ئەبو كاروان ‏‎گەلی كوردستان لەسەرەتای دابەشبوونیەوە لە بەرخوردان‌و تێكۆشاندا بووە بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی. لەپێناو گەیشتن بەو ئامانجانە دونییایەك قوربانی داوە، چ ئەوانەی لە ڕیزی حزبە سیاسییەكاندا بوونە یا چ ئەوانەی لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكاندا خەباتیان كردوە. حزبی شیوعی لایەنێكی كاریگەرو گرنگی ئەو بزوتنەوەیە بووە كە بۆ داكۆكیكردن لە گەلی كورد ستان‌و بەدیهێنانی مافی چارەنووس لە مەیداندا بووە. ئەو ئەركەی بە بەشێكی سەرەكی لە خەبات‌و بەرنامەی خۆی زانیوەو سەنگ‌و قورسایی خۆی هەبووە لەو بوارەدا. شاراوە نیە كە حیزبمان لە شۆڕشی ئەیلول‌و شۆڕشی نوێی گەلەكەماندا، بەشداری كاریگەری بووە، هەر بۆیەش لە پای ئەو بەهێزبوون‌و پێگە كاریگەرییەی، حزبە كوردستانییەكان هەوڵیان داوە دۆستایەتی‌و هاوپەیمانێتیان لەگەڵیدا هەبێت، زۆرجار ئەم هەوڵانەش بەمەبەستی سودوەرگرتن بووە لەو پێگەیەی كە حیزبمان هەیبووە، بەتایبەت لە مەحفەلە جیهانیەكاندا. بەڵام هەر ئەم حیزبانە لە بەرانبەردا بەردەوام لەپشتەوە بە شێوازی جیا جیا هەوڵیان داوە لاوازی بكەن. حزبی شیوعی هەر لە سەرەتاوە دەركی بەو كارە قێزەونانەی ئەو حزبانە كردوە، بەڵام بەهۆی بەرژەوەندی هاوبەش كە خۆی لە بەرژەوەندی گەلی كوردستاندا دەبینێتەوەو یەكێك لە میحوەرە سەرەكییەكانی تێكۆشانی حیزبمان بووە، بۆیە لەگەڵ بوونی چەندین ناكۆكیشدا هەرگیز كاری هاوبەشی لەگەڵ ئەو لایەنانە ڕەتنەكردۆتەوەو شانبەشانی ئەوان لە هەموو قۆناغەكانی خەباتی گەلەكەمان كاری كردوە. هاوكات حیزبمان دركی بەوە كردوە كە ساڵ بە ساڵ‌و قۆناغ بە قۆناغ ئەوان لە جەوهەری داكۆكیكردن لە مافە ڕەواكانی گەلی كوردستان دوور دەكەونەوەو شتێك لە مەنهەج‌و بەرنامەو سیاسەت‌و كاری ڕۆژانەیاندا نەماوە ناوی بەرژەوەندی باڵای گەلی كوردستان بێت. دەسەڵات‌و كورسی‌و پلەو پۆست بووەتە كاری سەرەكییان‌و لەو پێناوەدا ڕەش‌و سپی یان تێكەڵ كردوەو بێ شەرمانە لەگەڵ سەرسەختترین دوژمنی دەوروبەر بوونەتە دۆست‌و هاوپەیمان. بە دەیان نموونەمان لە بەردەستدایە كە مێژوو سەلماندونی كە ئەو دوژمنانە چۆن دژی دروستبوونی بچوكترین كیانی كوردستانی بوونە، بۆ نمونە، لەدوای شۆڕشی چواردەی تەمووزو شۆڕشی ئەیلول‌و شۆڕشی نوێی گەلەكەمان‌و تا دەگاتە ئەزموونە سەركەوتووەكەی ڕۆژئاواو ئەو نیمچە سەربەخۆییەی باشور. ئەم سیاسەتە دوژمنكاریە تا ئەمڕۆ بەردەوامی هەیەو نەگۆڕاوە. ‏‎گەر بەكورتی بەمێژوودا بچینەوە باش دەزانین كە ئەمریكای زلهێزو ئێرانی سەردەمی شا، چۆن شۆڕشی ئەیلولیان شكست پێهێنا، هەر ئەو دەست تێكەڵاوكردنەی ئەو دوو لایەنە، هۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ نسكۆی ئەو شۆڕشەو لەناوبردنی. ئەو نسكۆیە دونییایەك ئێمەی لە سەرانی شۆڕش دوورخستەوە. كە جێگەی ئاماژەیە كاتی خۆی حزبی شیوعی لە مەترسییەكانی ئەو هەنگاوانە بەر پرسانی شۆڕشی ئاگاداری كرد بووەوە. ‏‎لە شۆڕشی نوێی گەلەكەماندا، حزبی شیوعی هەوڵی بێوچانی دا بۆ دروستكردنی بەرەییەكی نیشتمانی‌و دژی شەڕی براكوژی وەستایەوەو لە مەترسییەكانی هەموو لایەكی ئاگادار كردەوە، بەڵام پێشنیارو داخوازییەكانی حزبیان بەهەند وەرنەگرت‌و ئەوەندە ئاڵۆزیان كرد تا حزبی شیوعیش بووە بەشێك لەو شەڕە كە دوور لە خواستی خۆی بوو، هۆكارەكەیشی دیارو لەبەرچاو بوو، لە لایەكەوە واقعەكەو سلوكی حزبە بەشەڕهاتووەكان ئەو هەنگاوەی فەرز كرد، لە لایەكی ترەوە كاریگەری هەندێ لایەنی دەرەكی لەسەر بەشێك لە سەركردەكان ئەو تێوەگلانەی دروستكرد. ‏‎كارێكی تر كە دووری خستینەوە لەو حزبانە، هاوكاری كردنیان بوو لەگەڵ پاسداری ئێران‌و بوونیان بە كەواسوری بەر لەشكر، نمونەی لە گردەمەندەوە تا داگیركردنی هەڵەبجەو هێرشی هاوبەشیان بۆ سەر بیرە نەوتەكانی كەركوك‌و كارگەی ڕستن‌و چنین لە كفری‌و تەقینەوەی پردی ناساڵح... هتد. ‏‎هەموو ئەمانە زیانی مەزنی گەیاندە گەلەكەمان‌و توشی كارەساتی كردین، كە تێكڕای ئەم كردەوانە بە پێچەوانەی هەڵوێستی حزبی شیوعییەوە بوون، كە حیزبمان چەندین جار لە مەترسییەكانی ئەو كردەوانە ئاگاداری ئەو حزبانەیان كردبوەوە. ئەم هەڵوێستە نانیشتیمانی و دژ بەبەرژەوەندی گەلەگەمان كە پێچەوانەی سیاسەتی مەبدەئیانەی ئێمەبوون، حیزبمانی پتر لەو لەو حزبانە دوور خستەوە، چونكە ئێمە بەتەواوەتی دژی دەستێكەڵكردن لەگەڵ ئێران‌و ئەو سیاسەتە چەوتانە بووین. ‏‎لە دوای ئەنفال شەقی زەمانە لە مانگی پێنجی هەشتاو هەشت بەرەی كوردستانی بۆ دروستكردین‌و ڕیزەكانی حزبەكانی یەكخست‌و بووە هەوێنی سەركەوتنی ڕاپەڕینی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان‌و ئەنجامدانی هەڵبژاردن‌و دروستبونی پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێم، كە بەداخەوە یەكێتی‌و پارتی بە تزویرو ساختەكاری خۆیان سەپاندو پاشانیش هەرچی كەرەستەی خزمەتگوزاری یە ئاودیوی وڵاتانی دراوسێ یان كرد، كە ئەمەش دووربوو لە خواست‌و ئیرادەی گەلی كوردستان‌و حزبی شیوعییمان، كە دیسان ئەم كارە قێزەوەن‌و تاڵانكاریەیان گاوخانێك دووری خستینەوە لە یەكتر. ‏‎بەڵێ دوای دامەزراندنی یەكەم كابینەی حكومەت‌و پەرلەمان بەشێوەی فیفتی فیفتی‌و دابەشكردنی پلەو پۆست لە سەرەوە بۆ خوارەوە، هەر بەهەمان شێوە، دونییایەك ناڕەزایەتیمان دەربڕی‌و بەكردەوەش بەپاڵپشتی نووسەران‌و ڕۆشنبیران‌و جەماوەری دڵسۆزی گەلەكەمان دژیان وەستاینەوە. مەخابن ئەنجامی ئەو سیاسەتە وێرانكاریە، قۆناغێكی تری شەڕی براكوژی‌و دەست تێكەڵكردن بوو لە گەل دەوڵەتانی ئەقلیمی‌و هێنانی سوپای سەدامی خوێنڕێژ بوو بۆ هەولێر لەلایەن یەكێك لە شەڕخوازەكان دژ بە لایەنەكەی تر. ‏‎ئێمە لە حزبی شیوعی كوردستان ئەڵقەی ناوەندی لە سیاسەتمان ئاشتی‌و ئاشتبونەوە لە كوردستان‌و پارێزگاریكردن لەم كیانەی هەرێم بووە، و تائێستاش لەسەر هەمان هەڵوێست بەردەوامین. كەچی ئەم دەسەڵاتدارانەی هەرێم بە بەرنامە سووربوون لە وێرانكردنی ئەم هەرێمە، كە ئەمەش بەپێچەوانەی دروشم‌و پرۆژەكانی حزبمان‌و دژی بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستان بوون. ئەم جووت حیزبە قۆرخكارە، تاكو ئێستا بەردەوامن لە بەحزبیكردنی سەرجەم دامودەزگاكانی حكومی‌و غێر حكومی، ئەمانە تاكو ئێستا دوو ئیدارەو دوو هێزی پێشمەرگەو دوو ئاسایش و.... هتدن. كە پێچەوانەی خواست‌و بەرنامەو دروشمەكانی ئێمەیە، ئەوان یاسا پێشێل دەكەن‌و ئەو یاسایانەی پێچەوانەی بەرژەوەندییەكانیانە جێبەجێی ناكەن، ئەوان كۆمپانیاو گیرفانی خۆیان بەهێز دەكەن‌و مووچەی مووچەخۆران خەرج ناكەن، ئەوان بەردەوامن لە بەتایبەتكردنی كردنی كەرتی گشتی‌و هەڕاجكردنی دامودەزگا خزمەتگوزارییەكان، ئەوان بەردەوامن لە بەرتەسكردنەوەی ئازادییەكان‌و دژی مافەكانی مرۆڤن، ئەوان بەردەوامن لە برسیكردنی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان‌و كەمكردنەوەی داهاتی تاك‌و فراوانكردنی بێكاری، ئەوان لەژێر ناوی چاكسازی خەڵكی فریوو دەدەن، ئەوان حوكمڕانییەك دەكەن كە لە دونیادا نموونەی نەبووەو نییە. بۆیە دەبینین لە ئێستادا خاڵی هاوبەش لە نێوانماندا نەماوە، ئیدی گرنگەو زۆریش پێویستە گۆڕانكاری لەكارو سیاسەت‌و دروشمەكانماندا بكەین، سەرپەرشتی خۆپێشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانی جەماوەر بكەین، بەڵێ كاتی ئەوە هاتووە داوای پێداچوونەوە بكەین لە هەڵوێست‌و پەیوەندیەكانماندا بەرامبەر بە حیزبە دەسەڵاتدارەكان .  

