شاڵاو محەمەد ١  هاوسەرۆکانی بەڕێز... كه‌ركوك له‌به‌رده‌م هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی گه‌وره‌دایه‌، هێزە  جیاوازەكانی عێراق سەرقاڵی بچووککردنەوەی زیاتری كوردن لە پارێزگاكەدا. بۆیە ناچاربووم پەنا بۆ ئێوە بهێم، كاتێك بڕیارمدا بەهۆی خراپی دۆخی كەركوك ڕوو لەئێوە بكەم هەرزوو هاورێیەكم كە بەزمانی خۆتان یەكێتییەكی عەیارە ٢٤ ــە پێیوتم: خەیاڵكردن لەسەر ئەوەی هاوسەرۆكانی یەكێتی گوێت لێبگرن وەك خەیاڵكردنی وەستانی هێلكەیەكە لەسەر پەتێکی باریک، بەڵام هەر بریارمدا نوكی قەڵەم ڕوو لە ئێوەبێ چونكە زۆرینەی خەڵكەی كەركوك دەنگدەری یەكێتین و تەنیا ئێوەش لە دەسەڵاتی ئیداری و ئەمنی باڵادا ئامادەگیتان هەیە لە شارەکەدا.  لەپێش كۆنگرەی چواری یەكێتی بەهەموو تێبینیەك كە هەبوو ئەو حزبە لە كەركوك خاوەن ناوەندێكی بڕیاربوو، توانیان پێكەوە لە شەڕی داعش و ریفراندۆم و روداوەكانی ١٦ ی ئۆكتۆبەر و دواجار هەڵبژاردنی ٢٠١٨ وەك یەك تیم بڕیاربدەن بڕیارەكانیان لە قازانجی كورد و یەكێتی بوون یان نا ئەوە دواجار مێژوو بڕیاری لەسەر دەدات. دوای كۆنگرە لەبری رێكخستنەوەی زیاتری نێو ماڵی یەكێتی لە كەركوك، ئەو حزبە ناوەندی بڕیاری تێدا نەماوە و هەر كەس لای خۆیەوە خۆی بە خاوەن بڕیار دەزانێ و كەس حیساب بۆ ئەوی تر ناكات. ئەوەی لە پێشوودا پشتگوێ‌ خرابوو هێنراوەتە پێشەوە ئەوەشی دەسترۆیشتوو بوو قسەی وەرناگیرێت ئەمەش لە ئایندەدا زیانەكەی بۆ ماڵی كورد و یەكێتی لە كەركوك زیاتر دەبینین ئەگەر چارەسەر نەكرێ چونكە هەر حزبێكی سیاسی كورد لە كەركوكدا تەبا بێت ئەوە بە قازانجی دۆزی كورد لە شارەكە دەشكێتەوە. بازنەی كەركوك لە كۆنگرەی چوارەكی یەكێتیدا فراوانتر بازنە بوو ئەمەش وایكرد 34 ئەندامی سەركردایەتی لە كەركوك هەڵبژێردران لەبەرئەوە دەبوایە هاوسەرۆكانی یەكێتی رازیبن ئەو ژمارە زۆرە لە سەركردایەتی لەژێر سەقفی ئەنجومەنێك كەناوی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی لە ناوچە دابڕێنراوەكان كۆبكرێنەوە تاكو بە ئیشوكار تەواویان ناچار بكرێن لە ناوچەدابڕێنراوەكان كاربكەن نەك هاوسەرۆكان بڕیاری پێچەوانە بدەن لەبەر خاتری ئەوەی كاندیدی سەرۆك ئەنجومەنەكە بەدڵی یەكێكیان نییە، چونكە ئەم دۆخەی ئێستا یەكێتی لە كەركوك تێیكەوتووە كاتی ئەوە نییە ترستان لە چەقۆكەی دەستی هەڤاڵێكتانبێ هێندەی دەبێ لە خەمی دوورخستنەوەی چەقۆكەی سەرگەردنی حزبەكەتاندا بێ. بۆ دەربازبوون لەو قەیرانەی یەكێتی تێیكەوتووە بەهۆی ئەنجومەنی سەركردایەتی ناوچە دابڕێنراوەكانەوه، دەكرێت بەوە چارەسەر بكرێت لەو دوو كەركوكییەی لە دەستەی كارگێڕی هاوسەرۆكی یەكێتین یەكێكیان كەبەدڵی هەردوو هاوسەرۆكن بكرێتە بەرپرسی ئەنجومەنی سەركردایەتی ناوچە دابڕێنراوەكان و كاندیدە قوبوڵنەكراوەكەی یەكێك لە هاوسەرۆكەكانیش بكرێتە شوێنگرەوەی ئەندامەكەی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی خۆ ئەگەر ئەمەش ناكرێت دەتوانن بە نوسراوێكی هاوسەرۆكان سەرپەرشتیاری سەركردایەتی كەركوك دیاری بكرێت ئیدی ئەو سەرپەرشتیارە هەر كەسێك بێت گرنگ نیە هێندەی گرینگە كەركوكییەكان پێوەی پابەندبن. هاوكات بەرپرسی مەڵبەندی كەركوكیش كە ئێستا بێ پشتگری زۆرینەی ئەنجومەنی سەركردایەتی كارەكانی بەرێوەدەبات، ئەو ئەنجومەنە پشتگیری لەكارە باشەكانی بكات. بە پێچەوانەشەوە دەستی سزای بەسەرەوەبێ نەك لە هەفتەی یەكەمی دەستبەكاربوونی بەرپرسی مەڵبەندی كەركوك لەنێو كادیرانی یەكێتی ئەوە بڵاوكرایەوە كە دانانەكەی كاتییە و بۆ ماوەی یەك ساڵە.  ٢  ناڕۆشنترین پەیام لەنێو حزبە كوردییەكان پەیامی یەكێتیە لەبەرانبەر ئیدارەی ئێستا كەركوك، بۆ خەڵكی شارەكە ڕوون نییە یەكێتی هاوبەشی ئەم ئیدارەیە یان دژە بەتایبەت لە بابەتی گەندەڵی كە بۆتە مۆتەكەی گیانی كەركوک؟ كەركوك بۆتە زبڵدان، سێكتەری تەندروستی لەخراپترین دۆخدایە. ئیدارەیەكی  پینەوپەڕۆكردن حكومی شارێكی دەوڵەمەند بە نەوت دەكات، ئەوە پرسی پرۆژەی ستراتیژی لە سێكتەرە جیاوازەكان هەر قسەیان لەبارەوە ناكرێت ! لەشەقامی كەركوكدا ئەو بۆچوونە دروست بووە بەهۆی شەریكبوونی كەسە نزیكەكانی ئێوە لە پرۆژەكانی كەركوكدا، چاوپۆشی لە گەندەڵییەكانی ئیدارەی كەركوك دەكرێت. ئەگەر ئەمە راست نییە فەرموو بۆ شەقامی كەركوك ڕوونی بكەنەوە كە یەكێتی بەشێك نییە لەو گەندەڵی و ناعەدالەتیەی لەبەهەدەردانی سامانی گشتی كەركوك دەستیپێكردووە بۆ ئەوەی ماسكی لێپرسراوە كوردەكانی شەریك بەم گەندەڵییەش بكەوێت و ڕووی راستەقینەیان بۆ خەڵكەكە ڕوون بێتەوە، چونكە ئەو ئامادەكارییەی كراوە بۆ دژایەتیكردنی ئیدارەی كەركوك بە مانگێك پێش هەڵبژاردنی پێشوەختی عێرا قلە حوزەیرانی ساڵی ئایندە قیمەتی توری پردێی بۆ خەڵكی دەنگدەری كەركوك نابێت. ٣ دۆخی رۆژنامەنووسانی كورد لە كەركوك لە دۆخێكی خراپدایە ، لێدان و سوكایەتیپێكردن و شكاندنی كەرەستەی رۆژنامەوانیی بۆتە دیاردە لەلایەن هێزە عێراقییەكانەوە كە تەنیا لەماوەی ٧ مانگی رابردوودا 11 پێشێلكاری بەرانبەر بە رۆژنامەنووسان کراوە. دڵنیام هاوسەرۆكانی یەكێتی پەیوەندییەكانتان لەگەڵ فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكانی كەركوك هێندە خراپ نییە گوێڕایەڵی داواكارییەكی ئێوە نەبن كە ئەویش سزای ئەو كەسانە بدرێت كە ئازار و ئەشكەنجەی رۆژنامەنووسانیان داوە. هاوكات لەگەڵ نوێنەری ئەو رۆژنامەنووسانەی پێشێلكاریان بەرانبەر كراوە دانیشتنێك سازبكەن تاكو ئەو دۆخە ناجێگیرەی بۆ میدیاكاران خوڵقاوە كۆتایی پێبێ تاكو  بتوانن لە ژینگەیەكەی لەبار كارەكانیان ئەنجام بدەن. ٤ لە رۆژگاری شەڕی هاوسەرۆكانی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار و وەزیری داد، بە هاوكاری مەكتەب سیاسی و سەركردایەتیە كەركوكییەكان بەردەوام لە بەغداد بوون تاكو گەیشتن بە مەقسەدی حزبیتان ئەمەش مافێكی سروشتیی حزبیی خۆتانە. بەڵام  دەتوانرا لەرێی سەرۆك كۆماری عێراق كە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتیە ”هەڵبەت ئەگەر كاك بەرهەم دڵتەنگ نەبێ بە پاشگرییە حزبیەكەی" فشار لەسەر حكومەتی عێراق دروست بكەن بۆ دانانی پارێزگارێكی كورد بۆ كەركوك. بۆ وەبیرهێنانەوە پێش دیاریكردنی د.نەجمەین كەریم بە پارێزگاری كەركوك، مام جەلال پرس بە كەسێكی نزیكی خۆی دەكات كە ئێستا لە ژیاندا ماوەو دەڵێ: پێتباشە د.نەجمەدین بكەین بە پارێزگاری كەركوك؟ ئەو دۆستەی مام جەلالیش دەڵێ: ئینجا د.نەجمەدین نیەتی وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆكی هەرێم و وەزیری تەندروستی عێراقی لە خەیاڵدایە، تۆ بڵێی رازی بێ ئەو پۆستە وەربگرێ؟ مام جەلال لە وەڵامدا دەڵێ: پۆستی پارێزگاری كەركوك بۆ كورد لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق گرینگترە چونكە پارێزگاری كەركوك تەنیا پۆستێكی ئیداریی نییە، بەڵكو بوعدێكی قوڵی سیاسی لە ناوەوە و دەرەوە هەیە بۆیە دڵنیام قبوڵی دەكات.  

د. شێركۆ حەمەئەمین  دوای ساڵێک زیاتر،لە تەمەنی کابینەی نۆیەم و شەش مانگ،لە پەتای کۆرۆنا مەسرور بارزانی دیدارێکی ڕۆژنامەوانی،ئەنجامدا،لەو بارەوە، ئەم سەرنجانە دەخەینەڕوو: ۱_ دیدارەکە،تەنیا میدیاکانی سێ لایەنی پێکهێنەری حکومەت بەشداربون،بەمجۆرە: یەک پارتی،یەک یەکێتی،یەک گۆڕان،دوو نزیکی پارتی،خاوەندارێتی سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی حکومەت. هیچ میدیایەکی ئۆپۆزسێۆن و ئەهلی بانگ نەکرابون،ئەمە دەیسەلمێنێت،سەرۆکی حکومەت بڕوای،بە ڕەخنە و ڕای جیاواز نیە و تەنیا خوازیارە گوێی،لەو دەنگ و قسانەبێت،ستایشی دەکەن و یەک جۆر قسەدەکەن وپێش وەخت پرسیارەکان دەزانێت. ۲_ جۆر و شێوازی پرسیارەکان بەڵگەی ئەوبون،پێش وەخت،ئامادەکراوبون و سنورداربون و بەگشتی،کلکە پرسیار و پرسیاری کورت،لە ناو وەڵام و گفتوگۆکەدا دروست،نەدەبون. ۳_وەڵامی ئامادە و چەند بارە و ئاشنا لای هاونیشتمانیان و هیچ داتاو زانیارییەکی نوێی تێدانەبو،ئەو قسانەی،کە لای زۆرینەی هاونیشتمانیان بڕواپێهێنەرنین و کۆن بون. ٤_بەکار هێنانی ڕستەی(قابیلی قبوڵ نیە)وەک هەمان سیاسەتی بارزانی باوک. ٥_لە تەوەری چاکسازی هیچ بابەت و سێکتەرێکی دیاریکراو نەبوو،کە نمونەبێت و چاکسازی تێداکرابێت،باسی یاسای ژمارە ۲ ساڵی ۲٠۲٠ ی چاکسازی هیچ نەکرا،بەگشتی هەندێ وردەئەرکی حکومەتی،وەک چاکسازی باسکرد و تێکەڵی کردن. ٦_لەتەوەری داهات و مەلەفی نەوت،کە پشکی شێری داهاتی هەرێمی کوردستانە،زۆر گشتی بەبێ هیچ داتا و وردەکارییەک باسی کرد و بەلای چاکسازی مەلەفی نەوتدا نەچوو یان دامەزراندنی سندوقی کوردستان،بۆ داهاتە نەوتی و گازییەکان،کە لە ۲٠۱٤ یاسای،بۆ دەرچوێنراوە. ۷_ پارەی فرۆشی نەوت ناچێتە بانکی حکومی دەچێتە RT بانک،کە بانکێکی ئەهلیە و لە بەرپرسی باڵادەستەوە نزیکە و مانگانەش،لە گۆڕینەوە دۆلار بۆ دینار قازانجێکی زۆر دەکات،لە پێشوشدا پارەکە دەچوە بانکی کوردستان،کە لە دەسەڵاتەوە نزیک بو،ئەمەش بەشێکە،لە ململانێی هەر دو ئامۆزا،کە ئەم کابینەیە گواستیەوە. جگەلەپارەی نەوت بەشێکی تری داهاتیش دەچێتە ئەو بانکەوە. ۸_مەسرو بارزانی دەڵێت،لە ۱۳ مانگی تەمەنی کابینەی نۆدا،۱۲ موچە دراوە،لە ڕاستیدا تەنیا ۸ موچە دراوە. ۹_ بەئاشکرا وتی،سێ موچەی مانگەکانی٦،٥،٤ پاشەکەوت دەکرێت،بۆ ئەوەی لەگەڵ بەغدا ڕێک بینەوە. ۱٠_ئەوەی دەڵێن خۆگونجاندن،لەگەڵ وەزعی دارایی هیچ بنەمایەکی یاسایی و دارایی و کارگێری نیە و ئەوە لێ دزینە. ۱۱_ئەوەی مەترسیە،بۆ سەر قەوارەی هەرێم تەنیا حوکمی بنەماڵەیی و حیزبی عایلە و چەتەکانی ڕوتانەوەی کوردستانن و کەسی تر نیە. ۱۲_حکومەت هیچ پلان و نەخشەیەکی(کورت مەودا،ناونجی،درێژخایەنی)،بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە و موچە و ژیانی خەڵک نیە و مامەڵە،لەگەڵ ڕۆژدا دەکات. ۱۳_کەسیان نەیانپرسی،بەکام یاسا و چۆن نوسینگەکانی NRT لە دهۆک و هەولێر دادەخەن و دەیان چەلاکوان و ئازادیخواز، گیراون و ئەوناوچانە کراونەتە زۆنێکی داخراو؟ ئەمانە و چەندین سەرنجی تر،کە نیشانەی فەشەلی کابینەکە و دەستەپاچەیی حکومەتەکەن و ناتوانن،ئەرکی حکومەتداری ڕاپەڕێنن.  

