راپۆرتی: محەمەد رەئوف- فازڵ حەمە رەفعەت دوێنی  نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم و فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستان رایگەیاند " پێشمەرگە دەبێت هێزی پاراستنی گەل بێت، ناكرێت هێزی حیزب و لایەن و گرووپەكان بێت" نێچیرڤان بارزانی ئەو قسانەی لە ئەكادیمیای زاخۆكرد كە لەبنەڕەتەوە ئەكادیمیایەكی حزبیە و لە 1996 پارتی دیموكراتی كوردستان درووستیكردووەو كراوەتە سەر بەحكومەت و دەرچوانی ئەم ئەكادیمیایە زۆرینەیان سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانن، بەشێكیش لە و فەرماندە سەربازیانەی هاوشانی سەرۆكی هەرێم ئامادەی ئەو مەراسیمەبوون فەرماندەی سەربازی حزبی بوون.  نێچیرڤان بارزانی لە وتەكەیدا رایگەیاند"پێشمەرگە دەبێ خۆی قبووڵی نەبێت، پێشمەرگەی حیزب و لایەنەكان بێت" ئەو  ماوەی 17 ساڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو ، هێزی پێشمەرگەی كوردستان یەكنەخرا، ئێستا فەرماندەی گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستانەو یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستانی دەكەوێتە ئەستۆ، ئایا ئەو هەنگاوە قورسە دەنێت؟.    لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیراندا بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، بڕیاری پێكهێنانی لیژنەیەك درا بە سەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و ئەندامێتیی جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیرانی ناوخۆ و كاروباری پێشمەرگە و دارایی و ئابووری بۆ بەدواداچوونی بڕگەكانی ڕاپۆرتەكەی وەزارەتی پێشمەرگە. پرسی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان هاوكات لەگەڵ كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەری هەڵداوەتەوە، پرسێك كە لەماوەی 28 ساڵی رابردوودا بەردەوام ئەولەویەتی كابینە یەك لەدوای یەكەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووەو هیچ یەكێًكیشیان جێبەجێیان نەكردووە . پرۆژەكەی هاوپەیمانان ! لە شوباتی 2017ەوە وەزارەتی پێشمەرگە بە پاڵپشتی راوێژكارانی سەربازی (بەریتانیا، ئەمەریكاو ئەڵمانیا) دەستیكردوە بە پرۆگرامی چاكسازیی‌و رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە، پرۆژەكە خۆی لە (35) خاڵدا دەبینێتەوە‌و ناوی لێنراوە "پێشمەرگە لە ئایندەدا". تائێستا (5) خاڵی پرۆژەكە جێبەجێكراون، كە ئەمانەن: •    پرۆژەی ستراتیژی بەرگریی سەربازی •    كارنامەی هێزی پێشمەرگە •    بە ئەلیكترۆنیكردنی موچە •    هەماهەنگی وەزارەتی پێشمەرگە لەگەڵ وەزارەتی بەرگریی عێراق •    یاساو بڕیارەكانی وەزارەتی پێشمەرگە هاوپەیمانان دەیانەوێت لەرێگەی ئەم پرۆژەیەوە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بكەنە هێزێكی نیزامی‌و بەتەواوی یەكیبخەنەوە، هەوڵەكانیشیان بەردەوامە. هەوڵەكانی یەكخستنەوە لەدوای دروستبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە لە ساڵی 1992 باس لە یەكخستنی هێزی پێشمەرگە دەكرێت، دوای جەولەكانی شەڕی ناوخۆو لە ساڵی 2005و پێكهێنانی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمەوە هەوڵی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە دەدرێت، بەڵام تا ئەمڕۆش هێزە سەربازییەكان لە هەرێمی كوردستان بەسەر یەكەی (70ی یەكێتی‌و 80ی پارتی)دا دابەشبوون، پێشمەرگە ئابوونەی حیزبی دەدەن‌و كادری حیزبی كۆبوونەوەی سیاسییان پێدەكات.  لیوا قارەمان كەمال، جێگری سوپاسالاری وەزارەتی پێشمەرگە، بە ماڵپەڕی فەرمیی پارتی ڕاگەیاندووە: پڕۆژەیەك بۆ ڕێكخستنەوەی ھێزەكانی پێشمەرگە ئامادە كراوە، ژمارەیەك ھێزی پێشمەرگە ھەن لە دەرەوەی سیستەمی وەزارەتی پێشمەرگەن، وەك ھێزەكانی حەفتا و ھەشتا و چەند ھێزێكی دیكە، ئەو ھێزانە پێویستیان بە ڕێكخستنەوە ھەیە بۆ ئەوەی بخرێنە سەر وەزارەتی پێشمەرگەی حكوومەتی ھەرێمی كوردستان." بەمدواییە دوو هەوڵی نوێ درا بۆ یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە: هەوڵی یەكەم/ پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی دژ بە "داعش"، پەرلەمانی كوردستان بە بریاری ژمارە (19) لە 23ی تەموزی 2014دا تایبەت بە هێزی پێشمەرگەی كوردستانی (21) بڕیاری دەركرد. لە بڕگەی چوارەمی بڕیارەكەی پەرلەماندا هاتووە:" پێویستە لەسەر حكومەتی هەرێم هەموو هێزەكانی پێشمەرگە لەماوەی (6) مانگ لە دەرچوونی ئەم بڕیارەوە لەچوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا وەك هێزێكی نیشتیمانی یەكبخات، بەتایبەتی یەكەكانی (70و 80)ی هێزی پێشمەرگەی كوردستان". واتا بەپێی بڕیارەكە، دوا وادە 23/1/2015 بوو بۆ یەكخستنی هێزی پێشمەرگە، چوار ساڵ بەسەر ئەو وادەیەدا تێپەڕی‌و تائێستا پێشمەرگە یەكنەخراوە.  لە شەڕی دژ بە "داعش"دا كە لە 2014 بۆ 2017 بەردەوام بوو، بەرەكانی جەنگ دابەشبوون بەسەر هێزەكانی یەكێتی‌و پارتیدا، لە خانەقین تا باشوری كەركوك لای هێزەكانی یەكێتی‌و لە رۆژئاوای كەركوك تا شەنگال لای هێزەكانی پارتی بوو، لەبری فەرماندەكانی پێشمەرگە، بەرپرسە حیزبییەكان دەكرانە فەرماندەی میحوەرەكان، لە سنوری یەكێتی (مەحمود سەنگاوی‌و عەبدوڵا بۆرو وەستا رەسوڵ) بەرپرسی میحوەرەكان بوون، لە سنوری پارتیش (كەمال كەركوكی‌و سیروان بارزانی‌و عارف تەیفور) بەرپرسی میحوەر بوون.    هەوڵی دووەم/ سەرۆكی هەرێم سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان (مەسعود بارزانی)، لە رۆ    ژی 14ی كانونی یەكەمی 2014دا (7) بڕیاری دەركرد بەمەبەستی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان. لە خاڵی چوارەمدا ئاماژە بەوەكراوە:" پێویستە هەرچی زووترە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە رێكوپێكی یەكبخرێتەوە. بەشێوەیەك كە نابێ حزبایەتی تێدا بێت". لە خاڵی حەوتەمی بڕیارەكەشیدا ئەوە خراوەتەڕوو" هەر هێزێك لە دەرەوەی وەزارەت هەبێت، بەنایاسایی دەژمێردرێت‌و كەس بۆی نییە هێزی تازە لە دەرەوەی وەزارەت دروست بكات"، سەبارەت بە كاری حیزبایەتیش لەناو هێزەكاندا، لە خاڵی یەكەمدا ئاماژە بەوە كراوە" بەهیچ جۆرێك كاری رێكخستن‌و حزبایەتی لەناو وەزارەت ناكرێت‌و ئەو كەسەی بیەوێت لەناو وەزارەت حزبایەتی بكات، با دەست لەكاربكێشێتەوەو بگەڕێتەوە بۆ لای حزبەكەی خۆی"، بەڵام تەواوی بڕیارەكانی جێبەجێنەكراون، هێزی پێشمەرگە یەكنەخراوەیەوە، زۆرترین هێزەكانی یەكێتی‌و پارتی لەدەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگەدان، تا ئەمڕۆ بەبەردەوامی لەناو هێزی پێشمەرگەدا حیزبایەتی دەكرێت‌و بە فەرمانی سەركردە حیزبیەكان هێزەكان دەجوڵێن، واتا تەواوی بڕیارەكانی مەسعود بارزانی لەلایەن یەكێتی‌و پارتییەوە پێشێلكراو سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمیش بەدواداچونی جدی نەكرد بۆ بڕیارەكانی خۆی.    هەوڵی سێیەم/ وەزیری پێشمەرگە لەسەروبەندی شەری داعشدا لە 2014  مستەفای سەید قادر وەزیری ئەو كاتی پێشمەرگە بەنوسراوی ژمارە ( 7954 ) لەبەرواری 10/12/2014 دا  4 بڕیاری دەركرد، بۆ سەرجەم فەرماندە و دەزگاكانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە و داوایان لێ دەكات كە پابەندی بن بۆ یەكخستنی گشت هێزەكانی پێشمەرگە لە ژێر فەرماندەیی وەزارەتی پێشمەرگەدا، بەڵام لەیەكەم كاردانەوەدا بریكاری وەزیری پێشمەرگە رایگەیاند كە پابەندی ئەو بریارانە نابن، لە رونكردنەوەیەكدا ( ئەنوەری حاجی عوسمان ) كە لەبەرواری 15/12/2014 دەری كرد رایگەیاندووە : " ئیلتزام ناكەم بە فەرمانەكانی وەزیری پێشمەرگەوە" ، لەلایەن خۆشیەوە ئەو كات مەلا بەختیار بەرپرسی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە لێدوانەكانیدا ئەوەی خستەروو كە هێزی پێشمەرگەی یەكێتی ناخەنە ژێر فەرمانەكانی وەزارەتی پێشمەرگەوە.  فەرماندەو بەرپرسانی یەكێتی و پارتی هەموویان لە ساڵی 1992 ەوە  داوای یەكخستن و بەنیشتمانیكردنی هێزی پێشمەرگە دەكەن بەڵام بە كرداری هەموویان دژی یەیكخستن و دەركردنی هێ.ی پێشمەرگەن لەژێر دەسەڵاتی حزب  كە ئەمەش پەیوەندی بە نەبوونی متمانەی نێوان یەكێتی و پارتیەوە هەیە بەرامبەر بەیەكدی. یەكخستن یان تێكەڵكردن ؟ ئەوەی تا ئەمڕۆ باسی لێوە دەكرێت سەبارەت بە یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان، تێكەڵكردنی هێزەكانی سەربە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستانە، واتا یەكخستنەكە تەنها تێكەڵكردنە، واتا هێزەكانی یەكێتی‌و پارتی لەبری ئەوەی بە جیاو لە بەرەو بارەگای جیادابن، دەخرێنە یەك بەرەو لەیەك بارەگادا، بەڵام بە ئینتیمای حیزبی یەكێتی‌و پارتییەوە، ئەم فۆرمە لە یەكخستنەوە، زوو شكست دێنی، چونكە هەركات گرژی لەنێوان یەكێتی‌و پارتیدا دروستبێت، هێزەكان جیادەبنەوە،  ساڵی 1994 هێزی پێشمەرگەی یەكێتی‌و پارتی یەكخرابوو، لەیەك بارەگادابوون، بەڵام كاتێك شەڕی ناوخۆ دروستبوو، لەماوەی نێو كاتژمێردا تەواوی هێزەكە جیابوونەوەو روبەرووی یەكتر بوونەوە. یەكخستنی هێزی پێشمەرگە پێویستی بە دروستكردنی هێزێكی تایبەتە، لەسەر بنەمای ئەكادیمی‌و تەمەن، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئینتیمای حیزبی‌و نەتەوەی جیاواز، دەكرێت وەزارەتی پێشمەرگە لە دروستكردنی ئەو هێزانەوە دەستپێبكات، نەك تێكەڵكردنی هێزی حیزبی.   پێشمەرگە بە ژمارە  ئەگەرچی تائێستا بەرەسمی ژمارەی دروستی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان ئاشكرا نەكراوە، بەڵام  بەپێی پرۆژە بودجەی 2013ی هەرێمی كوردستان كە دواین پرۆژە بودجەی حكومەتی هەرێمە، ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگە (118هەزارو 642) كەسە.  جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی هێزی پێشمەرگەی كوردستان چەندجارێك لە لێدوانی رۆژنامەوانیدا بەتایبەتی بۆ میدیا عێراقییەكان باسی لەوەكردووە" ژمارەی هێزەكانی پێشمەرگە (160 هەزار)ە، بەجۆرێك پێشمەرگەی لیواكان دەگاتە (120) هەزار كەس، بێجگە لە (40) هەزار پێشمەرگەی دیكە كە هێزی یەدەگن، هەروەها (40) هەزار پێشمەرگەی خانەنشین. كۆی گشتی دەگاتە (200) هەزار پێشمەرگە".  بڕبڕەی پشتی وەزارەتی پێشمەرگە هێزەكانی (70‌و 80)ە، كە بەهەردوكیان (114 هەزار) پێشمەرگەن، بەجۆرێك -  یەكەی 70ی یەكێتی زیاتر لە (56 هەزار) پێشمەرگەیەو بە فەرماندەیی مستەفا چاوڕەش. -    یەكەی 80ی پارتی زیاتر لە (58 هەزار) پێشمەرگەیەو بەفەرماندەیی نەجات عەلی فاتێ.  ئەمە سەرەڕای لیوا هاوبەشەكان كە (42 هەزار) پێشمەرگە لەخۆدەگرێت، لیوا هاوبەشەكانی پێشمەرگە كە تێكەڵن لە یەكێتی‌و پارتی (14) لیوان، لە لیوای یەك تا لیوای (16)ی هێزی پێشمەرگەیە، بەڵام لیواكانی (13)و (15) دروست نەكراون، لەو ژمارەیەش فەرماندەی حەوت لیوایان پارتییەو حەوت لیواكەی دیكە یەكێتین‌و ئامری ئەو لیوایانەی پارتین جێگرەكانیان یەكێتین‌و بە پێچەوانەشەوە. دابەشبوونی هێزەكان بەسەر حزبەكاندا هێزەكانی پارتی: -    یەكەی 80 لە وەزارەتی پێشمەرگە: 58 هەزار پێشمەرگە، نەجات عەلی فاتێ -    هێزی پشتیوانی یەك ( 5هەزار) پێشمەرگە، بەفەرماندەیی سیاد بارزانی هێزەكانی یەكێتی:  -    یەكەی 70ی یەكێتی زیاتر لە (56 هەزار) پێشمەرگەیەو بە فەرماندەیی مستەفا چاوڕەش. -    هێزی پشتیوانی دووی یەكێتی كە ( 7 هەزار) كەسن و بەفەرماندەیی مەریوان هەمەوەندی. حزبی سۆسیالیست -    هێزەگانی سۆسیالیست كە (3 هەزار) پێشمەرگەن. موچەی پێشمەرگە بەپێی پرۆژە بودجەی 2013ی هەرێمی كوردستان (118 هەزارو 642) پێشمەرگە هەیە، كۆی بودجەكەیان بۆ موچە لەوساڵەدا (یەك ترلیۆن‌و 333 ملیارو 304 ملیۆن) دینارە، كە (11.49%)ی كۆی گشتی بودجەی ئەو ساڵەی بردووە. ئێستا موچەی مانگانەی وەزارەتی پێشمەرگە (120 ملیار) دینارە، لە یاسای بودجەی ساڵی 2019ی عێراقدا، مانگانە بڕی (68 ملیار) دینار تەرخانكراوە بۆ هێزی پێشمەرگە، پارەی ئەمریكییەكانیش مانگانە (30 ملیار دینار)ە. جیاوازی موچە ! جیاوازیەكی زۆر هەیە لەنێوان موچەی پێشمەرگەو هێزە ئەمنییەكانی عێراقدا: •     موچەی پێشمەرگەیەكی ئاسایی لەنێوان (490 هەزار بۆ 560 هەزار) دینارە، بەڵام سەربازێكی عێراقی مانگانە (950 هەزار) دینار وەردەگرێت. •    عەریفێك لە هێزی پێشمەرگە (627 هەزار دینار) وەردەگرێت، بەڵام عەریفێك لە سوپای عێراق (یەك ملیۆن‌و 11 هەزار) دینار وەردەگرێت. واتا موچەی پێشمەرگەو ئەفسەرێكی وەزارەتی پێشمەرگە نیو ئەوەندەی موچەی سەربازو ئەفەسەرێكە لە سوپای عێراقی. سەربازێكی ئەمریكی‌و پێشمەرگەیە خۆ ئەگەر موچەی پێشمەرگەیەك بەراورد بكرێت بە سەربازێكی ئەمریكی جیاوازییەكە زۆر گەورەترە، چونكە هەر سەربازێكی ئەمریكی ساڵانە (99 هەزار دۆلار) وەردەگرێت، كە مانگانە دەكاتە (8250 دۆلار)، رێژەی 60%ی ئەم پارەیە بۆ خواردن‌و گواستنەوەو شوێنی نیشتەجێ بوون‌و گەرەنتی پزیشكی‌و باج دەڕوات، واتا سەربازێكی ئەمریكی مانگانە (3300) دۆلاری بۆ دەمێنێتەوە، ئەمە بۆ سەربازێكی مامناوەندی ئەمریكی. پێشمەرگە مانگانە (500 هەزار) دینار وەردەگرێت، كە دەكاتە (400 دۆلار)، واتا موچەی سەربازێكی ئەمریكی (8) ئەوەندەی موچەی پێشمەرگەیەكە. ئەمە لەكاتێكدایە كەمترین موچەی سەربازێكی ئەمریكی بەبێ هیچ دەرماڵەیەك (1531) دۆلارە، بەڵام بەپێی پلەكان جیاوازە، بۆ نمونە: •    ژەنەراڵێك مانگانە (12829) دۆلار وەردەگرێت •    كاپتنێك كە 6 ساڵ خزمەتی هەبێت (4070) دۆلار •    كۆڵۆنێلێك كە 15 ساڵ خزمەتی هەبێت (6567) دۆلار وەردەگرێت  سەربازێكی ئیسرائیلی‌و پێشمەرگەیەك سەربازێكی ئیسرائیلی مانگانە نزیكەی (11 هەزار شیكل) وەردەگرێت، (1 شیكل دەكاتە 0.2518 دۆلاری ئەمریكی)، واتە هەر سەربازێك مانگانە (2766) دۆلار وەردەگرێت، بەبەراوردكردنی ئەم موچەیە لەگەڵ موچەی پێشمەرگەیەكی هەرێمی كوردستان، دەردەكەوێت سەربازێكەی ئیسرائیلی  نزیكەی (7) ئەوەندەی پێشمەرگەیەك موچە وەردەگرێت.  سەربازێكی كوەیتی‌و پێشمەرگەیەك سەربازێكی ئاسایی لە كوەیت مانگانە (600) دیناری كوەیتی وەردەگرێت، كە (1 دیناری كوەیتی دەكاتە 3.3378 دۆلاری ئەمریكی)، واتە موچەی مانگانە هەر سەربازێكی كوەیتی (2000) دۆلارە، ئەم موچەیە (5) ئەوەندەی موچەی پێشمەرگەیەكە لە هەرێمی كوردستان، كە بەشداری چەندین جەنگی كردووە، دواهەمینیان جەنگی دژ بە "داعش" بوو.