چیا عەباس عزه‌ت شابه‌نده‌ر، بیرمەندێکی دێرینی شیعە و دۆستێکی نزیک و هاوپه‌یمانی پێشوی مالیکی،  دەڵێت: کاتێک مالیکی و سەرکردە په‌نابه‌ره‌کانی تری شیعە له‌ ساڵی 2003  گه‌رانه‌وه‌ بۆ عێراق، هه‌ر زو گه‌یشتنه‌ ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی که‌ ناتو‌انن ده‌وڵه‌تێکی ئیسلامی دابمه‌زرێنن، چونکه‌ دو پێکهاته‌ی تری عێراق‌ جیاوازی بنه‌ره‌تیان له‌سه‌ر سروشتی ئیسلام هه‌یه‌، وه‌ک شابه‌نده‌ر ده‌ڵێت: " ئه‌و که‌سانه‌ که‌ به‌درێژایی ساڵانێکی زۆر کاریان ده‌کرد و پلانیان داده‌رشت بۆ ده‌وڵه‌تی ئیسلامی کتوپڕ پرۆسه‌که‌یان به‌لاوه‌ دا".  سه‌رکرده‌ تازه‌کانی عێراق روبه‌روی دو ئه‌گه‌ر بونه‌وه‌، یه‌کێکیان بنیاتنانی ده‌وڵه‌تێک که‌ پێکهاته‌ و ئاینه‌کانی وڵاته‌که‌ له‌ سیسته‌مێکی دیموکراسیدا یه‌کبخات، به‌ڵام ئه‌مه‌ ره‌چه‌ته‌یه‌کی بیانی بو، شابه‌نده‌ر له‌ درێژه‌ی قسه‌کانیدا ده‌ڵێت: " پێش 2003 چه‌ند هزرێكی تایبه‌ت بۆ ئیسلام حه‌رام بون، وه‌ک دیموکراسی، ناسیۆنالیزم و هاوڵاتیبون. ئه‌م که‌سانه‌ کار له‌سه‌ر پرۆژه‌یه‌کی ناسیۆنالیزمی ناکه‌ن، به‌درێژایی ته‌مه‌نیان شتی وایان نه‌ناسیوه‌" شابه‌نده‌ر به‌رده‌وامه‌ و ده‌ڵێت: " له‌به‌رده‌م ئیسلامیه‌کان ته‌نها یه‌ک ئه‌گه‌ر هه‌بو که‌ وه‌ک سه‌رکرده‌ی عێراق بیانهێڵێته‌وه‌:  " دورکه‌وتنه‌وه‌ له‌ پرۆژه‌ی ئیسلامی و بژارده‌کردنی پرۆژه‌ی سێکتاریزم".  هه‌روه‌ها وتیشی نرخی مانه‌وه‌ی سیاسی ئه‌مانه‌ دوژمنایه‌تی و ترسێک بو که‌ تا ده‌هات گه‌وره‌ ده‌بو، ئه‌رکی سه‌رکرده‌کانی سوننه‌ ئه‌وه‌یه‌ خه‌ڵکی به‌ شیعه‌ بترسێنن و سه‌رکرده‌کانی شیعه‌ش ده‌بێت هه‌مان شت بکه‌ن، به‌م شێوه‌یه‌ بونی یه‌کێکیان ره‌وایی به‌ بونی ئه‌وی تر ده‌دات".  بۆ خۆم وەک نارازییەک لە دەسەڵاتی کوردی و وەک کەسێکی ئۆپزسیۆن بەردەوام بەرژەوەندیە باڵاکانی نەتەوە و خاکی کوردستان بە هەمو دنیا ناگۆرمەوە، هەر کەس و هێزێك بێت سەروەری و رەوایەتی پرسە نەتەوەییەکەم پێشێل بکات وەک دوژمن رەفتاری لە گەڵ دەکەم. دەسەڵاتدارانی هەرێم تا سەر ئێسک بەرپرسیار و هۆکارن بۆ کاڵکردنەوەی بەها نەتەوەیی و نیشتمانیەکانمان، بەرپرسیارن لەو دۆخە دژوار و ئاڵۆزەی هەرێم تێیدا گوزەر دەکات، باڵام کاتێک بەرەی ناحەز و گومانلێکراو بێت و بیەوێت نان و پیاز بەوەوە بخوات و خۆشیان وەک فریادرەس و چارەسەرکەری قەیرانەکان نمایش بکەن، کەوا نەبوە و ناشبێت، ئەوا بێدەنگی بەرامبەری دەچێتە خانەی پشتکردن لە خاک و نیشتمان، بە واتایەکی تر دەست درێژکردن بۆ داگیرکەر و ناحەزانی کورد. کازمی قارچکێکی هەڵتۆقیوی یەکێک لە  هەورەتریشقەکانی دۆخی ئاڵۆز و ناجێگیری عێراقە، کەسایەتیەکە، بێجگە هەواڵگری، ناوی لە کولەکەی تەریشدا نەبوە. دوای لاواز بونی پێگەی ئێران لە عێراق و خۆپیشاندانە توندەکانی شەقامی عەرەبی عێراق و سەرهەڵدانی ئافاتی کۆرۆنا و قۆستنەوەی دۆخەکە لەلایەن وڵاتانی عەرەبی سوننە لە ناوچەکە، لەو گۆمە شڵەقاو و لێڵ و بۆندارەدا پەلەپروزێ کازمی وەک ماسیەک لە گیانەڵلادا راوکرا و فرێدرایەوە ناو گۆمەکەوە. ئەم زاتە خاوەنی مێژویەکی دیاریکراوی بەهادار نیە، جۆکەرێکی هەرزان بەهایە لە گەمەی هێزەکان لە عێراق و ناوچەکەدا، سەپانێکی هێزە ناکۆک و رکابەرەکانی شیعەیە، بە کورتی و کوردی  مشكی هەمان کون و جەنجاڵ و ئاوەرۆیە. دەسەڵاتدارانی کورد بەهۆی گەندەڵی و سیاسەتی چەوتەوە ناچارن بۆ پارە و موچە دەست بۆ کەمتر لە کازمی پان کەنەوە، هەرچەندە ئەمە مایەی شەرمەزاریە، بەڵام کاتێک کازمی  بەو شێوە کەڵەگاییە دێتە کوردستان و نوشتە و دوعاکانی خوێندنگا مەزهەبیەکەیمان بۆ دەچرێتەوە  و سەدام ئاسا پشکنینی کون و قوژبنی کوردستانەکەمان دەکات و قسەی زۆر زلتر لە قەوارەی خۆی بەرامبەر کورد دەکات، ئەوکات بەرچاوم زۆر رونتر دەبێت و دەڵێم سادەترین فەرمانبەری کوردستان بە هەزار سەرۆک وەزیران و وەزیر و گوزیر و فەرماندەی لەو جۆرەی کازمی ناگۆرمەوە. کازمی گەر راستگۆیە بابچێت دەیان ملیار دزی و فزی دۆست و هاومەزهەبیەکانی بۆ خەزێنەی حکومەتەکەی بگەڕێنێتەوە ئەوسات بشکەوێتە گیانی ئەوانەی ئێمە، چونکە متمانە لە کرداردا یا گەشە دەکات یاخود زیاتر دەپروکێتەوە. ناشێت لەم بابەتەدا باز بدەم بە سەرۆک کۆمارە حەیاتە کوردەکەی عێراق، کازمی بژاردەیەکی ئەویش بوە، ئەو کەسەی لە هەمو تەمەنی سیاسیدا رۆڵیتی روسی کردوە، بەئاگا بێت:  دوژمن و نەیارەکانی " دوا تیری کەوانیان"  هەر دەهاوێژن. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ١١ سێپتەمبەر ٢٠٢٠           

هێمن باقر دۆاجار وەك نوسەرە پرۆپارتیەكان دەیانوت"كازمۆك" گەیشتە هەولێر و لە فڕۆكەخانەوە تا كۆشكەكەی بارزانی پێشوازی شاهانەی لێكرا. مەسرور بارزانی لە پشتی لاپتۆپەكەیەوە هاتەدەر و بەپێی خۆی تا بەردەم فڕۆكەكەی كازمی چوو. مەسعود بارزانی باوكیشی تا بەردەرگای كۆشكەكەی هات و پێشوازی لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران كرد. لەماوەی رابردوودا،میدیای پارتی، هیچ تۆمەتێك نەما ئاراستەی كازمی نەكات،بەتایبەتی دوای ئەوەی دەنگی دروستكردنی لیستی كازمی هاتە ئاراوە لە كوردستان. لە بنەرەتدا ڕێگای ڕاستی پەیوەندی نێوان هەولێر و بەغدا و هەڵبژاردنی گفتوگۆ ۆدانوستانە لە نێوان سەركردە سیاسیەكانی بەغدا و هەولێر، پارتی كاتێك دەگەنە بنبەست و دژایەتی كەسێك دەكەن هیچی تێدا ناهێڵنەوە.بەڵام هەرئەوەندەی بۆیان هەڵكەوت یان بە بەرژەوەندی خۆیان زانی هەموو شتێك لەبیر دەكەن و لەماوەی شەو ڕۆژێكدا وەها دەگۆڕێن كە نایاناسیتەوە. لێرەدا وتەیەكی مەریوان وریا قانعم بیر دێتەوە كە دەڵێت پارتی هیچ سڵ لە هیچ حەرامێكی سیاسی ناكاتەوە و دەست بۆ هەموو حەرامێكی سیاسی دەبات. بە كورتی قسەكە ئەمەیە،ئەگەر مستەفا كازمی دوژمنی كوردە و بەشێكە لە پرۆژەی هیلالی شیعی بۆ بچوكردنەوە و لە قاڵبدانی هەرێمی كوردستان و پیاوێكی شۆڤێنیەو وەك ئێوە دەڵێن چاوی بە سەركەوتنەكانی كورد و پێشكەوتنی كوردستان هەڵنایەت ئەوا مافی خۆمانە بپرسین ئەم دوژمنە سەرسەختە كە بۆ بچوكردنەوە ناوتان لێناوە كازمۆك چی دەكات لە كۆشكەكەی بارزانیدا و بۆچی هەتا فڕۆكەخانە فەرشی سوری لەبەرپێ‌دا ڕادەخەن؟. ئەگەر هەر لەبەر ئەوەش كە داوای شەفافیەتی نەوت و داهاتی گومرگ و خاڵە سنوریەكانتان لێدەكات كەیفتان پێی نایە،ئەوا دەبێت دان بەوەدا بنێن كە كازمۆك دوژمن و دێوەزمەی ئێوە بووە نەك خەڵكی كوردستان. ئەوەی هەتا ئێستا دیارە كازمی ئەجێندایەكی دوژمنكارانەی بەرامبەر كورد و هەرێمی كوردستان رانەگەیاندوە و لە زۆر لەیەنیشەوە نیەت باشی نیشانداوە بۆ چارەسەری كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا،بەڵام ئەگەر هەست بە دەستی دەستی و بڕیاری نا سەربەخۆی كوردستان بكات بە تایبەتی لەمەسەلەی نەوتدا، ئەوا چیتر ئامادەنییە یاری مشك و پشیلە لەگەڵ حكومەتی هەرێمدا بكات و دور نییە دەرگای بەغدا بەڕوی وەفدی كوردیدا دابخات.ئەوكاتەش هەرێم و كێشەكانی بەتەنیا دەمێننەوە بەبێ‌ هاوكاری عێراق و تەنانەت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش. هەرچەندە لە بنەرەتدا سەردانەكەی كازمی ئاماژەیە بە سەركەوتنی دیبلۆماسیەتی كازمی و سەلماندنی هەیمەنی دەوڵەت و سەرۆكایەتی خۆی بەسەر تەواوی خاكی عێراقدا لە زاخۆوە تاوەكو فاو،بەڵام دەرفەتێكیشە بۆ حكومەتی هەرێم و سەركردایەتیە سیاسیەكەی كە خۆیان و هەرێمی كوردستان لە قەیرانی گۆشەگیریی و داڕمانی ئابوری و تەندروستی و حوكمڕانی ڕزگار بكەن و سوود لەو دەرفەتانە وەربگرن كە لەلایەن كازمییەوە بەڕوی هەرێمی كوردستاندا كراوەتەوە.

  ئاسۆ حاجی لە چەند مانگی رابردوو کازمی وەک ئەوانەی پێش خۆی مامەڵەی لەگەڵ مافە دەستووریەکانی خەڵکی کوردستان کردووە و بە هەمان عەقڵیەت هەوڵی لاوازکردنی قەوارەی دەستووری هەرێمی کوردستانی داوە،بەڵام سەرئەنجام لە ژێر فشار بێ یان بە ناچاری بێت رووی کردەوە هەولێر. کازمی تێگەیشت لە باشوری شیعەستان ناتوانێ چەکدارێکی حەشدی شەعبی دەستگیربکات و عەشیرەتێکیش چەک بکات،لەوەش تێگەیشت حوکمڕانی وڵات بە خۆنمایشکردن ناکرێ و پاڵەوان لە سۆشیال میدیا دروست نابن،با وێنەکانی لە عەبادی و مالیکی جوانتر بن و با لاسایی ئەکتەرەکانی هۆلیود بە باشی بکاتەوە و جلی وەک ئەوان بپۆشێ و گرتەی وێنەکانی وەک ئەوان بێ! هاتنە هەولێر لە ژیانی سیاسی و حوکمڕانی کازمی سەرەتای مامەڵە کردنە لەگەڵ واقیع و دوور کەوتنەوەیە لەو دونیایەی ئەو بەخەیالەوە ستوونەکانی دانابوون،لە باشور ئێران خەونی خۆشی زوو زڕاند و نەیهێشت وەک پاڵەوان لە کۆشکی سپی پێشوازی بکرێ،بەوەی لە بەرامبەر حەشدی شەعبی شکاندی و سەردانەکەی سعودیای پێ هەڵوەشاندەوە و لە دەروازە سنووریەکانیش نەیتوانی نزیکی ئەو بیست و یەک دەروازە نافەرمیە بێ کە حەشد و ئێران بەکاریان دەهێنن،کازمی ئەگەر بەخۆیدا نەچێتەوە و پێگەی خۆی توندتر نەکا ئەوە دەدۆڕێ. کازمی دەکرێ جیاواز لەوانەی پێشە خۆی رێگایەکی دیکە تاقی بکاتەوە، لە راست کردنەوەی مێژووی خوارخێچ و پڕ لە زولم و زۆرداری عێڕاق کە خاک و خەڵکی کوردستانی بەبێ رەزامەندی پێوە لکێندراوە و وەک وڵاتێکی داگیرکەر مامەڵەی لەگەڵ کردوون،ئەوەیان ئاسان نیە چونکە جورئەتی دەوێ و بۆشی ناچێتە سەر بەڵام لایەنی کەم دەتوانێ هەوڵبدا هەردوو گەلی کوردستان و گەلی عێڕاق لە درۆی برایەتی کورد عارەب رزگار بکا،وەک دۆستێکی راستگۆ مامەڵە لەگەڵ پرسی کورد بکا نەک وەک برایەکی زۆردار،ئەوەش گۆڕانێکی گەورە دەبێ لە عەقلیەتی دەسەڵاتدارانی عێراق لە چارەسەرکردنی گرفتەکان. لە هەولێرەوە کازمی دەتوانێ بە پەیوەندیەکانی وڵاتەکەی لەگەڵ دراوسێکانی دا بچێتەوە و دەکرێ سوود لە پێگە و پەیوەندیەکانی هەرێمی کوردستان وەرگرێ بۆ رێکخستنەوەی پەیوەندی و بەرژەوەندیەکان،لە دوورخستنەوەی هەڕەشە و هێرشی تورکیا و ئێران،بەر لەوەش بە پشت کردنە ئەو کوردانەی دەیانەوێ لە رێگای جاشایەتیەوە دەستدۆیی بۆ بەغدا بکەن و لە دژی کوردستان کار بکەن،ئەوەش وا دەکا هێزە سیاسیە کوردستانیە نیشتیمانیەکان هاوکاربن لەگەڵی بۆ تێپەڕاندنی ئەو قۆناغە سەختەی کە خەڵکی عێڕاق و کوردستان بەدەستیەوە دەناڵێنن. ئەو سەردانەی کازمی بەرئەنجامی سەردانەکەی نێچیرڤان بارزانیە بۆ بەغدا،کە لەگەڵ ئەمانوێل ماکڕۆنی سەرۆکی فەڕەنسا و لەگەڵ سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیرانی عێڕاق کۆبۆوە،لەوە دەچێ کازمی هەندێک داوای دۆستانەی لە نێچیرڤان بارزانی کردبێ لە زیاتر رۆلبینین لە نزیک کردنەوەی هەولێر و بەغدا لە پێناو چاورەسەرکردنی کێشەکان،هەروەها کەلک وەرگرتن لە پەیوەندیەکانی بۆ چاککردنەوەی پەیوەندیەکانی بەغدا لەگەڵ وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیدا.