سەرتیپ جەوهەر  ئەگەر تەماشای دۆخی هەرێم بكەین چ لەعیراق یان لەناوخۆ، پاشەكشەیەكی گەورە دەبینین. كورد لەعیراق لەهێزێكی كاریگەرو پارسەنگەوە بۆتە هێزێكی بارگران و كاریگەرییەكی ئەوتۆی بەسەر گۆڕانكارییەكانی عیراق نەماوە، داواو خواستی كورد لەعیراق لەجێبەجێكردنی تەواوی ماددەكانی دەستور بەتایبەت ماددەی 140 و یەكلاییكردنەوەی دۆسیە چارەسەرنەكراوەكانەوە ..تد گۆڕاوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر بڕێك پارەی لەبەغدا وەریگرن وەك ئازارشكێن، بۆ ئەوەی كەمێك لەناڕەزایی خەڵك كەمتر ببێتەوە. دۆخی ناوخۆی هەرێمیش كەس ئیرەیی پێنابات، لە راگەیاندنی یەك لەدوای یەكی پرۆژەی ئاوەدانیی و قوڵكردنەوەی دیموكراسی و بەهێزكردنی رۆڵی پەرلەمانەوە، بووە بە پەرتەوازەیی ناوماڵی كورد و خراپی گوزەران و خزمەتگوزەراییەكان و رەگداكوتانی گەندەڵیی..تد. لەوە خراپتر، ئێستا حوكمڕانانی هەرێم بەرگەی توڕەیی و بێزاری جەماوەر ناگرن و بەتوندوتیژیی و ترساندن روبەرووی خەڵك دەبنەوە. لەدوای روخانی رژێمی بەعس هەتا ئێستا هیچ حزبێكی عیراقیی لەكوردستان رێكخستنیان نەبووەو لەهەڵبژاردنەكانیش كاندیدیان نەبووە، چونكە هەم لەكوردستان عەیبە بووە ئەوەی لەحزبێكی عەرەبی عیراقی ئەندام بێت و هەمیش ئەوان لەوە دڵنیابوون كە ناتوانن دەنگی هاوڵاتیانی كوردستان بەدەستبێنن، بەڵام ئەوەی ئێستا دەبینرێت و خەریكە دۆخەكە گۆڕانێكی زۆر جیاوازی بەسەردابێت، ئەگەرێكی بەهێز هەیە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو سەرۆك وەزیرانی ئێستا كاندیدی هەبێت لەهەموو شارەكانی كوردستان. ئەگەر كازمیی دەنگ لەكوردستان بەدەست بێنێت، لەبەهێزیی و فریادڕەسی ئەو نییە كە چەند مانگێكە ناوی هاتۆتە نێو میدیا، بەڵكو دەرەنجامی ئەو دۆخەیە كە لەخراپ بەرەو خراپتر دەڕوات. یەكێك لەفەیسبوك نوسیبوی مانگانە 300 هەزارم بەرێ‌ ئەم كوردستانە بۆ ئێوە! یەكێكی دیكە نوسیبوی مەگەر كازمی شتێكمان بۆ بكات ئەگینا ئەوانەی خۆمان هیچ. یەكێكی دیكەش نوسیبوی گیرفانی ئێمە بیرە نەوت نییە تا چاكسازیی لێبكەن و هەموو مانگێك پارەمان لێ‌ ببڕن. ئەو نوسینانەی سەرەوە، دەرەنجامی سیاسەت و خراپی حوكمڕانییە لەهەرێم. ئەگەر تەگبیرێك لەخراپی ئەم دۆخە نەكرێت دەبێ‌ چاوەڕیی خراپتریش بكرێت. باشترین كاریش لەئێستادا بكرێت ئیعترافكردنی حوكمڕانانە بەخراپی ئیدارەدانی ئەم حكومەت و حكومڕانییە لەرابردوو، یەكخستنی ئیرادەو بڕیاردانی هاوبەشە لەچۆنییەتی چارەسەركردنی كۆی پرسە ئاڵۆزكراوەكان. كاتێك دەگوترا ناكرێت بەبێ‌ مسۆگەركردنی ژیانی خەڵك بچینە ژێرباری پرۆژەو دروشمی گەورەی وەك ریفراندۆم و سەربەخۆیی، تۆمەتی ترۆسنۆكیی و تەخوینیان شاباش دەكرد، كەچی ئێستا هەر ئەوانەن سوێند دەخۆن (عیراقین) و یەكپارچەیی خاكەكەشی دەپارێزن، لەچاوەڕوانی بڕیاری بەغدان بۆ ناردنی موچەی یەك مانگی هەرێم ئەگەر بە مەرحەمەتیش بێت.

فارس نەورۆڵی ھاوڕێیان گەنجانی خۆشەویستی ھەڵەبجە، لە کاتێکدا ئەم نامە بۆ ئێوەی بەڕێز دەنووسم، بیرکردنەوەم خاڵییە لە دەمارگیری حزبی و پڕ لە خۆشەویستییە بۆ ئێوە و شار، بۆیە داواکارم ئێوەش بەھەمان بیرکردنەوە وەریبگرن. پێویستە پێش ھەرشتێ ئەوە بزانین ھەڵەبجە بە تەنھا موڵکی ھەڵەبجەییەکان نییە لەڕووی سامانی سیاسی و ئەدەبییەوە، چونکە ھەڵەبجە خاوەنی سەرمایەیەکی گەورە و قوربانی گەورەیە. سەرمایەیەک بە بیرکردنەوەی گۆران و ئەحمەد موختار و مەجزوب و مەولەوی و تایەر بەگ درووستبووە. لە دوای کیمیابارانیشەوە ھەڵەبجە پێناسەیەکی جیھانی وەرگرتووە و نازناوی پایتەختی ئاشتی وەرگرت. بۆیە دەبێ ئەو پێناسە نەشێوێنین. ھاوڕێیانی خۆشەویست، گەنجانی ئازیز، من ھەست بە نیگەرانی ئێوە دەکەم لەتەک ڕۆحی ئێوەدا دەژیم خەمەکانتان، ئازارەکانتان، نەداری و بێکاریتان دەزانم، چونکە لەگەڵ زۆرێک لە ئێوە پەیوەندیم ھەیە. بۆیە مافی ئەوەتان ھەیە ناڕەزایەتی دەربڕن و ڕەخنەبگرن و خۆپیشاندان بکەن، بە تایبەت لە ڕێگای خەباتی مەدەنییەوە کاربکەن بۆ بەدەستھێنانی داواکانتان. چونکە ئەم حکومەتە لەسەر ئێسک و پروسکی رابردووی ئێوە دروستبووە. بۆیە دەبێ نیگەرانی ھەردوولا حیسابی بۆ بکرێ، ئەمەی دەیڵێم بەرگری نییە لە کەموکورتی و گەندەڵی، بەڵام گەلۆ ناڕەزایەتی ڕێسا و یاسای خۆی ھەیە. دەزانم پەروەردەی حزبی فەزای گشتی شێواندووە لەبری ڕکابەر کردوینی بە دوژمن! چونکە رقی بەرھەمھێناوە، ھەڵەبجەش قوربانی یەکەمی ئەم رقبوونە بووە لەکاتی شەڕی ناوخۆدا، چونکە ھێزەکان لەبری گەشتن بە حەقیقەت کار بۆ شکاندنی یەکتر دەکەن. ھەتا ئەو رادەیە جۆرێک لە سیاسی ھەیە ھێندە نێرجسییە( خود ئەڤین) کاتێک ھەست بە مەترسی دەکات لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئاساییە لای، وەکو نیرۆن بەدیار سوتانی ڕۆماوە مۆسیقا بژەنێ، کوڕانی شار ئێوە لە سەردەمێکدا دەژین جیھانێکی گۆڕانی بەردەوام ئاڵۆز بەریەککەوتنی بەرژەوەندیەکان لەئاستی جیھاندا، ئەمەش واقیعی حاڵی کوردە کەدەیبینن. بۆیە پێویستمان بە بیرکردنەوەیە. توندوتیژی مەجالی بیرکردنەوەمان نادات، کەواتە دەبێ کارێک نەکەین شار پەلکێشی ناسۆرەکانی رابردوو بکەینەوە، چونکە زەرەرمەندی یەکەم ھەڵەبجە و گەنجەکانی ھەڵەبجەیە. توندوتیژی دەرگا لەسەر کاری خراپتر دەکاتەوە، لەبەرئەوە توندوتیژی چارەسەرێکی خوازراو نییە کێشەکان چارەسەر ناکات و کێشەی دیکە بەدوای خۆیدا دەھێنێت. بۆیە داوام لە ئێوە وەک براو ھاوڕێ ئەوەیە لەبەر بەرداشی بەرژەوەندی حزبی خۆتان بپارێزن، لە توندوتیژی دووربکەونەوە، چونکە ھەڵەبجە خۆی قوربانی دەستی توندوتیژییە. کەواتە داواکان بە ڕێگاکانی ناتوندوتیژی بخەنەڕوو، لێرەوە بەدوای فەلسەفەی ژیاندا بگەڕێین. ھاوڕێیان ئەو ڕووداوەی شەوی ٢٢ ی مانگ، کە بووەھۆی سوتانی ئەرشیفی شارەوانی، ئەوە زیانێکی گەورەیە بۆ ھەڵەبجە، چونکە بە ھەموو کەموکورتییەوە دواجار ئەوە مێژووی شارە. دەزانن ھاوڕێیان من ھەتا ئێستا کتێبخانەی ھەڵەبجەم لەیاد ناچێ، کە لە کیمیاباراندا برا بۆ ئێران! چونکە ئەوە بەشێک بوو لە سامانی مەعریفەی ھەڵەبجە لەدەسمان چوو. گەنجانی ئازیز ھەندێجار لەکاتی خۆنیشاندان ئارەستەکەی بەرەو بارەگای پارتی دەگۆڕن ئەم بەئامانجگرتنەی پارتی بەتەنھا ڕیسەکەتان لێدەکاتەوە بە خوری، داواکارییەکان دەبنە جێی گومان دەچنەژێر پرسیارەوە، چونکە دەمانگێڕێتەوە بۆ رۆحیەتی ئەو پەروەردە نادروستەی حزبی کە لەسەرەتادا ئاماژەم پێدا، لە راستیشدا پارتی بێ کەموکوڕ نیە، بەڵام ھەتا ئەو شوێنەی دەسەڵاتی ھەبووە خزمەتی ھەڵەبجەی کردووە. لەبیرمە کە لەنەوەدەکان موچەی کادرەکانی نەدەدا بۆ ئەوەی ئاو لە ئەحمەد ئاوا بھێنێتە ھەڵەبجە. دواتر بۆ بە پارێزگابوونی ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو، لە چارەسەری کێشەی ئاو لەسەردەمی کابینەکانی پێشوودا، ھەروەھا بۆ کردنەوەی زانکۆ و قیرتاوکردنی گەڕەکەکان ئەمە ئەرکی خۆی بەجێھێناوە دیارە ئەرکیش سوپاسی ناوێت، بەڵام پێزانینی دەوێت ھەمووشمان ئەو ڕاستییە دەزانین، بەڵام وەک بەختیار عەلی دەڵێت: ( ھەموومان حەقیقەت دەزانین، بەڵام ناچینە ژێرباری حەقیقەتەوە) ئەوەش حەقیقەتە کە پارتی ھیچ دەسەڵاتی نییە لێرە لە دۆخێکدایە نە ئۆپۆزسیۆنە و نە دەسەڵاتە، بەڵام بۆ ھەڵەبجە برای بار ڕاستە. گەنجانی ئازیز.. ئەوانەی لەناو بارەگای پارتیدان برا و کەسوکاری ئێوەن، خوا نەخواستە ھەر کارەساتێکی گیانی لە ھەر کوێبێت لەبەر سروشتی کۆمەڵایەتی، تەحویل دەبێ بۆ کێشەی عەشایەری  نموونە زۆرە لە ڕابردوودا، بۆیە ئێمە بە یەکەوە جوانین دەکرێ ڕکابەربین نەک دوژمن. پێمخۆشە ئەوەش بزانن ئەو کادرانەی پارتی خاوەنی گەنجی قارون نین، بەڵام موعاناتی یوسفیان ھەیە. لە کۆتایدا خۆشەویستیم بۆتان ھەیە ھیوام وایەو ئێوەخۆش بژین و شاریش سەلامەت.