راپۆرت: فازل حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف تەنیا (25) رۆژ ماوە بۆ وادەی بەڕێوەچوونی چوارەمین كۆنگرەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، رێككەوتنێك لەنێوان جەمسەرەكانی یەكێتیدا هەیە بۆ ئەوەی پەیكەری حزبەكە لە كۆنگرەدا بگۆڕدرێت، بەگوێرەی گۆڕانكارییەكە، پۆستی سكرتێرو ئەنجومەنی ناوەند نامێنن‌و كۆسرەت رەسوڵ دەبێت بە سەرۆكی (قەوارەی یەكێتی)، بەرهەم ساڵح سەرۆكی (یەكێتی)‌و بافڵ تاڵەبانی‌و شاڵاو كۆسرەتیش بۆ جێگرانی سەرۆك.  كۆنگرەی تەوافوق رۆژی 7ی ئەیلولی رابردوو ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی لە سلێمانی كۆبووەوە، لەو كۆبونەوەیەدا لە پاڵ دیاریكردنی رۆژی سازدانی كۆنگرە لە رۆژی 7ی كانونی یەكەم، ئەنجومەنی سەركردایەتی بڕیاریدا لەسەر ئەوەی "كۆنگرە بەبێ رێككەوتن‌و تەوافوقی پێشوەختە بەڕێوەبچێت". بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) كە لە چەندین سەرچاوەی باڵا لەناو یەكێتی نیشتمانی دەستیكەوتووە، ئێستا سەركردە‌و جەمسەرە جیاوازەكانی ئەو حزبە سەرقاڵی نوسینی رێككەوتن‌و تەوافوقێكی پێشوەختەن بۆ كۆنگرەی چوارەم. (درەو میدیا) زانیویەتی، ئێستا لە پشتی پەردەوە گفتوگۆ دەكرێت لەسەر ئامادەكردنی پەیكەرێكی نوێ بۆ یەكێتی، بەڵام ناوی كەس‌و كارەكتەرەكانی ناو پەیكەرە نوێیەكە هێشتا بە تەواوەتی یەكلانەبووەتەوە. پەیكەری نوێی یەكێتی هەموان كۆكن لەسەر ئەوەی یەكێتی بە پەیكەری ئێستایەوە بەڕێوەناچێت‌و دەبێت پەیكەرێكی نوێی بۆ دروستبكرێت كە گونجاو بێت لەگەڵ حزبێكی سەردەمیانە‌و چارەسەرێكیش بێت بۆ ناكۆكییە ناوخۆییەكان. (درەو میدیا) زانیویەتی لەناو یەكێتیدا چەند پرۆژەیەك ئامادەكراوە بۆ داڕشتنەوەی پەیكەری یەكێتی، بەڵام نوێترینیان ئەوەیە، یەكێتی دابەشبكرێت بەسەر سێ دامەزراوەی سەرەكیدا: دامەزراوەی یەكەم: سەرۆكی قەوارەی یەكێتی بەپێی ئەوەی سەرچاوەكان باسی لێوەدەكەن، سەرۆكی قەوارەی یەكێتی بەو كەسە دەوترێت كە دەبێت بە پارێزەری قەوارەی یەكێتی‌و لەدابەشبوون دەیپارێزێت، ئەم دامەزراوەیە هاوشێوەی (ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی رژێم)ە كە لە ئێران هەیە‌و دامەزراوەیەكی دەوڵەتییە، بڕیارە كۆسرەت رەسوڵ پۆستی سەرۆكی قەوارەی یەكێتی وەربگرێت، كە هەندێكی تر بە "سەرۆكی ئەنجومەنی پاراستنی قەوارەی یەكێتی" ئەو پۆستە ناودەبەن. هێشتا بەتەواوەتی دەسەڵاتەكانی ئەم پۆستە بڕیاری كۆتایی لێ نەدراوە، بەڵام باسلەوە دەكرێت سەرۆكی قەوارە راستەوخۆ لەلایەن ئەندامانی كۆنگرە هەڵدەبژێردرێت، بۆیە چەند دەسەڵاتێكی گرنگی دەبێت كە ئەمانەن: •    توانای ڤیتۆكردنی بڕیاری دوو دامەزراوەكەی تر (سەركردایەتی‌و ئەنجومەنی بەڕێوەبردن)ی دەبێت. •    توانای لابردنی سەرۆكی یەكێتی هەیە. •    ژمارەیەك كەس وەكو یاریدەدەر لەگەڵ سەرۆكی قەوارەدا دەبن، لەسەر ژمارەی ئەو یاریدەدەرانە هێشتا رێككەوتنی كۆتایی نەكراوە، دیارنییە سەرۆكی قەوارە (كۆسرەت رەسوڵ) خۆی دیارییان دەكات، یاخود كۆنگرە هەڵیاندەبژێرێت، هەندێك زانیاری هەن باسلەوە دەكەن، ژمارەی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی قەوارە لە (10) كەس زیاتر دەبن، بیرۆكەیەك هەیە دەڵێ ئەو یاریدەدەرانە ناویان لێبنرێت ئەنجومەنی پاراستنی قەوارەی یەكێتی.   دامەزراوەی دووەم: سەركردایەتی یەكێتی بەپێی ئەو پەیكەرە نوێیەی كە ئامادەكراوە بۆ ئەوەی لە كۆنگرەدا دەنگی لەسەر بدرێت، ئەنجومەنی ناوەند كە ئێستا رۆڵی پەرلەمانی حزب دەگێڕێت لەناو یەكێتیدا، لادەبرێت‌و لەبری ئەوە ئەنجومەنی سەركردایەتی رۆڵی پەرلەمان دەگێڕێت، بۆچوونی جیاواز لەبارەی ئەم دامەزراوەیەوە هەیە، هەندێك داوا دەكەن ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی ژمارەیان لەنێوان (61 بۆ 80) كەسدا بن، هەندێكی تر داوا دەكەن ژمارەیان لەنێوان (50 بۆ 80) كەس بێت. سەركردایەتی هاوشێوەی سەرۆكی قەوارە، لەناو كۆنگرە هەڵدەبژێردرێت، ئەمانە هەندێكیان لە دامەزراوەی سەركردایەتیدا كاردەكەن، هەندێكی تریان هاوشێوەی ئەوەی ئێستا لەناو پارتی دیموكراتی كوردستاندا هەیە، دەبن بە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی لە شارەكانی هەرێمی كوردستان، واتە راستەوخۆ لەناو دامەزراوەی سەركردایەتی دەوام ناكەن، لە شارو ناوچە جیاوازەكان دەبن. دوای ئەوەی لە كۆنگرە ئەندامەكانی هەڵدەبژێردرێت، سەركردایەتی نوێ لەناوخۆیدا دەستدەكات بە هەڵبژاردنی دامەزراوەی سێیەمی حزب بەپێی پەیكەرە نوێیەكە. دامەزراوەی سێیەم: ئەنجومەنی جێبەجێكردن ئەمە دامەرزاوەیە دەبێت بە شوێنگرەوەی مەكتەبی سیاسی ئێستای یەكێتی، واتە دەستەواژەی مەكتەبی سیاسی چیتر لە فەرهەنگی یەكێتیدا نامێنێت. ئەنجومەنی جێبەجێكردن لەلایەن ئەنجومەنی سەركردایەتی هەڵبژێردراوی یەكێتییەوە ئەندامەكانی هەڵدەبژێردرێت، ئەركی جێبەجێكردن بڕیارو راسپاردەكانی سەركردایەتییە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، ئەوەی تائێستا تەوافوقی لەسەر كراوە ئەوەیە، ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە لە (5) كەس پێكدێن، یەكێكیان دەبێت بە سەرۆكی ئەنجومەنەكە‌و دوو جێگری دەبێت. (درەو میدیا) زانیویەتی، بەرهەم ساڵح دیاریكراوە بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنی جێبەجێكردن بكات، ئەم پۆستە وەكو شوێنگرەوەی پۆستی سكرتێری گشتی دیاریكراوە، واتە بەپێی پەیكەرەكە، هاوشێوەی دەستەواژەی (مەكتەبی سیاسی)، دەستەواژەی (سكرتێر)یش لە فەرهەنگی یەكێتیدا لادەبرێت، كە ئەم دەستەواژەیە لە 44 ساڵی رابردوودا هاوڕێی یەكێتی بووە.  بە كورتی بەرهەم ساڵح دەبێت بە سەرۆكی یەكێتی‌و بەرپرسیار دەبێت لەبەردەم سەركردایەتیدا، لەبارەی جێگرەكانی سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردنەوە، ناكۆكی هەیە، (درەو میدیا) زانیویەتی، تائێستا بڕیاروایە دوو جێگرەكەی سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردن یەكێكیان لە ماڵباتی تاڵەبانی بێت‌و ئەوی تر لە ماڵباتی كۆسرەت رەسوڵ، لە ماڵباتی تاڵەبانی (بافڵ تاڵەبانی) كاندیدە بۆ وەرگرتنی پۆستەكە، ئەمە لاهور شێخ جەنگیی نیگەران كردووە، لەماڵباتی كۆسرەت رەسوڵیش بڕیارە شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ پۆستەكە وەربگرێت. كۆنگرە چۆن بەڕێوەدەچێت ؟ بەپێی پەیڕەوی كارپێكراوی ئێستای یەكێتی، ئەندامانی كۆنگرەی چوارەمی یەكێك دەبێت لە (هەزار) كەس زیاتر نەبن، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی باسلەوە دەكەن، (800) كەس بەشداری لە كۆنگرەی چواردا دەكەن. بەپێی ئەوەی پێشتر ئەنجومەنی سەركردایەتی بڕیاری لەسەر داوە، لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی چوار پێكهاتوون لە هەریەكە لە: •    حاكم قادر حەمەجان •    ئەرسەلان بایز •    رزگار عەلی •    رەفعەت عەبدوڵا •    دلێری سەید مەجید ئەندامانی كۆنگرە پێكدێن لە ئەندامانی ئەنجومەنی ناوەند، سەركردایەتی، ئەندامانی مەكتەبەكان (بۆ هەر مەكتەبێك 5 ئەندام دیاریكراوە، ئەندامانی مەكتەب‌و دەزگاو ئۆرگانەكانی یەكێتی 268 كەسە، رێژەی 35%ی ئەمانە دەچنە ناو كۆنگرەوە). سەرباری ئەمانە، (100) كەسایەتی دیاری یەكێتی لەوانە پێشمەرگە سەرەتایی‌و دێرینەكان دەبن بە ئەندامی كۆنگرە، پڕكردنەوەی ئەم (100) كورسییەی ئەندامانی كۆنگرە، بەرێككەوتن دەبێت لەنێوان جەمسەرەكانی یەكێتی، ئەوەی دەمێنێتەوە لە كۆمیتە‌و مەڵبەندەكانەوە سەردەكەون، بڕیارە 15ی ئەم مانگە كۆنفرانسی كۆمیتەكان دەستپێبكات. بەپێی ئامادەكارییەكان، یەكەمین ئەركی ئەندامانی كۆنگرەی چوارەم لە رۆژی 7ی داهاتوو (ئەگەر كۆنگرە لە وادەی دیاریكراودا بەڕێوەچوو)، ئەوەدەبێت سەرەتا بە دەنگدانی زۆرینە، ئەم پەیكەرە نوێیەی حزب پەسەند بكەن، دواتر بە هەر بەدەنگدان سەرۆكی قەوارە (كۆسرەت رەسوڵ) هەڵبژێرن، پاشان ئەندامانی سەركردایەتی هەڵدەبژێردرێن. سەركردایەتی نوێ دوای هەڵبژاردنی لەلایەن كۆنگرەوە، ئەنجومەنی جێبەجێكردن‌و سەرۆكی ئەنجومەنی جێبەجێكردن (بەرهەم ساڵح) هەڵدەبژێرێت. ئەو زانیارییانەی لەم راپۆرتەدا باسكراون، پشتئەستورن بە چەندین سەرچاوەی باڵا لەناو یەكێتی‌و گوزارشت لە دۆخی ئێستا رێككەوتنی نێوان جەمسەرەكان دەكەن لەبارەی پەیكەری حزبەوە بۆ قۆناغی داهاتوو، رەنگە تا ساتی بەستنی كۆنگرەكە چەندین پێشنیازی تر بێنە ئاراوە، (درەو میدیا) هەوڵدەدات خوێنەرانی لە كۆنگرەی چوارەمی دووەم گەورە حزب لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ئاگاداربكاتەوە. یەكێتی‌و كۆنگرە رۆژی (7) مانگی داهاتوو یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆنگرە دەكات، ئەمە كۆنگرەی چوارەمی حزبە، یەكێتی ساڵی 1975 دامەزراوە، لە 44 ساڵ تەمەندا تەنیا (3) كۆنگرە‌و دوو پلینیۆمی كردووە. كۆنگرە بەردەوام لەناو یەكێتی نیشتمانیدا سەرچاوەی ترس‌و دابەشبوون‌و لێكترازانی نێوان هاوڕێ‌و هاوخەباتەكان بووە، كۆنگرەی ئەمجارەش بەدوو نییە لەو مەترسییانە. یەكێتی لە سازدانی كۆنگرەدا تەمەڵترین حزبی سیاسییە لە هەرێمی كوردستان، رەنگە هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە ئەم حزبە هەر لەسەرەتاوە لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەو گروپی سیاسی جیاواز (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبووە‌و هەمیشە مەترسی هەبووە لە كۆنگرەدا پارسەنگ تێكبچێت‌و حزبەكە لەبەریەك هەڵوەشێتەوە، ئێستا ئەو ئاڕاستە سیاسییانە لەناو یەكێتیدا نەماون، ئاڕاستەی نوێ پەیدابوون كە زیاتر بزنس رۆڵی سەرەكی تێدا دەبینێت. بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، كۆنگرە "بەرزترین دەسەڵاتە" لەناو حزبدا، كۆنگرە دەبێت (سێ ساڵ جارێك) سازبدرێت، بەڵام یەكێتی لە ساڵی 2010وە تاوەكو ئێستا كۆنگرەی نەبەستووە، واتە ماوەی (سێ) خولی لەسەریەك كۆنگرەی یەكێتی دواكەوتووە. نەخۆشكەوتن‌و دواتریش مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری گشتی حزبەكە‌و كارەكتەری بەهێزو كۆكەرەوەی یەكێتی، پاڵنەری سەرەكی دواكەوتنی كۆنگرەكانی یەكێتی بوو، هەندێك لە یەكێتییەكان باس لە هۆكاری تریش دەكەن لە نمونەی قەیرانی دارایی‌و شەڕی "داعش"‌و دواتریش ریفراندۆم‌و تێكچونی بارودۆخی ناوچە جێناكۆكەكان.  