جەعفەر عەلی (١)    دوو مرۆڤ؛ ئەگەر دیندار و باوەڕدارین، دوو خوڵقێنەری خودا، ئەگەر باوەڕیشمان بە مرۆڤایەتی و مافی ژیانکردنی ئازاد هەیە، دوو مرۆڤ کە شایستەی رێزلێگرتن و ماف و ئازادین.    ئەگەر باوەڕمان بە پرەنسیپەکانی مرۆڤایەتی، ئازادی و ماف و یاسا هەیە، ئەوە هیچ کەسێک، تەنانەت بە مافی باوکایەتی و برایەتی و هەر مافێکی دیکە، نابێ تا ئەو جێگەیە بڕوات، کە پێیوابێت مافی ژیان و مردنی ئەوانیدی، لە گیرفانی ئەودایە، چ کاتێک حەزبکات بژین، کاتێکیش ئارەزووی کرد بمرین! ئەگەر باوەڕیشمان بە خودا و پەیامی خودایی هەیە و ئیماندارین، ئەوا دیسان هیچ تێکست و دەقێکی خوداییش نامانگەیەنێت بە ئاستی خودا و بڕیاری خودایی. واتە بە هیچ پاساو و هیچ مافێک نابێ خۆمان لێ ببێت بە خودا و لە شوێنی خاڵقەوە بڕیار لە رۆژی ژیان و مردنی مرۆڤەکان بدەین.    ئاخر ئەمە چ یاسایەکی مرۆڤایەتی و چ روکنێکی ئیمانە، دوو شلکە دارمێوی ناسکی ئەم نیشتیمانە، بە ناوی باوکایەتی و بە پاساوێک، کە لە بەدئەخلاقی پیاوەکانەوە نەبێت، لە هیچ شتێکی دیکەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بە دەم شنەی بەهاری جوانییەوە هەڵوەرێنیت! ئاخر هەموومان؛ خوێندەوار و نەخوێندەوار، رۆشنبیر و جاهیل و گەمژە، ئیماندار و بێ ئیمانەکانیش، باش دەزانین، پاساوێک لەم نیشتیمانەدا، کە ژنی لەسەر دێتە کوشتن، ئەگەر بە هەمان پاساو پیاو بکوژرێت، دوور نییە وەک دایناسۆر ئینقیراز کەین و، رەنگە بە دەگمەن سێبەری پیاوێک لە شەقامەکانی ئەم رۆژهەڵاتە، بە کوردستانیشەوە، ببینیتەوە.     هەر رۆژهەڵاتناس و کوردناسێکی رێی کەوتبێتە ئەم نیشتیمانەی ئێمە، باسی لە ئازادی ژنی کورد و کارکردنی هاوشانی پیاوان کردووە. ئەم دیدە ئەوروپییە هەرگیز لەوەوە نەهاتووە، کە پیاوی ئێمە باوەڕی بە ئازادی ژن و مافی ژن هەبووە. هۆشیاری ئێمە هێشتا زۆر لەوە بچووکترە سەر بە ماڵی ژیاندۆستی و ماف و ئازادیدا بکات، من ئێستا ئەوەم بۆ روونترە، کە ئەو کاتیش ژن لە ماشێنێکی کارکردن و نەوەخستنەوە زیاتر هیچی دی نەبووە.      (٢)        تراژیدیای ژیانی ئێمە لێرەوە نایەت، کە دوژمن گەمارۆی داوین، بەڵکو لەو ڤایرۆسە سایکۆلۆژی و کۆمەڵایەتییەوە دێت، کە شێوەی جوڵە و رەفتاری ئێمە و فۆرمی بینین و بیرکردنەوەی داگیرکردووین.     ئاخر دوژمنەکەی دەرەوەمان ناسراوە، دەزانین کەی توڕە دەبێ، کەی بۆمبەکانی دەبارێنێ، کەی جەستەی نیشتیمان بریندار دەکات و کەی دەمانکوژێت، بەڵام دوژمنەکەی ناوەوەمان، وا بە تەنیشتمانەوە، بە یەکەوە نان دەخۆین، پیاسە دەکەین، پێدەکەنین، دەگرین، دەخەوین، بەڵام هێشتا ناسراو نییە، لوغم و بۆمبەکانی ناخی دۆزراوە نین، نازانین کەی و لە کوێ دەیانچێنێت، چەند لە ناسینییەوە نزیکین، هێندەش لە نەناسینی، نازانین ئامادەیە چڕنوکی تیژی تا ئاستی بڕینی دوا هەناسەی هیوا و ژیان لە گەرووی ئازیزانی گیربکات، نازانین ئەو باوەڕی نەگۆڕی وایە، کە لە دونیای تایبەتی خۆی و بەپێی بچووکی بینینی، لە ماڵە بچکۆلانەکەی، هەم پاشا، هەم ئیمپراتۆر، هەم خودایە. پیاویش کە بوو بە پاشا، یان ئیمپراتۆر و خودای ماڵ، ئامادەیە لەسەر چاونوقاندن و چاوداگرتنێک، لەسەر نامەیەک، پیاسەیەک، گەڕانێکی ئێواران، وێنەیەک، تەنانەت لەسەر خەیاڵێکی پڕ لە گومانی درۆی ناوەوەی خۆی، هەموو هێزی گەمژەیی خۆی، لەسەر کۆیلە و دەست و پێوەندەکانی، لەسەر ژنەکەی، کچەکەی خۆی تاقیبکاتەوە.    تا ئەم هێزی گەمژەییە زەلیل نەکەین، تا ئەم هۆشیاری و ئەخلاقە کۆمەڵایەتییە ریسوا نەکەین، تا ئەم دەسەڵاتە پڕ لە شەرمە دادگایی و شەرمەزار نەکەین، کە لە پشتی ئەم بە دۆزەخبوونەی ژیان و ئەم دونیابینی و جەهل و گەمژەییەدا وەستاوە، هەم بەربەرییەتی ژنکوشتن دەتوانێ زیاتر بژی، هەم دوژمنی دەرەوەش دەتوانێ رەز و باخمان هەرچی زیاتر بسوتێنێ، چونکە ئەوەی ژن بکوژێ، مرۆڤ بکوژێ، بە دڵنیاییەوە ئامادەیە شابنەشانی دوژمنانیش، رەز و باخ و جوانی نیشتیمانیش بسوتێنێ.   

حلمی رەسول رەزا  لە مێژووی هاوچەرخی دوای رووخانی بەعسەوە، هەولێر بەردەوام هاوکار و پشتیوان بوە لە پێکهاتنی کابینە جیاوازەکانی حکومەتی عێراقدا و و رۆڵی هەبووە لەدیاریکردنی حکومەت، ئەوەندەشی پێی کرابێ و بۆی لوا بێت بەرژەوەندی  حوکمرانی لەم سەودایەدا بۆ خۆی پچڕیوە، بەڵام هەرکات بەرنامەی حکومەتی عێراق لەگەڵ مەزاجی پارتیدا نەگونجا بێت یەکسەر گومان دروست کردن و پاشان هێرش لە میدیای رەسمی و سێبەر بۆسەر کەسایەتی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران دروست کراوە و ئەمەش وەک شەری داکۆکی پرسی کورد وێنا کراوە.  بێ گومان کێشەکانی نێوان هەولێرو بەغدا هەر لەسەرەتای دروست بوونی عێراقی دوای سەدامەوە بوونیان هەبوە، ئەوەی زیاتر کێشەکانی قوڵکردەوەو لە مەسەلەی تایبەتمەندێتی کوردەوە گواستراوەتەوە بۆ کێشەی پارەو بازرگانی و نەوت و پرسە سەرەکییەکە کە مادەیەکی دەستوریشی هەبووە پشتگوێ خراوە..  بەکورتی، سەبارەت بەم سەرۆک وەزیرانەی ئێستاش کە مستەفا کازمیە؛ هەولێر بە گومانەوە دەیڕوانیە هەنگاوەکانی (هەرچەندە زۆر بەزوویی پیرۆزبایی وەرگرتنی ئەو پۆستەی لێکرد)، بەڵام بەزوویش ئەوەیان لا دروست بوو کە دژی هەرێمی کوردستان هەنگاو هەڵدەنێت، دیارە دەسەڵاتدارانی هەرێم دەیانویست بەهەمان شێوەو رەفتاری جاران مامەڵە لەگەڵ بەغدا بکەن. بەداخەوە بێ خەبەر بوون یان تێنەگەیتشبوون کە قۆناغی پێش خۆپیشاندانەکانی عێراق و دوای ئەو رووداوە زۆر لەیەکتری جیاوازن، هەرلەبەرئەوەشە کە دەبێت سەرۆک وەزیرانی نوێ بە میکانیزمی نوێ مامەڵە لەگەڵ هەرێم و تەواوی پرسە گرنگەکانی تری عێراق بکات، دەسەڵاتدارانی هەولێر بەشێک لەگومانەکانیان پەیوەست بوو بەوەی پەیوەندی نزیکایەتی سەرۆک کۆمارو کازمی بەهێزە، لەوەش دەترسان و دیسانەوە ئەو نزیکایەتیە بەقازانجی حزبی بۆ یەکێتی بشکێتەوە، ئەوان لەوە نەگەیشتبوون نزیکایەتی ئەو دوو کەسایەتیە سەمامی ئەمان و زەمانەتی رێککەوتنی درێژ خایەنە و کۆتایهاتنی پینەو پەرۆکردنی کیشەکان دەبێت، خۆ گەر هەرێم ژیرانە مامەڵە بکات، ئێستا باشترین کاتە لەسەر دەستی سەرۆک کۆمار، رێککەوتنێکی کۆنکرێتی لەگەڵ بەغداد ئەنجام بدرێت، وەک ئەوەی کورد ئەڵێت گرێی دەستیان نەخەنە ددانیان.  پێدەچێ سەردانەکەی مستەفا کازمی، مایەی هێورکردنەوە بێت بۆ هەولێر، بەیاننامەی حکومەتی هەرێمی کوردستان و هەروەها لێدوانی بەرپرسانی پارتی کە دەسەڵاتداری یەکەمینی حکومەتی هەرێمی کوردستانن، پێیان وایە سەرۆک وەزیران جدیەت بە هەنگاوەکانیەوە دیارەو دەیەوێ لەگەڵ هەرێم رێکبکەوێت، لایان وایە ئەم سەرۆکە جیاوازترە لە سەرۆک وەزیرانەکانی پێشوو تری خۆی. ئەمێنێتەوە سەر هەنگاوەکانی دەسەڵاتدارانی هەولێر؛ ئایا دەیانەوێ شەفاف بن و رێکبکەون و خەڵک لەم سەر ئێشەو سەغڵەتیەی ئێستا دەربازبکەن، یان مەبەستیانە مانۆڕ لێبدەن و یەک دوو هەفتەی تر دەست بکەنەوە بە فرۆشتنەوەی کوردایەتی و تەخوین کردنی ئەوانەی دەیانەوێ مووچە لە بەغداوە بێت و بەدەستێکی ئەمین دابەشی بکات. پرسیار ئەوەیە، ئاخۆ دەسەڵاتدانی هەرێم دەیانەوێت، بازارەکە هەروا شێواو بێت، تاکاری حزبی و شەخسی خۆیان مەیسەر بێت، یان دەیانەوێت ژیان و گوزەرانی خەڵک ئارام بکرێتەوە و ئەو راستیە بسەلمێنن، کە لەرێگەی پێدانی ئیمتیازو رێککەوتنی ژوری تاریکەوە ناتوانن رێککەوتن لەگەڵ بەغداد مسۆگەر بکەن.