پەیڕەو ئەنوەر تورکیا وا ناسراوە کە ناخەوێت، ئەگەر بشخەوێت خەون بە <گازی سروشتی> یەوە دەبینێت. دیارە لە دیدی تورک <گازی سروشتی> لە ئۆکسجین، لە ئاو و هەوا گرنگترە، پێویستترە! نوخبەی تورکی پێی وایە یەزدان گازی سروشتی بەهەموو دراوسێ، هەڤاڵەکانی تورکیا داوە بە وڵاتانی قەوقاز، ئاسیای ناوەڕاست، ئێران، رووسیا، کەنداو، عیراق، قوبڕس و یۆنان، سوریا و لوبنان و ئیسڕائیل ... هتد تەنها ئەوان نەبێت. وەک چۆن هۆڵەندییەکان پێیان وایە خواوەند شاخ و تۆبۆگڕافیای بەهەموو گەلانی دونیاداوە تەنها ئەوان نەبێت. دیارە سەد ساڵی رابردوو ئەم دووربوون و بێ بەشبوونە لە گازی سروشتی تورکیا کردووە بە ئۆبژەیەکی <خۆبەکەمزان Inferiority> لەناو هاوڕێ و دۆستەکانیدا، لاواز لەرووی جیۆپۆلەتیکی وزە! تورکیا واهەستدەکات بەبێ گاز پڕە لە گرێی ئۆدیب. ئەردۆگان لەساتەوەختێکدا دێت باس لە دۆزینەوە و گەیشتن بە گازی سروشتی دەکات کە تورکیا پڕە لە قەیران و پەرتبوون. ئەم چیڕۆکی دۆزینەوەیە لەیادەوەری زۆرێک لە تورکەکاندایە بەتایبەت ئەوانەی لەدوای جەنگی دووەمی جیهانەوە لەدایک دەبن و گەورەدەبن. تورکیا لە سەردەمی نوێدا ٣١ یەکەمین جارە مانیفێستۆی ئەوە دەکات کە گازی سروشتی دەدۆزێتەوە، چیتر کارییان بە خاوەن گازەکان نامێنێت، دەچنە سەر نەخشەی جیهانی وزە، ئیتر تورکیا وەرزی زستان خۆی خۆی گەرم دەکاتەوە. ئەم بیرکردنەوەیە هەستی پێش رووداوەکەیە، ڤێرجوال و وێنەیەکی دروستکراوە وەک چۆن <دۆڵۆز> رووداو دەکات بە ڤێرجواڵ و ئاكچواڵ! دەکرێت رهەندی ئاكچواڵی ئەم رووداوە بۆ تورکیا وا دابڕێژینەوە: یەکەم: تورکیا دەیەوێت بکشێت! پێدەچێت لەرێگەی گازی سروشتییەوە، لەرێگەی دەریاوە خێراتر و ئاسانتر بکشێت. هەم لەباکوور لەڕێگەی دەریای رەشەوە و هەمیش لە باشوور لەڕێگەی لیبیا و قوبڕسی باکوورەوە. کشان لەسەر زەوی، کشان لەناو ئاو. دووەم: گەیشتن بە گازی سروشتی بۆ تورکیا دەرگایەکە بۆ ئەوەی نەکرێتە نێو لەفەوە، ساندویچ نەکرێت و قوت نەدرێت لەنێوان ئێران و رووسیاوە. دیارە تورکیا کڕیاری هەمیشەیی ئەو دوو ئەکتەرەیە بەڵام وەک جیۆستڕاتیژ و جیۆسیاسی سەر بە دوو ناوەند و خەیاڵی جیاوازن. سێیەم: ئەردۆگان و ئاکەپە لەناوخۆ، لەدەرەوە لە لاوازبوون، داتەپین و بچووکبوونەوەیە. بنەمای حکومڕانی وڵاتە لەرزۆکە! بانگەشەی دۆزینەوەی گازی سروشتی موسەکینێکی خێرا و کەم تێچووە بۆ بەجەماوەریبوونەوە، ئاشتبوونەوە، گرێدانەوەی کۆپەیوەندی و کۆیادەوەری لەگەڵ هاوڵاتیدا. دیارە ئەردۆگان رێگای زۆرە بۆ ئەم پڕۆسەیە، لەرێگەی ئاسمانەوە <ئایە سۆفیا> لەڕێگەی زەوییەوە <گەڕانەوە بۆ سنوورەکانی عوسمانیزم> لەرێگەی ژێر زەوییەوە <گازی سروشتی> و رێگاکانی تر ... کورت و پوخت، تورکیا خەون دەبینێت بەڵام ناتوانێت عەقڵانی بێت. ئەمڕۆ تورکیا پەرت و دابەشبووە، لەراستیدا <دڕاوە> وەک سامۆئێل هەنگتینگۆتن وا وێنای دەکات. گازی سروشتی ناتوانێت تورکیا بگۆڕێت بۆ هێزێکی عەقڵانی، لە قەیرانەکانی، لە ئاڵۆزییەکانی رایبکێشێت، بیکات بەخاوەن حکومڕانییەکی باش! وێنەی لە جیهانی دەرەوە بگۆڕێت. بانگەشەکە بۆ دیماگۆجکردنی خەڵکە، چۆن وا لە هاوڵاتی تورکی بکەیت چیتر بیرنەکاتەوە، تورکیای پڕ لە قەیران و کەوتووی بیربچێتەوە.

نەوزاد جەمال    لێرەدا نەوەک پسپۆڕێکی تایبەتی راگەیاندن و نەوەک زمانناسێکیش دەنووسم. بەڵکو، زمانی راگەیاندن وەک دیاردەیەک دەخەمەژێر پرسیارەوە. هەرچییەکیش کە لەوبارەوە نووسیومە یان دەنووسم، بیرکردنەوەو هەڵوەستەکردنە لەسەر ئەو دوو کایەیە. مەبەست لەخاڵیبوونەو-بەتاڵبوونەوە- چییەو چۆن لەراگەیاندندا بووەتە دیاردە؟ بەتاڵبوونەوە؛ سوانی زمان و خاڵیبوونەیە لەهەر واتایەک یان بیرکردنەوەو زانین و زانیاری گەیاندن. لەدوای راپەرینەوە، سەدان زاراوە، دەستەواژەو چەمک، دروشم و 'ووتراو'-ستەیتمێنت-(بەکردار یان نوسرواوبێ) لەمیدیادا دەووترێنەوە. ئەگەرچی سەرەتا وەک کەرەسەیەکی زمانەکی، دەستکەوتێک بوون بۆ زمان و راگەیاندن. بەڵام، بێئامانج و بێپەیام و بێزانیاری بەکارهێنانیان، وایانکرد بسوێن و لە واتا بکەون. دواجار، وەک کەفی سەردەریا لەزانیاری و واتابەخشی رووتببنەوە. دەستەواژەگەلی "ئەزموونی نوێ، هەستیاری دۆخەکەو قەیرانباری، کارەسات لەڕێیە، مەترسی لەبەردەمە، هەڕەشەمان لەسەرە، ئاسایشی نیشتمانی لەلێواردایە، کوردایەتی و نیشتمان و نەتەوایەتی، مرۆڤ، دیموکراسی، ئازادی و دەسەڵات و ئۆپزسێۆن" هتد... لە هەواڵ و سەردێڕو نووسینەکاندا، بوونە ووتراوگەلێکی بێبەهاو بێواتا. چونکە، بەدەربڕینیان هیچ بەهایەکی زانینەکی لێنەکەوتنەوە. کاتێ، 'منی' بیسەرو بینەرو خوێنەر، بۆنموونە ووشەی "قەیران و کارەسات" لەباسکردنی دۆخی کۆرۆنادا دەبیستم؛ یەکسەر ئەوەم دێتگوێم کە "کارەساتێکی گەورە" بەڕێوەیە. ئایا، لەدەربڕینەکەدا چ زانیاریی و پەیامێک دەگاتە مێشکم؟ پێویستە، راگەیاندکار لەدەربڕینەکانی وەک 'کارەسات و مەترسی و هەڕەشە'ن، بەبێ پرسیارلەخۆکردن و بیرکردنەوە رەخنەیی بەناونەکەوێت-تینەکەوێت. دەبێت بپرسێ: بۆ کارەساتەو بەکام پێوەر؟ ژمارە داتاکان چەندەو هی کامە مانگ و ساڵە؟ ئەی، ئەگەر ئەو داتایانە بەنەخۆشییەکانیتر، رووداوەکانی هاتوچۆ، شەڕوشۆڕو توندتیژیی بەراوردکەیت، ئایا ڕێژەی مردن بەکۆرۆنا کارەساترە؟ ئەگەر ژەمارە بڵاوکراوەکانیش ئەوەندەنین کە لەراستیدا هەن. چونکە، بەرپرسانی شارو نەخۆشخانەکان و حکومەت، لەکاردانەوە دەترسن و دەیانشارنەوە، ئیتر بەرمەبنەمای چی؟ ئەگەر ڕێژەکە کەمترە، بۆ گەورەی دەکەن؟ بەداخەوە، ووشەکانی "زیادکردن، هەڵکشان و داکشان" هتد... زاراوەگەلێکی ئاماریین، لەمیدیادا بەبێ پێشینەی زانستی دەبنە مانشێتی هەواڵەکان. بێئاگاییە لە'زمانی زانست' کە هەوڵەکە دەڵێت "رێژەکە هەڵکشاوە". چونکە، لە دەستەواژەکەدا بەراورد هەیەو دەبێ بەپێی کات، شوێن و بکەرو پێودانگ-ستانداردەکە- ئەو دەستنیشانکرابێت. هەروەها، گۆڕاو نەگۆڕ لەدیاردەو رووداوەکاندا جیابکرێتەوە. ناکرێت لەخۆڕا رێژەی نەخۆشی لەهەرێم بۆنموونە بەراورد بەئێران بکرێ و بەزۆرتر یان کەمتر قسەی لێبکرێت. رێژەی نەخۆشییەکە لەئێران لەسەدا چەندیش بێت، بەپێی رێژەی دانیشتوانی و ستانداردی خۆیەتی. جاران ژمارەو داتا لەراگەیاندنی ئێمەدا نەبوو جگەلە وشەکانی 'زۆر، زیاد، کەم '. ئێستە رۆژانە، ژمارەو داتا بەڕووماندا دەتەقنەوە. بەڵام بەنازانستیانە.  ئەگەر کۆی ئەو دەربڕینەوشانە (کارەسات، قەیران و هەڕەشەو مەترسی) لەماوە دەیەکدا کەچەندبارەکراون، تێکڕا کۆبکرێتەوە، دەگەیتە ئەنجامێک: یان ئەوەتا شتێک نییە ناوی هەڕەشەو قەیران و کارەسات. یان دەبێت هەموو رۆژێک کارەسات و مەترسی لەژیانماندابێت. کەواتە، کارەسات شتێکی رۆژانەی ئاساییە. چیتر کارەسات نییە کاتێ ژیانی رۆژانە بەڕێوەبچێت. قسەم لەئاستی گوزەران و ژیانەکە نییە. چونکە، ئەوە گۆڕاوێکەو لەبەرزونزمبوونەوەدایە.  پێدەچێت، خۆبەدرۆخستنەوە، چێواشەکردنی رای گشتی جێگەی ئەرکی سەرەکی میدیاکاری گرتبێتەوە. تەنانەت، هاوڵاتی ئاسایش لەوە گەیشتووە "میدیای ئێمە راستبێژی تێدانییە". نەبەهای زانیاری دروستیان هەیە، نەووتراو و دەربڕین و پەیامەکان یەکترتەواوکەرن. ئاخر، هەردەبوایە بەپێی پەیام و هەواڵەکانی سەرەتای ئەمساڵ، هەموو بە کۆرنا تیابچووینایەو هەرێم دارووبەردی بەسەریەکەوە نەمایە. ئەگەرچی هەمووشتەکان پێرفێکت و بێخەوش نیین، بەڵام لەگەیاندنی رێژەکاندا راستی کێشەوگرفتەکان بەهۆی بێسەلیقەیی، پەلەکردن، شپرزەیی و پەڕپووتیی و ناڕوونی، سەرەوبن بوون. بەکارهیێنانی ئەو ووشانە لەجێی خۆیاندا نەبوون. چونکە، داتاکان پەیامێکی رازاندنەوە، خۆدەرخستنن. لەکاتێکدا بەکارهێنانی ئەو دەربڕینانە 'ئەرک و بەرپرسیارێتی سەلماندن' دەخاتەسەر راگەیاندنکار. بۆیە، هێندە بەکارهێنانەوەی ئەو ووتراوانە جگەلە لە"حەشو" ئاخنین هیچترنییە. لەمێژووی بزاڤەکەلامییەکاندا، ئەشعەرییەکان بە'حەنەفی' و 'سەلەفی' ئەمڕۆو 'زاهیرییە-رواڵەتخوێنەکانیان دەوت حەشوکەرەکان. چونکە، ئەوەندەی ووشەیان بەکاردەهێنا، هێندە بیریان لەواتاو پەیامەکەی نەدەکردەوە. لێرەوە، گرنگ نییە چەندە لەووتنەوەو ئەزبەکردنی ئەو وشانەدا کارابیت. بەڵکو، چۆن بیریان پێدەکەیتەوەو چەندە زانین و زانیاری بەهۆیانەوە دەگەیەنیت. ناکرێت باس لەداد و ماف بکەیت، لەکاتێکدا نووسینەکەت، هەواڵەکەت مافی خوێنەرو جیاوازی بۆچوونی ئەویتر پێشێلکات. هەروەها، لەراگەیاندنی دروستدا، دەبێ ناوەڕۆکی هەواڵ و بابەتەکە وورژاندن و کارلێک دروستبکات نەک دەربڕینی وشەو قسەی شاخدار. دەربڕینی سۆزجوڵێنەرو وروژاندنی هەستونەست کاری شیعرو ئەدەبە. بۆیە، سەرچاوەیەکی ئەو گرفتە، لەو زمانە شیعرییەوەیە کە هێشتا ژانرەکانی تری نووسین و رۆژنامەگەری، بواری ئەکادیمی و شرۆڤەی زانستی و فەلسەفەش پێوەگیرۆدەیە. ئەگەرچ، هێندە هۆگری شیعرو رۆمانی کوردیی سەردەمەکەنیم. ئەوەندەی خوێندوومەتەوە، تێبینیمکردووە پڕن لەرازاندنەوە بەدەستی وەستایەکی "فرانکشتاینیانە" کە خۆینەر دەخاتە دۆخێکی دەروونی شڵەقاوەوەو ئامانجی ئەوەیە خوێنەر ئەقڵ و هۆشی رادەستی نووسەرکات!  نووسەرو رۆژنامەکاری ئێمە، خوێنەرکوژن. چونکە، نووسیین پانتاییەکی دیالۆگکردن نییە، ئەوەندەی ساخکردنەوەو سەپاندنی ڕاوبۆچوونێکە بەسەرخوێنەر/بینەردا. لەجیاتی رێخۆشکردن بۆ پرسیارو بیرکردنەوە، قایلکردن بەبۆچوونی خۆیان، دوائامانجەکەیە. لێرەوە، مەرگ و کۆتایی رەخنەش رادەگەیەنم. چیتر، رەخنەگرتن وەک نووسین، راگەیاندن واتاو کاریگەریی نەماوە. جگەلەوەش رەخنەگرتن ئامرازو ئەسپێکی خێرای خۆگەیاندنی کەسانێک بوو بەپۆست و پێگەی باش. ئیتر سیحرەکەی بەتاڵبووەوە. بیرکردنەوەی رەخنەیی وەک جیهانبینی لەخۆیدا بەکۆتا نەگەیشتووە، بەڵکو ئەو فۆرمەی کە زۆربەمان لەدەیەکانی پێشووەوە لەسەری راهاتووین، پووچبۆتەوە. ئیتر، بەخێربێن بۆ "کۆمەڵگای پاش هەقیقەت، پاش رەخنەو پاش زمان".