راپۆرتی: درەو میدیا هیچ بەرپرسێكی سیاسی ئامادەنییە ئارەزومەندانە پۆستەكەی چۆڵبكات، چونكە پۆست و دەسەڵات ئەو ڕێگا سادەو ئاسانەیە دەیگەیەنێتە هەموو ئەو خواستانەی  هەیەتی بۆ گەیشتن بە پارەو خۆشگوزەرانی. ئەو ئیمتیازاتە زۆرو زەوەندانەی  یاساكان لە جیهانی سێدا بۆ سیاسیەكانی پەسەندكردووە، كردونی بە مەخلوقێكی جیاواز لەسەرو ئینسانەكانی كۆمەڵگاوە. كلتوری دەستلەكاركێشانەوە لەسەردەمی پادشایەتیدا لە عێراق كلتورێكی سیاسی باو بووە، سیاسەت لەو سەردەمەدا ناوبانگ بووە نەك بازرگانی و دەرگای دەوڵەمەندبوونی خێرا، بەڵام لەدوای دەستپێكردنی كودەتاكان لە عێراق و هاتنی سیستمی كۆماری و، بەدوایدا ڕژێمی بەعس ئەم كلتورە بە تەواوی ونبووە.  لەكارخستن و بەخشین و دورخستنەوە جێگەی دەستلەكاركێشانەوەی گرتۆتەوە، لەدوای 2003شەوە، ئەم كلتورە بەشێوەیەكی كاڵ و شەرمن سەریهەڵداوەتەوە، بە بەراورد  بە هەموو ئەو نەهامەتیەی نوخبەی سیاسی بەسەر گەلانی عێراقییان هێناوە لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بەرپرسانەی تا ئێستا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە ڕێژەیەكە شیاوی باسكردن نییە.      دەستلەكاركێشانەوە لەسەردەمی پادشایەتی لەدوای دەستبەكاربونی فەیسەڵی یەكەم لەساڵی 1921 وەك یەكەم پادشای عێراق تا ئەمڕۆ، زیاتر لە 80%ی دەستلەكاركێشانەوەكانی بەرپرسانی عێراق لەسەردەمی پادشایەتیدابووە، لەگەڵ سەرهەڵدانی كودەتاكان و ڕوخاندنی سیستمی پادشایەتی، كلتوری دەستلەكاركێشانەوەش بە تەواوی كاڵبوەو، بەدرێژایی 35 ساڵی دەسەڵاتی حزبی بەعس شتێك نەما بەناوی دەستلەكاركیشانەوەی بەرپرسان. لەسەردەمی ڕژێمی پادشایەتیەوە تا ڕاگەیاندنی كۆماری عێراق، نزیكەی 36 سەرۆك وەزیرو 10 كابینەی حكومەت و 17 وەزیرو 35 پەرلەمانتار و یەك سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران  لەو سەردەمەدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە، كە لەپێش كۆتایهاتنی ساڵی یەكەمی دروستبونی دەوڵەتی عێراقەوە دەستپێدەكات و مانگێگ پێش كەوتنی ڕژێمی پادشایەتی كۆتایدێت.  دەستلەكاركێشانەوە وەك ناڕەزایی دەربڕین دیارترین ئەو دەستلەكاركێشانەوەی لەسەردەمی پادشایەتیەدا لەنیگەرانی و ناڕەزایەتیەوە سەرچاوەی گرتووە: •     دەستلەكاركێشانەوەی (جەعفەر ئەبو تمەن) وەزیری بازرگانی لەساڵی 1922 وەك دەربڕینی ناڕەزایەتی لە بەڵێننامەی عێراق و بەریتانیا. •     دەستلەكاركێشانەوەی (هبەدین شەهرستانی) وەزیری مەعاریف لەهەمان ساڵ بەهۆی بێتوانای وەزارەتەكەی بۆ بڕیاردان لەبارەی قەسابخانەی وەهابیییەكان. •     دەستلەكاركێشانەوە (عەبدولمحسین سەعدون) وەزیری ناوخۆ لەهەمان ساڵ بەهۆی  پەسەندنەكردنی سیاسەتێكی توند كە بڕیاربوو پیادەبكرێت بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی گشتی. •    دەستلەكاركێشانەوەی (ناجی شەوكەت) لەساڵی 1939 وەك ناڕەزایەتیەك لەبەرامبەر ئەوگۆڕانگارییانەی سەرۆك وەزیران لە وەزارەتەكەی ئەنجامیدابوو لەغیابی ئەودا.     •    دەستلەكاركێشانەوەی (ساڵح جەبر) وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی لەساڵی 1940 وەك ناڕەزایەتیەك لەبەرامبەر پەشیمانبونەوەی سەرۆك وەزیران لە هەنگاوە سیاسیەكانی. •     دەستلەكاركێشانەوەی (محەمەد حەدید) وەزیری خۆراك لەساڵی 1946 وەك ناڕەزایەتیەك بۆ جێبەجینەكردنی ئەو بەڵێنانەی سەرۆك وەزیران داویەتی. دەستلەكاركێشانەوە بەهۆی فشار فشارەكانی بەریتانیا ڕۆڵی دیاری هەبووە لە دەستلەكاركێشانەوەی بەشێك لە بەرپرسانی عێراق و قبوڵنەكردنی دەستلەكاركێشانەوەی هەندێكی تریان: •    دەستلەكاركێشانەوەی (موحسین سەعدون) سەرۆك وەزیرانی عێراق لەساڵی 1926 بەهۆی فشاری بەریتانییەكان بۆ پەسەندكردنی بەڵێننامەی عێراقی-بەریتانی. •    دەستلەكاركێشانەوەی (جەمیل مەدفەعی) سەرۆك وەزیرانی عێراق لەساڵی 1941 بەهۆی ئەنجامدانی گۆڕانكاری لەحكومەتەكەی لە ژێر فشاری وەسی و باڵیۆزخانەی بەریتانیا.   فشاری سەركردەكانی سوپای عێراقیش لەسەر سیاسەتی حكومەت ڕۆڵی هەبووە لە دەستلەكاركێشانەوەی بەرپرسان بە تایبەت دوای كودەتاكەی (بەكر سدقی)  لە ساڵی  1936  وەك: •    دەستلەكاركێشانەوەی (یاسین هاشمی) سەرۆك وەزیران  لەژێر فشاری سوپا و دەستلەكاركێشانەوەی هەریەك لە (جەعفەر ئەبو تمەن و یوسف عیزەدین و كامیل جادرچی و ساڵح جەبر) كە وەزیربوون لە حكومەتەكەی، وەك دەربڕینی ناڕەزایی لەبەرامبەر ڕشتنی خوێنی خەڵك و گرتنەبەری ڕێوشوێن بە بێ‌ ئاگاداری ئەنجومەنی وەزیران. •    هەر بەهۆی بەردەوامی فشارەكانی سوپا، (جەمیل مەدفەعی) سەرۆك وەزیران لەساڵی 1938دا دەستیلەكاركێشاوەتەوە، دوای ئەویش (تەها هاشمی) كە سەرۆك وەزیرانی عێراق بووە لە ساڵی 1941دا و لەژێر فشاری سوپادا دەستیلەكاركێشاوەتەوە. ناكۆكی و جیاوازی و هۆكاری تر هۆكارێكی تری دەستلەكاركێشانەوەی دەركەوتنی نیشانەكانی لاوازی حكومەت و ناكۆكی نێوان بەرپرسان بوو كە دیارترینیان: •    دەستلەكاركیشانەوەی (تۆفیق خالیدی) وەزیری ناوخۆ لە ساڵی 1922. •    دەستلەكاركێشانەوەی (ڕەشید عالی گەیلانی) سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی 1926 دوای دروستبونی دەمەقالێیەك لەگەڵ وەزیری دارایی. •    دەستلەكاركێشانەوەی (موحسین سەعدون) لەهەمان ساڵ دوای ئەوەی كوتلەكەی بوو بە كەمینە لە ئەنجومەنی نوێنەران.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (ناجی شەوكەت)لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران لەساڵی 1933 دوای هێرشی ئۆپۆزسیۆن بۆ سەر حكومەتەكەی.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (جەمیل مەدفەعی) بۆ جاری دووەم  لەسەر داوای غازی پادشا دوای بڵاوبونەوەی گەندەڵی لە فەرمانگەكانی دەوڵەت.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (نوری سەعید) لە ساڵی 1940 بەهۆی سزا نەدانی ئەو كەسانەی هانی كوشتنی وەزیری داراییان دابوو. •    دەستلەكاركێشانەوەی (تەحسین عەلی) لە ساڵی 1944 بەهۆی ڕازینەبوونی بە كۆتایهێنان بە كاری 400 ئەفسەر. •    دەستلەكاركێشانەوەی (حەمدی باچەچی) سەرۆك وەزیران لەساڵی 1944 بەهۆی بونی ناكۆكی لەگەڵ وەزیری بەرگری.   •    دەستلەكاركێشانەوەی (تۆفیق سوەیدی) سەرۆك وەزیران لە ساڵی 1946 دوای بەریەككەوتنی لەگەڵ ئەنجومەنی پیاوماقوڵان سەبارەت بە ئازادی ڕۆژنامەوانی و چاكسازی تر. •    دەستلەكاركێشانەوەی (سادق بەسام) وەزیری مەعاریف و (ساڵح جەبر) وەزیری دارایی لەساڵی 1946  بەهۆی تۆمەتباركردنیان لەلایەن دوو وەزیری تر بە دەستوەردان لە هەڵبژاردنەكان.  •    دەستلەكاركێشانەوەی (ساڵح جەبر) سەرۆك وەزیرانی عێراق لە ساڵی 1948 بەهۆی ترس لە توڕەیی شەقام، (نوری سەعید)یش هەنگاوێكی لەوشێوەیەی ناوە و بەرەوتوركیا گەشتی كردووە. دەستلەكاركێشانەوەو بەخشین لەسەردەمی كودەتاكان كلتوری دەستلەكاركێشانەوەكان لەگەڵ سەرەتای سیستمی كۆماریدا كەمدەبێتەوە، لە كودەتاكەی (عەبدولكەریم قاسم) لە14ی تەمموزی ساڵی 1958و، دواتریش كودەتای (ئەحمەد حەسەن بەكر) لە 8ی شوباتی 1963 بە تەواوی كۆتایدێت، ئەوەش دوای ناچاركردنی (ئەحمەد حەسن بەكر) لە16ی تەمووزی ساڵی 1979 لەلایەن (سەدام حسێن) بەدەستلەكاركێشانەوە، ئیتر بە درێژایی 35 ساڵ دەسەڵاتی بەعس شتێك نامێنێت بەناوی دەستلەكاركێشانەوەوەو، لەبری ئەوە كلتوری بەخشین و لەكارخستن و دورخستنەوە سەرهەڵدەدات هەموو ئەوانەش بەپێی مەزاجی سەدام حسێن ئەنجامدەدرا.  تا هاتنی دەسەڵاتی بەعس بۆ سەر كورسی حوكم لە عێراق نزیكەی 15 دەستلەكاركێشانەوە لەماوەی 10 ساڵی ئەو حكومەتانەدا تۆماركراون كە بە كودەتا هاتوون، دوای دەسەڵاتی بەعس ئەم كلتورە بەتەواوی ونبوو بەجۆرێك بیرۆكەی دەستلەكاركێشانەوە وەك جۆرێك لە نوكتەی سیاسی لێهات و هەر بەرپرسێكی حكومەت بیر لێبكردرایەتەوە دەبوو بە ژیانی خۆی باجەكەی بدات. لەبەرامبەر ونبونی ئەم كلتورەدا، لەكارخستن و بەخشین و دورخستنەوەی دەیان وەزیر و پێكهاتەی حكومەت و ئەفسەرە پلەباڵاكان سەریهەڵدا ئەوەش وایكرد دەستلەكاركێشانەوە بەهای نەمێنێت و كلتوری دەستگرتن بە كورسی تۆخببێتەوە.   كلتوری دەستلەكاركێشانەوە لەدوای 2003 لەدوای ڕوخانی ڕژێمی (سەدام حسێن)، زنجیریەك دەستلەكاركێشانەوە تۆماركراوە، كە ئەكرێت وەك زیندبونەوەی ئەم كلتورە تەماشابكرێت بەڵام لەچاو ئەو هەموو كارەساتەی نوخبەی سیاسی بەسەر عێراقی هێناوە هەنگاوێكی لاواز و سەرەتاییە.  خالێكی سەیر و شایەنی باس لێرەدا ڕەنگە ئەوەبێت، (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆك وەزیرانی ئێستا عێراق كە ماوەی مانگێك زیاترە سەدان هەزار لە هاوڵاتیانی باشور و ناوەڕاستی عێراق هاتونەتە سەر شەقامەكان داوای دەستلەكاركێشانەوەی دەكەن، تاكە شەخس بێت لەم سەردەمەدا دوو جار وازی لە پۆستەكەی هێناوەو ئارەزومەندانە دەستیلەكاركێشاتەوە، لەساڵی 2011 دەستی لە پۆستی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق كێشاوەتەوە، لە ساڵی 2016ش لەحكومەتەكەی (حەیدەر عەبادی) دەستی لە پۆستی وەزیری نەوتی عێراق كێشاوەتەوە. بەشێكی گرنگی هۆكاری تۆخنەبونەوەی كلتوری دەستلەكاركێشانەوەی لە دوای ساڵی 2003وە ڕەنگە ئەو ئیمتیازاتە زۆرەبێت كە بەرپرسانی عێراق وەیردەگرن بە جۆرێك پۆست و ئیمتیازات بووە بە دوانەیەكی لێكدانەبڕاو .  هەر كەسێك كاتێك پۆستێكی باڵا لە حكومەت وەردەگرێت وەك دەرفەتی تەمەن و  كرانەوەی دەرگای خۆشگوزەرانی بەڕویدا تەماشای دەكات، بۆیە بەئەستەم دەستی لەكورسیەكەی دەبێتەوە، وێڕایی كرانەوەی دەرگای گەندەڵی و دەستكەوتی نا مەشروع كە خێراترین ڕێگایە بۆ دەوڵەمەندبوون، هەموو ئەمانەش وایكردووە پۆست و دەسەڵاتی خۆشەویست بێت و كلتوری وازهێنان و دەستلەكاركێشانەوەش بە تەواوی لاوازو بیر لێنەكراوەبێت.   