هونەر تۆفیق لەوەتەی ئەو هۆزە شوانکارانەی ئاسیای ناوەڕاست لە ئەنادۆڵا جێگیربوون ، لەسەردەمی بەسەڵتەنەت بوونی عوسمانیەوە تا ئەمڕۆی دەوڵەتی تورکی ( سەڵتەنەتی ئیخوانی ئەردۆغانی ) دوژمنی سەرسەختی هاوسێ کوردەکانیانن ، بەتایبەتیش دژ بە سلێمانین .. سلێمانی لەبەر ئەوەی بەئاسانی دەستەمۆی نە سەفەوی و نە عوسمانی نەبووە ، لەزۆربەی ڕێکەوتنەکانی نێوان ئەو دوو دەوڵەتەدا خاڵی جیاوازییان بووە . لە پەیمانی ئەرزڕۆمی دووەمدا ، عوسمانیەکان لەپێناو بەدەستهێنانی سلێمانیدا ، بەشێک لە ولایەتی بەسرە بەشەت عەرەب و میناکانی و محەمەرە دەبەخشن بە قاجاریەکان ، ئینجا هێشتا سلێمانی ملکەچی عوسمانیەکان نابێت . سەدام حسەین لەوکاتانەدا کە مجلیسی تعاونی عەرەبی ( عێراق ، میسر ، یەمەن ، ئوردنی) دامەزراندبوو ، لەهەڕەتی هێزی خۆیدا دەیگووت : هەموو پارێزگاکان ئاسمانی ساماڵە ، تەنیا سلێمانی نەبێت ئاسمانەکەی هەور و غوبارە . چونکە تەسلیم بە ئیرادەی سەدام نەبوون . تورکیای ئیخوانی سوڵتانی لەزاری چاویش ئۆغڵۆوە بە تۆنەکەی سەدام حسەین دەڵێت : سلێمانی لەلایەن پەکەکەوە دەستی بەسەردا گیراوە . لەگەڵ ئەوەدا کە پەکەکە هێزێکی سیاسی کوردیە و وەک تورک سوپاکەی بەشێک لە کوردستان و سوریا و عێراق و لیبیا و قوبرسی داگیرنەکردووە ، شانازیە بۆ سلێمانی ئەگەر داڵدەدەر و پشتیوانی هێزێکی کوردی - کوردستانی بێت ، نەک سوپایەکی داگیرکاری وەک تورکیا .

گۆران عەلی کەریم    ئەو ناونیشانەی سەرەوە، ناونیشانی بابەتێکە، کەلەیەکێک لەپەیجەکانی نزیک لە حزبێکی باڵادەستەوە بڵاوکراوەتەوە. ئەوەی مەبەستە لێرە بوترێت، وەڵامدانەوە نییە بەو نووسینە، بەڵکۆ ئەو نوسینە تەنها وەک عەینەیەک وەرگیراوە لە بۆچوون و تێروانینی هەندێک لایەن کە ماوەیەکە بەبێ خستنە رووی هیچ بەڵگەیەک پروپاگەندەی ئەوە دەکەن، گوایە سەرۆک کۆمار دکتۆر بەرهەم و سەرۆک وەزیران مستەفا کازمی، بەرنامەی هاوبەشیان هەیە، پێکەوە لیستیان هەبێت بۆ هەڵبژاردنی ئایندە، تەنانەت تا ئەو رادەیە قەڵەم کێشیان کردوەو پێش رووداوەکان کەوتوون، ناوی لیستەکەشیان بەخەیاڵی خۆیان ئاشکرا کردوە و باس لەوەش دەکەن دکتۆر بەرهەم لەپشتی پرۆژەکەوەیەو کارەکان هێندە بەبەرنامەو وردەکاری چووەتە پێشەوە، بەشێک لەپەرلەمانتارانی لایەنەکانی ترو هەندێک لەمیدیاکارانی کوردیش چوونەتە نا پرۆژەکەی دکتۆر بەرهەم و مستەفا کازمییەوە. وەرگرتنی ئەم هەواڵە بێ دایک و باوکە لای خوێنەرانی، دوو جۆر بۆچوون دروست ئەکات، یەکەم، هەواڵەکە بۆخۆی دەبێتە ریکلامێکی پێشوەختی هەڵبژاردن بۆ مستەفا کازمی و هەندێک لەخەڵکی نارازی و تورە لەحکومەتی هەرێم و حزبەکان، والێدەکات، خەیاڵی پشتیوانی بۆ کازمی لەسەر حسابی هەواڵیکی نادیار دروست ببێت و سۆسیال میدیا پربکات، لەوێنەی سەرۆک وەزیران مستەفا کازمی و وەک فریادرەسێک بۆ دۆخی چەق بەستووی هەرێم وێنای بکەن، بەجۆرێک ئێستا هەندێک میدیا کار رەسدی جوڵەکانی سەرۆک وەزیران دەکەن و بەشانازییەوە دەبێتە سەردێری هەواڵەکانیان، ئەمەش بەهۆی ئەوەوەیە، کە چاودێری کردنی جوڵەکانی سەرۆک وەزیران خۆێنەری باشی هەیە.  خاوەنی ئەم جۆرە هەواڵانە کە ئامانجی شکاندن و پەلاماردانی دکتۆر بەرهەم و یەکێتیە، بێ ئەوەی بەخۆی بزانێت، ئاودەکات بەئاشی نەیارەکەیداو ئەو بروایە لەناو رای گشتی دروست ئەکات کە ئەگەری بەهێز هەیە لەهەڵبژاردنی ئایندە هاوسەنگی هێز گۆرانکاری گەورەی بەسەردا بێت. دیارە خستنە پاڵی دکتۆر بەرهەم و یەکێتیش بۆ ئەم پرۆژە وەهمییە، جارێکی تر وادەکات، خوێنەر بگەیەنێتە ئەو یەقینەی، کە کورد بۆخۆی هیچ پرۆژەیەکی نییە بۆ ئایندە، بۆیە یەکێک لەحزبە سەرەکییە کوردیەکەی کوردستان کە یەکێتیە و شەریک و هاوبەشی پێکهێنانی حکومەتی هەرێمە، لەنائومێدی بەهاوبەشەکەی خەریکی دروستکردنی شەریک و هاوبەشێکی ترە، کە ئەویش مستەفا کازمییە. بۆچوونی دووەمیش، هیچ نییە جگە لەوەی گرەو کردنە لەسەر شکاندنی یەکتری و درێژەدانی لۆژیکی دارزیوی دروستکردنی رق و کینە لەسەر هەر کەس و لایەنێک، کە لەخۆی نەچێت. مەترسی ئەم جۆرە هەڵمەت و پەلاماردانەش وەک ئەوە وایە کەسێک داری ژێرخۆت ببریتەوە، چونکە ئەوەی لەپشتی هەڵمەتەکەوەیە، لایەنێکی خاوەن بریاری حکومەتە و وا دەردەکەوێت کەترسی لەدەستدانی دەسەڵاتەکەی هەبێت. لێرە جێگای خۆیەتی خەڵک ئەو پرسیارە بکات، ئاخۆ ئەو هەموو ترسە لەپای چییە؟  لەهەرێم کەماوەی ٣٠ ساڵە حوکمرانی لای پارتی و یەکێتییە، پارەو دەسەڵات لای خۆیانە، هەرێم زۆرینەی رەهای دانیشتوانەکەی کوردە، زۆرینەی میدیا لەبندەستیانە، دەیان و سەدان دەزگاو سەندیکاو رێکخراوی پیشەیی و مەدەنیان هەیە، ئەبێت ئیتر بۆچی بترسن لە هەر پرۆژەو هەولێک کە بەرێگەی دەنگدان و لەرێگەی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە ئەنجام بدرێت، ئەم ترسە چییە و لەکوێوە هاتوە، ئاخۆچی وادەکات هەرێمێکی دەستوری ٣٠ ساڵ حوکمرانی کوردی وابەئاسانی لەبەردەم پرۆژەکەی مستەفا کازمی (ئەگەر هەبێت)بەچۆکدا بێت، ئایا ئەوە جێگەی پرسیار نییە کە ئاخۆ ئەو لایەنەی ئەو ترس و فۆبیایە بڵاودەکاتەوە گومانی لە پێگەی جەماوەری خۆی هەیە!. یان ئەو هەموو ترسە نیشانەی ئەوەنییە، کە خۆیان لەوە تێگەیشتوون کە خاوەن حوکمرانییەکی شکستخواردون و دەزانن خەڵک بەشوێن بەدیلێکەوەیە بۆ دۆخەکە و بێزار بوون لەحوکمرانی ئێستا، جا ئەگەر ئەو بەدیلە کەسایەتیکی غەیرە کوردیش بێت؟. لەراستیدا ئێستا زیاتر لە رابردوو بۆ هەموان ئاشکرا بووە، کە دۆخی هەرێمی کوردستان پێویستی بەگۆرانکاری ریشەیی هەیە، دیارە تورەیی خەڵکیش گەیشتۆتە رادەیەک چیتر بۆ خەڵک گرنگ نییە کێ ئەو گۆرانکاریە دەکات و کێ خاوەندارێتی لێدەکات، گرنگ ئەوەیە پرۆژەو بەرنامەیەکی رۆشن هەبێت بۆ رزگار بوون لەم چەقبەستنەی ئێستا، متمانەش بەهێزەکانی ئێستا زۆر کەم بووتەوە کە بتوانن ببنە خاوەن پرۆژەیەکی لەوجۆرە و زۆرینەی خەڵک لای وایە شتەکە لەدەست دەرچووە. خۆ گەر دەسەڵاتدارانی ئێستا نیەتیان هەرئەوە بێت، بەمشێوەیەی ئێستا درێژە بەدۆخەکە بدەن، ئەوە بەدڵنیاییەوە، کازمیش بەرنامەیەکی لەو شێوەیەی نەبێت، لەئایندەیەکی نزیکدا کەسانی تر دروست دەبن ختوکەی ئەو نائومێدییەی ناخی خەڵک بدات.  دیارە مرۆڤ ئەتوانێت بۆ ماوەیەک بە نەبوونی و کەمدەرامەتی بژی، ئامادەشە قوربانی بدات لەپێناو شتێکدا کە بروای پێیەتی، بەڵام زۆر قورسە بتوانی مرۆڤ لەنائومێدیدا بۆماوەیەکی درێژ راگریت و داوای قوربانیدانیشی لێبکەیت، زۆر ئەستەمیشە بتوانرێت بۆ چەند جارێک خەڵک بەدروشم و بەڵێنی ناراست بخەڵەتێنرێت، چونکەی ئەوەی ئێستا لایەنە کوردیەکان  بەدەستیانەوەیە بۆ کێبەرکێی ئەوەی دی، تەنها پرسی خاک و نەتەوەو نیشتمانە، کەبەداخەوە هەڵەکانی رابردوو، یان لەبەرچاو نەگرتنی قودسیەتی پرسەکەو گۆرینەوەی بەپرسی حزبی و بەرژەوەندی کەسی و دورکەوتنەوە لەخواستی خەڵک وایکردوە، ئەو پرسەش لەپرسێکی راستەقینەی حەقخوازنەی مللیەوە، بکرێتە کارتێکی سوتاوی ئەدای گێلکردن و عەوام فریووی  هیچی تر.