کاوە محەمەد   رێککەوتنی ئەمدواییەی ئیمارات و ئیسرائیل، دەرگای ئەوەمان بۆ دەکاتەوە کە قسە لەسەر ستراتیژی دوورمەودا و پشوودرێژی (دێوەزمە) بکەین، بەتایبەت ئێستا (مایک پۆمپیۆ)ی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەناوچەکەیە و بڕیارە دوای ئیسرائیل، سەردانی قەتەر و سودانیش بکات، چونکە ئەو دوو وڵاتە عەرەبیەش خۆیان بۆ رێککەوتنی هاوشێوەی (ئیمارات لەگەڵ ئیسرائیل) خۆشکردووە.. ستراتیژی (دێوەزمە ) لەسەر بنەمای (قوربانیدان بە وڵاتێک بۆ بەدەستهێنانی ناوچەیەک) داڕێژراوە..ئەمەش بەتایبەت لەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی کوبا ( ١٩٥٩) لەلایەن واشنتۆن-ەوە پەیڕەو دەکرێت، لەو ساڵەدا کە ئەمریکا لەگەرمەی جەنگی سارددا بوو لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت، دامەزراندنی دەوڵەتێکی کۆمۆنیستی لەبن باڵی ئەمریکا (کوبا ) بە هەڕەشەیەکی گەورەی بلۆکی کۆمۆنیزم بۆ سەر بلۆکی سەرمایەداری دادەنرا، لەوساوە زۆر لەسیاسەتوان و شیکەرەوان پێیانوابوو کە ئەمریکا هەموو هێزی خۆی بۆ هەڵکەندنی ئەو (گرێ سەرەتانی)یە بەکاردێنێت، کەچی (فیدل کاسترۆ) کۆچی دواییکرد و ئێستاش هەر لەسەر پێ وەستاوە، ئەمەی واشنتۆن بێ توانایی و خەمساردی نەبووە، بەڵکو قوربانیدان بوو بە وڵاتێک (کوبا) بۆ بەدەستهێنانی کیشوەرێک (ئەمریکای لاتین)، چونکە لەدوای شۆڕشی کوباوە، هەرچی دەسەڵاتدارانی وڵاتانی دیکەی ئەمریکای لاتین هەبوون، کەوتنەی هەڵپەی دەستڕاکێشاتی بنکەی سەربازیی و وەبەرهێنانی کۆمپانیا ئەمریکییەکان، تا خۆیان لەبڵاوبوونەوەی ( پەتای کۆمۆنیزمی کوبی) بەدووربگرن و بە پشتیوانی واشنتۆن، لەسەر حوکم بمێننەوە. بۆ کۆماری ئیسلامی ئێران-یش بەهەمانشێوە؛ لەدوای سەرکەوتنی شۆڕش ( ١٩٧٩) و هاتنە سەرکاری مەلاکان، ئەمریکا ئەو وڵاتەی کردە قوربانی، تا ولاتانی ناوچەکە بۆ پاراستنی خۆیان لەهەڕەشەکانی ئێران، هەمیشە پێویستیان بە هێزی سەربازی و وەبەرهێنانی ئەمریکایی هەبێت..بێگومان باشترین رێگاش بۆ بەدەستعێنانی دڵی واشنتۆن، تێپەڕبوونە بە (تەلئەبیب ) کە وا وڵاتانی دیکەی ناوچەکەش یەک بە یەک، دوای ئیمارات ریزیان بەستووە پێی بگەن..

هیوا سەید سەلیم   لێرەدا دەپرسین سەرۆک لە ئەمریکا چۆن هەلدەبژێردرێت، کێ دەنگی بۆ دەدات، هەڵبژاردنەکە راستەوخۆ دەبێت یان ناراستەوخۆ؟ وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانە دەدەینەوە، بە تایبەت کە هەموو لایەک دەزانین کە لە مانگی ١١ ئەمساڵ لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا هەڵبژاردن بۆ سەرۆک ئەنجام دەدرێت. کە باس لە هەڵبژاردنی سەرۆک لە ئەمەریکا دەکرێت زۆرێک پێیان وایە کە خەڵک لەوەێ راستەوخۆ سەرۆک هەڵدەبژێرێت بەڵام وانیە، هەڵبژاردنی سەرۆک لە ئەمەریکا پرۆسەیەکی ئاڵۆز و درێژخایەنە، پڕۆسەکە کە چوار ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێت یەک ساڵ دەخایەنێت. ساڵی ١٧٨٧ دارێژەرانی دەستووری ئەمەریکا لە نموونەی ( جۆرج واشنتن، ئەلکسەندەر هاملتۆن، جیمس مادسۆن) دانیشتن بۆ دۆزینەوە باشترین رێگا بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا. شێوازی یەکەم کە پێشنیارکرا ناونرا پلانی فیرجینیا: بە پێی ئەو پلانە دەسەلاتی هەڵبژاردنی سەرۆک درابووە دەسەڵاتی یاسا دانان، واتا سەرۆک لە ناو پەرلەمان هەڵبژێردرێت، ئەو ویلایەتانەی کە ژمارەی دانیشتوانیان زۆر بوون پستگیریان لەو پلانە دەکرد، بەڵام ئەو ویلایەتانەی بە ژمارە کەم بوون دژی وەساتنەوە. شێوازی دووەم پلانی نیوجەرسی: هەموو ویلایەتێک دەنگی دیاریکراوی هەبێت لە هەڵبژاردنی سەرۆک بەبێ رەچاوکردنی ژمارەی دانیشتوانی ویلایەتەکان، ئەو پالنەش لەلایەن ویلایەتە گەورەکان ڕەتکرایەوە کە دانیشتوانیان زۆرە. دوای ڕەتکردنەوەی ئەو دوو پلانەی سەرەوە سالی ١٨٧٨ دامەزرێنەرانی دەستووری ئەمەریکا گەیشتنە رێکەوتنێک بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کە بە ڕێکەوتنە گەورەکە ناسراوە کە بریتیە لە: - هەڵبژاردنی کۆمەڵەی هەڵبژێردراو Electoral College دوای هەلبژاردنی ئەو کۆمەڵەیە ئەندامانی هەلبژێردراوی ئەو کۆمەڵەیە دەنگ بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک دەدەن. - ٣ دیێمبەر هەر ویلایەتێک نوێنەرانی خۆی بۆ کۆمەڵەی هەڵبژێردراوە لە پروسەی دەنگدانی گشتی بە پێی ئەو ئالیەتەی کە ویلایەتەکە پێی باشە هەڵدەبژێرێت لەسەر ئەو پڕەنسیپانەی خوارەوە. １- ژمارەی ئەندامانی ئەو ویلایەتە لە ئەنجوومەنی نوێنەران، کە لە ویلایەتێکەوە بۆ ویلایەتێکی دیکە جیاوازە بەپێی ژمارەی دانیشتوانی ئەو ویلایەتە. ２- دوو نوینەر لە بەرامبەر ئەندامیەتی هەر ویلایەتێک لە ئەنجوومەنی پیران. ３- کەرتی کۆلۆمبیا کە پێک دێت لە واشتنتۆن دی سی پایتەخت وەک ویلایەت مامەڵەی لەگەل ناکرێت ٣ نوێنەری لە کۆمەڵەی هەلبژێردراو دەبێت. - ویلایەتە یەکرتووەکانی ئەمەریکا لە ٥٠ ویلایەت پێک دێت لەگەڵ کەرتی کۆلۆبیا . - بە پێی ئەو سێ خاڵەی سەرەوە بێت کۆمەڵەی هەڵبژێردراوە ژمارەیان ٥٣٨ کەس دەبێت بەم شێوەی خوارەوە: １- ٤٣٥ ژمارەی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران، ئەو ژمارەیە لە ویلایەتێک بۆ ویلایەتێک جیاوازە بە پێی ژمارەی دانیشتوانی ئەو ٥٠ ویلایەتە. ２- ١٠٠ کەس بە پێی ژمارەی ئەنجوومەنی پیران هەر دوو کەس لە ویلایەتێک هەڵدەبژێردرێن. ３- ٣ کەس لە کەرتی کۆڵۆمبیا هەلدەبژێردرێن. ４- تیکڕای ژمارەی کۆمەلەی هەڵبژێردراو یەکسانە بە ٥٣٨ کەسی هەڵبژێردراو. ５- هەموو ئەوانە لە پرۆسەی هەڵبژاردنی مانگی نۆڤێمبەر هەڵدەبژێردرێن. شایانی باسە لە تەواوی جیهان سیستەمی باو بۆ هەلبژاردنی سەرۆک دوو جۆرە، یان ئەوتا سەرۆک ڕاستەوخۆ لەلایەن خەلکەوە هەڵدەبژێردرێت یان ناڕاستەوخۆ لەلایەن پەرلەمان کە هەڵبژێردراوی خەڵکە هەڵدەبژێردرێت، ئەی بۆچی یاسادانەری ئەمریکی ئەو شێوازە ئاڵۆزەیان بۆ هەلبژاردنی سەرۆک داناوە؟ - دامەزرێنەرانی دەستووری ئەمەریکا بۆ رێگری لە باڵادەستی ویلایەتە گەورەکان پەنایان بۆ ئەو شێوازە برد. - بۆ ئەوەی سەرۆکی ئەمەریکا بۆ دەرچوونی پێویستی بە دەنگەکانی تەواوی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا بێت. - بە پێی ئەو پڕەسیپانەی بۆ کۆمەلەی هەلبژێردراو داندراوە هەر ویلایەتێک تەنانەت ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی زۆر کەمیش بێت نوێەری لەو کۆمەلەیە دەبێت. - هەلبژاردنی سەرۆکێک کە رەزامەندی سەرجەم ویلایەتەکانی لەسەر بێت. تێبینی زیاتر: - ٥ ولایەتی گەورەی وەک (کالیفۆرینا، تکساس، فلۆریدا، ئیلینوی، بنسلفانیا) بە تەنیا لە کۆی ٥٣٨ دەنگی کۆمەلەی هەلبژردراو ١٩١ دەنگیان هەیە ، چونکە ژمارەی دانیشتوانیان زۆرە. - کار بە پرەنسیپی ٥٠+١ بۆ درچوونی کاندید ناکرێت، بگرە لە هەر ولایەتێک ئەو حزبەی زۆرینە دەبات تەواوی دەنگەکانی ئەو ویلایەتە بۆ ئەو دەبێت بۆ نموونە: لە ولایەتی A ئەگەر ژمارەی دەنگەکانی بە پێی پرەنسیپەکانی کۆمەڵەی هەڵبژیردراو= بە ١٠ دەنگ، ٢ دەنگی ئەنجوومەنی پیران و ٨ ئەنجوومەنی نوێنەران، ئەگەر ئەنجامی دەنگدانی گشتی بەم شێوەیە بوو: دیموکراتەکان ٦ دەنگ ، کۆماریەکان ٤ دەنگ ، ئەواو سەرجەم دەنگەکانی ئەو ویلایەتە بۆ دیموکراتەکان دەبێت، واتا دیموکراتەکان هەر ١٠ دەنگەکە دەبەن. - بۆ دەرچوونی کاندید لە ویلایەتێکەوە بۆ ویلایەتێکی دیکە کاندید پێویستی بە دەنگی جیاوازە ، بە پێسی ژمارەی دانیشتوانی ئەو ویلایەتە بۆ نموونە: ویالەتی نیۆیۆرک کە ژمارەی دانیشتوانی زۆرە کاندید بە دەنگی 519.075 دەنگ دەبێت. بەلام لە وێایەتێکی دیکە کە ژمارەی دانیشتوانی کەمە بە نموونە: ویالیەتی یومینگ کاندید پێویستی بە 142.741 دەنگ دەبێت. - هیچ مەرج نیە ئەندامی دەرچووی لە کۆمەڵەی هەڵبژێردراو لە هەڵبژاردنی سەرۆک دەنگ بە کاندیدی حزبەکەی بدات. - تا ئێستا لە مێژووی ئەو ولاتە چوار جار یەکێک لەو دوو حزبە لە هەڵبژاردنی کۆمەلەی هەڵبژیردراو بردویەتیەوە بەلام لە هەڵبژاردنی دووەم دۆڕاندوویەتی، دواین جار لە هەلبژاردنی ٢٠٠٦ پارتی دیمورات کە هیلەری کلنتۆن کاندیدی بوو زۆرینەی کۆمەڵەی هەلبژێردراوی بردەوە بەلام لە هەلبژاردنی دیسێمبەرکە بۆ سەرۆک لە کۆمەلەی هەڵبأردراوکرا دۆنالد ترەمپ بردیەوە لێردا تێدەگەین کە ژمارەیەک لە دیموکراتەکان دەنگیان بە ترەمپ داوە.  

