، زۆربوون و هێزو کاریگەرییان پەیداکردوەو ڕەنگە دنیاش بگۆڕن! حیکمەتی ڕەمەزانیش ئەوەیە کە ڕەمەزان دەقشکێن بێت، نەكئەوەی خۆی دەقێکی تری ساڵانەبێت! بیرکردنەوە ئەگەر ناوێکی تری هەبێت دەقشکاندنەو دەقپێوەگرتن ئەگەر ناوێکی تری هەبێت، بیرنەکردنەوەیە! هەر ئەو خوایەش کە داوای تەفەکورت لێئەکات، هانی دەقشکاندنیشت ئەداو هەنێ وەسیلەی دەقشکاندنیشی پێداویت، بۆئەوەی دەرفەتی بیرکردنەوەو هەڵکشان بۆ بەشە ئینسانییەکەی خۆتت بۆ بڕەخسێ! بەڵام ئەم وەسیلانە تەقدیس کران و کران بە دین و خۆیان بوون بە دەقپێوەگرتن و بە وەسیلەی لێدانی عەقڵ! ئا لێرەوەیە کە هەمیشە ئەڵێم دینی خواو دینی کاهین، نەك جیان، بەڵکو تەواو دژو پێچەوانەن! چونکە پێغەمبەران خودی دەقشکێنەکانن و ئەوەی کە هێنایان دەقشکاندن بوو، بەڵام کاهینەکان شتەکەیان کردەوە بە دەقپێوەگرتن و ڕیسەکەیان کردەوە بە خوری. بەکورتی ئەمەوێ بڵێم: حیکمەتی ڕەمەزان، هەر "حیکمەت" خۆیەتی و شتێکی تر نیە. هەر بڕێك بیرکردنەوەیە لە هەموو ئەو شتانەی کە لە کاتەکانی تریشدا، ئەشێ بیریان لێبکەیتەوە. بەڵام دەقپێوەگرتن و ڕیتمی ژیان، کەشێکی لەباری بیرکردنەوەنین و ڕەمەزان دێ ئەم ڕیتمە تێكئەداو حیکمەتی ڕەمەزانیش هەر ئەو تێکدانەیەو گەورەیی ئەو لە تێکدەرییەکەیدایە، نەکئەوەی ئەو خۆشی ڕیتم و سیستەمێکی تربێت! ئازادیی کەشی لەباری عەقڵەو حیکمەتی ڕەمەزان لە ئازادییدایەو ئەو دێ لە سجنی دووبارەبوونەوە ڕزگارت ئەکا، بۆئەوەی کەشی بیرکردنەوە بڕەخسێ. نەکئەوەی خۆی سجنێکی تری دووبارەبوونەوەو بیرنەکردنەوە بێت! لەڕاستیدا ڕەمەزان پیرۆزە، بەڵام پیرۆزە لەوانەی کە بە مانای "دەقشکێن و ئازادی و دەرفەتی بیرکردنەوە" لێ ی تێئەگەن و لێرەشەوە هەڵئەکشێن بۆ بەشە ئینسانییەکەی خۆیان. نەك بۆ ئەوانەی کە ساڵانە، هەنێ شت دووبارەئەکەنەوەو بەشە "میکانیکییە بێعەقڵ و بێ ڕۆحەکەی" خۆیانی پێ تۆخترئەکەنەوە، کە بەشێکی نزمەو لە ئەساسا ڕەمەزان بۆ لێدانی ئەو بەشە دێت.

سامان وەستا بەكر ھەموو كورد دژی دوو ئیدارەییە و كەچی ئەگەر ھەمووشی نەبێ ئەوا زۆرینەی لەگەڵ و ئامادەو ڕێخۆشكەر و ھاندەریی دوو ئیدارەین. ھەموو كورد دژی شەڕی ناوخۆن كەچی بەشێكی ھەرە زۆری سازو ئادەو ئاگرخۆشكەرن بۆ شەڕی ناوخۆ، مەخابن بەشێكی زۆر كە نوخبەو مێدیاكارانیش. ھەموو كورد دوو ھێز یان زیاتری چەكدار ڕەتەكەنەوە و دژی ئەوەن كە حیزب ھێزی