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف رۆژگارێك وێنەی ئەو پیاوە قۆزە كە كڵاوێكی لەسەر كردبوو، بەشێوەیەكی سەرەنجڕاكێش جگەرەكەی دادەگیرساند، ملیۆنان كەسی هاندا بۆئەوەی جگەرە بكێشن، رەنگە زۆر كەس ئەوە نەزانن، ئەو خۆی هەرگیز جگەرەی نەكێشاوە. بۆب نۆریس ئەو پیاوەی كە ریكلامی "مارلبۆرۆ"ی بۆ جگەرە دەكرد، لە تەمەنی 90 ساڵیدا لە كێڵگەكەی خۆیدا لە ویلایەتی كۆلۆرادۆ سبرینجز لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كۆچی دوایی كرد. ئاژانسی هەواڵی فركس نیوزی ئەمریكی هەواڵی مردنی خاوەنی ریكلامە بەناوبانگەكەی جگەرەی لە جیهان بڵاوكردەوە، ئاشكرایكرد، ئەو كە رۆڵی هەبووە لەوەی ملیۆنان كەس دەستبە جگەرەكێشان بكەن، بەڵام خۆی تاوەكو مرد، جگەرەی نەكێشا. كەناڵەكە لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، بۆب نۆریس ئەكتەرو راهێنەرو باوك بووە كە لە ریكلامی جگەرەكێشاندا رۆڵی شوانی مانگای بینیوە‌و ماوەی 12 ساڵ وێنەی ئەو لەسەر تابلۆكانی ریكلام‌و بەرگی گۆڤارەكان‌و شاشەی تەلەفزیۆنەكان بووە. چۆن بوو بە ئەستێرەی ریكلامەكان بۆبی كوڕی بۆب نوریس لەبارەی چیرۆكی ریكلامی "مارلبۆرۆ" باسلەوە دەكات، دوان لە بەڕێوەبەرە جێبەجێكارەكانی ریكلامی "مارلبۆرۆ" وێنەی باوكی ئەویان لە یەكێك لە رۆژنامەكان لەگەڵ كچە هاوڕێیەكیدا بینیوە كە ئەویش كچە ئەكتەر (جۆن واین) بووە، دوای ماوەیەكی كورت، ئەو دوو كەسە سەردانی باوكیان كردووە لە كێڵگەی "تی كرۆس"، بە قاتێكی خەت خەتەوە لە ئۆتۆمبیلەكانیان دابەزیوون. كوڕەكەی بۆب نوریس دەڵێ:" ئەوانە هاتبوون بۆلای باوكم‌و پێیان وت: ئەتەوێت بچیتە ناو ریكلامی بازرگانی جگەرەی مارلبۆرۆ-وە ؟"، باوكی وەڵامی داونەتەوە:" زۆر باشە، من ئێستا بە جۆرێك لە جۆرەكان سەرقاڵم، بۆچی هەفتەی داهاتوو ناگەڕێنەوە، ئەگەر جدی بوم، قسە دەكەین"، هەفتەی داهاتوو دوو كەسەكە گەڕانەوە، بەوشێوەیە رێككەوتنەكە كرا، ئەمە لە ساڵی 1954دا بوو. پاش ماوەیەك نۆریس وازی لە كاركردن هێنا، ئەوەش دوای ئەوەی هەستی بەوەكرد بووە بە پێشەنگێكی خراپ بۆ كچ‌و كوڕەكانی، بەتایبەتی لەوەدا كە داوای لە كوڕەكانی دەكرد جگەرەنەكێشن، لەپڕ دوچاری ئەو پرسیارەی منداڵەكانی دەبووەوە كە پێیان دەوت:" ئەگەر تۆ ئەتەوێت جگەرەنەكێشین، بۆچی ریكلام بۆ جگەرە ئەكەیت؟". هەر لەو رۆژانەدا بوو كە دوچاری ئەو پرسیارە دەبووەوە، بۆب نۆریس دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە ریكلامەكە بۆ فلیپ مۆریس نارد كە خاوەنی ماركەی بازرگانی مارلبۆرۆ بوو. لەبارەی جگەرەكێشانەوە بەپێی ئامارە فەرمییەكان، ئێستا لەسەرتاسەری جیهان نزیكەی (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) كەس جگەرەكێشن، پێشبینی دەكرێت لە دوو دەیەی داهاتوودا ئەم ژمارەیە بۆ (ملیارێك‌و 600) ملیۆن كەس بەرزببێتەوە. جگەرەكێشان سەرباری زیانە گەورەكەی بۆسەر تەندروستی گشتی لە هەر وڵاتێك، زیانی ئابوری گەورەش لە ئابوری خێزان دەدات، بەپێی ئامارەكان لە وڵاتە هەژارەكاندا رێژەی 30%ی كۆی داهاتی گشتی بۆ كڕینی جگەرە خەرجدەكرێت. رێژەی 80%ی ئەوانەی لەسەر ئاستی جیهان جگەردەكێشن، لەو وڵاتانەدا دەژین كە داهاتی مامناوەند یاخود كەمیان هەیە. مەترسییە زۆرەكانی جگەرەكێشان وایكردووە ساڵانە رۆژێك بۆ روبەڕووبونەوەی جگەرەو بەكارهێنانی هەموو جۆرەكانی تری توتن دانراوە، ئەو رۆژەش 31ی ئایارە. بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانیی، ساڵانە (8) ملیۆن كەس بەهۆی جگەرەكێشانەوە دەمرن، لەم ژمارەیە (3 ملیۆن‌و 300 هەزار) كەسیان بەهۆی نەخۆشی سییەكانەوە دەمرن، (500) هەزار كەس بەهۆی كاریگەری جگەرەوە دەمرن، واتە خۆیان جگەرەكێش نین، بەڵام لە ژینگەیەكدا دەژین كە جگەرەكێشی تێدایە، لەنێو ئەم جۆرەدا ساڵانە (60 هەزار) منداڵ دەمرن. رێكخراوی تەندروستی جیهانیی دەڵێ: ساڵی 2000 لەسەر ئاستی جیهان رێژەی ئەوانەی كە جگەرەیان كێشاوە، 27% بووە، بەڵام لە ساڵی 2016دا رێژەكە بۆ 20% دابەزیوە. ئەم دابەزینە لە ئاستی جگەرەكێشان هێشتا دڵنیاكەرەوە نییە، بۆ كەمكردنەوەی گاریگەرییە خراپەكانی جگەرە لەسەر مرۆڤ، رێكخراوی تەندروستی جیهانیی داوا لە وڵاتان دەكات تاوەكو ساڵی 2025 بەرێژەی 30% بەكارهێنانی توتن كەمبكەنەوە. لەبارەی زیانە تەندروستییەكانی جگەرەوە رێكخراوەكە باسلەوەدەكات، لەناو جگەرەدا سەدان ماددەی ژەهراوی هەن كە سییەكانی مرۆڤ وێران دەكەن، رێكخراوەكە بەردەوام پەیامی ئومێدبەخشانە بە خەڵك لەسەر ئاستی جیهان دەدات‌و دەڵێ:" هێشتا زووە بۆ ئەوەی بڕیار بدەی واز لە جگەرەكێشان بهێنیت، چونكە لەماوەی دوو هەفتەدا دوای وازهێنان لە جگەرە، سییەكانت دەگەڕێنەوە باری ئاسایی‌و ئەركی خۆیان بە باشی ئەنجام دەدەن".  هەندێك وڵات بۆ سنورداركردنی ئەم دیاردە مەترسیدارە تەندروستییە، باجی قورسیان لەسەر كڕینی جگەرە داناوە، تاوەكو خەڵك دوركەونەوە لە جگەرەكێشان، بەپێی داتایەك: •    لە بۆسنە بەرێژەی 86% باج لەسەر جگەرە دانراوە •    لە سلۆڤاكیا بەرێژەی 84.6% •    لە بولگاریا بەرێژەی 84% •    لە پۆڵەندا بەرێژەی 82.6% •    لە توركیا بەرێژەی 82.2% رێژەی جگەرەكێش لە وڵاتێكەوە بۆ یەكێكی تر جیاوازە، ئەمەش پابەندە بە ئاستی رۆشنبیری تەندروستی‌و بارودۆخی ئابوری ئەو وڵاتانەوە، بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان: •    یۆنان یەكەم وڵاتە لەسەر ئاستی جیهان لەرێژەی جگەرەكێشدا، 28%ی كۆی دانیشتوانی ئەو وڵاتە جگەرەدەكێشن. •    توركیا دووەم وڵاتە، 26%ی دانیشتوانەكەی جگەرەكێشن. •    هەنگاریا لە پلەی سێیەمدایە، 23%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن. •    لاتیڤیا لە پلەی چوارەمدایە‌و 22%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن. •    ئیسپانیا لە پلەی پێنجەمدایە‌و 20%ی دانیشتوانەكەی جگەرە دەكێشن. جگەرە لە هەرێمی كوردستان ساڵی 2007 پەرلەمانی كوردستان یاسایەكی پەسەندكرد بەناوی یاسای ژمارە (31)ی بەرەنگاربوونەوەی جگەرەكێشان، ساڵی 2008 یاساكە هەمواركرایەوە‌و بە بڕیارێك خرایەبواری جێبەجێكردن. بەپێی ئەو یاسایە، ریكلامكردن بۆ جگەرە لە هەرێمی كوردستان قەدەغەكراوە‌و سەرپێچیكار بە بڕێك پارە كە لە (400 هەزار) دینار كەمتر نەبێت‌و لە (2 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت سزادەدرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی ریكلامەكەی پێ لادەبرێت، بۆب نۆریس ئەو پیاوەی كە ریكلامی بۆ جگەرەی مارلبۆرۆ دەكرد، ئەگەر لەم سەردەمەدا لە هەرێمی كوردستاندا بوایە، دەبوو چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم یاسایەدا بكات ؟ یاسایەك كە هێشتا بڕگە سەرەكییەكانی جێبەجێ نەكراوە، لەوانە قەدەغەكردنی جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكاندا كە بڕی (10 هەزار) دینار غەرامەی بۆ سەرپێچیكار دیاریكردووە. هیچ حاڵەتێك لە بەردەستدا نییە كە لەدوای دەرچوونی ئەو یاسایەوە كەسێك لەسەر جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكان غەرامەكرابێت، لە عێراقیش یاسایەكی هاوشێوە هەیە كە ساڵی 2012 دەرچووە‌و جگەرەكێشان لە شوێنە گشتییەكان قەدەغە دەكات. رۆژی 16ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ حاڵەتێكی دەگمەن لە عێراق تۆماركرا، وەزارەتی دادی عێراقی فەرمانبەرێكی خۆی بە بڕی (10 هەزار) دینار سزادا بەهۆی ئەوەی لە شوێنی كاركردنی خۆی لە وەزارەت جگەرەی كێشابوو. یاساكانی تایبەت بە جگەرەكێشان لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان وەكو خۆیان جێبەجێ ناكرێن، بەڵام بەم ساڵانەی دوایی رۆشنبیرییەكی گشتی لەناو خەڵك دروستبووە كە جگەرەكێشانیان لە شوێنەگشتییەكان كەمكردوەتەوە، لە زۆرێك لە فەرمانگە حكومییەكان شوێنی تایبەت بە جگەرەكێشان دروستكراوە. داتاكانی جگەرە لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی وەزارەتی بازرگانی‌و پیشەسازیی هەرێمی كوردستان، ساڵی  2013 بەر لە سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی، بەبەهای نزیكەی (716 ملیار) دینار جگەرە هاوردەی هەرێم كراوە، ساڵێك دواتر رێژەكە بەرزبوەتەوە بۆ (956 ملیار) دینار، بەڵام ساڵی 2015 واتە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی، بەهای پارەی هاوردەكردنی جگەرە بۆ هەرێم دابەزیوە بۆ (813 ملیار) دینار. بەشێوەیەكی گشتی بازرگانی جگەرە لە هەرێمی كوردستان یەكێك بازرگانییە ناشەفافەكان، كە بەپرسانی حزبی‌و حكومی لە هەردوو زۆن لە پشتەوە دەستیان تێوەرداوە‌و لە بەرژەوەندی خۆیان ئیدارەی دەدەن. لەبارەی ئاماری ژمارەی ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان جگەرەكێشن هیچ ئامارێكی نوێ لەبەردەستدا نییە، دكتۆر خالس قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، ئەوەی هەیە ئاماری ساڵانی پێشووە‌و لەئێستادا هیچ ئامارێك لەبارەی ژمارەی جگەرەكێش‌و ئەوانەی بەهۆی جگەرەكێشانەوە لە هەرێمی كوردستان دەمرن لەبەردەستی ئەواندا نییە. بەڵام بەپێی روپێوییەكی خێزانیی كە ساڵی 2016 لەسەر ئاستی عێراق‌و هەرێمی كوردستان كراوە، رێژەی جگەرەكێشە لە عێراق‌و هەرێم پێكەوە 23.4%ە. 10 ساڵ پێشترو بەدیاریكراوی لە ساڵی 2006دا ئەم رێژەیە 13% بووە، واتە ژمارەی جگەرەكێش لە هەرێمی كوردستان ساڵ لەدوای ساڵ زیادی كردووە. وەسیم كەیلان ئەندامی پرۆگرامی روبەڕووبونەوەی توتن لە وەزارەتی تەندروستی عێراق پێنج مانگ لەمەوپێش لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی ئەنادۆڵی توركیا وتی:" بەپێی ئەو روپێوییانەی كە كردومانە، لە هەر 20 خولەك جارێكدا كەسێك بە هۆكاری جگەرەكێشانەوە دەمرێت". وەسیم باسلەوەدەكات، لە عێراق رۆژانە (2 ملیار) دینار واتە نزیكەی (ملیۆنێك‌و 650 هەزار) دۆلار خەرجدەكرێت بۆ كڕینی توتن‌و بەرهەمەكانی تری دوكەڵ‌و لە دەرەوەی وڵاتەوە هاوردە دەكرێن. بەمدواییە دیاردەیەكی تری سەریهەڵداوە‌و كە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستانیشی تەنیوە، جگەرەی ئەلیكترۆنی دەیەوێت شوێنپێ بە جگەرەی كلاسیكی لەق بكات، هەندێك دەڵێن ئەم جۆرە جگەرانە رێژەی نیكۆتین تێیاندا كەمە‌و زیانی تەندروستییان نییە، بەڵام توێژینەوە زانستییەكان قسەی پێچەوانە دەكەن.