پەیكار عوسمان - سیاسەت وەكو چالاکییەك بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگاو بۆ خزمەتی گشتی، مانای خۆی لەدەستداوەو ئێستا لە سیاسەت، تەنیا درۆو فێڵ و بەرژەوەندی تایبەتی ماوەتەوە. لێرەشەوە ئیتر ئێمە پێویستمان بە سیاسەتێکە دژی خودی سیاسەت، بۆئەوەی سیاسەت ببێتەوە بە خۆی! - ئەم سیاسەتە حازرییە، کە بەگشتی یەکسانبۆتەوە بە درۆ، بەتایبەتیش لە بەرەبەری هەڵبژاردندا، تاوئەسێنێ و ئەگاتە لوتکەی خۆی، یەعنی لوتکەی درۆ. مەسەلەن ئەوەتەی کازمی ڕۆژی هەڵبژاردنی داهاتووی دیاریکردوە، لە عێراق و لە هەرێمیش، "سیاسەتی درۆ" خەریکە خۆی دەمەزەرد ئەکاتەوەو گەڕێکی تری لافای درۆی سیاسییەکان خەریکە هەڵئەستێ! - بەوبەختی ئەوەیە کە، ئەم لافاوی ناڕەوای درۆیە، هاوکاتە لەگەڵ لافاوی ڕەوای ناڕەزایی خەڵك. ئیتر ناڕەواکە تێکەڵی ڕەواکە ئەبێ و عادەتەن یارییەکەش لە بەرژەوەندی ناڕەواکە کۆتایی دێت. چونکە سیاسەتی درۆ، لەسەر پاڵەوانبازی و خۆدەرخستن و شۆی ئیعلامیی وەستاوەو دۆخی ناڕەزاییش باشترین ستۆدیۆی تۆمارکردنی ئەو فیلمەیە! ئێ خەڵکەکەش بایی ئەونە هۆشیاریی نیە، کە نەیەڵی ئەم ڕەواو ناڕەوایە تێکەڵببن، چونکە هۆشیاری خەڵك، هێشتا هۆشیارییەکی چاوییەو بەرزنەبۆتەوە بۆ هۆشیارییەکی عەقڵیی! - خۆ ڕەنگە کازمی، وەکو کەس و وەکو سەرۆك وەزیرانیش، لەوانیتر باشتربێ، بەڵام لەباشترین حاڵداو بە پشتیوانی ئەمریکاش، تەنیا ئەتوانێ گێڕێك باشتربێ، نەكئەوەی هەڵگەڕانەوەیەكی ئەخلاقی بە دنیای سیاسەت بکات. ئاخر خودی کێشەکە، ئەو سیاسەتە نائەخلاقییەیە کە لەسەر شۆی ئیعلامیی وەستاوە، دەی ئەمیش پاڵەوانی ئەوێیەو ڕێك لەوێوە دەستیپێکردوە! - بۆیە ئومێدی گەورەی لەسەر هەڵناچنرێ و لەڕاستیدا چەنێك بۆی هەیە گێڕێك باشتربێ، ئەونەش بۆی هەیە پێچەوانەکەیبێ، چونکە لەڕاستیدا ئەو نەهاتووە دنیایەکی تر بهێنێت، هاتووە لەناو هەمان دنیادا لەوانیتر باشتر دەرکەوێ. نەهاتووە ئەخلاقێکی سیاسی تر بهێنێت، هاتووە لەناو هەمان ئەخلاقدا بڕێك کەمتر بەدئەخلاق بێت! - دەی ئەو گۆڕانە ڕووکەشییەش دەردی عێراقییەکان تیمار ناکاو ئەمە وەك ئەوەیە کابرا سەرەتانیبێ و تۆ پانادۆڵی بۆ بنوسیت! لەڕاستیدا عێراق و عێراقییەکان بە هەرێمیشەوە، پێویستیان بە گۆڕانێکی جەوهەرییە نەك ڕوکەشی. پێویستیان بە گۆرانێکی ئەخلاقییە نەك ئیعلامیی. پاڵەوانی ئەخلاقی کارەکان وەکو ئەرك ئەکاو پاڵەوانی ئیعلامی وەکو نمایش! - لە شۆو نمایشیشدا، جارێکی تر سیاسەتی نائەخلاقی تۆخئەبێتەوەو جارێکی تر درۆو هەڵخەڵەتاندن دروستئەبێتەوە، لێرەشەوە جارێکی تر جەهل و ناهۆشیاریی خەڵك قووڵئەکرێتەوە، لەکاتێکا لەپاڵ ستەمی دەسەڵاتدا، جەهلی خەڵك دیوەکەی تری کێشەکەیەو چارەسەریش هۆشیاریی گشتییە نەك خەڵەتاندنی گشتی! - هۆشیاری لە ئارامیدایەو جەهل و ناهۆشیاری لە حەماسەت و فەوزادا. سیاسییەکانی ئێمەش هەرگیز لێیان ناوەشێتەوە کە کەشی بیرکردنەوەت بۆ بڕەخسێنن، چونکە ئەوان لەسەر خەتی سیاسەتی نائەخلاقیین و لەوێشەوە هەر ختوکەی عاتیفەت ئەدەن و هەر کەشی حەماسی و فەوزات بۆ ئەخولقێنن بۆئەوەی هۆشت خەبەری نەبێتەوە! - لێردا ئیتر تۆ ئەبێ، هەر خۆت و لەناو خۆتداو لەگەڵ خۆتدا، کەشێکی ئارام و دابڕاو، بۆ بیرکردنەوە بڕەخسێنێت و عەقڵت لە نەبوونی ناو فەوزاکەی ئەوان، دەربێنیت و ڕێگەی بدەی کە هەبێ و بکەوێتە دۆخی بوونەوە، ئینجا ئەو عەقڵە شتەکان بخاتە ناو خۆیەوە! - بۆ ئەمەش بێدەنگی باشترین دەنگەو لەڕاستیدا کارەکە تەنیا بە بێدەنگی ئەکرێت. بێدەنگی بەمانای تەسلیبوون و بێهەڵوێستی و خۆگێلکردن لە ستەم نا، بێدەنگی بەمانای ئازادبوون لە دەنگەدەنگ و فەوزاکەی ستەم، کە ئازادبوون لە خودی ستەمیش هەر لەوێوە دێ و هەر ئەکەوێتە دوای ئەو بێدەنگبوونەوە. چونکە لەوێدا، ئیتر دەنگی جەهلی دەرەکی کۆتایی دێ و دەنگی عەقڵی ناوەکی دێتە گۆ، تەنیا ئەم دەنگەش دەنگی ڕاستەقینەی تۆیەو تەنیا ئەم دەنگەش دەسکاری دنیا ئەکات، چونکە ئەم دەنگە خودی دەسکارییەو هەر ئەونەی کە هەبوو، یەعنی دەسکارییەك و گۆڕانێك لە تۆدا ڕوویداوە! - ستەمکاریی درۆیەو درۆش ستەمکارییە. ئەمیان بە درۆو دەلەسە حوکم ئەکاو ئەویان ئەیەوێ بە درۆو دەلەسە حوکم بگرێتە دەست. تۆش کە دژی ستەمکارییت، ئەبێ پێش هەرشتێ دژی درۆبیت، نەكئەوەی بەتەمابیت درۆزن ستەمکارییت بۆ بڕوخێنێ و درۆ عەدالەتت بۆ بهێنێ! - خۆ من ئەزانم شتەکە قوربانیی ئەوێ، بەڵام قوربانی باجی ڕاستییەو ئەبێ بۆ ڕاستی بدرێ نەك بۆ درۆ. قوربانی ئەبێ بۆ گۆڕینی ئەخلاقی سیاسی بدرێ نەك تەنیا بۆ گۆڕینی دەموچاوی سیاسی. بۆیە پێش قوربانیدان ئەبێ هۆشیاریت بە ڕاستی و درۆ هەبێت، بۆئەوەی ڕەنج بەخەسارنەبیت و بە قوربانیدانەکەی تۆی بێ گیرفان، کەسێك نەبێ بە پەرلەمانتاری سی ملیۆنیی! - کابرای ستەمکار شەق ئەوەشێنێ و دەسەڵاتەکەی خۆی پێ ئەپارێزێ. کابرای موعارەزە وەبەرهێنانی سیاسی لەسەر ئەو شەقە ئەکاو ئەسڵەن پێ ی خۆشە شەق هەیەو حەزئەکا بەریشیکەوێ و بیکا بە ڕیکلام بۆ خۆی. یەعنی ئەم دووانە هەردوکیان نانی شەق ئەخۆن و هەمان کولتوری شەقوەشاندن قووڵئەکەنەوە. باجەکەشی هەر کوڕی فەقیر ئەیدا. ئاخر ئەوەی کە ئەیوەشێنێ کوڕی فەقیرەو ئەوەی کە بەری ئەکەوێ کوڕی فەقیرە، ئەوەشی کە بەرهەمی شەقەکە ئەچنێتەوە هیچکام لەم دووانە نین کە فەقیرن بە نان و بە هۆشیاریی، بەڵکو ئەو دووانەی ترن کە تێرن بە فەسادو فەقیرن بە ئەخلاقی سیاسی! - ئەگەر سێیەمێکیش بۆ ئەو دووانە ئیزافە بکەم، خودی کوڕی فەقیرەکەیە، ئاخر ئەویش لە شوێنێکدا ئەداتە گێڕی شەقوەشاندن و ئەسوتێنێ و تێکئەداو بەردو دەبە ئەهاوێ.. لێرەشدا دەسەڵات و موعارەزەو خەڵك، هەرسێکیان ئەبنە سێکوچکەی شەقاوەیی و ئیتر هەموومان ئەبینەوە بە هەمان شت و ئاو ئەکەینەوە ئاشی هەمان عەقڵیەت و ئەخلاقیەت، لەکاتێکا خۆپیشاندان هەر بۆ ئەوە باشە، کە ئەم عەقڵ و ئەخلاقەی تیا ڕەتبکەینەوە، بەوەی کە عەقڵ و ئەخلاقێکی تری تیا پیشان بدەین! - یەعنی لەڕاستیدا منو تۆ لەسەر جادە، شەڕی یەکەممان لەگەڵ خودی خۆماندایەو بۆ ئەوەیە کە توندوتیژ نەبین و نەکەوینە ناو مەنتیقی شەقاوەییەوە. شەڕی نان و ئازادی و فەسادو ستەمکاری و هەموو شەڕەکانی تریشمان لەگەڵ ئەو، پلە دوون و پلە دووەکانیش هەرچەن ڕەوابن، هەر ئەوەی یەکەمیان ڕەواترە، چونکە تۆ لەوەی یەکەمیانەوەیە کە ئەکرێ جیاوازبی، یان هەر ببیتەوە بەو! - لەڕاستیدا ئەگەر گێژانە بچینە سەر جادەو ئەم هۆشیاریی ناتوندوتیژییە بۆ خۆمان نەکەین بە فلتەرو بە پێشمەرجی خۆپیشاندان، ئەوکات جگە لەوەی لە توندوتیژیدا ئەبینەوە بەو، ئەشبینە ئەکتەرێکی باشی ناو سیناریۆ قێزەونەکانی پاراستن و زانیاری و موعارەزەی پۆپۆلیست. ڕێك وەکئەوەی لەناو مەشکەدابیت، بە هەموویان بڕێك ڕاتئەوەشێنن و لەوەی کە هەیت زیاتریش گێژئەبیت! - بەڵێ خۆپیشاندان ڕەوایە، بەڵام ناتوندوتیژی ڕەواترەو ئێمە ئەبێ هەردوکی تێکهەڵکیشکەین و ڕەواکە بە ڕەواترەکەوە بکەین، نەك ئەوەی ڕەواکە بە ناڕەوایی بسپێرین و بۆ ڕیش بچین و سمێڵیش دانێین! - کاتێ هەموو هۆکارەکانی ناڕەزایی هەن، ناکرێ ناڕەزایی خۆی نەبێت. توندوتیژی دەسەڵاتیش پاساونیە بۆ دانیشتن لەماڵەوە، چونکە کە ژیان نەماو کە دانیشتن خۆی مردنێكبوو، ئیتر مردن ناتوانێ بەر بە هەستان بگرێ! بەڵام ناڕەزایی ئەبێ شتێکی تربێ، بۆئەوەی شتێکی تری لێبکەوێتەوە، ئەگەر هەر هەمان شتبێ و هەر هەمان شتیش بەرهەمبێنێتەوە، لێرەدا لەپاڵ ناڕەزایی بەرامبەر دۆخەکە، ناڕەزاییەك بەرامبەر ئەم جۆرە لە ناڕەزاییش پێویست و گرنگە! - ناڕەزاییش هەر بەوە شتێکی ترە، کە ئەو توندوتیژبوو تۆ ناتوندوتیژبیت. ئەمەش قسەی زل و باقوبریق نیە، بەڵکو منیش وەکو تۆ ئەزانم کە وەزعەکە زۆر خراپەو لە تەحەمولا نەماوە، بەڵام قۆناغێك لەمەش خراپتر هەیە، ئەوەی کە دەیان میلیشیاو شەعبێكی چەکدار، کە هەرکەس لەماڵەوە چەکی خۆی هەیە، هەمووی بەربێتە یەکتری! - بۆئەوەی لەم زۆر خراپەوە نەگەین بەو زۆر خراپترە، چارەسەر تەسلیمبوون نیە، چارەسەر بەرگری ناتوندوتیژە، ئیتر بە هەر ڕێگایەکی فەردی و جەماعی کە بۆت ئەگونجێ. خۆپیشاندانیش تا ئەمەبوو، بیکەو بچۆ، وەلێ ئەگەر عەکسەکەیبوو، تۆش ڕێك عەکسیکەرەوەو بچۆرەوە ماڵەوە، بۆئەوەی خۆپیشاندانیش وەکو هەموو شتەکانی تر نەدزرێ و لەبری چارەسەر خۆی نەبێت بە کێشەیەکی تر! - یەعنی لەڕاستیدا خۆپیشاندان هەر وا سادە نیەو هەر پیاسەکەو خۆ تووڕەکردنەکە نیە، بەڵکو هۆشیارییەکی گەورەو بەرپرسیارێتییەکەی گەورەیە بۆئەوەی کە خودی خۆپیشاندانەکە بپارێزیت. بیپارێزێت لە زانیاری و پاراستن و خەڵکی پۆپۆلیست، بیپارێزیت لە دۆخی ناهۆشیاری و پەلاماردان و حەماسەت و هەڵچوونی توندوتیژ.. یەعنی پێشئەوەی بەتەمابیت خۆپیشاندان شتێکت بۆ بکات، ئەبێ تۆ زۆر شتی بۆ بکەیت، ئەمەش بە تاکی هۆشیارو گروپی ڕێکخراو ئەکرێ کە هیچیان نین! - هەر خودی قەرەباڵغیی، کەشی لەباری ناهۆشیارییەو نەك هەر خەڵکی خۆمان، بەڵکو خەڵکی پاریسی پایتەختی ڕۆشنبیری عالەمیش، لەوێدا ئەشکێنن و ئەسوتێنن و شتی سەیرو بێتام ئەکەن! بۆیە ئەگەر هۆشیاری جارێك فەرزبێت، بۆ کەسێك کە ئەچێتە ناو قەرەباڵغی دوو جارو دە جار فەرزە، بەتایبەت بۆ قەرەباڵغییەکانی ئێمە، کە جگە لەوەی لەوبەرەوە گەلەگورگێك بە دارو چەکەوە بەرامبەری وەستاوە، هەمیشە لەناوەوەش گەلەڕێوێیەکی تێدایە!