گوڵانە سدیق بڵابونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە جیهاندا، جگە لە کێشەی تەندوستی، راستەوخۆ کاریگەری نەرێنی لەسەر ئابوری جیهان دانا، جیهان لە روی ئابورییەوە پاشەکشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، ئەمەش بو بەهۆی ئەوەی زۆربەی کۆمپانیا گەورەکانی جیهان فەرمانبەرەکانیان بنێرنە ماڵەوە و کۆمپانیاکانیان داخەن. گەورە ئابوریناسەکانی جیهان، بۆ هەر جۆرە پاشەکشەیەک لە ئابورییدا هێمایەکیان داناوە کە چۆنێتی پاشەکشەکە و بوژاندنەوەی دوای پاشەکشەکە دەردەخات بەم شێوانە. یەکەم: پاشەکشەی شێوەی پیتی V، ئەم جۆرە پاشەکشانە بەوە دەناسرێنەوە کە بەهەمان خێرایی پاشەکشەکە بوژاندنەوەی ئابوری رودەداتەوە، واتە پاشەکشیەکی گەشبینە، ماوە و مەودای بێکاری و بێ بازاڕی زۆر بەخێرایی گەشەدەسەنێتەوە هەوروەک نوسینی پیتی V. دووەم: پاشەکشەی شێوەی پیتی U، ئەم جۆرە پاشەکشە ئابورییە بەوە دەناسرێتەوە کە ماوە و مەودای پاشەکشەکە زیاترە، واتە گەشەسەندنی ئابوری بەهەمان خێرایی پاشەکشەکە روناداتەوە، دۆخە ئابورییەکە پێویستی بە کاتێکی زیاتر هەیە تا گەشەسەندن بەخۆیەوە ببینێتەوە، واتە ماوەی بێکاری و سستی چالاکیە ئابورییەکان درێژترە وەک لە حاڵەتی پیتی V. سێهەم: پاشەکشەی شێوەی پیتی L و I  ئەم جۆرە پاشەکشە ئابورییانە بە مەترسیدارترین جۆری پاشەکشەی ئابوری دادەنرێن کە مەودای گەشەسەندن و هەستانەوەی ئابوری زۆر لاوازە یان هەر نیه. ئەم جۆرە پاشەکشە دەبێتە هۆی زۆربونی رێژەی بێکاری و کەمبونی داهات و خەرجی و کەمبونی وەبەرهێنان، وە کاریگەری نەرێنی بۆ سەر هەمو کایەکانی تری ئابوری هەیە، وەک نەتوانینی دانەوەی قەرز و تێکچونی بوارەکانی تری ژیان بەتایبەت پەروەردە و تەندروستی. لەپاش هاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا، ئابوریناسەکان هێمایەکی تری پاشەکشەی ئابورییان ناساند کە ئەویش پاشەکشەی شێوەی پیتی K، کە دەکەوێتە نێوان V و L. شێوەی پیتی K واتە ئەو کەسانەی لە چینی سەرەوەی کۆمەڵگان و خاوەن سەرمایەن و بەرژەوەندی گەورەیان هەیه، ئابورییەکانیان لە گەشەسەندندایە و بونی ڤایرۆسەکە نەک نەبوەتە هۆی کەمبونەوەی داهاتیان بەڵکو قازانجێکی لە رادەبەدریشیان کردوە، وەک بوارەکانی تەکنولوجیاو هێڵەکانی ئینتەرنێت و پەیوەندییەکان و یارییە ئەلکترونیەکان و کۆمپانیاکانی خۆراک و کەرەستە پزیشکی و پاککەرەوەکان، بەڵام هەمو ئەو کەسانەی لە چینی ناوەند و خوارترن وە سەرچاوەی داهات و بژێوی ژیانیان پەیوەست بوە بە موچە و کاری رۆژانەوە بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە کارەکانیان لەدەستداوە و باری ئابورییان روو لە پاشەکشە بوە و داهاتیان کەمی کردوە و رێژەی بێکاری لەنێویاندا زیادیکردوە.

ئازاد  جۆڵا  وا بڕیار دیسانەوە  وەفدی حکومەتی هەرێمی کوردستان   سەردانی بەغداد بکاتەوە بە مەبەستی گفتۆگۆ لەسەر دوو  بابەتی  سەرەکی  ئەوانیش  ( نەوت و  بودجە) یە ،  دیارە لە ماوەی ڕابردوو هەمان ئەو  وەفدە و  بۆ هەمان مەبەست چەندین جاری تر  سەردانی بەغدایان کردووەو لەگەڵ ئەوەی جۆرێک  لە  نزیکبوونەوەو تێگەیشتن  هەبووە  لە نێوان  هەردوو لادا  بەڵام  تا ئێستا  ئەنجامێکی  یەکجاری و بنەڕەتی نەبووە  تاوەکو  واژۆی لەسەر بکرێ ، بۆ ئەمەش  کۆمەڵێک  هۆکار هەن ، ڕەنگە هەندێکیان  ناوەخۆیی بێت  هەندێکیش  هەرێمی  ،  بەڵام  ئەوەی سەردانی ئەم جارە  جیادەکاتەوە  لە سەردانەکانی  ڕابردوو  چەند بابەتێکە و پێویسته هەڵوەستەی  لەسەر بکرێ ، ۱ -  ئاڕاستەکان لە ئێستادا لە عێڕاق و هەرێم  جیاوزە لەگەڵ  پێش سەردانەکەی کازمی بۆ واشنتۆن و ڕێکەوت و تێکگەیشتن لەسەر کۆمەڵێک بابەتی  گرینگ و کاریگەر . ۲ -  پلان و بەرنامە داڕێژراوەکان لە ئێستا جیاوزە  لەگەڵ  پێش هاتنی  ماکرۆن بۆ بغداد و کۆبونەوەی لەگەڵ سێ  سەرۆکایەتیەکەی عێڕاق و سەرۆکی هەرێم و جێگرەکانی و لایەنە سیاسیەکانی هەرسێ پێکهاتەکە . ۳ -  پەیامی ماکرۆن هەر بەتەنها  پەیامی  پاریس نەبوو بۆ بەغداد و  هەولێر بەڵکو  پەیامی ڕوون و گرینگی  واشنتۆن و پاریس و نەتەوە یەکگرتوەکان و تەنانەت ئەوروپاش بوو بۆ داهاتووی عێراق بەهەرێمی کوردستانیشەوە . ٤ - لە ئێستادا ئاڕاستەکان لە بابەتی مەلەفی نەوت و سەروەری خاک و ئابووری و ئەمنی و سەربازی  لە عێراق بەگشتی گۆڕانی بەسەردا هاتووە ، بەجۆرێک دەرفەت نەماوە  بۆ عێراق لەم پلان و ڕێکەوتنانە  پاشەگەزبێتەوەو خاوە خاوی لێ بکات ، هەر وەک چۆن بۆ هەرێمیش هیچ دەرفەت و دەریچەیەکی تری لەبەردەمدا نەماوە کات بکوژێ و لەدەرەوەی نەخشە ڕێگای ئێستای عێراقدا ڕووەو  شەپۆل مەلە بکاو پابەندی تەواوی دەستوور و ڕێکەوتنەکان و پلانی تازە  نەبێ . ٥ - لە ئێستا هەست بە گۆڕانکاری تەواو و  بەرچاو دەکرێ لە لاوازبوونی هەژموونی  وڵاتانی دراوسێ بەسەر عێراقەوە بێ گومان ئەمە  دەبێ  هەرێمیش بگرێتەوە ، هەروەها کەم بونەوەی  ڕۆڵ و  پێگەی  میلیشیا چەکدارەکان و هەوڵە چڕ و پڕەکانی کازمی بە ئاڕاستەی چاکسازی و گەڕانەوەی شکۆ بۆ دەوڵەت و کەمکردنەوەی خەرجی و زیادکردنی داهات . ٦ -  ئێستا  وەزارەتی دارایی عێراق سەرگەرمی داڕشتنەوەو تەواوکردنی پڕۆژەی بودجەی ۲۰۲۱ ی وڵاتەو بە شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستانیشەوە  بۆ ئەوەی  لە ناوەڕاستی  مانگی تشرینی یەکەم  لە ئەنجومەنی  نوێنەران  خوێندنەوەی بۆ بکرێ و دواتر بڕیاری لەسەر بدرێ ، بۆ ئەمەش  دەبێ وەفدی  هەرێم بگاتە دوابڕیار و ڕێکەوتن لەگەڵ بەغداد لەم  بوارەدا . ۷ - ئەم 320 ملیار  دینارەی بەغداد کاتیەو  تا دەرچونی بودجەی ساڵی تازەیە واتە تەنها دوو مانگی تر ، دوای ئەوە  حکومەت بەپێی  بودجەی بڕیارلێدراو  مامەڵەو  هەڵسوکەوتی  دارایی دەکات و  لەدەرەوەی  ئەوە  دەبێتە کارێکی نایاسایی و حکومەتیش  ناتوانی  لابدات ، بۆیە  هەرچۆنێک بێت پێویستە حکومەتی هەرێم  بەر لەم کاتە بگاتە  ڕێکەوتن لەگەڵ  بەغداد بۆ ئەوەی شایستە داراییەکانی  لایەنی کەم بۆ ساڵێک بۆ خەڵکی  هەرێمی کوردستان  مسۆگەر بکات . ۸ -  دوای  هاتنە پێشەوەی  ئەمریکا و فەڕەنساو ئەوروپاو نەتەوەیەگرتوەکان و ڕێکەوتنیان لەگەڵ بەغداد   ئیتر هەرێم دەرفەتی خۆدزینەوەی لە بابەتەکانی مەلەفی بۆندە نەوتیەکان و  دەروازە سنورییەکان و داهاتە ناوخۆییەکان نەماوەو دەبێت و  ناچارە لە ماوەی  داهاتوودا  بیانخاتە سەر مێزوو  لە بەرامبەریشدا بەپێی دەستوور پێداگری لە ماف و شایستە داراییەکانی خۆی بکاتەوە . ۹ -  دوای  کۆبونەوە فراوانەکەی ماکرۆن لە بەغدا و سەردانەکەی سەرۆکی هەرێم  بۆ تورکیا دەبێ هەرێم  لەگەڵ  بەغداد   بەڕاشکاوی بڕیار بدات و  یەکلایی بابەتەکانی نەوت و ئابووری و سیاسی و سەربازی و ئەمنی بکاتەوە ، ئاخۆ  کام لایان هەڵدەبژێرێ ؟ ئایا هەر وەک ڕابردوو پشت لە بەغداد و ڕوو لە تورکیا بەردەوام  دەبێ  یان پابەندی ستراتیژی تازەی کۆەمڵگای نێودەوڵەتی و  بەغداد دەبێت ؟  چونکە  ئیتر دەرفەتی  کات کوشتن و سیاسەتی (خورمش) نەماوە . ۱۰ - دۆخی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی لە هەرێمی کوردستان لەمە زیاتر دواکەتن و هێشتنەوەی بەم شێوەیەی ئێستا  هەڵناگرێ و ڕەنگە جامەکە نزیک بوبێ  لە پڕ بوون .  