راپۆرت: محەمەد رەئوف – فازل حەمەرەفعەت  هەفتەی داهاتوو بزوتنەوەی گۆڕان ناوی كاندیدی خۆی بۆ پڕكردنەوەی (7) پۆستی حكومی نوێ ئاراستەی مەسرور بارزانی دەكات، سەرباری ئەمە زۆرینەی ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی گۆڕان نیگەرانن لە ئەدای كاری كابینەی نوێی حكومەت، رێكخەری گشتی حزب داوا دەكات دوو مانگی تر دەرفەت بە مەسرور بارزانی بدرێت‌و دواتر بڕیاری كۆتایی بدرێت، (درەو میدیا) لەم راپۆرتەدا وردەكاری هەڵوێستی بزوتنەوەی گۆڕان لەبارەی كابینەكەی مەسرور بارزانی بڵاودەكاتەوە. یەكەم كۆبونەوەی جڤات ئەمڕۆ جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كۆبووەوە، دامەزراوەیەك كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی حزبەكە، بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە. كۆبونەوەی ئەمڕۆ، یەكەمین كۆبونەوەی جڤاتی نیشتمانی بوو لەدوای هەڵبژاردنی رێكخەرو ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندن لە ئەیلولی رابردوودا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، كۆبونەوەی ئەمڕۆ بۆ تاوتوێكردنی چەند تەوەرێك بووە، لە گرنگترینیان: •    پڕكردنەوەی پۆستە بەتاڵەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت •    پڕكردنەوەی پۆستەكان بەتاڵەكان لەناوخۆی حزب •    هەڵسەنگاندنی ئەدای كاری حكومەت‌و پەرلەمان لەدوای دەستبەكاربوونیانەوە پۆستە بەتاڵەكانی حزب لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا (8) پۆست هەبوون كە بەتاڵبوون، واتە لەماوەی رابردوودا بەرپرسەكانیان لاچوون یاخود وازیان لە بزوتنەوەكە هێناوە، لەدوای دەستبەكاربوونی خانەی راپەڕاندنی نوێی حزبەكە، بڕیاردرا ئەو پۆستە بەتاڵانە پڕبكرێنەوە. لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا، جڤاتی نیشتمانی بڕیاریدا ژوری حكومەت‌و پەرلەمان كە ژورێكی تایبەتە بە چاودێریكردنی ئەدای كاری نوێنەرەكانی گۆڕان لە حكومەت‌و پەرلەمان، بكات بە دوو ژوری جیاواز، ژورێك بۆ چاودێری ئەدای پەرلەمان‌و ئەوی تر بۆ چاودێری حكومەت. لە كۆبونەوەكەدا لە كۆی (8) پۆستی بەتاڵ، سیانیان پڕكرانەوە، كە ئەمانە بوون: •    كاوە عەبدوڵا (كاوەی مامە عەبە)- رێكخەری ژوری حكومەت •    دكتۆر محەمەد شوانی- رێكخەری ژوری ناوچە دابڕاوەكان •    دلێر عەبدولخالق- رێكخەری ژوری رۆژنامەوانی سەرچاوەیەكی باڵا لەناو بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، تاوتوێی كاندیدەكان دەكرێت بۆ پڕكردنەوەی ئەو (5) پۆستە حزبییەی تر كە ماون، رۆژی شەممەی داهاتوو لە كۆبونەوەی جڤاتدا، كاندیدی ئەو پۆستانەش بڕیاریان لەسەر دەدرێت. پۆستە بەتاڵەكانی حكومەت بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، ئێستا (7) پۆست هەن كە بەر بزوتنەوەی گۆڕان كەوتوون لە كابینەی نوێی حكومەتدا‌و هێشتا پڕنەكراونەتەوە. پۆستە پڕنەكراوەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەمانەن: •     بریكاری وەزیری پەروەردە •    جێگری وەزیری ناوخۆ •    بریكاری وەزیری كارەبا •    بریكاری وەزیری شارەوانییەكان •    ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگە •    دوو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان سەرچاوەیەكی ئاگادار لە بڕیاری سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو میدیا)ی وت:" چوار بریكارەكەی بزوتنەوەی گۆڕان لە وەزارەتەكان‌و پۆستی ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگە هیچ كێشە‌و گرفتێكیان نییە‌و هەفتەی داهاتوو بزوتنەوەی گۆڕان كاندیدەكانی خۆی بۆ ئەو پۆستانە یەكلادەكاتەوە‌و رادەستی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتیان دەكات". بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، پڕكردنەوەی پۆستەكانی ئەنجومەنی ئاسایش كێشەی تێدایە، پارتی بەفەرمی بزوتنەوەی گۆڕان ئاگاداركردووە لەوەی بابەتی پۆستەكانی ئەنجومەنی ئاسایش دوابخات بۆ كاتێكی تر، چونكە ئەوان خۆیان لەدوای دەستبەكاربوونی مەسرور بارزانی لە پۆستی سەرۆكی حكومەت، هێشتا پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشیان پڕنەكردوەتەوە، كە پێشتر ئەو پۆستە بەدەست مەسرور بارزانییەوە بوو. گۆڕانیش لە یاریدەدەر نیگەرانە ! جگە لەو (7) پۆستە، پۆستێكی تریش هەیە كە پشكی بزوتنەوەی گۆڕانە‌و هێشتا پڕنەكراوەتەوە‌و چارەنوسیشی نادیارە. بەمدواییە یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە فەرمی‌و لەسەر زاری وتەبێژەكەیەوە نیگەرانی خۆی نیشاندا لە دانانی (4) یاریدەدەر بۆ سەرۆكی حكومەت لەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نوێوە. یەكێتی دانانی ئەو یاریدەدەرانەی بۆ سەرۆكی حكومەت وەكو دروستكردنی "حكومەتێكی بچوك" لەناو كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم ناوبرد، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) تەنیا یەكێتی لە دانانی ئەو یاریدەرانە نیگەران نییە، بزوتنەوەی گۆڕانیش نیگەرانە‌و نیگەرانیەكەشی بە پارتی راگەیاندووە. بەپێی رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، بڕیاربوو سەرۆكی حكومەت تەنیا یەك یاریدەدەری هەبێت، كە ئەویش پۆستی (یاریدەدەری سەرۆكی حكومەتە بۆ كاروباری چاكسازی)، ئەم پۆستە بەر بزوتنەوەی گۆڕان كەوتووە‌و یەكێكە لەو پۆستانەی هێشتا پڕنەكراوەتەوە. بەهانەی پڕنەكردنەوەی پۆستەكەی گۆڕان ئەوەیە، ئەوە پۆستێكی نوێیە‌و دەبێت لە پەرلەمانی كوردستانەوەی یاسای تایبەتی بۆ دەربكرێت، بەڵام لەدوای دەستبەكاربونییەوە مەسرور بارزانی بەبێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان، (4) یاریدەدەری بۆ خۆی دامەزراندووە كە ئەمانەن: •    ئاشتی هەورامی- یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری وزە‌و سامانە سروشتییەكان •    رێباز حەملان- یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری وەبەرهێنان‌و راژەی گشتی •    محەمەد حاجی- یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری تەندروستی •    دكتۆرە رانیا مەجید- یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری ئابوری ئەوەی زیاتر بزوتنەوەی گۆڕان نیگەران كردووە، ئەوەیە دوان لەوانەی كە مەسرور بارزانی وەكو یاریدەدەری خۆی فەرمانی بۆ دەركردوون ئەندامی پێشووی بزوتنەوەی گۆڕان بوون‌و وازیان هێناوە كە ئەوانیش هەریەكە لە (رێباز حەملان و محەمەد خاجی)ن. (درەو میدیا) زانیویەتی، پارتی بە فەرمی وەڵامی نیگەرانییەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لەبارەی دانانی ئەو یاریدەدەرانەوە بۆ سەرۆكی حكومەت داوەتەوە‌و وتویەتی:" ئەو یاریدەدەرانە بۆ ئەو وەزارەتانە دانراون كە لای پارتین‌و هیچ یاریدەدەرێكیان كارەكەیان پەیوەندیدار نییە بە وەزارەتەكانی بزوتنەوەی گۆڕانەوە" ئەمە بەهانەیە، نیگەرانییەكانی بزوتنەوەی گۆڕانی رەواندوەتەوە.   گۆڕان نیگەرانە ! ماوەی چوار كابینەی نوێی حكومەت دەستبەكاربووە، بزوتنەوەی گۆڕان لایەنێكی سەرەكی بەشداری كابینەی نوێیە. لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا تەوەرێكی سەرەكی، بابەتی هەڵسەنگاندنی ئەدای كاری حكومەت‌و پەرلەمان‌و بەراوردكردنیانن بوو بەو رێككەوتنەی كە گۆڕان بۆ بەشداربوون لەم كابینەیە لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان كردویەتی. (درەو میدیا) زانیویەتی، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕاندا، زۆرینە نیگەران بوون لە "جێبەجێ نەكردنی تەواوەتی" رێككەوتنی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت. بەڵام عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە لەبارەی ئەدای حكومەتەوە وتویەتی:" با پەلە نەكەین لە بڕیارداندا، چاوەڕوانی ئەو ماوەیە بین كە بۆ هەڵسەنگاندنی حكومەت دیاریمان كردووە". برزۆ مەجید ئەندامی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان لە كۆنگرەی رۆژنامەوانی دوای كۆبونەوەكەی ئەمڕۆ وتی:" بڕیاردرا تەوەری هەڵسەنگاندنی حكومەت بە كراوەیی بهێڵدرێتەوە، تا كۆتایی جێبەجێكردنی رێككەوتنی نێوان لایەنە سیاسییەكان". ئەو ماوەیەی كە برزۆ مەجید باسی نەكرد، (6) مانگە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ دەستبەكاربونیدا (6) مانگی دیاریكردووە بۆ بڕیاردان لەسەر ئەدای كاری حكومەت‌و مانەوە یاخود كشانەوە لە كابینەی نوێدا، ئێستا چوار مانگی ئەو وادەیە تێپەڕیوە‌و تەنیا دوو مانگ دەرفەت ماوە. سەرچاوەیەكی باڵا لەناو بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو میدیا) راگەیاند، جگە لە رێككەوتنی پۆستەكان، هیچ بەشێكی تری رێككەوتنی نێوان گۆڕان‌و پارتی جێبەجێنەكراوە‌و پارتی دەستی بەدەستی بە گۆڕان دەكات، بە تایبەتی لە جێبەجێكردنی پرسی چاكسازی‌و پاكێجەكانی تری گۆڕان. ئەو سەرچاوەیە كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە وتی:" لەدوای دەستبەكاربوونی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، بزوتنەوەی گۆڕان 17 پرۆژە یاسای ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، هیچ یەكێك لەو پرۆژانە نەخراوەتە بەرنامەی كارەوە، پرۆژەیاسای چاكسازیش چارەنوسی نادیارە‌و پارتی بە گۆڕانی وتووە قوباد تاڵەبانی رێگری دەكات لە تێپەڕاندنی یاساكە". زۆرینەی بنكەی جەماوەری بزوتنەوەی گۆڕان لەدژی بەشداربوونی بزوتنەوەكەیان بوون لە كابینەی نوێی حكومەت، بەڵام سەركردەكانی حزبەكە دواجار بڕیاریاندا بەشداری كابینەی نوێ بكەن، بەهانەی ئەوان بۆ بەشداربوون، چاكسازیكردن بوو، لەپاڵ پرۆژەی خۆیدا بۆ چاكسازی، ئێستا گۆڕان بۆ مانەوەی لە حكومەت گرەو لەسەر پەسەندكردنی پرۆژە یاسایەك دەكات بەناوی "پرۆژەی چاكسازی لە خانەنشینی پلە باڵاكان"، كە ئەمەش پرۆژەیەكە مێژووەكەی بۆ كۆتاییەكانی كابینەی پێشووی حكومەت دەگەڕێتەوە‌و ئامانج رەحیم سكرتێری ئەوسا‌و ئێستای ئەنجومەنی وەزیران ئامادەی كردووە، واتە لە بنەڕەتەوە پرۆژەی تایبەتی گۆڕان نییە.  