بەهمەن تاهیر نەریمان بت خاوەنی پارێزبەندییە و لە هەموو ڕەخنە و گومان و چاکسازییەک دەبوێردرێت. ئامرازی (بەبتکردن) بریتییە لە کێشانی خەرمانەی پیرۆزیی بەدەوریدا، ئیتر ئەوەی لە بتەوە بێت، پیرۆزە، بیرو گوفتار و ڕەفتارێک لەبتەوە سەرچاوی گرتبێت دەستلێنەدراوە و جێی ڕەخنە و سەرزەنشت نییە، ئەوەی دژی بێت سەر بە دنیای شەڕە و گڵاوە. ئەوەی بەهەڵە لە بت تێگەیشتوین ئەوەیە وا دەزانین بت بریتییە لە پەیکەرێکی ڕەق و تەق و بینراو و دەرنشینە، لە دەرەوەی خۆمان پەیکەرێکمان لە ماددە بۆ کردووە. ئەمە سادەترین جۆری بتە، بتی هەقیقی نەبینراوە، لە دەرونماندا خۆی حەشارداوە، ناونشینەو لە زەینماندایە، ڕووپۆش و ناوپۆشکراوە، مرۆڤ بەئاسانیی دەرک بە بتی سایکۆلۆژی و ناوەوە ناکات، بۆیە بەئاسانیی نکوڵیی لێدەکات، بتی نامادی و ئەبستراکت، دەرککردنی ئاسان نییە، زیرەکیی دەوێت، بەڵگەی دەوێت تا بیسەلمێنیت، هۆشیاریی دەوێت تا پەیی پێبەریت و بناسرێتەوە. بۆ نمونە؛ کەسێک پەیکەریکی داناوە و کرنوش و سوژدەی بۆ دەبات، ئاسانە پێی بڵێیت تۆ بت-پەرستی، بەڵام زۆر گرانە بە دکتاتۆر یان ستەمکارێک بڵێیت تۆ بتیت، لەوە گرانتر بە شوێنکەوتوەکانی بڵێیت تۆ بت-پەرستیت! مرۆڤایەتی هەرگیز قۆناغی بت-پەرستیی تێنەپەڕاندووە و لە قووڵایی بت-پەرستیدا ماوەتەوە. تەنها بتەکان دەگۆڕدرێن، جێگۆڕکێ بە (شوێندان)ـی بتەکان دەکات. بت-پەرستی یەکێکە لەو پەتایانەی مرۆڤایەتی توشی بووەو بەدەستییەوە ناڵاندویەتی، لە ئێستاشدا هەر بەدەوامە، جێگۆڕکێیەک کە بە بت-پەرستی کراوە ئەوە نییە ژمارەی بتەکان کەمبوونەتەوە، ڕەنگە وەک خۆیان مابنەوە، بەڵکو ئەویە؛ بتی خاوەن پەیکەر کەمبووەتەوە و لەجێی ئەو بتی نابەرجەستە و ئەبستراکت جێی گرتوەتەوە. مادام بت-پەرستی لەناو چوارچێوەی بەپیرۆزکردندایە، کەواتە ڕەخنە قبوڵناکات، بڕوای بەوە نییە نەک باسی کەموکووڕییەکانی بکرێت، بەڵکو دان بە کومورتییەکانی خۆیدا نانێت. کەسی بەبتبوو خۆی لەسەروو ڕەخنە و لێپێجینەوە دەبینێت، کاتێک دەگوترێت فڵانە کەس ئەوەی دەی کات لێی ناپێچرێتەوە و لەسەروو لێپێجینەوەوەیە ئەوە بتە و بووە بە بت. هەر کەس، دامەزراوە، حزب، مەزهەب، گروپ و ئایدیۆلۆجیا لەسەروو ڕەخنەو پرسیارکردنەوە خۆی دانا، ئەوە داوای تەقدیس و بەبتبون دەکات، داوای خوداداریی دەکات. مامۆستا کە ڕەخنەی قوتابییەکەی قبوڵناکات، ئەوە داوای ئەوە دەکات قوتابییەکانی بیکەن بە بت. سەرکردە کە پێی وترا (بیستمان و گوێڕایەڵین) ئەوە بووە بە بت و خەڵکەکە بەندەن. مەلای دینی مادام ڕازی نەبوو لەسەر دوانگەکەی ڕەخنەی لێبگیرێت، خۆی کردووە بەبت، هەر یەک لە سیستمی دینی و سیاسی و کۆمەڵایەتی، مادام خۆی لەسەروو ڕەخنەوە دانا، ئەوە داوای بەبتبونی خۆی دەکات. دینە-یەکتاپەرستەکان لەسەرتادا شەڕی گەورەیان لەگەڵ ئەقڵی بت-پەرستی کردووە، بتی بەبەردبووی ماتریاڵیان لابرد، بەڵام بتی ناو زەین، ئەو بتەی لە وشە دروستدەکرێت، ئەوە بتەی وەک چەمک و وێنەی زەینی دەمێنێتەوە؛ دەستیان بۆ نەبرد. لە ئێستادا، ئاینە یەکتاپەرستەکان پڕپڕن لە بتی داتاشراو بە وشە، بتی دەقێکی پیرۆز، بتی شێخێک، پێغەمبەرێک، دەسەڵاتدارێک، مێژویەکی پیرۆزکراو، شوێنێکی پیرۆزکراو، بتی سامان، بەناو شیپاڵۆک(فلتەر)ی یەکتاپەرستیدا تێدەپەڕن و ناپاڵێورێن، چونکە ئەم ئەقڵە، دوای مەرگی ئیبراهیمەکانی ناویان، کاهینەکان هاتوون و جارێکی تر ئەقڵی بت-پەرستی بە وشە دادەڕێژنەوە. ئەقڵی دینی وا سادەبووەتەوە پێی وایە دانانی پەیکرێک لە ماڵدا، وەک کارێکی هونەری و جوانی، حەرامە، چونکە ئەوە بتە، لەوە ناگات، ئەم پەیکەرە لە خواوەندیی خراوەو تەنها کارێکی هونەرییە، کەچی درکیش بەوە ناکات، هەر خۆی ڕوکاری دەقی لێبووە بە بت و پیرۆزی دەکات، ناتوانێت لێی دەربچێت. دەکرێت بت سیاسییەکی بەدەسەڵات بێت، دەکرێت پیاوێکی دینی بێت، دەکرێت ڕۆحانییەک بێت، دەکرێت لە ژیاندا بێت، یان مردبێت، دەکرێت سەرمایە بێت، ئیتر سەنەم لای مرۆڤی دێوانە بەبت دەکرێت لە داهاتوودا بێت(وەک چاوەڕوانی ڕزگارکەر لەناو زۆر ئایدۆلۆجیای دینی و نادینیدا). چاوگەی مەعریفیەی بت-پەرستی نەزانی و بیرنەکردنەوەیە، سیستمێک کە دەبێتە بت، هەمیشە لە بیرکردنەوەی ئازاد و کەسی ئازد دەترسێت، لەناو ڕژێمە پەروەردەییەکەیدا لەجێی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی، بیری تەڵقینی برەوپێدەدات، لەجێی برەودان بە ئەقڵی داهێنەرانە، ئەقڵی لاسایگەراو تەقلیدی و جوینەوە برەوپێدەدات، سەیری سیستمی پەروەردەی خۆمان بکە، بەئاسانی بۆت دەردەکەوێت سایکۆلۆژیای تاک ئامادەدەکات بۆ قبوڵکردنی بتەکان، نەک شکاندنی بتەکان.  زمانی بت-پەرستی خاوەنی ئەدەبیاتی خۆیەتی، دابەشکردنی کەسەکان بۆ شوان و مێگەل، بۆ بەندە و سەردار، کۆیلە و خاوەن کۆیلە لە ناو زمانی بت-پەرستییەوە چاوگەیان گرتووە. لەناو حزبی کوردیدا کە دەوترێت: سەرۆکی نەمر و هەمیشەیی، ئەزبەنی، ڕابەری نەمر، جەنابی ئەمیندار، دەوڵەتمەدار، جەنابی ئەمیر، براگەورە، سکرتێری گشتیی، ناوی کەسیی خۆیان لادەبرێت، ئیتر کاندیددەکرێن تا بە پرۆسەی بەبتبوندا ببرێت، ئەمانە ئەدەبیاتی بتگەریین، ئیتر بت بەرەبەرە دادەتاشرێت، دواتر لەگەڵ زیادبوونی دەسەڵاتیان وەک بت خۆیان بەشایەنی هەرهەری و هەمیشەیی دەبینن، خەڵکی تریش دەبێت ویردی سەرزمانیان بۆ ئەم بەبتبوانە وتنەوەی ئەو وشە داتاشراونە بن کە بت لێیان ڕازی دەبێت. مەزاری نەمران، ئەزهەری شەریف، بیارەی شەریفە، مەککەی موکەڕەمە، نەجەفی ئەشرەف، مەزارگەی پیرۆزی فڵان شێخ... کە ئەم گوزارشتانەیان بۆ بەکارهات، ئەوە ئەمانە لەناو ئەدەبیاتی بتخانەدا ناویان بۆ داتاشراوە و پەرستگەی دانانی بتن. پەروەردەی سیتمی بەبتبوو، کەسەکان بە بچوکی پەروەردەدەکات، وایان لێدەکات هەرگیز هەست بە بوونی سەربەخۆ و گەورەیی خۆیان نەکەن. هەمیشە مرۆڤی بودەڵە و بڕوابەخۆنەبو دروستدەکەن، مرۆڤێک هەمیشە گرێی خۆبەکەمزانین و ڕقلەخۆبونەوەی تێدا بێت، مرۆڤێک خۆی بەشایستەی ژیانێکی شەرەفمەندانە و مەزن نەزانێت، مرۆڤێک چێژێکی ساختە لەم بودەڵەییەی خۆی ناگۆڕیتەوە بە چێژی هەقیقی مرۆڤێکی ئازاد و خاوەن وجودی سەربەخۆ. لەبەرانبەریشدا سەرکردەکانت بۆ بڵنددەکات، لەپایەی مرۆڤبوون بەرەوسەرەوەیان دەبات، بۆگەنیان دەبێت بە میسک و گوڵاو، وتەیان دەبێت بە وتەی پیرۆز و پڕ لە حیکمەت! بۆ ئەوەی کۆمەڵگەی بتپەرستان دروست بکەیت، مرۆڤەکان بچوک پەروەردە بکە. خۆبەکەمزانین لەناو دڵیاندا بچێنە. وایان لێبکە وابزانن سەرکردەکان هەموو شت دەزانن و ئەمان هیچ، وایان لێبکە بیان کە بە مەڕ، سەرکردە شوانەکان نەبن ئەمان ناتوانن بەرگری لەخۆیان بکەن و گورگ دەیان خوات، پیاوە ئاینییەکان نەبن؛ ئەمان ڕێی پەرستن و بەرەوخواچوون و ساڵحبوون نادۆزنەوە، سەردارەکەی نەبێت، ئەم لەبرساندا دەمرێت، مامۆستاکەی نەبێت، ئەم بیری بۆ ناکرێتەوە.  سیستمێکی سیاسی، دینی، کۆمەڵایەتی، ئابووری... کە نەگۆڕدرا و بڕوای بە گۆڕان نەما، کە گەشتە ئەو قۆناغەی پێی وا بێت ڕژێمە دینی، مەزهەبی، سیاسی، کۆمەڵایەتی...یەکەی خۆی هەقیقەتەو نابێت نوێبکرێتەوەو بگۆردرێت، ئیتر ئەو سیستمە بووە بە بت، شوێنکەوتوانی وا پەروەردەدەکات پاڵی لێبدەنەوە و خەریکی سیستم لێسانەوەبن، خەریکی بتپەسرتی بن. سیستمی بەبتبوو، سیستمێکە بە زەبروزەنگ خۆی دەهێڵێتەوە، ئەندامەکانی کۆمەڵ توشی ترس و دڵەڕاوکێ دەکات. پەروەردەکەی پەروەردەیەکە مرۆڤی دووڕوو و سیستم پەرستبن، مرۆڤ گەلێک پەروەردەدەکات ئەگەر سیستمەکە دینی بێت، مرۆڤەکانی جەوهەرێکی خۆپەرست و دنیاپەرستیان لێدروستدەکات، بەڵام لە ڕوکاردا دینین، دەم یان پڕە لە خودا و دڵیان پڕە لەناخودا، باسی هیچیی دنیادەکەن و ماددەپەرستی وەک خۆیان کەمە. سیستمی سیاسی بەبتبوو، خەڵکێک پەروەردەدەکات لە ڕوکاردا دڵسۆزی ڕژیمەکەن، بەڵام لە گەوهەردا دڵسۆزییەکەیان ڕاستەقینە نییە و ساختەیە. ڕژێمی بەبتبوی کۆمەڵایەتی، لە پەیوەندییەکانیاندا تاکەکان لە ڕووبەڕوودا دڵسۆزی یەکتری دەربکەون، بەڵام لە پاشملەدا خەریکی تێکشکاندنی یەکتری و زەموزەمکارین، چونکە ئەم جۆرە ڕژێمە مرۆڤی دووڕوت بۆ پەروەردەدەکات. بت لە بواری سیاسی، دینی، کۆمەڵایەتی، دەرونییەوە خۆی دەخزێنێتە ناو سیستمی بیرکردنەوەمان، هەرگیز ئەوە مەرج نییە کەسێک ڕووپۆشی ئازادیخوازی پۆشیبێت و بتپەرست نەبێت، مەرج نییە دینداربێت و بتپەرست نەبێت، دەکرێت، سەری زمان و بنی زمانی باسی یەکتاپەرستی بێت و لە پەرستگەی بتەکاندا کاهین بێت. دەکرێت خۆی بەدەرونناس بزانێت و دەرونی پەرستگەی بت بێت. لە ئێستادا و لە دونیای نادیمۆکراسیی ئێمە، سیستمی دینی و سیاسی، لە بت-پەرستیدا دژی یەک نین، یەکتری تەواودەکەن، سیستمی دینی پێی وایە ملهوڕ کەسێکە کە شەریعەتی دانراو، جگە لە شەریعەتی دینی، پیادەدەکات، ملهوڕ لەم دیدەدا، بەم کارەی داوای خوداداری دەکات. بەهیچ شێوەیەک دەسەڵاتدارێکی ملهوڕ، مادام شەریعەت جێبەجیدەکات ستەمکار نییە و لەناو ستەمەکەشیدا بتی سەرکردەی ستەمکار دانەتاشراوە، تەنها لەبەر ئەوەی شەریعەت جێبەجێدەکات و بەڕووکار؛ داوای خوداداری ناکات. لە مێژوی ئیسلامیدا، هەر بەهۆی ئەم دیدەوە، دەسەڵاتی ئومەوی و عەباسی و عوسمانی کە دەسەڵاتی بنەماڵەی پیرۆز بوون، پێشیان وتراوە خیلافەتی ئیسلامی، خەلیفەکانیش خەلیفەی موسڵمانان بوون، تا ئاستی موقەدەسکردن  موقەدەس بوون، سوڵتان عەبولحەمید لە ساڵی ١٨٧٦ کە دانی بەدەستوری نوێی عوسمانییەکاندا نا، لە ماددەی پێنجیدا هاتووە: (خودی حەزرەتی سوڵتان پیرۆزە و لێی ناپرسرێتەوە)، ئەم بەبتکردنی سوڵتانە، فلتەریی ئاینی ئەوسا، ئەم بەخواوەندکردنە قبوڵدەکات و بە شرکیشی نازانێت، ئەم جۆرە سیستمە ئاینییە سەرچاوەی داننانە بە ملهوڕی سیاسی، شەرعییەتی دینیشی بۆ دادەتاشێت.  