هێمن ئەسكەندەر لای هەمووان روونە کە 6ی حوزەیرانی ساڵی 2021 وەک وادەی هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەستنیشان کراوە،  بۆ هەڵبژاردنەکانی داهاتووی عێراق  چەندین  لەمپەر و ئاڵنگاری یاسایی ، سیاسی ، ئابووری ، تەندروستی ، لەهەمووشی قورستر گێڕانەوەی متمانەی دەنگدەری عێراقییە بە پرۆسەکە و سندوقی دەنگدان  بەرۆکی پرۆسەکەی گرتووە،  لێرەدا باسی ئاڵنگارییەکان ناکەین چونکە لای زۆرێکمان روونە ، بەڵام قسە لەسەر شێوازی دابەشکاری بازنەکانی هەڵبژاردنەکان دەکەین ..  زۆرێک لەو کەسانەی کە قسە لەسەر  دابەشکاری بازنەکان دەکەن وا وێنای دەکەن کە فرەبازنەی دیموکراسیە و یەک بازنەیی نادیموکراسییە ، کە ئەمە  ستەمێک لە تێگەیشتنی خەڵک دەکرێ بەرامبەر  یەک بازنەی ، چونکە چ یەک بازنەی چ فرە بازنەی لەسەر  ئاستی  هەر پارێزگایەک  یان هەر کورسی و بازنەیەک هەموو  شێواز و سیستمی دابەشکاریی دەنگدەر و کورسییەکان هەر یەکیان لایەنی سەلبی و ئیجابی خۆی هەیە ، هەمووی دیموکراسییە ئەگەر هەڵبژاردنەکان پاک و بێ خەوش بێ ،  بەپێجەوانەشەوە ئەکەر تەزویر و ساختەکاری و گۆڕینی ئیرادەی دەنگدەر بووە سیمای هەڵبژاردنەکان ئەو هەموو شێوازەکانی دابەشکاری بازنەکان عەیبدار و  بێ جەدوایە ،  لە هەڵبژاردنەکان گرنگ ئەوەیە کام شێواز بەگونجاوترین دابنرێ بۆ وڵاتێک پڕ کێشەی جۆراوجۆری سیاسی و ئابووری و مەزهەبی و نەتەوەیی وەک عێراق ،  بەڕای  ئێمە گەڕاندنەوەی عێراق  بۆ یەک بازنەی هەڵبژاردن وەک جاری جاران باشترین بژاردەیە بۆ کاڵکردنەوەی ئەو دەمارگیرییە مەزهەبییەی بەرۆکی عێراقییەکانی گرتووە .  لەسای دابەشکاری بازنەکانی هەڵبژاردنەکان لەسەر  ئاستی  پارێزگاکان و ئێستاش کەهەوڵێک هەیە لەوش بچوکتر بکرێتەوە ، دەنگدەری عێراقی ناجارکراوە کە دەنگ بەو کاندیدە بدات کە لەسنووری  پارێزگاکەیەتی ، هەمووشمان دەزانین عێراق لەگەڵ ئەوەی کە فرە نەتەوە و فرە مەزهەبیشە و نەتەوە ومەزهەبەکان لەهەموو پارێزگاکان بوونیان نییە ، بەڵکو ئەوانیش لەرووی جوگرافی دابەشکراوان بەسەر  هەندێک پارێزگا و نین لە هەندێکی تردا ، بۆ نموونە دەنگدەرێکی کورد لە هەولێر گەر حەزی کرد دەنگ بە کاندیدێکی خەڵکی بەغدا بدات ناتوانێ  چونکە ئەو تەنها لە بازنەی هەولێر دەنگ دەدات و کاندیدەکەش تەنها کاندیدی  بازنەی بەغدایە نەک هی شارەکانی تر .  یان عەرەبێکی بەسرە سرسام بووە بە کاندیدێکی دهۆک و پێوایە ئەو دەتوانی نوێنەرایەتی بکا دیسان ناتوانێت ، واتا  شیعەکەی بەسرە ناچارکراوە دەنگ بەشیعە بدات و کوردە سونەکەی هەولێر ناچاکراوە دەنگ بە کورد بدات و بۆ  سوونەی  تکریتیش هەر هەمان شتە ،  بۆیە ئەگەر یاسادانەری عێراقی بیەوێت هەندێک لە دەمارگیری تایفی کەمبکرێتەوە  ئەوە بەگێڕانەوەی عێراق  بۆ یەک بازنەی هەڵبژاردن بەشێک لە تایفگەری لاوازدەبێت ، بەشێکی تری بە گێرانەوەی  سیستمی لیست بۆ هەڵبژارنەکان چارەسەر  دەبێت چونکە ئەوکات رێگە بە دروستکرنی لیست دەدرێ لە زاخۆ  هەتا فاو ، بەڵام ئێستا کە شێوازی فەردی تەشریع کراوە ئەوە دیسان پەرلەمانی فرە کوتلەیی لێ دروست دەبێ و پرۆسەی سیاسی دوای هەڵبژاردنەکان ئالۆزتر دەکات ، بۆیە بەبڕوای ئێمە گەڕانەوە بۆ شێوازى یەک بازنەیی و لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی بەشێک لە کێشەکانی عێراق چارەسەر دەکات .  *بەرپرسی دەزگای هەڵبژارنی یەککرتوو

سالار مەحمود "دابەشکردنەوەی کوردستان بەدەستی کورد" کارو بیرکردنەوە لە شتە بچوکەکان دەرخەری فەرامۆشکردنی مەسەلە گەورەکانی وەک نیشتمان و نیشتمانسازیی و نەتەوەو قەوارەی نەتەوەییە. بابەتی بیرۆکەی بەهەرێمکردنی سلێمانی نمونەیەکی لەو چەشنەیە. داگیرکەرانی کوردستان بە پێی رێکەوتنە سیاسیەکانیان کوردستانیان بەخاک و خەڵکەوە دابەشی سەر خاک و قەڵەمڕەوی خۆیان کرد. مێژووی پەرتکردنی کوردستان لەچاڵدێرانەوە تا شەڕی ناوخۆی کوردستانی عیراق و دواتر داگیرکردنی عفرین و لەدەستدانەوەی کەرکوک هەموو ئەمانە زنجیرەیەکی یەک لەدوای یەکی ئەو دابەشکردن و پەرتکاریەن. لە ئێستادا کوردستانی عیراق هەرێمێکی جوگرافی سیاسی دەستوریە. دامەزراوەی دانپیانراوی خۆی هەیە. لەمێژووی سەد ساڵی رابردوودا هەرێمی کوردستان دورو درێژترین قەوارەو دەسەڵاتی خۆبەخۆی کوردە. ململانێی سیاسی تێدایە ئایدۆلۆژیاو بیروباوەڕی جیاجیای تێدایە. جیاوازیەکان پێویستە بخرێنە خزمەتکردنی بەهێزکردنی هەرێمەکە. چاکسازیی کارگێڕیی و دارایی بکرێت. دەسەڵات لەسەر بنەمای ناناوەندێتی شۆڕ بکرێتەوەو پارێزگاکان وەک حکومەتی خۆجێی توانای خزمەتی گشتیان زیاتر ببێ. بیرۆکەی هەرێمی سلێمانی لە ئێستا بۆ؟  پێویستە قوڵتر لێی بڕوانرێ لایەنە نێگەتیڤە قوڵەکانی لەبەر چاو بگیرێت. نابێ لەسەر بنەمای کاردانەوەی عەقڵیەتی حزبایەتی تەسکی لایەنێک و قەتیس کردنی تواناکانی دەسەڵاتە گشتیەکان لەدەستی خۆیدا دەست ببرێ بۆ پرۆژەیەک کە خزمەت بە قەوارەی کوردستان ناکات. دەرفەتیش دەداتە نەیارانی ئەزمونەکە زۆرتر کوردستان پەرت بکەن.  ئەشێ ئەوانەی ئەم بیرۆکەیان راگەیاندوە بەوانەشی کەلە پشتەوە سەپۆرتی دەکەن، نیازی چاکەو خزمەتیان هەبێت. بەڵام بە بیرکردنەوەیەکی سادە دەگەینە ئەو بڕوایەی هاوشێوەی ریفراندۆم کە چۆن زۆر بە سەلبی ئاکامەکەی کەوتەوە؛ ئەم بابەتەش گەر ببێتە پرۆژە هێندەی تر زیان بە کوردستان و قەوارەکەی و خەڵکەکەی دەگەیەنێت. ئاسەواری دوو ئیدارەیی هێشتاو چەندین ساڵی تر، بەسەر هەرێمی کوردستانەوە دیارەو، باجەکەی تەنیا خەڵک داویەتی. زەمینەی پشکپشکێنەو بازرگانی ناڕەوای بۆ بەشێک لە بەناو سیاسیەکان زۆرتر رەخساندوە. لەبەر ئەوە هەر کەرتبونێک برینێکی قوڵتر لەسەر جەستەی نیشتمان دروست دەکات. سلێمانی دایکی راپەڕین و دروستکردنی حکومەت و پەرلەمانی هەرێمی کوردستانە.  هەر خودی خەڵکی کوردستان بەگشتی و زۆرینەی پارێزگاکە ئەم بیرۆکەیە رەت دەکەنەوە. گەرمیان و هەڵەبجە بیرۆکەی هەرێمی سلێمانی قبوڵناکەن. پێویستە یەکێتی بەفەرمی و بە زووی هەڵوێستی خۆی لەبارەی ئەم بیرۆکەیە بۆ رای گشتی روون بکاتەوە. پێویستە پارتیش ئەم بیرۆکە وەک زەنگێکی بەخۆداچونەوە وەربگرێت و؛ دەسەڵات لەوە زیاتر قۆرخ و قەتیس نەکات لە پایتەختدا. پێکهێنەرانی حکومەت بەڵێنەکانی نا ناوەندێتی بکەنە کردار. بابەتی مافی دەستوری هەر پارێزگایەکی عیراق بۆ داوای بەهەرێم بوون مسۆگەرەو رێکاری هەیە. بەڵام لەناو کوردستاندا وەک تاکە هەرێمی ناو دەوڵەتەکە هەر جۆرە هەوڵ و بیرکردنەوەیەک جگە لە پەرتکردن و دبەشکاری  زیاترو دابڕاندنی خاک و خەڵکی کوردستان سەمەرێکی نابێ.

محەمەد حسێن سه‌ره‌تای ئه‌م قه‌یرانه‌ داراییه‌، عه‌لی عه‌لاوی وه‌زیری دارایی عێراق و لیژنه‌ی ریفۆرمی ئابوری پلانێكیان ئاماده‌كرد بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی موچه‌ی پله‌باڵاكان و هه‌ندێك ئمتیازاتی ناشه‌رعی، بۆ نمونه‌ ئه‌وه‌ی سه‌ره‌موچه‌ی ختوره‌ وه‌رده‌گرێت به‌ڵام ئیشه‌كه‌ی هیچ ختوره‌یه‌كی تیا نیه‌. به‌پێی ئه‌م پلانه‌ مانگانه‌ زیاتر له‌ یه‌ك ترلیۆن دینار خه‌رجی حكومه‌ت كه‌مده‌كرایه‌وه‌، له‌گه‌ڵ سه‌پاندنی باجی سه‌رداهاتی موچه‌خۆران و خانه‌نیشینان به‌ هه‌موویه‌وه‌ نزیكه‌ی ١.٢ ترلیۆن دینار پاره‌ ده‌مایه‌وه‌ بۆ حكومه‌ت. ئه‌وه‌ بوو په‌رله‌مانتاران كردیانه ‌هات و هاوارو ره‌تیان كرده‌وه‌و نه‌یانهێشت پلانه‌كه‌ سه‌ربگرێت، به‌ڵام زۆر به‌ خێرایی یاسای قه‌رز وه‌رگرتنیان په‌سه‌ند كرد، له‌ كاتێكدا هیچ ئاسۆیه‌ك نیه‌ له‌ دوو ساڵی داهاتویشدا عێراق بگاته‌ دۆخێك توانای قه‌رزدانه‌وه‌ی هه‌بێت. ئێستا هه‌ر ئه‌م په‌رله‌مانتارانه‌، هاواریانه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی حكومه‌ت هیچ چاره‌سه‌ریه‌كی تری پێ نیه‌ جگه‌ له‌قه‌رزكردن. داهاتی مانگانه‌ی عێراق نزیكه‌ی ٣ ملیار دۆلاره‌، به‌ڵام خه‌رجیه‌ نه‌گۆڕه‌كانی زیاتر له‌ ٦ ملیار دۆلاره‌. ئه‌وه‌ باهه‌ر باسی په‌رله‌مانی كوردستان نه‌كه‌ین، چونكه‌ وه‌ك سفری دوای فاریزه‌ی لێهاتووه‌، بوون و نه‌بوونی وه‌ك یه‌كه‌و ته‌نانه‌ت ناتوانێت لێپرسینه‌وه‌ له‌ وه‌زیرێكیش بكات. جگه‌ له‌وه‌ی پاره‌و سامانێكی زۆری وڵات ‌به‌ فیڕۆ ئه‌دات و كۆمه‌ڵێك خه‌ڵكی بێبه‌هره‌ی كردۆته‌ موچه‌خۆری پله‌ باڵا، هیچ ئیزافه‌یه‌كی نیه‌ بۆ ژیانی سیاسی و ئیداری ئه‌م وڵاته‌. له‌بیرمه‌ هه‌ر له‌سه‌رتای ئه‌م قه‌یرانه‌دا كۆمه‌ڵێك په‌رله‌مانتاری پۆپۆلیست ده‌ستیان كرده‌ هات و هاوار و وتیان ناهێڵن ده‌ست بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران ببرێت. ئه‌وه‌تا موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران ئێستا به‌ ده‌ست-بۆبراوه‌یی و لێبڕینیشه‌وه‌ هه‌ر له‌ كاتی خۆیدا دابه‌شناكرێت. بێگومان په‌رله‌مانی عێراق ئه‌كتیڤه‌و ده‌توانێت شتێك بكات، به‌ڵام له‌وێش په‌رله‌مانتاران، به‌شی هه‌ره ‌زۆریان، ته‌نها شه‌ڕ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی حیزبه‌كانیان و مافیای ناو حیزبه‌كانیان ده‌كه‌ن. زۆر زه‌حمه‌ته‌ به‌م دوو په‌رله‌مانه‌ی ئێستاوه‌ هیچ ریفۆرمێك بكرێت له‌ عێراق و كوردستان-یشدا. ریفۆرمی ئابوری و ئیداری مه‌حاڵه‌ گه‌ر چوارچێوه‌یه‌كی یاسایی بۆ دانه‌ڕێژرێت و پشتیوانی په‌رله‌مان و هێزه‌ سیاسیه‌كانی نه‌بێت. كه‌ ئه‌مانه‌ش نه‌كرا ره‌نگه‌ هه‌روا رایبكێشن تا ئه‌و رۆژه‌ی لوتیان ئه‌دات له‌ دیواره‌كه‌، به‌ قه‌ولی عه‌لاوی خۆی. ئه‌و كاته‌ش هیچ شتێك به‌ كه‌ڵكی چاكسازی و چاككردنه‌وه‌ نایه‌ت. به‌م دۆخه‌ی ئێستای به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌كردنه‌وه‌، عێراق پێویستی به‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت هه‌یه‌ بۆ ٧٦ دۆلار بۆ هه‌ربه‌رمیلێك تا كورتهێنانه‌كه‌ی پڕبكاته‌وه‌، ئه‌مه‌ش مه‌حاڵه‌ بێته‌دی له‌ ٢٠٢١یشدا، به‌پێی پێشینی ده‌زگا تایبه‌تمه‌نده‌كانی بازاڕی نه‌وت. ئه‌مه‌ش به‌و مانایه‌ دێت كه‌ عێراق هه‌موو ئه‌و پاره‌ یه‌ده‌كه‌ی خه‌رج ده‌كات له‌ بانكی ناوه‌ندیدا هه‌یه‌و توشی داڕوخانێكی ئابوری حه‌تمی ده‌بێت. له‌ ئێستادا یه‌ده‌كی بانكی ناوه‌ندی دابه‌زیوه‌ بۆ نزیكه‌ی ٥٤ ملیار دۆلار، ئه‌گه‌ر ئه‌م بڕه‌ بگاته‌ خوار ٣٦ ملیار دۆلار (به‌شی ١٨ مانگی هاورده‌كردنی پێداویستیه‌كانی عێراق) ئه‌وكات متمانه‌ به‌ دینار نامێنێت و بانكی ناوه‌ندی توانای كۆنترۆڵكردنی به‌های دیناری نامێنێت.. به‌مه‌ش مه‌ترسی هه‌ڵاوسانی سه‌خت (hyperinflation) و شڵه‌ژانی بازاڕ دروست ده‌بێت. توانای كڕینی خه‌ڵك كه‌م ده‌بێته‌وه‌ و وه‌به‌رهێنه‌ران وڵات جێده‌هێلن. زۆربه‌ی ئه‌م كێشانه‌ ده‌كرا له‌ یه‌كه‌م مانگی ئه‌م قه‌یرانه‌وه‌ چاره‌سه‌ربكرایه‌ن‌، یان به‌جۆرێك مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرایه‌ كه‌ ده‌رفه‌تی ریفۆرمێكی راسته‌قینه‌ی خۆش بكردایه‌. به‌ڵام ئه‌مه‌ نه‌كرا. له‌به‌رامبه‌ردا حیزبه‌كان و په‌رله‌مانتاره‌كانیان، خه‌ریكی موزایه‌ده‌و هات و هاوارن بۆ پاراستن و هێشتنه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی میلیشیا و مافیاكانیان، كه‌ ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ئه‌و هه‌نگاوانه‌ن عێراق و كوردستان پێویستیه‌تی بۆ ریفۆرمێكی ئابوری و سیاسی و كارگێڕی راسته‌قینه‌. فۆتۆكه‌ سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و سه‌رۆكی په‌رله‌مانه‌، له‌ سایتی په‌رله‌مانی عێراق وه‌رگیراوه‌.