چەكداری ھەبێ، كەچی لە یەكەم جوڵەی ھێزی ھاوبەشی حكومەتا، دیسانەوە باسی سنور و زۆنی زەرد و سەوز و خاوەنداری و ڕەوایی بوونی ھێزی حیزبی سەپێنراوی دەرەنجامی شەڕی براكوژی ھێنرایەوە پێشێ و زۆرینەی خەڵك و نوخبە و مێدیاكار و ڕۆشنیرانیش ھاتن و باسیان لە مافی دەسەڵاتی ھێزێكی دیاریكراوی حیزبێكی دیارێكراو ئەكرد لەو ناوچەیەی سێ ھێزی ناكۆكی تیا كۆكرایەوە. بەردەوام باس باسی گۆڕانکارییە: كاتێك گۆڕانكاری ئەیبینرێ كە لەبری ڕووبەڕووبوونەوەی و ناردنی ھێزی چەكدار، لەڕێی دادگاوە كێشەكانیان لەگەڵ یەكترا چارەسەربكردایە. کاتێ گۆڕانکاری ئەبینرێ کە چەک لە دەستی حیزبانەبێ و حکومەتیش بێ لایەن و مەدەنی بێت، وەزیری پێشمەرگەش سەربەخۆبێت. كاتێ گۆڕانكاری ئەبینرێ كە ھیچ لایەك بۆ نمونە بە زەینی وەرتێ و قەڵادزێ و سۆران و كۆیە ... ھتد نەڵێ ئەوە ناوچەی حوكمڕانی ئێمەیە یان منە یان چیتر دەڤەری سۆران و بادینان و زۆنی زەرد و سەوز دروست نەبێ یان سنوری دێگەڵە ببێ بە مێژوویەكی لەكەدار و ئابڕووتكێن بۆ دروستكەرانی ئەو سنورەی كە لە دوای سەد ساڵ لە سایكس پیكۆ و دابەشكردنی كوردستان بۆ چوار پارچە و لەبری ئەوەی باشور ببوایە بە بەستەر و گرێدەری سێ پارچەكەیتر بەڵكو ئەمان ھاتن چوارەكەیشیان كرد بە پێنچ و ئەوەی دوژمن نەیكرد ئەمان خودی خۆیان كردیان و ئێستا كوردستان چوارپارچە و باشوری كوردستانیش دوو پارچەیە. پارچەیەكی ژێردەست و ملكەچی توركیا و پارچەیەكیش ژێردەست و ملكەچی ئێران و ھەردوولاشیان پێكەوە دەستەودامان و كیسە دوورو دەستپانكەرەوەن بۆ عێراق. ئەگەر پێشتر وا باوبووبێ و وترابێ نان لە قوڕگێ شێرایە ئەوا ئێستا لە مۆدێلی سیاسی نوێی کوردا، نان لە چەمانەوەو خۆبەدەستەوادان و ملكەچی و جاشایەتی و ملشكانی یەكتەری و دەستگرتنی دوژمن بۆ سەر براكان لەسەر ماڵ و خاكی خۆی و ڕادەستكردنەوەی زیندانیان و شۆڕشگێڕانی پارچەكانی تری كوردستان بە دەست جەلادەكانیان كاتێك كە ئەكەونە ئەو ھەڵەیەی باشور بە خاكێكی ئازاد و بەشێكی سەربەخۆی دایكی نیشتمان ئەبینن. ھەرگیز باشور وەك ئێستا و ھیچ بەشێكی تری سێ پارچەكەی كوردستان ھێندەی باشوری وڵات داگیركراو و بەش بەش و كەرت و پەرت نەبووە، ئاخر پێش ساڵی ١٩٩١ تەنھا عێراق خاوەن دەسەڵات و داگیركەر و خۆسەپێن بوو لە باشوری كوردستان، كەچی مەخابن ئێستا لە نیوەی خاكی ھەرێما توركیا و جەندرمەو