بت-پەرستی سیستمێکی زۆر بەهێزە و زۆر ورد کاری خۆی دەکات، ئاسان نییە مرۆڤ بانگەشەی ئەوە بکات بڵێت من خۆم لە بت-پەرستی پاککردوەتەوە، خۆ ئەگەر بانگەشەشی بۆ بکات؛ ڕەنگە تەنها بانگەشە بێت، خۆی ئاگایی ئەوەی نەبێت بتەکانی ناو ناخی دەستنیشان بکات و دان بە نەخۆشیی بت-پەرستیدا بنێت. تەنها هۆشیاریی و هۆشیاربوونەوە دەکرێت وامان لێبکات بتەکانی ناومان ببینین، بەڵکو ناهۆشیاری وامان لێدەکات نکووڵی لەو هەموو بتە زۆر و زەوەندە بکەین کە لە دەرونماندا چێنراون، بت-پەرستی جاری وا هەیە ئەوەندە وردو بێدەنگ لەناوماندا کاردەکات، لە خشەی پێی مێرولەیەک بێخشپەترە، تەنها گوێی هۆشیاربووەنەمان دەتوانێت بیبیستێت، تایەفەی قاڵ و قیڕەقیڕ بتەکانی ناخمان لێوندەکەن و بەشتی ترەوە دەسخەڕۆمان دەکەن، تایەفەی قیل و قال ئەو تۆوە ئیبراهیمییەی لەناوماندایە دەکوژێت و تۆوی بتپەرستی و کۆیلەبوونمان بەهێزدەکات. کاتێک ژنە زیناککەرەکەیان هێنایە بەردەم مەسیح تا سەنگەساری بکەن، ئەو وتی کێتان تاوانی نەکردووە با یەکەم بەردی تێبگرێت، ئێستا کێمان بتپەرست نییە با دەستبەرزبکاتەوە، لێرە نا، با بچێت لەناو ئاوێنەکەی ناخییەوە لە دەرونی بڕوانێت و بڕیاری خۆی بدات کە ئایا بت-پەرستە یان نا؟  

دانا نەقی   نەوت ڕۆڵێکی گرنگ و بەرچاو دەبینێت لە ڕووی سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی و سەقامگیری جیهان. لە ووڵاتی ئەمەریکا لە سەدەی نۆزدەوە نەوت بە سەرچاوەیەکی بەهێزی بەرهەمەکانی ووزە هەژمار دەکرێت. هەر بۆیە لە سەدەی بیستەوە دەستیان بە سەر ٤٠٪ ووزەی جیهان و نەوت گرتوە. هەر قارەیەک یاخود هەردەوڵەتێک لەمپەری دروست کردبێت بۆ ئەمەریکا لەم سەرچاوە سروشتیەی ووزە، ئەوا بێ گومان ڕووبەروی نەهامەتی و قورسی ژیان و ڕووخان بوەتەوە. ئەمەریکا لە تەمەنی دەوڵەتداری خۆیدا سێ کات توشی قەیرانی ووزەو نەوت بوەتەوە ئەویش لە ساڵەکانی ١٩٧٣، ١٩٧٩، ١٩٩٠ خوێنەرانی مێژووی سیاسەت و شارەزایانی بواری سیاسی دەزانن هۆکاری ئەو قەیرانانە چی بوەو چەند دەوڵەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پشت ئەو دادەپینەی ووزەی ئەمەریکا بون و ئێستا سەرۆکەکانی ئەو کات لە کوێن و مێژوو بە دەستی ئەمەریکا چی بە سەر هێنان، بە هەر حاڵ سەبارەت بە هەرێم و نەوت شت زۆرە بۆ نوسین و ووتن، بەڵام دەبێت کێ گوێبگرێت پێش ئەوەی کار لە کار بترازێت و شاربەدەر بکرێن، بۆ وەڵامی دروست دەبێت حکومەتی هەرێم خۆی ڕابێنێ لە گەڵ ڕاستکردنەوەی هەڵە زەقەکانی، کە کردوونی لە ساڵی ٢٠٠٧ هەتاوەکو ئێستا. ڕوونە نەوت و سەرچاوەی  سروشتی گەر بۆ دەوڵەتانی کەنداو ئاشنا بونیان بوبێت بە ئابوری مۆدێرنە ئەوا بۆ کوردستان ملیارات دۆلار قەرزاری کردین، گەر بۆ ووڵاتان مایەی خۆشگوزەرانی و گەشەی بازاڕو پیشەسازی بوبێت ئەوا بۆ کوردستان کۆمەڵێک بەرپرسی دەوڵەمەند کردو ئەوانیش بزنسی ئەم نەوتەیان دا بە دەستی هەندێک کۆمپانیای بیانی و شەریکە بەش. بێ ئەوەی لەماوەی ئەم سیازدە ساڵەی ڕابردوو هەوڵدەن لە  وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بۆ پێگەیاندنی کادری لۆکاڵی و ئەزمونکردنیان بۆ دەیەکانی داهاتوو، وە  پشت ئەستور بن  بە توانای مرۆیی ناوخۆ لەم بوارەدا، بە داخەوە ڕێگریش دەکرێت لە کۆمپانیا نەوتیە لۆکاڵیەکان بۆ کار کردن هەوڵدان بۆ بون بە خاوەنی کێڵگەو کۆنتراکت لە حەقلەکانی کوردستان، نمونە کۆمپانیای داینا ستی  توانی پشکەکانی کێڵگەی کوردە میر، تۆپخانە بکڕنەوە لە کۆمپانیای  ڕیسپۆڵ ی ئیسپانی لە بڕی هاوکاریکردنیان و دەستگرۆی کردنیان دێن سەرەڕایی دروست کردنی کێشە دواجار بێ بەشیان دەکەن و ڕێگەیان نادەن کار کەن، ئەمەش جارێکی تر کەسیایەتی حکومەت لە بەر نەزانی دەخاتە بەردەم دادگاو پەڕاوو میدیاکانی جیهان بۆ نیشاندانی ناشرینێکانی سیاسەتی نەوت لە هەرێم. دەبێت حکومەتی هەرێم هەر زوو هەوڵدات بۆ بە نیشتمانی کردنی نەوت و سەرچاوەکانی ووزە شان بە شانی سێکتەرەکانی تر، نەک نەوت و کێڵگەکانی هەرێم لە دوو ووڵات تاپۆ بکرێت، وە ئەمەریکا، بەریتانیا، فەرەنسا تەماشاکەر بن، تکایە ئاگادار بن ئەگینا نە کوردستان لە موسەدەقی ١٩٥١ بۆ ١٩٥٣ ئێران لێهاتوو ترە، نە وەک فەنزەویلاش خاوەنی عەقیدەی شوعی یە بەرگە بگرێت. 

مەریوان وریا قانع   تێکدانی ئارامیی وڵاتێک بە کەناڵێکی تەلەفیزیۆنی ئەنجامنادرێت، ھەر وڵاتێکیش کەناڵێکی تەلەفیزیۆنی بتوانێت ئارامییەکی تێکبدات لەوە کەوتوە وڵات بێت. وڵات تەنھا کۆمەڵێک شار و ناوچەی جوگرافیی نییە کە ڕێکەوت لە تەنیش یەکەوە کۆیکردونەتەوە، وڵام مانای جێگەیەک کە لانی کەمی ئیجماعی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی تێدایە. وڵات لەناو بۆشاییدا دروستنابێت، شتێک نییە خۆبەخۆ ھاتبێتەکایەوە، بەڵکو دروستکراوێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتییە، ئەوەی وڵات دەکات بە وڵات و دروستیدەکات، بە پلەی یەکەم، سیاسەت و ھەڵسوکەوتی حوکمڕانەکانیەتی. ئەوەی لەو ھەرێمدا بوونی نییە ئەو لانی کەمی ئیجماعی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەیە کە بەسەریەکەوە بێمتمانەییەکی گەورە و بەرفراوانیان لە نێوان خەڵک و حوکمڕانان و لەناو نوخبە سیاسییەکە و زۆرینەی کۆمەڵایەتیی ھەرێمەکەدا دروستکردوە. کەی تەلەفیزیۆنێک لەوەدا سەرکەوت ئارامی وڵاتێک تێکبدات ئەوە مانای ئەوەیە ئەو وڵاتە ھیچ پێگەیەکی بە وڵاتبوونی تێدا نییە. مانای ئەوەیە ئەو لانی ھەرەکەمەی متمانەی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی تیا نییە کە ھەموو پێکەوەبوونێکی کۆمەڵایەتیی ئارام پێویستیی پێیەتی. ئەوەی حوکمڕانانی کوردستان لە فۆرمە بنەماڵەیی و خێزانیی و سوڵتانییەکەیدا لەدەستیانداوە، بوونی ئەم لانی ھەرە کەمەی متمانەیە، کە ھاوشانە بەبوونی لانی ھەرەکی بەرپرسیارێتی سیاسیی. بۆیە ئەوەی بۆیان ماوەتەوە ھەڕەشە و توندوتیژیی و تاوانبارکردنی ھەموو ئەوانەیە لە دەرەوەی بازنە داخراوەکەی ئەواندا و لەدەرەوەی سیاسەتە وێرانکارەکانی ئەواندا بیر لە چارەسەری کێشەکانی ئەو ھەرێمە دەکەنەوە. ئەم دۆخی نەمانی متمانەیە وایکردوە گرتن و فڕاندنی چالاکەوانە سیاسیی و مەدەنییەکان، پڕکرنی شەقام و کۆڵانەکان لە ھێزی چەکدار و تێڵابەدەست، درۆکردنی بەردەوام، ھەڕەشە و ترساندنی ھەمەلایەنە، ببێتە زمانی قسەکردنی ئەوان لەگەڵ ئەو کۆمەڵگایەدا کە گوایە حوکمڕانیی دەکەن. ئەم سیاسەتەش نەک چارەسەری ئەو دۆخی بێمتمانەیی و ناڕازیبوونە ھەمەلایەن و بەرفراوانە ناکات، بەڵکو گەورەتر و بەھێزتری دەکات. دروستکردنی متمانە و دابینکردنی ئارامیی پێویستیان بە زۆر شتە، یەکێک لەوانە دروستکردنی باوەڕبوونە بە ئایندەیەک باشتر و جوانتر لە ئێستا، باوەڕبوونە بەوەی ئەو کێشانەی لە ئێستادا ھەن و ئامادەن، کێشەی کاتیین و بە کاری پێکەوەیی تێدەپەڕێرێن، ئەوەی لە ھەرێمدا وێرانکراوە ئەم وێنەیەیە بۆ ئایندە. ئەوەی ئەم فۆرمە لە حوکمڕانیی لە ھەرێمدا ناتوانێت دەستەبەریبکات، لانی ھەرە ھەرە کەمی باوەڕبوونە بە بوونی ئایندەیەکی لەو شێوەیە. حوکمڕانانی ھەرێم لە ئێستاوە منداڵەکان و منداڵی منداڵەکانیان وا نیشانئەەدەن کە دوای خۆیان حوکمڕانیی ئەو ملیۆنەھا منداڵانەی ترن، کە ھێشتا لەدایکنەبوون. ئایندە ئایندەی نەوەکانی ئەمانە و لەم ڕووەوە درێژدە بە ھەمان عەقڵیەت و ھەمان فۆرم و ھەمان شێواز لە حوکمڕانیی، دەدەن. متمانە پابەستی ئەوە نییە مرۆڤ لە وڵاتێکی دەوڵەمەندا دەژیی یان نا، بەڵکو پابەستی ئەوەیە بڕ و ڕادەی نایەکسانییەکان، بڕ و ڕادەی سیاسەتی ھەڵاوێردن و جیاوازیکردن، بڕ و ڕادەی سیاسەتی بەخشینی ھەلی یەکسان و سیاسەتی پێشکەوتن و جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی، لە چ ئاستێکدایە. حوکمڕانانی ھەرێم ئەو وێرانەیە نابینن کە بۆ زۆرینەی ھەرەزۆری دانیشتوانی ئەو ھەرێمەیان دروستکردوە. بە زمانێک قسەدەکەن تا دێت توڕەیی و نەفرەتی خەڵک گەورەتر دەکات، زمانێک پڕە لە درۆ و دووڕویی و دەمامک. ئەوان شتێک دەڵێن و پێچەوانەکەی ئەنجامئەدەن، تاوان دەکەن و وەک دەسکەوت نیشانیئەدەن، دزی دەکەن و وەک دەوڵەمەندی ئابووریی دەیفرۆشنەوە. دائیرەیەکی بچووکی شارەوانی، یان بنکەیەکی پۆلیس، یان باڵەخانەیەکی حیزبی بە ”موڵکی گشتیی“ دادەنێنن، کەچی داھاتی نەوت و دەزگاکانی حوکمڕانیی و سامانی سەرزەویی و ژێرزەویی وڵاتەکە، وەک موڵکی شەخسیی و بنەماڵەیی و حیزبیی مامەڵەدەکەن. ئەگەر تەلەفیزیۆنێک لەوەدا سەرکەوت ئارامیی و ئاسیشی وڵاتێک تێکبدات، ئەوە مانای ئەوەیە حوکمڕانانی ئەو وڵاتە شتێکیان دروستکردوە بە فویەک دەڕوخێت، بۆ ئەوەی ئەو فوەش نەکرێت، سەرجەمی وڵاتەکە بە سەربازگە دەکەن. ئەمە ئەو ڕاستییە زۆر سادەیەیە کە ساڵانێکی درێژە ئەو حوکمڕان و بنەماڵە سیاسیانە نایانەوێت بیبینن. تاوانبارکردنی ئێن ئار تی بەوەی ئارامیی وڵاتێک تێکئەدات ڕاکردنە لە بەرپرسیارێتیی لە سادەترین فۆرمیدا.