راپۆرت: فرانس پرێس    وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت   قاسم سلێمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سەربە سوپای پاسدارانی ئێران یاخود ئەوەی لەناو سیاسەتمەداران كورد‌و عێراقیدا بە "حاجی قاسم" ناسراوە، دواجار قسەی كۆتایی خۆی كرد لەبارەی بارودۆخی عێراق‌و خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانەوە. بەپێی راپۆرتی ئاژانسی هەواڵی فەرەنسا (فرانس پرێس)، موقتەدا سەدرو كوڕێكی عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكانی عێراق لەگەڵ حاجی قاسم كۆبونەتەوە‌و لە پشتی پەردەوە رێككەوتنێك كراوە بۆ هێشتنەوەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیران لە پۆستەكەی‌و كۆتایهێنان بە ناڕەزایەتییەكان لەسەر شەقام. هەموان رێككەوتنەكەیان لاپەسەندە، تەنیا حەیدەر عەبادی نەبێت كە خەونی گەڕانەوەی هەبوو بۆ سەر كورسی دەسەڵات لەدوای كەوتنی عەبدولمەهدی. راپۆرتەكە باسی لەوەكردووە، عەبدلمەهدی‌و بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق كە بەمدوییە پەیوەندییان لەنێواندا نەماوە، كۆبونەتەوە، ئەوەش ئاماژە بووە بۆ ئەوەی كێشەكان چارەسەركراون، لەبەر بایەخی راپۆرتەكە بۆ خوێنەری كورد، (درەو میدیا) دەقەكەی وەكو خۆی وەرگێڕایە سەر زمانی كوردی. دەقی راپۆرتەكەی فرانس پرێس ئەمڕۆ هێزە عێراقییەكان بە فیشەك‌و گازی فرمێسكڕێژ دەستیانكرد بە بڵاوەپێكردنی ئەو خۆپیشاندەرانەی كە داوای "روخانی رژێم" یان دەكرد، ئەمە تەرجەمەكردنی رێككەتنێكی سیاسی بوو بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتی ئێستا، تەنانەت ئەگەر بۆ كۆتایهێنان بە ناڕەزایەتییەكان پێویست بە بەكارهێنانی هێزیش بكات. بەپێی قسەی پەیامنێرانی ئاژانسی فرانس پرێس، لە دەروازەی ئەو تونێلەی كە دەچێت بۆ گۆڕەپانی تەحریر لە بەری پردی سنك-ەوە، دەنگی تەقەی زۆر بیستراوە، هەروەها ژمارەیەك لە خۆپیشاندەرانیان بینیوە كە بە فیشەك برینداربوون‌و لە خوێنا گەوزاون، بەر لەوەی بەهۆی كەمی ئۆتۆمبیلی فریاگوزارییەوە، بە ماتۆڕسكیلی "توكتوك " بگوازرێنەوە. دوای ئەوەی لە سەرەتادا لە بارودۆخێكی ناهەمواردا بوو، بەڵام عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیران ئەمڕۆ بووەتە خاڵی كۆدەنگی نێوان پارت‌و سیاسییەكانی دەسەڵات، ئەوانەی كە داوای رۆشتنیان دەكرد، پاشەكشێیان لە بانگەوازەكانیان كرد، بەتایبەتیش بەهۆی فشارە سیاسییەكان لەلایەن ئێران‌و هاوپەیمانەكانیەوە لە بەغداد. بەڵام لەسەر شانۆی سیاسی، لەم چەند رۆژەی دوایدا، زۆرینەی هێزە سیاسییەكان گەیشتونەتە ئەو بڕیارە، ئەمە بەپێی قسەی دوو كادیری یەكێك لەو حزبانەی كە خۆیان بەشدارییان لە كۆبونەوەكان كردووە‌و لێدوانیان بۆ فرانس پرێس داوە. یەكێك لەو دوو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد"حزبە سیاسییەكان لە كۆبونەوەیەكدا كە زۆرینەی سەركردەی كوتلە گەورەكان تێیدا بەشداربوون، رێككەوتوون لەسەر هێشتنەوەی عادل عەبدولمەهدی‌و دەستگرتن بە دەسەڵاتەوە لەبەرامبەر ئەنجامدانی چاكسازی لە دۆسیەكانی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی‌و هەمواركردنی دەستور". باسی لەوەشكرد، لایەنەكان رێككەوتوون لەسەر ئەوەی "پاڵپشتی حكومەت بكەن لە كۆتایهێنان بە ناڕەزایەتییەكان بەهەموو شێوازێك كە گونجاوبێت". پێدەچێت ئاڕاستەیەك كۆنی نوێ هەبێت بۆ دووبارە رێكخستنەوەی ماڵی شیعە، لەسەر شێوەی هاوپەیمانی نیشتمانی، ئەمە بەپێی قسەی هەمان ئەو سەرچاوانە. چەند سەرچاوەیەكی سیاسی بە فرانس پرێس-یان وت، رێككەوتن نێوان لایەنە پەیوەندیدارەكاندا، لەنێویاندا "سائیرون و حیكمە"، دوای دیدارێكی " ژەنەراڵ قاسم سلێمانی هاتووە لەگەڵ موقتەدا سەدرو محەمەد رەزا سیستانی (كوڕی ئایەتوڵڵا عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەكانی عێراق)، كە رێككەوتنی هێشتنەوەی عەبدولمەهدی لە پۆستەكەی، لەو دیدارەوە سەرچاوەی گرتووە". سەرچاوەكان جەختیان كرد، تاكە لایەن كە رێككەوتنەكەی رەتكردوەتەوە هاوپەیمانی "نەسر" بووە كە حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشوو رێبەرایەتی دەكات‌و وای دەبینێت تاكە چارەسەری تەنگژەكە ئەوەیە عەبدولمەهدی بڕوات. لاپەڕەی سەرۆك وەزیران لە تویتەر وێنەیەكی بڵاوكردەوە، كە دیمەنی دیداری نێوان عەبدولمەهدی‌و بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆمار نیشان دەدات، ئەمەش دەریخست پێشكەوتن لە گفتوگۆكاندا رویداوە دوای ئەو قسانەی كە باسیان لەوەدەكرد پەیوەندی لەنێوانیاندا پچڕاوە. ئەمە هاوكات بوو لەگەڵ گەڕانەوەی پەرلەمان بۆ گەڕان بەدوای چارەسەری گونجاودا.  رێككەوتنەكە لە شەقامدا رەنگدەداتەوە هاوكات لەگەڵ رێكخستنەوەی سیاسیی ریزەكان، هێزە ئەمنییەكانیش لە شەقام دەستیان بە پێشڕەوی كرد.  ئەو هێزانە لە بەغداد توانییان سێ پرد لە كۆی چوار پرد كۆنترۆڵبكەنەوە كە خۆپیشاندەران دەستیان بەسەردا گرتبوو، ئەمە بەپێی ئەوەی پەیامنێران بە ئاژانسی فرانس پرێسیان وتووە. سەرباری ئەوەی ژمارەیەكی زۆری خۆپیشاندەران لە گۆڕەپانی ناوەندی تەحریر كۆبونەتەوە‌و لەچوارچێوەی ناڕەزایەتییەكاندا داوای "روحانی رژێم"دەكەن، چەند رۆژێكە لە كۆی 12 پرد لە پایتەخت، لە چوار پردیان، روبەڕووبونەوە هەیە. سەرەتا خۆپیشاندەران بە ئاڕاستەی پردی جمهوری پێشڕەوییان كرد، كە تەحریر بە ناوچەی سەوزەوە دەبەستێتەوە‌و ئەو ناوچەیە بارەگا حكومییەكان لەخۆدەگرێت. هێزە ئەمنییەكان لەسەر پردەكە سێ بەربەستی كۆنكرێتییان هەڵگرت، خۆپیشاندەران لەبەردەم یەكەمیاندا رادەوەستن. لەدوای ئەوە، خۆپیشاندەرانی تر بە ئاڕاستەی پردەكانی سنك‌و ئەحرارو شوهەدا رۆشتن كە هاوتەریبن لەگەڵ جمهوری لە باكورەوە. ئەو سێ پردە لە شەودا روبەڕووبونەوەیان لەنێوان خۆپیشاندەران‌و ئەو هێزە ئەمنیانە بەخۆوەبینی، كە رێگرییان لێدەكردن، ئەمە بەگوێرەی قسەی پەیامنێرانی فرانس پرێس.  بەیانی ئەمڕۆ هێزە عێراقییەكان گازی فرمێسكڕێژیان بە ئاڕاستەی خۆپیشاندەران تەقاند، كە لە شەقامی رەشید لە ناوەڕاستی بەغداد كۆبوبوونەوە. یەكێك لە خۆپیشاندەران لەسەر پردی سنك بە فرانس پرێسی وت" هێزە ئەمنییەكان لە دووی بەرەبەیانی خەبەریانكردینەوە". ئەو گەنجە كە دەمامكی كردبوو ئاماژەی بەوەكرد" بۆمبی دەنگییان تەقاند‌و هاواریان لێكردین: دەی وەرن تێپەرن. بارودۆخەكە باش نەبوو، بەڵام ماینەوە تا چارەسەرێك دەدۆزرێتەوە". ترسان ئایەتوڵا سەید عەلی سیستانی مەرجەعی ئاینی شیعەكان رۆژی هەینی داوای لە هێزە ئەمنییەكان‌و خۆپیشاندەران كرد، دان بەخۆیاندا بگرن‌و هێز بەكارنەهێنن. بەڵام خۆپیشاندەرێكی تر وتی" مەرجەعیەت دوێنێ وتی نە بە فیشەك‌و نە بە چەكی تر لێیان مەدەن، كەچی ئەمڕۆ لێیانداین، بە ئێمەیان وت بەكرێگیراو و بەعسی، بەڵام ئێمە هیچ شتێكمان نیە". ئەو خۆپیشاندانەی كە لە رۆژی یەكی تشرینی یەكەمی رابردووەوە دەستیپێكرد، كردەوەی توندوتیژی خوێناوی بەخۆوە بینی، كە بووە هۆی كوژرانی نزیكەی 300 كەس، كە زۆرینەیان لەو خۆپیشاندەرانە بوون كە داوای "روخانی رژێم"یان دەكرد. لەوپەڕی باشوریشەوە، لە پارێزگای بەسرەی دەوڵەمەند بە نەوت، هێزە ئەمنییەكان فیشەكیان لەدژی ئەو خۆپیشاندەرانە بەكارهێنا كە بەرەو بینای ئەنجومەنی پارێزگا دەڕۆیشتن. ئەوە بوو بەهۆی كوژرانی سێ كەس‌و برینداربوونی دەیان كەسی تر، ئەمە بەگوێرەی قسەی سەرچاوە پزیشكییەكان. ئێستا هێزە ئەمنییەكان هەر كەسێك دەستگیردەكەن كە هەوڵی خۆپیشاندان بدات. سەبارەت بەو خێوەتانەش كە خەڵكی ناڕازیی لە گۆڕەپانەكانی بەغداد‌و شارەكانی باشور هەڵیانداوە، لە بەسرە هێزە ئەمنییەكان لە بە هێز كۆیانكردەوە، لە كەربەلاش كە لای شیعەكان پیرۆزە، بە بۆمبی فرمێسكڕێژ خێوەتەكانیان سوتاندیان. لەگەڵ بەردەوامبوونی پچڕاندنی هێڵی ئینتەرنێت لە وڵات لەسەرەتای هەفتەوە، عێراقییەكان لەوە دەترسان خراپتر روبدات، ئەمە یادی هەفتەی یەكەمی ناڕەزایەتییەكانی لە سەرەتای مانگی تشرینی یەكەم وەبیر دەهێنایەوە. شەپۆلی یەكەمی خۆپیشاندانەكان لە رۆژی یەك بۆ شەشی تشرینی یەكەم، بەوە جیادەكرایەوە كە قەناسبەدەستەكان لەسەر بیناكانەوە خۆپیشاندەران بەئامانج دەگرن، بەڵام ناسنامەی ئەوانە لای دەسەڵات هێشتا نادیارە.  

ئامادەكردنی: موزەفەر هەمزە - سویسرا ئابووریناس/ ده‌رچووی زانكۆی به‌غدا1986/ كولیژی كارگێری و ئابووری/ به‌شی ئابووری ‌‌ تەنها لە ساڵی 2018 زیاتر لە (6 هەزار) راپۆرتی گوماناوی لەسەر جوڵەو ئاڵوگۆڕی پارە لە بانكەكانی سویسرا هەبووە، كە گومانی لەسەر (17 ملیار و 500 ملیۆن) فرانك هەبووە. فشارە نێودەوڵەتییەكان، سویسرای ناچاركرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی پارە رەشەكان ساڵی 1997  یاسایەكی فیدراڵی دەربكات، بەپێی یاساكە هەر گومانێك لەسەر جوڵەو گوژمەی پارەوە هەبێت، پەردەی لەسەر هەڵدەماڵدرێ و بەدەسەڵاتی ئەو وڵاتە رادەگەینرێت. لەرەشەوە بۆ سپی  بۆئه‌وه‌ی له‌ پاره‌یه‌كی ره‌شه‌وه‌ كه‌ به‌ رێگاو رێكاری نایاسایی به‌ده‌ستده‌هێنرێن، بگۆردرێ بۆ پاره‌یه‌كی سپی یاسایی، له‌رێگای ئاوێته‌كردنی به‌پرۆسهو سوڕه‌ دارایی و ئابوورییه‌كان، له پێناو ئه‌وه‌ی خه‌سڵه‌تێكی یاسایی وه‌ربگرێت، ئه‌و كرداره‌ به‌ پرۆسه‌ی سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ ناوده‌برێت. هه‌ماهه‌نگی نێوده‌وڵه‌تی بۆ‌به‌ره‌نگاری سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ چۆن ئه‌نجامده‌درێ؟ له‌ ساڵی 1989 به‌ ده‌ست پێشخه‌ری حه‌وت وڵاته  پیشه‌شازییه‌كه،‌ كه‌ به‌گرووپی حه‌فت ناسراوه،  پێكهاتەیەكیان له‌ژێر ناوی كۆمه‌ڵه‌ی كاری دارایی دامه‌زراند، كه بە ( (FATFیان  (GAFI)ناسراوه و رێكخراوێكی حكومی نێوده‌وڵه‌تيیه،‌ به‌رپرسییاریه‌تی په‌ره‌پێدانی پێوه‌ره‌ نێوده‌وڵه‌تیيه‌كانى بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی سپیكردنه‌وه‌ی پارهو پاره‌داركردنی ئیرهاب له‌ئه‌ستۆگرتیه. ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه‌‌ له‌ ئێستادا به‌ فه‌رمی 39 وڵات له‌ خۆده‌گرێت، له‌وانه‌ 20 وڵاتی ئه‌وروپی- ئه‌مریكا- چین- ژاپۆن- هیند- به‌رازیل- ئه‌رجه‌نتین- سعودیه‌، تاكو ئێستاش نزیكه‌ی 180 ده‌وڵه‌ت ره‌زامه‌ندی ده‌ربڕییه‌ كه‌ راسپارده‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه‌ له‌به‌رچاو بگرێت، ژماره‌ی راسپارده‌كان 40 دانه‌ن و جێگیركراوه‌، ئه‌و رێكارانه‌ی دیاریكردووه‌ كه‌ پێویستن بخرێته‌ بواری بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌، ئه‌ویش له‌ پێناو ده‌ست نیشانكردنی سه‌رمایه‌ داراییه‌كان و ئه‌و ده‌روازه‌ پیسانه‌ی كه‌ لێیه‌وه‌ دێن و دواتریش راگرتنی هاتنیان. هه‌ر له‌نێو ئه‌و رێكارانه‌شدا مه‌رجی هه‌بوونی دامه‌زراوه‌یه‌كی نیشتمانی ده‌سه‌پێنێ كه‌ چاودێری سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ و شه‌فافییه‌ت له‌ كه‌رتی داراییدا له‌ ئه‌ستۆ بگرێت. سیستمی سویسرا له‌به‌ره‌نگاری پاره‌ ره‌شه‌كان به‌كوێ گه‌یشتووه‌؟ به‌ گه‌رانه‌وه‌ بۆ رۆڵی ده‌زگای كاری دارایی و كاتی دامه‌زراندنه‌كه‌ی، له‌ ساڵی 1990 سویسرا بوو به‌ ئه‌ندامی ئه‌و كۆمكاره‌‌، ئه‌و كات و تا ئێستاشی له‌گه‌لدا بێت گۆره‌پانی دارایی ئه‌و وڵاته‌ به‌یه‌كێ له‌و سه‌كۆیانه‌ داده‌نرێت كه‌ له‌ پرۆسیسی سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌دا كه‌ڵكی لێوه‌رده‌گیری و له‌گشت جیاهانه‌وه‌ بۆی دێت. له‌ ئه‌نجامی ئه‌و فشاره‌ نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی كه‌ له‌سه‌ر سویس كرا وله‌رێگای ئاشكرابوونی ئه‌و كه‌یسه‌ داراییانه‌ی له‌ساڵانی حه‌فتاكان و هه‌شتاكان په‌رده‌ی له‌سه‌ر هه‌ڵمادرا، له‌ساڵی 1997 سویس یاسایه‌كی فیدرالی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی پاره‌ ره‌شه‌كان ده‌ركرد. ئه‌و یاسایه‌ پێداگری له‌سه‌ر دیاریكردنی شوناسی ئه‌و زه‌بوونانه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندی بازرگانیان له‌گه‌ڵدا داده‌مه‌زرێنێ وهه‌ر گومانێك له‌سه‌ر گوژمه‌كانی پاره‌ و چاڵاكییه‌كانی په‌یوه‌ندیار پێیه‌وه‌ هه‌بێت په‌رده‌ی له‌سه‌ر هه‌ڵده‌ماڵدرێ وبه‌ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و وڵاته‌ راده‌گه‌ینرێت. له‌ كۆتایی ساڵی 2016 راپۆرتی هه‌ڵسه‌نگاندنی تایبه‌ت به‌ سویس كه‌ تیمی كۆمه‌ڵه‌ی كاری دارایی ئاماده‌یان كردبوو، له‌سه‌ر دروستی وتۆكمه‌یی رێكاره‌كانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی پاره‌ی ره‌ش كه‌ له‌لایه‌ن كۆنفدرالیی سویس كاری پێده‌كرێ، ئه‌نجامێكی باشی به‌ده‌سته‌وه‌ هێنا و له‌پێشه‌وه‌ی ئه‌و هه‌شتا وڵاته‌ بوو كه‌ تا ئێستا ئه‌و جۆره‌ لێكۆڵینه‌وهانه‌ی تێدا ئه‌نجامدراوه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كه‌ كه‌مته‌رخه‌می كۆنفدرالیه‌تی سویسی له‌ 9 راسپارده‌دا له‌كۆی 40 راسپارده‌ به‌ده‌رخست. تۆماری چالاكیه‌كانی چه‌ند ساڵی نزیكی رابڕدوو ئه‌وه‌ ده‌رده‌خه‌ن كه‌ئاماژه‌دان و گه‌یاندنی هه‌واڵ له‌سه‌ر پاره‌ وهه‌ژماره‌ بانكیه‌ گوماناویه‌كان به‌ئۆفیسی(هه‌واڵپێدان له‌سه‌ر كرداره‌كاره‌كانی سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌)1* له‌ حكومه‌تی سویسرا جۆرێكن له‌ به‌ڵگه‌، تێیدا ته‌نها له‌سا‌ڵی 2018 بڕی 6100 راپۆرت له‌ لایه‌ن بانكه‌ سویسرییه‌كان به‌و ده‌زگایه‌ گه‌یشتووه‌ كه‌ بڕی 17.5 ملیار فره‌نك له‌خۆ ده‌گرێت. گرافیكی خواره‌وه‌ زیاتر روونیده‌كاته‌وه‌: سویس سه‌رچاوه‌ی گرافیك: ئۆفیسی هه‌واڵپێدان به‌ ره‌وشه‌كانی سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ شرۆڤه‌كردنی گرافیكی سه‌ره‌وه: ‌ گرافیكه‌كه‌ ره‌وشی ده‌ ساڵی رابڕدووی وێناكردووه‌ ئه‌وه‌ روونده‌كاته‌وه‌ كه‌ساڵ دوای ساڵ ژماره‌ی ئه‌و راپۆرتانه‌ی كه‌ دراون به‌ ده‌سه‌ڵاتی سویس ده‌رهه‌ق به‌ جووله‌ی داراییی پاره‌ هاتووه‌كان وگوومان لێكردنیان، له‌هه‌ڵكشاندا بووه. كاتێ ژماره‌ی راپۆرته‌كانی هه‌واڵپێدان له‌هه‌ڵكشاندا بووه‌، به‌و مانایه‌ دێت كه‌ رێژه‌ی پاره‌ ره‌شه‌كانیش ئه‌وانه‌ی روویان له‌و وڵاته‌ كردووه‌ به‌هه‌مان پێوه‌ر له‌هه‌ڵكشاندا بووه، بۆ نموونه‌: له‌ساڵی 2017 ژماره‌ی هه‌واڵپێدانه‌كان به‌ده‌زگای په‌یوه‌ندیدارنزیكه‌ی 4700 هه‌واڵپێدان بووه‌ كه‌ گومان له‌سه‌رچاوه‌ی یاسایی بوونی پاره‌كه‌ كراوه‌. له‌ 2018 بۆ 6100 هه‌واڵپێدان هه‌ڵكشاوه‌. رێژه‌ی هه‌ڵكشان له‌ 2018 به‌راورد به‌ 2017 بریتیه‌ له‌ 29.7%. ئه‌گه‌ر ساڵی 2015 به‌بنه‌ما وه‌ربگرین كه‌تێیدا ژماره‌ی هه‌واڵپێدان 2400 بووه‌، له‌2018 به‌بڕی زیاده‌ی 3700 هه‌واڵپێدان زیادیكردووه‌. له‌گه‌ڵ هه‌بوونی هه‌موو ئه‌و رێكارانه‌ی ده‌گیرینه‌به‌ر له‌ چاودێریكردن و هه‌بوونی دامه‌زراوه‌ی‌ په‌یوه‌ندیدارله‌ به‌رامبه‌ر پاره‌ دزه‌پێكراوه‌كان وكۆنترۆڵكردنی ده‌روازه‌ و نیشتمانی ئه‌و پارانه، كه‌چی پاره‌ سپیكراوه‌كان به‌ گوژمه‌ی زیاتر دزه‌یان پێده‌كرێت. ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ پێگه‌ی سویسدا بخشێنین له‌سه‌ر ئاستی ده‌وڵه‌تانی جیهان له‌بواری شه‌فافییه‌تدا كه‌ رێكخراوی شه‌فافییه‌تی نیو ده‌وڵه‌تی* ساڵانه‌ راپۆرتی هاوپێچ به‌ لیستێك‌ ده‌رده‌كات، ده‌بینرێ سویس زۆر زیاتر له‌ پێشه‌وه‌ی وڵاتانی تری ئه‌وروپیه‌ نه‌وه‌ك هه‌ر وڵاتانی تری جیهان، خشته‌ی خواره‌وه‌ زیاتر روونیده‌كاته‌وه‌: خشته‌ی سه‌ره‌وه‌ دوا لیستی رێكخراوی شه‌فافییه‌تی نیو ده‌وڵه‌تیه 2018 بۆ رێژه‌ی پاكی هه‌ر وڵاتیك له‌ پێوه‌ری ئه‌ودا. پێوه‌ره‌كه‌ له‌ سفره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تاكو 100 خاڵ، كامه‌ وڵات خاڵی زیاتر هه‌بێت به‌و مانایه‌ دێت كه‌ رێژه‌ی ده‌ستپاكی به‌راورد به‌وڵاتی تر زیاتره‌ تێیدا. سویس كه‌ رێژه‌ی شه‌فافییه‌ت تێیدا له‌ ساڵی 2018 بریتی بووه‌ له‌ 85%، ریزبه‌ندییه‌كه‌ی له‌نێو لیسته‌كه‌دا له‌ نێو گرووپی ئه‌و سێ وڵاته‌یه كه‌ پله‌ی سیهه‌میان له‌ئاستی ئه‌و 181 وڵاته‌ی جیهاندا به‌ده‌ستهێناوه‌، به‌و مانایه‌ دێت كه‌ ته‌نها دانیمارك و نیوزلاند له‌پێشه‌وه‌ی سویسن، ئه‌گینا نه‌رویج و هۆڵاند و لوكسنبۆرگ و ئه‌ڵمانیا و به‌ریتانیا و ئوسترالیا و نه‌مسا له‌دوای ئه‌وه‌وه‌ هاتوون. ئه‌گه‌رچی سویس له‌م ساڵانه‌ی دواییدا هه‌ولێكی زۆریدا بۆ چاككردنی سیستمی به‌ره‌نگاری سپیكردنه‌وه‌ی پاره ‌له‌بواری یاسایی و په‌یكه‌ریدا، كه‌چه‌ندین پرۆسێسی قێزه‌وه‌نی سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ی به‌خۆوه‌ بینی، ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت هه‌ندێ كه‌له‌به‌ر ماون. له‌به‌رنامه‌یدایه‌ به‌ هاتنی سه‌ره‌تای ساڵی 2020 ئه‌و كه‌له‌به‌رانه‌ پڕبكاته‌وه‌. له‌و پێناوه‌ش حكومه‌تی فیدرالی له‌ مانگی ته‌مموزی ئه‌مساڵ 2019 پرۆژه‌ی پێداچوونه‌وه‌ به‌ یاسای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ راده‌ستی په‌رله‌مانی ئه‌و وڵاته‌ی كرد، داواكراوه‌ له‌ مانگی شوباتی هه‌ر ئه‌و ساڵه‌ ئه‌و كه‌له‌به‌رانه‌ پڕبكرێنه‌وه‌. له‌ساڵی 2021 له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵه‌ی كاری دارایی دووباره‌ سویس ده‌خرێته‌وه‌ به‌ر پرۆسه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندنی سیستمه‌كه‌ی له‌به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی پاره‌ ره‌شه‌كان.   كه‌له‌به‌ره‌كان له‌كوێن؟  كۆنترۆڵنه‌كردنی یه‌كجاره‌كی دیارده‌ی دزه‌پێكردنی پاره‌ ره‌شه‌كان ئه‌وانه‌ی روو له‌ سویسرا ده‌كه‌ن (ته‌نها له‌ ئه‌نجامی پاراستنی نهێنی بانكییه‌وه‌ نیه‌، به‌قه‌د ئه‌وه‌ش به‌هۆی فراژۆبوونی ئه‌و چوارچیوه‌ یاسایی وداراییه‌ گونجاوه‌یه‌ كه‌ رێگا خۆشكه‌ر بووه‌ بۆ هه‌زاران كۆمپانیا داڵده‌بدرێن بێ ئه‌وه‌ی له‌وێدا بنه‌ وباره‌گایان هه‌بێت 2*. دزه‌پێكردنی سامانی دارایی وڵات كه‌به‌رده‌وامی هه‌یه‌ مه‌رجی نیه‌ له‌دزه‌پێكردنیاندا ته‌نها روو له‌یه‌ك وڵاتی ئه‌وروپی بكه‌ن. به‌پێی ئاماژه‌ی رێكخراوی شه‌فافییه‌تی نێو ده‌وڵه‌تی: له‌ زۆربه‌ی جاره‌كاندا ئه‌و هێرشانه‌ی ده‌كرێته سه‌ر رۆژنامه‌نووسان به‌ كوشتن كوتاییان دێت، له‌ساڵی 1992 وه‌ تاكو كاتی نووسینی ئه‌و راپۆرته‌، بڕی 1300 رۆژنامه‌نووس كوژراون، زۆربه‌یان له‌و وڵاتانه‌دا كوژراون كه‌ تێیدا كه‌رته‌ گشتیه‌كان واته‌ له‌سه‌ر ئاستی حكومه‌ته‌كانیان گه‌نده‌ڵن3*.  هه‌وڵی بێهوده‌ ده‌ده‌ن بۆ هێشتنه‌وه‌ی ژینگه‌ی گه‌نده‌ڵی و سپیكردنه‌وه‌ی پاره‌ له‌ وڵاته‌كانیان. بێگومان هه‌رێمی كوردستان و ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی به‌شێكی ئه‌و كوشتنی رۆژنامه‌نووسانه‌یان له‌ ئه‌ستۆدایه‌ هاوشانی ده‌سه‌ڵاته‌ گه‌نده‌ڵه‌كانی تر بۆ هه‌مان مه‌به‌ستی سه‌ره‌وه‌.. پێوەر و لێکۆڵینەوەکانی ئەو رێکخراوە بۆ ساڵی 2018 دەریدەخات کە هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لەزۆربەی وڵاتانی جیهان شپرزبوونی بەخۆیەوە بینیوە. لەراپۆرتەکەدا هاتووە: کاتێ سەرکردە سیاسییەکان لەسەر ئاستی هەموو جیهان بەیت و بالۆرەی پۆپۆلیستی میللیگەرایی- دەژەنن، لەمیانیدا هێزی زیاتر بەدەستەوە دێنن و دیموکراسییەتیش قەتیس دەبێت. بۆیە دەبینرێ ئەو رێکخراوە لە لێکۆڵینەوەکەی خۆیدا کاریگەری رۆڵی سەرکردە پۆپۆلیستەکان لەسەر هەبوونی گەندەڵی بەرێژەی 40% ئاماژە پێکردووە. لەبارەی هەرێمی کوردستانەوەش هەر لەچوارچیوەی عێراق ئاماژەی بۆکراوە، کاتێ باس لەرەوشی عێراق دەکات، شڕۆڤەی بەجیاشی بۆ هەرێمی کوردستان کردووە. ئاماژەی بە هەڵسەنگاندنی رێکخراوەی ماڵی ئازادی FREEDOM HOUSE کردووە کە دەڵێت: دامەزراوە دیموکراسیەکانی هەرێمی کوردستان دەمێکە بێ توانان لە بەرزەفتکردنی دەستوەردانەکانی بەرپرسانی دەسەڵات. بۆ بەدەستهێنانی پێشکەوتنێکی دروست لەهەموو جیهاندا لە پرۆسەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بەهێزکردنی دیموکراسی، رێکخراوی شەفافییەتی نێو دەوڵەتی داوا لە گشت حکوومەتانی جیهان دەکات کاربکەن بۆ: -1 بەهێزکردنی دامەزراوە بەرپرسیارەکان کە پرۆسەی تۆکمەکاری لەئەستۆ دەگرن و مکوڕبن لەسەر ئەوەی کە ئەو دامەزراوانە کاری خۆیان بێ رووبەڕووبوونەی ترساندن و تۆقاندن بکەن. -2  پڕکردنەوەی کەلێنی نێوان یاسا و رێسا پەیوەندیدارەکان بە دیاردەی گەندەڵی و بەند و ماددەکانی لە ئەرزی واقیعدا کاری پێبکرێت. -3  پشتگیریکردنی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی NGO لەسەر ئاستی ناوخۆ لەپێناو بەشداری سیاسی و چاودێری رای گشتی لەسەر خەرجیەکانی حکومەت. -4  پشتگیریکردنی میدیای ئازاد و ئازادی رادەربڕین و دڵنیایی پێدان بە سەلامەتی رۆژنامەنووسان و توانی ئەوەیان پێبدرێ کە کاری خۆیان بێ ترس و تەنگ پێهەڵچنین ئەنجامبدەن.   په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كانی كه‌ڵك لێوه‌رگیراو: -1  ئه‌و ئۆفیسه‌ تایبه‌تمه‌ند ولایه‌نی په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ وه‌رگرتنی هه‌واڵ له‌سه‌ر هه‌ر پاره‌یه‌كی نایاسایی كه‌ له‌نێو كۆنفیدرالیه‌تی سویسرا ده‌خولێته‌وه‌. 2-    Armando Mombelli / Swissinfo -3  رێكخراوی شه‌فافییه‌تی نێو ده‌وڵه‌تی / راپۆرت/ 1ی نوفه‌مبه‌ر2019. 