  دهام سمكۆ له‌ مێژووی سیاسی بزاڤی ڕزگاریخواری گه‌لی كوردستان لە كۆنەوە تا ئێستا، هه‌موو ئەو كه‌س و لایه‌نه‌ سیاسیانەی خه‌باتیان كردووه‌، هه‌وڵیانداوه‌ به‌ به‌كارهێنانی چەمكی نەتەوەیی و خۆشه‌ویستی كوردستان و خزمەتكردنی كۆمەڵانی خەڵك، خەڵك له‌ ده‌ورووبه‌ری ڕه‌و‌ته‌ سیاسیه‌كه‌یان كۆبكه‌نه‌وه‌‌، ناچینه‌ ناو مێژوو، دەخوازم به‌ چاویلكه‌ی ویژدانه‌وه و بە شێوەیەكی بابەتی،‌ باسی دۆخی ئێستای هەرێمی كوردستان بكەم، كه‌ پڕا و پڕن له‌ كەم و كوڕی و مه‌ترسی، خەڵك ئێستا دەپرسێت، ئایا ئەو هێزانەی كوردستان بەڕێوە دەبەن، ئەگەر مەبەستیان خزمەتكردنی نیشتیمان و خەڵكەكەی بێت، چۆن دەكرێ دوای ئەو هەموو قوربانیدانە، ئەم دۆخە خراپە هەر درێژە بكێشێت، هه‌موومان له‌ دوای وه‌ڵامی ئه‌وه‌ین: كەی بەرەو ئارامی دەچین و كەی بیر لە بنبڕكردنی كێشە دارایی و سیاسیەكان دەكرێتەوه‌؟. ڕه‌نگه‌ كه‌م جار له‌ مێژووی وڵات و نه‌ته‌وه‌كانی جیهان ڕوویدا بێت، وه‌ك ئێستای هه‌رێمی كوردستان، كه‌ تیایدا كۆمه‌ڵانی خه‌ڵك، ده‌سه‌ڵات، ئۆپۆزسیۆن، ڕۆشنبیر، نه‌یار و دۆسته‌كانمان، هه‌موومان به‌ یه‌كه‌وه‌ ددان به‌وه‌‌ بنێین كە هەرێمی كورستان له‌به‌رده‌م مه‌ترسی و ئاڵنگه‌ری دژوار دایه‌، كه‌وتووینه‌ته‌ ناو تونێلێكی تاریك، دیاره دانان به‌ هه‌ڵه‌ و كه‌م و كوڕیه‌كان فه‌زیڵه‌ته‌ و وا ده‌كات بیر له‌ چاره‌سه‌ركردنیان بكه‌ینه‌وه‌. دۆخی هه‌رێمی كوردستان، له‌ ناوه‌خۆیدا له‌ نێوان به‌رداشی ده‌سه‌ڵات و ئۆپۆزسیۆن كه‌وتۆته به‌رده‌م نیگه‌رانی خه‌ڵك، ده‌سه‌ڵات خۆی ددان به‌وه‌ ده‌نێت كه‌ چیتر ناتوانێ پاساو بهێنێته‌وه و به‌ ڕوونی ئاماژه‌ به‌ بوونی قه‌یرانی قوڵ ده‌كات،‌ ئه‌وه‌تا به‌شێك له‌ پێكهێنه‌رانی سەرەكی حكومه‌ت به‌ ئاشكرا، بێ ئاگایی خۆیان له‌ هه‌ندێ كه‌م و كوڕی ده‌رده‌بڕن كه‌ زه‌قترینیان (كه‌یسی نه‌وتە) كه‌ دوای ئه‌وه‌ی ئابووری سه‌ربه‌خۆی كوردستان ڕاگه‌یاندرا، مه‌ترسی و شومیه‌تی و برسیه‌تی داباریه‌ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان، ئۆپۆزسیۆنیش تا ئێستا به‌رنامه‌یه‌كی ڕوونی نیه‌ كه‌ وه‌ك پڕۆژه‌یه‌كی ئه‌ڵته‌رناتیڤ ببێته‌ جێگره‌وه، دیاره‌ ئه‌مه‌ش له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت كه‌ ئه‌زموونی كاری ئۆپۆزسیۆن له‌ ماوه‌ی ڕابردوودا بێ ئاكام بووه‌ و سه‌ركرده‌كانیان ددان به‌و فاكته‌ داده‌نێن‌، به‌ هه‌موو پێوه‌ره‌كان له‌وه‌ ده‌چێ‌  ئه‌م دۆخه‌ به‌رگه‌ی بێ باكیتر نەگرێت، هاوكات لەسەر ئاستی دەرەوە، ئێمە هەرچەندە وەك كەسیەتی (پاڕا دیبلۆماسی) حیسابمان بۆ دەكرێت بەڵام لەبەر ئەوەی سەربەخۆ نین، نەمانتوانیووە یاریكەری سەرەكی هاوكێشە هەرێمی و جیهانیەكان بین. ئەنجام بەوە دەگەین كە ئەم دۆخە كەوتۆتە بنبەست، لێرەوە دەپرسین: ئایا ئەم دۆخە تا كەی درێژە دەكێشێت، كەی و چۆن چارەسەر بۆ ئەم كێشانە دەدۆزرێتەوە؟ ئایا حكومەتی ڕزگاری نیشتیمانی چارەسەرە؟ یان هەڵبژاردنی پێش وەختە؟ یان پێكهێنانی حكومەتێكی كاتی لە كەسە بەهێزەكانی حیزبەكان؟ یان  لە كەسانی تەكنۆكڕاتی نیشتیمانی و جێگه‌ی ڕه‌زامه‌ندی هه‌موو لایه‌نه‌ سیاسیه‌كان و كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكیش بێت؟. له‌ كه‌س شاراوە نیە، ئەمڕۆ خەڵكی عێڕاق دوای ئەوەی خۆپیشاندانیان كرد، كە بە بەراورد بە ئێمە ڕەنگە دۆخیان باشتر بوو بێت، حكومەت گۆڕدرا، كازمی هاتە سەر كار، كازمیەك كە نە كەسێكی ناسراو بوو نە خاوەن كورسی پەڕلەمانی بوو نە حیزبێكی سیاسی لە پشتی بوو، پێمان خۆش بێت یان نا كازمی لە ئەمڕۆدا تا ڕادەیەك بۆتە مایەی ئومێد بۆ خەڵكی عێڕاق، بە بوێرانە دەست بۆ هەندێ مەلەف دەبات كە ڕەنگە ئایندەی خۆی بخاتە مەترسی بەڵام هەر بەردەوامە، ئەوەندەی چاودێری ڕای گشتی هەرێمی كوردستانم كردووە گەیشتوونەتە باوەڕێك كە پێویستیان بە كەسایەتیەكی وەك كازمیە، لێرەوە خەڵكی كوردستان بیر لەوە دەكاتەوە كە ئایا گواستنەوەی ئەزموونی كازمی بۆ كوردستان، دەتوانێ كوردستان بەرەو كەناری ئارامی ببات، لەوەش گرینگتر ئایا كەسایەتی وەك كازمی لە كوردستان هەیە؟ ڕەنگە هەڵبژاردنی پێش وەختەی پەڕلەمانی عێڕاق وەڵامی ئەو پرسیارەمان بداتەوە؟.   * مامۆستای زانكۆ

هێمن ئه‌مین شوانی    لە ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی  نەخوێندەواریدا:  هێمن ئه‌مین شوانی *    نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان ڕۆژی (8)ی ئەیلولی هەموو ساڵێكی تایبەت كردووە بەڕۆژی جیهانی نەهێشتنی نەخوێندەواریی، دیاریكردنی ئەو ڕۆژە بۆ هەڵمەتی نەهێشتنی نەخوێندەواری دەگەڕێتەوە بۆ‌‌ كۆنگرەی نێودەوڵەتی وەزیرەكانی پەروەردە و فێركردن، كە لە ڕۆژانی (8 تا 19 ئەیلولی 1965) لە تارانی پایتەختی ئێران بەڕێوەچوو، دوای تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر ئەو كۆنگرەیە و لە تشرینی دووەمی ساڵی (1966) یۆنسكۆ ڕۆژی (8)ی ئەیلولی هەموو ساڵێكی كرد به‌ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی نەخوێندەواری، له‌وكاته‌وه‌ یۆنسكۆ بۆ ڕۆژی جیهانی نەهێشتنی نەخوێندەواری ساڵانە ئاهەنگ و مەراسیم و كۆڕو كۆبونەوەی جۆراو جۆر دەگێڕێت و بەبیری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەهێنێتەوە كە خوێندەواری مافێكە لە مافەكانی مرۆڤ و بنەمایەكە بۆ هەموو پڕۆسەیەكی پەروەردە. بەپێی دواین ئاماری ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەروەردەو زانست و ڕۆشنبیری (یونسكۆ) لەسەر ئاستی جیهان ژمارەی نەخوێندەواران لە ساڵی (2020) گەیشتۆتە (773) ملیۆن كەس، جگە لەوەش پەتای (COVID-19) لەسەر ئاستی جیهان (617) میلۆن منداڵ و گەنجی لە نزمترین ئاستی خوێندنەوە و نوسین و ژماردن بێبەشكردووە، چونكە لەسەرەتای بڵاوبونەوەی ئەو پەتایە زۆربەی قوتابخانەكان داخران و بەهۆیەوە (62.3%) ڕویان لە قوتابخانە نەكردوە، لە كاتێكدایە ژمارەی خوێندكاران لەسەر ئاستی وڵاتانی جیهان (1.09) ملیارە. نەخوێندەوار كێیە؟  نەخوێندەواری واتا نەبوونی توانای خوێندن و نوسین و ژمارە، هەركەسێك تەمەنی بگاتە (12) ساڵان و نەتوانێ‌ (بخوێنێ‌ و بنوسێ‌ و بژمێرێ‌ و نەچووبێتە بەر خوێندن، یان دامەزراوەیەكی پەروەردەیی)، ئەوا پێی دەوترێت نەخوێندەوار. (یۆنسكۆ)ش بەم شێوەیە پێناسەی خوێندەواری كردووە "ئەو كەسانە بەخوێندەوار دادەنرێن، كە توانای خوێندن و نوسین و تێگەیشتنی ئەو ڕستە سادانەی هەبێت كە پەیوەندی بەژیانی ڕۆژانەیەوە هەیە، لەگەڵ بەهرەی پەیوەندیكردنی لە ڕێگەی نوسین و خوێندنەوە هەبێت و، زۆربەی جارانیش بەهرەی بنەماكانی ژمێرەی هەبێت". كەواتە مەبەست لە نەهێشتنی نەخوێندەواری گەیشتنی نەخوێندەوارانە بەئاستێكی خوێندەواری و ڕۆشنبیری كە بتوانن لە ڕێگەی خوێندن و نوسین و ژمێرە سود بەخۆیان و كۆمەڵگەكەیان بگەێنن گرنگی نەهێشتنی نەخوێندەواری.  لە زۆرێك لە وڵاتان نەخوێندەواری بۆتە دیاردەیەكی زەق و به‌ربڵاو، بەتایبەت لە وڵاتە دواكەوتووەكان، یان هەژارەكان، یاخود وڵاتانی تازە گەشەسەندوو، ئەوەش كاریگەری زۆری كردۆتە سەر دۆخی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگە لەو وڵاتانە. بۆیە بەبێ‌ هۆ نیە، لەسەر ئاستی جیهان وڵاتان بەپێی توانای دارایی و قەبارەی نەخوێندەواری لە وڵاتەكانیان بایەخ بەنەهێشتنی نەخوێندەواری دەدەن و لە چوارچێوەی هەڵمەتی نیشتمانیدا ڕێگە و شێوازی جۆراو جۆر دەگرنەبەر بۆ هاندانی تاكەكانی كۆمەڵ تا فێری خوێندەواری ببن، هەر لەو بوارەشدا چەندین ڕێكخراوی كۆمەڵی مەدەنی كار لەو پێناوەدا دەكەن و تاكەكانی كۆمەڵ بەپێویستی خوێندن و خوێندنەوە هۆشیار دەكەنەوە، چونكە نەهێشتنی نەخوێندەواری ناوەخنی فێربوونی بنەڕەتیە بۆ هەمووان، ئەوەش هۆكارێكی سەرەكیە بۆ زاڵبوون بەسەر هەژاری، و دابەزینی ڕێژەی مردن، و سنوردانانی گەشەی دانیشتوان، و پەیڕەوكردنی یەكسانی نێوان نێر و مێ‌، و پاراستن و گەشەپێدانی ئاشتی و دیموكراسی.     