سەهین موفتی ئەم نەوەیەی ئێستێ، نەیدیوە دایک و باوکی بە شەق بەرەو سندوقی دەنگدان ببەن، بە زۆری زۆردارێتی دەنگ بە حیزبی بەعس و سەرۆکەکەی بدەن، ئەم نەوەیەی ئێستێ، نەیدیوە رایان مۆڵی هەولێری ئێستا پێشتر چی بوو، چۆن باڵەخانەیەکی چوار نهۆمی بە ژێر زەمینەکەیەوە، تاڵان کراو تەنانەت شیشی نێو بناغەو چیمەنتۆکانیش دەرهێنران(هێزی پاتار)، هوتێلی شیڕاتۆنیان بیرنایەت چۆن ببوو بە بێژینگ، پاشماوەی شەڕی براکوژی...! کام خۆپێشاندان؟  ئەم هەموو خۆ پێشاندانەی لە هەولێر لە ساڵانی رابردوو کران، لە کام شاری کوردستان کرا؟ لێ لەودەمەی زاندرا ئاڕاستەو رێڕەوی خۆپێشاندانەکان دەگۆڕدرێت و گروپە داعش فیکرو ئیخوانییەکانی ئەودەم و ئۆکتۆبەرچییەکانی ئێستێ دەیانەوێت سواری شەپۆلەکە بن، ئیدی هەولێرو هەولێرییەکان نایانەوێت، نەخۆشخانەکان بسوتێنن، نایانەوێت دام و دەزگای حکومی وێران بکەن، ئاخر ئەمانە هەمووی موڵکی گشتین، هی سەرۆک و جێگری سەرۆکوەزیران نین، هی سکرتێری پارتی و یەکێتی نین،نموونە خۆپێشاندان بوو بۆ دژایەتیکردنی ئێران و تورکیا بۆ وەستاندنی تۆپبارانکردنی ناوچە سنوورییەکان، بە سوتاندنی دوکانی مەیفرۆشەکان کۆتایی هات...! هەولێرو هەولێرییەکان، هێندەی لەخەمی ئاوەدان و رازاندنەوەی زێدەتری شارەکەن، بیر لەوە ناکەنەوە زەرەر بە شوێنێکی گشتی بدەن، بەڵکێ بیانەوێت گورز لە حیزبێکی ناخزمەتگوزار بدەن، بەبێ دەنگی، بە ئارامی،  رۆژی دەنگدان، تۆڵەی لێ دەکەنەوە....! ناچن شارەوانی و قایمقامییەت و نەخۆشخانە بسووتێنن، هەزار جاران رقیان لە قایمقام ببێت، سکاڵا لای پارێزگار دەکەن، کە رقیان لە پارێزگار هەستێت، سکاڵا دەبەنە سەروی ئەو، کە رقیان لەسەروی ئەم هەستێت، شەڕی دەنگدانیان لەگەڵ دەکەن. خۆپێشاندان، دەبێت هەبێت، داواکرنی ماف، دەبێت هەبێت، بەڵام کام جۆری خۆپێشاندان؟  خۆپێشاندانێک، بۆ گەیشتنی نەخوێندەوارو هیچ نەزان بە پەرلەمان؟

عەزیز ڕەئووف لە ئێستادا گەیشتوین بە ئاگر، ئیدی نە قسە شوێن خوی دەگرێ، نە هاواری سەر سەکۆی پارکەکان سودی ماوە. ئێوە گوێتان نەگرت، نوسین، هەڵبژاردن، مانگرتن و بایکۆت هیچی لە عەقڵ و ویژدانی ئێوە دەسکاری نەکرد. ئیدی گەیشتینە ئاگر، ئیدی سەبر و تەحەملی گەنجانیش بوو بە ئاگر، ئیدی دەرونی ئەم نەوەیە گڕ دەگرێ، ئیدی گەیشتینە ناڕەزایی و بەرد و دەمهەڵبەستنی نیوەشەو. کام شوێنی گشتی؟ کام دام و دەزگا؟ کە فەزایەک نەما بۆ گشت شوێنی گشتی چ بەهایەکی هەیە؟ داهاتی گشتی بۆ کەمینەیەک و خەم و ئازار و برسێتی بۆ گشت، پارەی گشتی بۆ ئێوە بێ و چاوەڕوانی و برین و نائومێدی بۆ گشت، خۆشگوزەرانی بۆ ئێوە بێ و دۆخی بێ نان و کار و ئازادی بۆ خەڵک، کە خەڵک نە متمانەی بە دەسەڵات ما نە ئۆپۆزسیۆن، کە گەنجی وڵاتی من هیچی نەما بیدۆڕێنێ، شوێنی گشتی و دام و دەزگای گشتی چ بەهایەکی هەیە؟ شوێنی گشتی یەکسانە بە خەمی گشتی، کە شەقام و کۆڵانەکانت جێهێشت، کە گوێچکەت نەما بۆ گوێ گرتن، دەبێ چاوەڕێی ئاگریش بکەی، کە ئاگریش شوێن خۆی نەگرت، هەنگاوێکی تر دەبینیت. کەس فریات ناکەوێ نە میدیا و نە بەلاڕێدابردنی ڕووداوەکان، نە هێزی چەکدار و نە زیندانەکانتان. ئێوە دەستی دەرەکی نەبێت دەمێک بوو ببوون بە خۆڵەمێش، ئیدی گەنجی وڵاتی من دەستی دەرەکی لەپشت نیە، بەڵکو ناشرینی و گەندەڵی و بەتاڵی تۆی لە مێشکە، تەمەڵترین خوێندکاری من لە دیارترین بەرپرسانی ئەم وڵاتە بە ئاگا و هوشیار ترن. ئێوە واتان کرد بگەین بە ئاگر، ئێوە واتانکرد بگەین بە ناڕەزاییەکانی نیوەشەو ئیدی گەیشتین بە ئاگر و نیو کاتژمێری ماوە بۆ چەک.

 شوان سدیق: ئیتاڵیا ھەردووکیان ئیسلام نەبوون، ھەردووکیان لەدوو ئایین و باوەڕی جیاواز، ھەردووکیان ڕفێنەرەکانیان گروپە ئیسلامییەکان بوون، کەچی ھەردوو کیشیان چوونە سەر باوەڕی موسوڵمان و ئیسلامییەکان. سیلڤیا ڕۆمانۆ کچێکی ئیتاڵیە، حەلا مەحلۆ کچێکی ئێزدیە ھەردووکیان لەلایەن چەکدارە ئیسلامییەکان لەئەفریقاو عێراق ڕفێنران کەچی پاش ماوەیەکی زۆر ئازادکران دەبینی بوونەتە باڵا پۆش و چوونەتە سەر باوەڕی ئیسلامییەکان. 🔴 چیرۆکی سیلڤیا ئەوان پێشتر چاوەڕێ بوون کچەکەیان لەدەستی ڕفێنەرە ئیسلامییەکان دەربازی ببێ، کەچی پاش ئازادبوونی تووشی سەرسوڕمان بوون! پاش نیوەڕۆی ڕۆژی یەکشەممە ١٠ی ئایاری ٢٠٢٠ سیلڤیا ڕۆمانۆی کچە تەمەن ٢٥ ساڵ گەڕایەوە بۆ ئیتاڵیا. سیلڤیا لە ٢٠ی نۆڤێمبەری ٢٠١٨ گروپێکی جیھادی لەوڵاتی کینیا دەستبەسەرکرابوو. دواتر بەھاوکاری ھەواڵگری ئیتاڵی بەدوورین٣٠ کیلۆمەتر لە مەقادیشۆی پایتەختی سۆماڵ ئازادکرا لەکاتی گەڕانەوەی بۆ ڕۆما، لە فڕۆکەخانە لەلایەن جوسێپێ کۆنتێی سەرۆکوەزیران و دیمایۆ وەزیری دەرەوەو بەرپرسانی ئیتاڵی پێشوازیان لێکرد. ئەوەی چاوەڕوانکرا وا دەرنەچوو، سیناریۆی کچە ئێزدییەکان دووبارە ببێتەوە، چونکە کاتێک کچە ئێزدییەکان لەدەستی دەوڵەتی ئیسلامی لەعێراق و شام ناسراو بە"داعش" ئازاد دەبوون جلوبەرگ و سەرپۆشەکانیان فڕێ دەدا. بەڵام لەپاش گەڕانەوەی سیلڤیا بۆ ڕۆمای پایتەخت، ئیتاڵییەکان بینیان کچەکەیان، لەچکی کردوەو بووە بەباڵاپۆش زۆریش بەلایەوە ئاساییە. ئەمە بۆ زۆرێک لەئیتاڵییەکان، بەتایبەتی ڕاسیست و ئەنتی ئیسلامی و ئیسلامفۆبیاکان، مایەی سەرسوڕمان بوو چونکە بەبۆچوونی ئەوان "سیلڤیا" لەلایەن گروپە ئیسلامییەکان دەستبەسەر کراوە، کەچی ئێستە جلوبەرگی کەلتوری سۆماڵی پۆشیوە! بەشێکی دی لەئیتاڵییەکان پێیانوایە ئەمە ژیانی تایبەتی "سیلڤیا" خۆیەتی و ئازادە پێویست ناکات، کەس ڕەخنەی لێ بگرێ ئەوەی گرنگە ئێستە ئەو گەڕاوەتەوە بۆ نێو وڵات و خێزانەکەی. سیلڤیا پێشتر وەک چالاکوانێکی خۆبەخش لەنێو منداڵانی ئەفریقی کاریکردوە و زۆرجار لەوێ ماوەتەوە. 🔴 چیرۆکی حەلا حەلا مەحلۆ کچە کوردێكی ئێزدییە، دوای دەستگیرکردنی لە ساڵی 2014 ژیانی هاوژینی لەگەڵ ئەمیرێکی داعش پێکهێناوە، ماوەی چەند رۆژێکە بووەتە باسێكی گەرمی نێو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و داوای دیاریکردنی چارەنووسی دەکرێت، داعش داوای ئازادکردنی دەکات و لەبەرامبەریدا فەرمانبەرێکی وەزارەتی ناوخۆی بەبارمتە گرتووە. حەلا مەحلۆ لە ئۆپەراسیۆنێکی هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ چەند ئەندامێكی دیکەی داعش لە کەرکووک دەستگیرکراوە. بەڵام لەکاتی دەستگیرکردنی نەیگوتووە کوردی ئێزدییە و ترساوە قبووڵ نەکرێتەوە، پاشان لە دان پێدانان گوتویەتی کوردی ئێزدییە. داعش نۆ مانگە فەرمانبەرێکی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستانی لە قەرەتەپە رفاندووە و بە بارمتە هێشتوویەتییەوە، 10 رۆژی داناوە تاوەکو حەلا ئازاد بکرێت و بگەڕێنرێتەوەی لای ئەوان، ئەوانیش فەرمانبەرەکەی هەرێمی کوردستان ئازاد دەکەن. ئەگەرنا بە گوتەی فەرمانبەرەکە کە نامەی دەنگی بۆ کەسوکارەکەی ناردووە "دەیکوژن". خێزانەکەی حەلا ئێستا لە کەمپی شاریا دەژین و هێشتا سێ برا و باوکی بێسەروشوێنن. دایک و برایەکی ئەو کچە کوردە ئێزدییە سەردانیان کردووە، براکەی دەڵێت، "قسەم لەگەڵی کرد، داوای کرد بگەڕێتەوە نێو کەسوکارەکەی و دایکم ببینێت". پاش ئەو ماوەیەی زۆر ڕۆژی یەکشەممە ٢٣ی ئاب حەلا ئازادکراو ڕادەستی کەسوکارەکەی کرایەوە. ھاوڵاتیان وێنەی حەلایان بینی بەجلوبەرگی ئیسلامەوە تووشی شۆک بوون، ھەندێکیان پرسیویانە چۆن کەسێک ڕفێنڕاوەو دوای ھەر خۆی دەچێتە سەر باوەڕی ڕفێنەرەکان؟! پاش گەڕانەوەی بۆ نێو کەسوکاری لە ھەرێمی کوردستان، دیارنیە ئایا حەلا ھەر لەسەر ئایینە نوێیەکەی دەمێنێتەوە یاخوود دەگەڕێتەوە بۆ سەر ئایینی ئێزدی. بەڵام جیاوازی خێزان و دورپشتی سیلڤیای ئیتاڵی لەگەڵ حەلا ئەوەیە سیلڤیا لەنێو خێزان و کۆمەڵگەیەکی مەدەنیە ئەو پاش ئەوەی گەڕاوەتەوە بۆ میلانۆی ئیتاڵیا لەسەر ئایینە نوێیەکەی خۆیەتی ڕێگریشی لێ ناکرێت! چیرۆکی حەلا سەرچاوەی زانیاریەکان لە ماڵپەری رووداو وەرگیراوە.