قەرەقولەكان و سەربازگەكانیان بە فەرمانی تەتەرە مەنگۆلیەكان و پاشماوەی عەقڵی عوسمانی ئەبرێ بەڕێوەو و خاوەن بڕیاری فعلین و ناونراوە زۆنی زەرد، كە بەشەكەی تریشیا سەفەویی و مەلا و جبە و عەمامە و ئەھلی سیغە و پاسدار و سوپای قدس و قەرەگا و ئیتلاعات خاوەن بڕیاری فعلین و ناونراوە زۆنی سەوز، ھەردوولاشیان پێكەوە بۆیان نیە دەست بكەن بە ئاویشا ئەگەر بە فەرمان و واژۆی حكومەتە دەڵەمەییەكانی عێراق و سەركردە عەمامە لەسەرە سپی و ڕەشەكانی "حشد الشغب" حشدی بەناو شەعبی و " داهێنەرو خاوەنی یاساکانی مناڵی ٩ ساڵ مارەکردن و وداع زوجە المیتە" و ھەڵگرانی ئاڵای ڕەش و ئاھەنگێڕانی عاشورا و شۆڤێنییە عەقڵ و ڕەفتار فاشست و توندڕەو و بەعسییەكان نەبێ. ئەی مێژوو چی ئەڵێ: تا ئێستاش واباوە و مێژوو بۆمان ئەگێڕێتەوە كە كورد بە درێژای مێژوو بێ دەوڵەت و سنوری سەربەخۆی خۆی بووە و لە باشترین كاتەكانیشا بە چەند مێرنشینتكی لەرزۆك و ژێردەست و فەرمان وەرگر لە دوژمن و چەند میرێكی دانراو پارێزەری بەرژەوەندی دوژمن فەرمانڕەوایی كوردستانی ھەمیشە دابەش و بەش بەش كراویان كردووە. ئەوا ئێستا خراپتر و چەندین پارچە و بێ سەرو بەرتر و لەلایەن چەند ھەرزەیەكی سیاسی و ڕاھێنراو لەسەر خوێن خۆ خۆری یەكتر و گۆشت خواردنی لاشەی برا و شكاندنی یەسقانەكەشی وڵات بە خراپترین و ئابڕوتكێن ترین شێوازی كۆیلەبوون ئەبرێ بەڕێوە. ئاخر ھەرگیز لە مێژووا وەك ئێستا لەژێر ناوی ھەرێمێكی فیدڕاڵییا كورد زەلیل و زەبوون و سەرشۆڕ نەكراوە، بەجۆرێك خەڵكی باشور لە ئاست كوردانی پارچەكانیتر و دۆستانی كورد لە ولاتان و كیشوەرەكانیترا بەشەرمەوە بڵێ خەڵكی باشورم و ھەمیشە بەدوای پاساوێكا بگەڕێ بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی ڕووبەڕووی ئەبێتەوە، كاتێك ئەپرسن (ئەرێ سەركردەكانی ئێوە بۆ باشوریان كرد بە دوو پارچەو لەبری داگیركەرێ ڕادەستی سێ داگیركەریان كرد و ئنجا ئەپرسن ئایا ئێوە دەرس لە مێژوو وەرناگرن؟ ئەی نازانن كە ئێستا لە جاران ژێردەستەترن؟ ئەی بۆ دوژمنی ئازادین؟ ئەی بڕواتان بە پیرۆزی خاك نیە؟....ھتد). ئایا بۆ لەوە دەرس وەرناگیرێ كە كە نەمانی ھەر بەشێك و بێ ھێزكردنی ھەر ھێزێكی كوردی واتای نەمانی ئەوانیتریشە، ئایا بۆ گرانە لەوە تێبگەی كە دوژمن ھەموو كورد وەك یەك ئەبینن ئیتر بۆ كورد خودی خۆی خۆی وانابینێ؟ ئەی متژووی حەسەن خەیرییەكانتان بۆ لەبیر ئەكەن كاتێك حەسەن خەیری بە ھەموو جۆرێ ئەبێ بە جاشی ئەتاتورك و ھەموو فەرمانەكانی جێبەجێ ئەكات بە جلی كوردییەوە، تەلەگرام بۆ لۆزان ئەنێرێ تا پەیمانی سیڤەر هەڵوەشێتەوانێ تا دەوڵەتی کوردی دروست نەبێ و لەسەر قسەی ئەتاتورک ئەنوسێ و ئەڵێ دەوڵەتی تورکیا بۆ هەردوو نەتەوەی تورک و کوردە، بەڵام كاتێ ئەتاتورك كاری پێی نامێنێ ئەیگرێ و لەسێدارەی ئەیا بەهۆکاری ئەوەی بە جلی کوردییەوە چۆتە پەرلەمانی تورکیا و ئەوەش پێشێل کردنی دەستوری تورکیایە، لەکاتێکا ئەو کارە لەسەر داوای ئەتاتورک ئەکا تا پیشانی ئەوروپییەکانی بات کە کورد سەربەستە لە چوارچیوەی دەوڵەتی تورکیایا. و حەسەن خەیریش پێش مردنەكەی وەسێت ئەكا و ئەلێ "تكایە لەشوێنێك بمنێژن كە سەرەڕێبێت ھەتا ھەر كوردێك لەوێوە تێپەڕی تفێك بكاتە سەرگۆڕ و مێژووەكەم و عیبرەت لە جاشایەتی ھەڵەكانی من وەرگرێ". دەوڵەتانی داگیركەری كوردستان، كوردستانێكیان ئەوێ بەبێ كورد واتە "ئەوان دوژمنی بوونت نەك سیاسەت و ستراتیژی"، ئاخر ئەوان كوردیان وەك جاس و كۆیلە و ئەڵقەلەگوێش ھەر پێ زۆرەو كار لەسەر نەبوونی كورد ئەكەن وەك نەتەوە. بیرتان نەچێ كێشەی ئەوان لەگەڵ كوردا خاك نیە، چونكە بەدرێژایی مێژوو خاكی كوردستان یان لەبن دەست و ژێردەستەیان بووە یان لەڕێی خودی كورد خۆیەوە خێرو سامانی كورد لەسەر سینی زێڕین خراوەتە بەردەستیان بەڵام ئەوان ھەر قایل نەبوون و دڵیان ئاوی نەخواردۆتەوانێ، ئاخر توركەكان كە ئەڵێن (كوردێكی باش ئەوەیە كە مردووە) واتە ھیچ كوردێك دۆستی ئەوان نیە ئەگەرچی جاش و كۆیلەشبێ و دۆستایەتیت كاتێ لەگەڵ دروست ئەكەن كە نەمایت و مردی واتە ھەرگیز دۆست نابن و ھەمیشە دوژمنن هەتا هەناسە هەڵمژی و خوێن لەلاشتابێ. "ئەگەر لەگەڵم بی باشی، ئەگەر لەگەڵم نەبی جاشی"  ئەمە ئەو ئەقڵێتیەیە كە دوژمنانی كورد بەرامبەر كورد گرتوویانەتەبەر و كوردیش ھەمیشە ویستوویەتی باشبێ لە دیدگای ئەوانا و لەگەڵیان بووە، ئەگەرچی زۆربەی كات لەگەڵ دوژمنا بوون دژی براو ھاوزمان و ھاونیشتمانی خۆیان بەڵام بێئاگا لەوەی كە ھەم لەلای دوژمن باشەكەیان جاشایەتی بووە و ھەم لای گەلیش بەچاوی كۆیلەو جاش و داردەستی دوژمن تەماشائەكرێن. لە ڕاستیا ئەوەی دڵگران ئەكا و بێتاقەتكەر و بێ ھیواكەرە ئەوەیە كە سێ ھێز لە شوێنێك كۆكرانەوە لە ناوچەیەك كە بەشێكە لە خاكی كوردستان و ئەو ھێزانەش