خوێندەواری فاكتەرێكی سەرەكییە بۆ یارمەتیدانی تاك تا بتوانێت زاڵ بێت بەسەر كۆی كێشەكانی ژیانی ڕۆژانەی لە هەموو بوارەكانی تەندروستی، ئابوری، كۆمەڵایەتی...هتد، سەرباری ئەوەی تاك بەهۆی خوێندەوارییەوە دەتوانێت گەشە بە توانا جەستەیی و عەقڵییەكانی خۆی بدات، دواتریش هەر بەهۆی خوێندەوارییەوە كۆمەڵگە دەتوانێت سوود لە وزە و توانای تاكەكانی خۆی وەربگرێت بۆ پێشكەوتن و بوژانەوەی ژێرخان و سەرخانی وڵات، بەپێچەوانەوە هەر كۆمەڵگەیەك كە ڕێژەی نەخوێندەواری تێدا بەرز بێت، لەكاتی سەرهەڵدانی هەر كێشەیەكی كۆمەڵایەتی، یان ئابوری، یاخود بڵاوبونەوەی پەتایەك بەئاستەم تر دەتوانێت تاكەكانی لێ‌ دەرباز بكات، یان پەیامەكانی خۆ دەربازبوون بەئاسانی و لە ماوەیەكی كورتدا بگەێنێتە تاكەكانی كۆمەڵگەكەی، ئینجا كێشە تاكە كەسیەكانی كەسی نەخوێندەواریش با لەولاوە بوەستێت كە ڕۆژانە ڕوبەرووی دەبێتەوە.  لێرەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە، كە خوێندن لەگەڵ ئەوەی سوود بەتاك دەگەێنێت و، لەسەر ئاستی كۆمەڵ و كۆمەڵگەش سوودی زۆری هەیە. لەسەر ئاستی تاكە كەسێك كە خوێندەوار بێت، سوودی دەبێت بۆ: 1.    چەندە تاك توانای خوێندنی فراوان بێت، ئەوەندە لە كاروبارەكانی ژیان و پەیوەندییەكانیدا توانایەكی لۆژێكی دەبێت لەهەڵبژاردن و دەستنیشانكردنی شتەكان بەشێوەیەكی دروست. 2.    توانای بەدەستهێنانی بەرهەمی زیاتری دەبێت، ئەوەش كاریگەری لەسەر جۆری ژیار و ژیانی دەبێت، لەو بوارەدا توێژینەوەیەك ئەوەی دەرخستووە، كە هەموو ساڵێكی خوێندن سەرچاوەی تاك لەڕووی بەرهەمەوە بەڕێژەی (10%) زیاد دەكات. 3.    دروستكردنی بناغەیەكی بەهێز و ڕوونی كاركردن. 4.    بەخشینی زانیاری لە زۆربەی بوارەكان بەتاك، هەروەها توانای بیركردنەوەی تاك فراوان دەكات، هەروەك توانای داهێنان و خەیاڵ فراوانی دەبەخشێتە تاك. 5.    جگە لەوانەش، تاك بەگرنگی ئینتیمای نەتەوەیی و ئاینی و جیهانیەكان هۆشیار دەكاتەوە، هەروەك ڕۆڵیش دەگێڕێت لە دیاریكردنی بەهاو كەلتور و نەریتەكان و ئاگاداربوون لەو گۆڕانكاریانەی لەدەورووبەری ڕودەدەن. 6.    هەرچەندە پلەی خوێندنی تاك بەرزتر بێت، پلەی نوێبونەوەی كەسایەتیش زیاتر دەبێت، بۆیە هەرچەندە ژمارەی ئەو تاكانەش لە كۆمەڵگەدا زۆربێت، ئەوا ئەو كۆمەڵگەیە چارەنوسی دەچێتە ناو كۆمەڵگە نوێیەكانەوە، بەوەش گۆڕانكاری گرنگ ڕودەدات. دۆخی نەخوێندەواری لە كوردستان بەئاوڕدانەوە لە مێژووی كورد و كوردستان، دەبینین كوردستان دوچاری داگیركاری و شەڕو شۆڕی زۆر بووەتەوە، ئەوەش ڕەنگدانەوەی زۆری لەسەر دۆخی ژیانی كۆمەڵایەتی، لەناویشیاندا بواری خوێندن و پەروەردە و بەدەستهێنانی زانست هەبووە، بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری سەرچاوەكان ئاماژە بەوەدەكەن، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دوای دەستبەكاربوونی لە ساڵی (1992) "15 بنكەی نەهێشتنی نەخوێندەواری كردۆتەوە، كە (1842) فێرخوازی لەخۆگرتبوو"، بەڵام بەهۆی ئابڵوقەی ئابوری لەسەر عێراق و ئابڵوقەی عێراقیش لەسەر كوردستان و هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ، وایكرد ژمارەی نەخوێندەواران ڕوو لە زیادبوون بكات، بەتایبەت زۆرێك لە گەنجان ئەو كات ناوەندەكانی خوێندنیان جێهێشت، تا گەیشتە ئەو ئاستەی، كە ڕێژەی نەخوێندەواری (37%)ی تۆماركرد". بەئامانجی ڕزگاركردنی تاكەكانی كۆمەڵگە لە نەخوێندەواری و دابینكردنی مافی تاكەكان و هاندانیان بۆ فێربوون و چوونە بەرخوێندن و نەهێشتنی دابڕاوان (المتسربین) لە قوتابخانەو خوێندنگەكان و ڕەخساندنی هەلێكی باش و گونجاو بۆ ئەوەی ئەم دەرفەتەیان لەبەردەمدا واڵا بێت و بەهاوشانی هاوەڵانیان بگەن بەماف و داخوازی ئاواتەكانیان و بەكارامەیی و سەربەستی لە پێشكەوتنی كۆمەڵگەدا بەشداربن. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی هەڵمەتی (نەهێشتنی نەخوێندەواری) لەسەرجەم شارو شارۆچكەكانی كوردستان لە ساڵی (2000 تا 2012) توانیوییەتی(356821) كەس لە نەخوێندەواری دەرباز بكات، بەو هۆیەشەوە ڕێژەی نەخوێندەواری لە (34%) بۆ (16%) كەمكرایەوە، هەرچەندە پلان و بەرنامەی وەزارەت بۆ بنەبڕكردنی نەخوێندەواری لە كوردستان تا ساڵی (2015) ئەوەبوو ڕێژەكە بۆ (10%) دادەبەزێنن، بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی و شەڕی داعش لەو ماوەیەدا نزیكەی (100.000) سەد هەزار قوتابی لە پۆلی (1-9) وازی لە خوێندن هێناوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەڵمەتەكانی نەهێشتنی نەخوێندەواری سست و لاوازبوون، هەربۆیە ڕێژەی نەخوێندەواری گەیشتە (15%). نەخوێندەواری دەمامكدار یان شاراوە لە بواری زانست پەروەردەدا بەشێوەیەكی گشتی دوو جۆر نەخوێندەواری هەیە، یەكەمیان نەخوێندەواری سەرەتاییە واتا نەبوونی توانای خوێندن و نوسین و ژمارە وەك ئەوەی لەسەرەوە ئاماژەمانپێدا، جۆری دووەمیان نەخوێندەواری شارستانییە، نەخوێندەواری شارستانی بەو كەسە خوێندەوارانە دەوترێت كە توانای ئەوەیان نییە هاوشانی سەردەمەكەی خۆیان بڕۆن، بەڵام لە كوردستان خەریكە جۆری سێیەمیش دەردەكەوێ (نەخوێندەواری دەمامكدار)، چونكە به‌شێكی زۆری ئه‌وانه‌ی زانكۆ ته‌واو ده‌كه‌ن، نەك خاوه‌ن مه‌عریفه‌ لە بواری پسپۆڕییەكەی خۆیان نین، بەڵكو توانای نووسین و خوێندنەوە و ژمارەشیان وەك پێویست نیە، ساڵانی داهاتوو ئەم كێشەیە زۆر بەزەقی بەرۆكی هەرێمی كوردستان، وەك چۆن ئێستا موچەخۆی بندیوار (بێكاری دەمامكدار) بەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە و پێی چارەسەر ناكرێ. نەخوێندەواری دەمامكدار ئەگەرچی ساڵانێكە لە ناوەندەكانی خوێندن هەستیپێكراوە، كە بەهۆی فشارە جۆراوجۆرەكان و ساڵێك بەهۆی قەیرانی دارایی و ساڵێك بەهۆی بایكۆتی مامۆستا و ساڵێك بەهۆی هەڵبژاردن...دەرچووانی قوتابیان و خوێندكارانیان لە ناوەندەكانی خوێندن كردە كۆمەڵ و جۆرەها ئاسانكاری كرا بۆ دەرچواندنی خوێندكار، بەڵام پەتای كۆرۆنا ئەو كێشەیەی لە كوردستان زۆر زیاتر كرد، ساڵی ڕابردوو پرۆگرامەكانی خوێندن تەواو نەكرا و، خوێندنی ئۆنلاین و ئەلیكترۆنیش هیچ سودێكی نەبوو، هەربۆیە ئەو منداڵانەی لە پۆلی یەكی بنەڕەتی بوون بەشی زۆری پیتەكان و وانەكانی بیركاری فێرنەبوون، ئەمساڵیش دیسان درێژە بەو بڕیارە درا و، كۆمەڵێك خوێندكارانی پۆلی یەكی بنەڕەتی لە فێربوونی پیتەكان و بیركاری بێبەش دەبەن، ئەم دۆخەش بۆ پۆلەكانی دیكەش هەر ڕاستە، بەڵام لایەنە پەیوەندیدارەكان كارئاسانی تەواویان كرد و، ژمارەی ئەوانەی دەرنەچوون بەراورد بەساڵانی ڕابردوو زۆر زۆر كەمتر بووە. كێشەی نەخوێندەواری دەمامكدار لەنەخوێندەواری ئاسایی زۆر زیاترە، چونكە نەخوێندەواری دەمامكدار دەبێتە خاوەن بڕوانا، بەڵام بڕوانامەیەك خاڵی لە ئەلف و بێی خوێندن و نووسین، ئەوە باسی مەعریفە هەر ناكرێ، بەڵام كە زانكۆ و قۆناغەكانی خوێندنیان تەواو كرد، جۆرەها فشار دەخەنە سەر حكومەت داوای دامەزراندن دەكەن، دامەزراندنی ئەو كەسانە جا لە كەرتی گشتی بێت یان تایبەت گەورەترین كێشە بۆ دامەزراوەكە دروست دەكەن و زیانێكی زۆریش بەژێرخانی وڵات دەگەێنن، چونكە لە بنەڕەتدا فێری هیچ جۆرە بەهایەك بەتەواوەتی نەبوون، بۆیە گرنگە لە ئێستا حكومەت و خەمخۆرانی پەروەردە بەجدی ئاوڕێك لەو دۆخە بدەنەوە و نەوەكانی داهاتوومان كە سەرمایەی كۆمەڵگەن بەزانست و فێربوون گۆش بكەن و هەڵمەتی (نا بۆ خوێندنی ئۆنلاین ڕابگەێنن).  *توێژەر و میدیاكار