كە كۆكرانەوە لەژێر ھەر ئاڵایەك و بە فەرمانی ھەر حیزبێك و ھەڵگری ھەر ئایدیایەكیشبن بەڵام ھەموویان ھاوزمان و ھاونیشتمانی و نەوەی یەك خاكن و چاوی ھیوای گەل بۆ ئازادی كوردستان ڕوو لە ئەوانە بۆ سەربەخۆیی، بەڵام مەخابن تا ئێستاش ئامادەن بە فەرمانی سوڵتان و ئایەتوڵاكان خوێنی یەك بڕێژن. لە ڕاستییا ئەبوو بوونی ھەر ھێزێكیان لە ھەر ناوچەیەك دڵنیایی بایە بەوانیتر كە ئەو ناوچە و زەوییەی كوردستان لەژێر دەستی كورد خۆیایەتی نەك ھێندە لەیەك بێ متمانەبن كە ھەر لایەكیان بوونی ھەر ھێزێكیتر بە فیت و دەستی دوژمن بزانێ، كە ئەوەش ئەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ھەر یەكێك لەو ھێزانە چونكە خۆیان سەر بە یەكێ لە وڵاتانی دوژمن و داگیركەری كوردستانن بۆیە دڵنیان كە ھێزی بەرامبەریش جێبەجیكەری ئەجندای یەكێكتر لە وڵاتانی دوژمن و داگیكەری كوردستانن و ترسەکەشیان ترسێکی ڕەوایە بەڵام چارەسەرەکە ئەبێ لە خودی خۆیانەوە دەست پێبکەن و واز لە جاشایەتی و ئەڵقە لە گوێی دوژمنانی کورد بهێنن و نیشتمانیبن. ئەوەی بەشێ لە كورد و زۆربەی سەركردەكانی كورد ئەزانن وكەس جوڵەناكاو نابزوێ و ھیچ ھەنگاوێكیش نانێن ئەوەیە كە توركیا لە خۆ ئامادەكردنیایە بۆ زیندوو كردنەوەی میساقی میلی سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی، بۆ ئەوەش چاوڕێی كۆتای ھاتنی پەیمانی لۆزانن كە كاتەكەی لە ٢٤ی تەموزی ٢٠٢٣یا كۆتایی یەت و دوای ئەوەش توركیا بە زیندووكردنەوەی میساقی میلی ھەوڵی لكاندنی ھەردوو ڕۆژئاوا و باشوری كوردستان بە توركیاوە ئەیات و بەوەش لە چواربەشی كوردستان سیانیان ئەلكێنرێ بە توركیاوەو ئەمەش گۆڕانكارییەكی نوێ ئەبێ كە ناوچەكەو بۆ كوردیش بەڵام مەخابن كورد ھەرگیز فێری ئەوە نەبووە كە پلانی پێشوەخت ئامادەكات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پلانەكانی دوژمانی كوردستان، بێگومان لەو کاتەیا ئەڵێن ئەمە کارێکی چاوەڕوانکراونەبوو! ئێستا بەر لەوەی برینێکیتر لەسەر جەستەی هەلاهەلا و ماندوو ئەنجن ئەنجن کراوی ئەم نیشتمانە دروست بکەن، لە ئاوێنەی مێژووا سەیری جەستەی بەخوێن شەڵاڵبووی خۆتان بکەن. بەر لەوەی بیر لە هەڵکەندی چاڵێک بکەنەوە تا کوردێکی تێکەوێ، بیر لە دروستکردنی پردێک  بکەنەوە تا بەسەر چاڵی دوژمنا تێپەڕن. ئەی کەی ئەو جۆگەیە ئەدۆزنەوە کە ئاوی هەموو کوردی پیابڕوات؟