ڕاپۆرت: دەرومیدیا دۆخی عێراق وەك ئەو شەفەمەندەرە وایە كە بەخێرایەكی لەڕادەبەر بە تونلێكدا دەڕوات ئەو سەری دیارنییە، گەندەڵی و نادادی لە دابەشكردنی سەروەت و سامانی گشتی، هەژاری و بێكاری، ئەو زەمینە بە پیتەیە كە بەردەوام عێراقی بەكراوەیی بەڕووی هەموو ئەگەرەكاندا هێشتۆتەوەو، فەوزاو پشێوی كردووە بە یەكێك لە بژاردە بەهێزو پێشبینكراوەكان. لەدوای 25ی مانگی ڕابردوەوەو هاتنە ناوەوەی موقتەدا سەدر (ڕابەڕی ڕەوتی سەدر) بۆ پشتیوانی لە خۆپیشاندەران، ئەوەندەی نەمابوو شەڕی ناوخۆ لەناوماڵی شیعە هەڵگیرسێت، بەڵام بەفشارو دەستوەردانی ئێرانییەكان و مەرجەعییەت  ڕێگەی لێگیرا. سەدر بێدەنگ كرا •    سەدر بەهەموو هێزی خۆیەوە هەوڵی لابردنی عادل عەبدولمەهدی دا، پێشبینیەكان لەو كاتەدا لەنێوان دوو بژاردەدا بوو، ڕۆیشتن بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەخت یان فەوزاو پشێوی. •      ئێرانییەكان و هادی عامری و هەندێك هێزی تری عێراقی هەڵوەشاندنەوەی حكومەتیان بە ڕیسك و مەترسیەكی گەورەزانی و دژی هەوڵەكانی سەدر بۆ لەكارخستنی حكومەت وەستانەوە، نەشیانویست ئەو دەرفەتە بدەن بە سەدر وەك بڕیاردەری یەكەمی پرۆسەی سیاسی عێراق دەربكەوێت و، كلیلی پێكهێنانی حكومەت و هەڵوەشاندنەوەی بدەنە دەست. •    دوای بێدەنگكردنی سەدرو بردنی بۆ ئێران، گرەوی گەورە لەسەر قسەی یەكلاكەرەوەی مەرجەعەییەت بوو (ئیرحەل) لەحكومەت بكات. پاش دوو هەینی چاوەڕوانیی، سیستانی هەمان ئەو قسانەی كرد كە نەیارانی ڕوخاندنی حكومەت دەیكەن بەڵام بە زمانێكی تر، ئەمەش زۆرێك بە گلۆپی سەوزی بەردەوامبونی حكومەت ‌و، پێدانی دەرفەتێكی زیاتر بە عادل عەبدولمەهدی لێكیدەدەنەوە. خۆپیشاندانەكان عەبدولمەهدی بەهێزتر دەكات! •    زۆرێك لەپێشبینییەكان وای بۆ دەچوون لە دوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكان، عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەستلەكاربكێشێتەوە. •     هەندێكی تر داواكەی سەدر_یان بۆ ڕۆیشتنی عەبدولمەهدی بە لێدانی زەنگی كۆتایهاتنی حكومەتەكەی لێكدایەوە.  •     بە پێچەوانەی هەموو ئەو پێشبینیانە، عادل عەبدولمەهدی دەستی لەكارنەكێشایەوەو سەدر_یش كەخاوەنی گەورەترین كوتلەی پەرلەمانییە نەیتوانی بیخات. •    عەبدولمەهدی ئێستا لەپێگەیەكی بەهێزترەوەو بەزمانێكی توندتر هەڕەشەی سزادان لەهەموو ئەوانە دەكات كە زیان بەدامەزراوەكانی دەوڵەت دەگەیەنن.  •    لەدوای ئەم پێشهاتە نوێیانە، ئەگەری بەهێز بەردەوامبونی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی و دەستپێكردنی هەنگاوەكانی چاكسازییە، گریمانەی بەهێزیش بۆ كۆتایهێنان بە خۆپیشاندانەكانەكان،  بڵاوەپێكردنییانە لەڕێی هێزەوە یان گرەوكردنە لەسەر كات و ماندوكردنی خۆپیشاندەران و، چۆڵكردنی شەقامەكان. •    لەئەگەری بەردەوامبونی خۆپیشاندانیش بەشێوەیەكی ئاشتیانە وەك ئەوەی مەرجەعییەت داوای دەكات، دیسان لە قازانجی هەنگاوەكانی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدییەو، گوڕوتین و هێزێكی زیاتری دەداتێ‌ تا لەبواری چاكسازی و دژایەتیكردنی گەندەڵی و سزادانی گەندەڵكاراندا هەنگاوی گەورەتر بنێت.    بەڕای زۆرێك لە چاودێرانی سیاسی، مانەوەی عادل عەبدولمەهدی مانای گەڕانەوەی عێراق نییە بۆ پێش خۆپیشاندانەكان، ڕەنگە مێژوو خۆی دووبارەكردبێتەوە، وەك چۆن حەیدەر عەبادی سودێكی گەورەی بینی لە خۆپیشاندانەكانی ساڵی 2016 و كۆمەڵێك چاكسازی دارایی و ئیداری كرد و چەندین بڕیاڕی گرنگی خستە بواری جێبەجێكردنەوە كە ئەگەر لە ژێر فشاری خۆپیشاندا نەبوایە نەیدەتوانی بڕیاریان لێبدات، نزیكترین پێشبینی ئەوەیە ئەم خۆپیشاندانەش هێزێكی زیاتر بداتە عەبدولمەهدی و دەستكراوەتری بكات بۆ ئەنجامدانی كۆمەڵێك گۆڕانكاری كە ڕەنگە لە دۆخێكی ئاسایدا هەرگیز بۆی نەچێتە سەر.      

راپۆرتی: درەو میدیا كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی بۆیەكەمجار لەدوای ساڵی 2014ەوە دەرگای دامەزراندنی كردەوە، هەرچەندە دامەزراندنە نوێیەكان سنوردارن، بەڵام ئومێدێكی بەو ژمارە زۆرەی دەرچوان بەخشیوە كە چاویان لەوەیە لە دامەزراوەیەكی حكومیدا دەرفەتی كاریان بۆ برەخسێ، لە كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا (130هەزار) موچەخۆر هەبووە و لە ئێستادا گەیشتوهتە (ملیۆنێك و 249 هەزار) موچەخۆر، واتا لەماوەی ئەو 27 ساڵەدا بەرێژەی (1000%) زیادیكردووە. لەبارەی دامەزراندنەوە دامەزراندنەكانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم خۆی دەبینێتەوە لەم دوو جۆرە: یەكەم: دامەزراندنی سێ یەكەمەكانی زانكۆ حكومییەكان بۆ ساڵی خوێندنی 2015-2016، كە ژمارەیان نزیكەی (هەزارو 300) و كۆی موچەكەیان بۆ یەك مانگ دەكاتە نزیكەی (650 ملیۆن) . دووەم: بە هەمیشەییكردنی مامۆستایانی گرێبەست كە نزیكەی (6 هەزار) مامۆستا لێی سودمەند دەبن، لە دوای ساڵی 2014ەوە بەدوو وەجبە گرێبەستیان بۆ كراوە، جاری یەكەم (2 هەزار) مامۆستاو جاری دووەم (4 هەزار) مامۆستا گرێبەستیان بۆ كراوە، كۆی موچەكەیان بە نزیكەی (3 ملیار) دینار دەكات، مووچەی فەرمانبەرانی گرێبەست لە وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمدا بەپێی بڕوانامەو پسپۆڕییانە، كە لە (250 هەزار دینارەوە دەستپێدەكات تاوەكو دوو ملیۆن و 500 هەزار) دینار. لەدوای ساڵی 2014ەوە لەسەر داوای وەزارەتەكان نزیكەی (31 هەزار) فەرمانبەر بەشێوەی گرێبەست دامەزراوە، وەزارەتی شارەوانی لە پلەی یەكەمدایەو (14هەزارو 500) فەرمانبەری گرێبەستی هەیە، تەندروستی (هەزارو 600) گرێبەست، خوێندنی باڵا (هەزار) گرێبەستیان هەیە.   لە ساڵی 2014 ەوە بەشێوەی فەرمی و ئاشكرا كەس دانەمەزراوە، لە كاتێكدا ساڵانە نزیكەی (10 هەزار) خانەنشین دەبن، بۆ نمونە تەنها لەمساڵدا لە قەزایەكی وەكو چەمچەماڵ (709) فەرمانبەر خانەنشین بوون و كەس لە شوێنیان دانەمەزراوە، واتا لەو پێنج ساڵەدا نزیكەی (50 هەزار) كەس خانەنشین بووەو كەس دانەمەزراوە لە جێگەیان (سەرەرای ئەوەی بەشێوەی نافەرمی خەڵكی دامەزراوە)، ساڵانە نزیكەی (35 هەزار) كەس لە زانكۆو پەیمانگاكان خوێندن تەواودەكەن، لەماوەی ئەو (5) ساڵەدا زیاتر لە (150 هەزار) كەس لە زانكۆ و پەیمانگاكان دەرچون و دانەمەزراون. ئەگەرچی لە بەغداد (ئەنجومەنی راژە) دروستكراوە بەڵام لە هەرێمی كوردستان تائێستا ( ئەنجومەنی راژە) دروست نەكراوە، هەرچەندە بە فەرمانی مەسرور بارزانی (رێباز حەملان) وەك یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری وەبەرهێنان و راژەی گشتی دیاریكراوە.   پێش قەیرانی دارایی هەرێمی كوردستان ساڵانە لە پرۆژە یاسای بودجە ژمارەی دامەزرێنەران دیاری دەكران، بۆ نمونە لە پرۆژە بودجەی 2013ی هەرێمی كوردستان بریاری دامەزراندنی (15 هەزار) كەس دراوە كە بەسەر وەزارەتەكاندا دابەشكراوە لەوانە:. * وەزارەتی پەروەرد: 3350 كەس * وەزارەتی ناوخۆ: 2500 كەس * وەزارەتی تەندروستی: 1500 كەس * وەزارەتی خوێندنی باڵا: 1200 كەس * سەرۆكایەتی هەرێم: 50 كەس * سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان: 65 كەس * سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران: 55 كەس   ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم لەدوای كشانەوەی داو و دەزگاكانی حكومەتی بەغداد لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە كۆتایی ساڵی 1991 بۆشاییەكی ئیداری درووست بوو، بۆیە بۆ ماوەیەك موچەی فەرمانبەران نەدرا بەڵام ئەوكات دەوترا ( مامۆستا سەری بەرزی بۆ مۆچە نەوی ناكات) ئەویش لەبەرامبەر فشارەكانی بەعس بوو كە دەیویست دامەزراوەكانی هەرێم پەك بخات، لەسەرەتای دامەزراندنی حكومەتی هەرێم لەساڵی 1992 تەنها (130 هەزار) مووچەخۆری هەبوو، كە ئەوكات پێویستی بە موچەیەكی كەم بوو بۆ نمونە لە موچەی تەواوی موچەخۆرانی هەرێم بۆ مانگی 10/1994 كە حكومەتی یەك ئیداربوو (86 ملیۆن و 450 هەزار دیناری سویسری) بوو.   بەڵام لەدوای دروستبونی شەڕی ناوخۆو دوئیدارەییەوە، ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان زیادیكرد، لە ساڵی (2000) گەیشتە (450 هەزار) موچەخۆر، واتا لە ماوەی 8 ساڵدا (320 هەزار) موچەخۆر زیادی كردووە، بەرێژەی لە ( 350%)، موچەی فەرمانبەران هەمووی لەسەر باج و گومرگ و خاڵەسنوریيەكان  دەدرا، بەڵام لەدوای پرۆسەی رزگاركردنی عێراق لە 2003 و ناردنی بەشە بودجەی هەرێم لە بەغدادهوە، ئیتر رۆژانە ژمارەی فەرمانبەران زیادی كردوو تا لە ساڵی 2013، پێش بڕینی بەشە بودجە لە بەغدادهوە ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم گەیشتە (ملیۆنێك و 390 هەزار) موچەخۆر، واتا لەنێوان ساڵی (1992 بۆ 2013 ) ژمارەی موچەخۆران (ملیۆنێك و 270 هەزار) موچەخۆر زیادی كردووەو بڕی موچەی مانگانەشی (850 ملیار) دینار بووە. لەئێستاداو لەدوای سیستمی بایۆمەتریيەوە، ژمارەی موچەخۆران گەیشتوهتە (1 ملیۆن و 249 هەزارو 481 ) موچەخۆرەو پێویستی بە (881 ملیار) دینار هەیە، واتا لە 1992 بۆ 2019 بەرێژەی (1000%) زیادیكردووە، لەو ژمارەی موچەخۆرەی ئێستا تەنها (697 هەزارو 190)ی فەرمانبەرە لەو ژمارەیەش (415 هەزارو 879) فەرمانبەری مەدەنیيەو بەرێژەی (60%)و (281 هەزارو 311) فەرمانبەری سەربازیيە بەرێژەی (40%) لە خانەنشینانیش كە ژمارەیان (246 هەزارو 736) خانەنشین هەیە، كە (113 هەزارو 301) فەرمانبەری لەبواری مەدەنیيە بەرێژەی (46%)و (133 هەزارو 435) خانەنشینی لەبواری سەربازیدایە، بەرێژەی (54%).   موچەخۆرانی عێراق بەپێی خشتەیەكی 2016 ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق (2 ملیۆن و 905 هەزارو 226) فەرمانبەری هەیە، ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمیش (682 هەزارو 21) فەرمانبەرە، بەرێژەی 23%ی كۆی فەرمانبەرانی عێراق، ئەمە سەرەرای ئەوەی لە عێراق (یەك ملیۆن و 100 هەزار) چاودێری كۆمەڵایەتی هەیە لەگەڵ (600 هەزار) موچەخۆری كۆمپانیای تەمویلی خۆیی، لەگەڵ (3 ملیۆن) خانەنشینی هەیە، واتا كۆی گشتی (7 ملیۆن و 605 هەزارو 226) موچەخۆری هەیە، كە مانگانە موچەیان دابین دەكات، بەڵام ژمارەی خانەنشنینانی كە (3 ملیۆن) خانەنشینە موچەی لەسەر حكومەت نیەو لەسەر سندوقی خانەنشینیە كە تا 2045 پارەی موچەی خانەنشینانی عێراق داابینكراوەو حكومەتی عێراق ناتوانێت بەكاری بهێنێت و لەوسندوقە دەربكات مەگەر بۆ قەرز نەبێت، كە دواتر دەبێت بیخاتەوە سەری، پارەی ئەو سندۆقەی مانگانە 7% لە موچەی فەرمانبەران دەبڕدرێت بۆ خانەنشینان و دەخرێتە سندوقی خانەنشینینەوەو هەڵدەگیرێت، لە هەرێمی كوردستان رێژەی 7% لە فەرمانبەران دەبڕدرێت بۆ سندوقی خانەنشینان بەڵام ئەو سندوقە بونی نیە.   سەرچاوەی داهات تائێستا حكومەتی هەرێم شۆكی قەیرانی دارایی بەرینەداوە، ناتوانێت لەكاتی خۆیداو بەئاسانی موچەی موچەخۆران بدات، ئەگەر ئەو پارەیە نەبێت كە مانگانە لە بەغدادەوە دێت ( لە ئێستادا مەترسی لەسەر بڕینی هەیە)، ناتوانێت موچە دابین بكات. حكومەتی هەرێم مانگانە (453 ملیار) دیناری لە بەغدادهوە بۆ دابینكردنی موچە بۆ دێت كە دەكاتە ( 51%)ی كۆی موچەی مۆچەخۆرانی هەرێم و مانگانە (881 ملیار ) دینارە. سەرچاوەی داهاتەكانی حكومەتی هەرێم 2019 بریتین لە: * پارەی بەغداد: مانگانە 453 ملیار دینار * داهاتی ناوخۆ: 120 ملیار دینار * پارەی ئەمریكا: 20 ملیار دینار * پارەی نەوت: 790 ملیار دینار، بەڵام بۆ موچە 378 ملیار دینار 

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف مەسعود بارزانی‌و كۆسرەت رەسوڵ عەلی‌و شاسوار عەبدولواحید لە دیارترین ئەو كارەكتەرە سیاسییانە بوون كە لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی هەرێمدا غائیب بوون، محەمەد حاجی مەحمود لە ئێرانە، عیرفان عەبدولعەزیزو ئارام قادر بانگهێشتنەكران، كۆسرەت رەسوڵ هەڵوێستی وەرگرتووە، بارزانیش دووەمجارە ناچێتە كۆبونەوەی نێچیرڤان بارزانی برازایەوە.   هەمواری دەستور لایەنەكان كۆدەكاتەوە ئەمڕۆ سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێمی كوردستان (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی حكومەت، سەرۆكایەتی پەرلەمان) لە هەولێر كۆبونەوە، دواتر كۆبونەوەیەكی فراوانتر لە بارەگای نوێی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بەڕێوەچوو، ئەمجارە جگە لە سێ سەرۆكایەتییەكە، سەرۆك كۆماری عێراق‌و سەرۆكی‌و بەرپرسی لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بەشداربوون. ئەم دوو كۆبونەوەیە بۆ تاوتوێكردنی پێشهاتە نوێیەكانی عێراق بوو، بەدیاریكراوی هەوڵی هەمواركردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق. راگەیەنراوی كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكان لە سەرۆكایەتی هەرێم، بەرپرسیارێتی ناڕەزایەتییەكانی ئەمڕۆ شەقامی عێراقی خستەئەستۆی " كەموكوڕیی كەڵەكەبووی چەندین ساڵەی حوكمڕانی‌و جێبەجێنەكردنی دەستور" لە عێراقدا. كرۆكی راگەیەندراوی كۆبونەوەكەی سەرۆكایەتی هەرێم، خۆی لە یەك خاڵدا دەبینێتەوە كە بریتییە لەوەی:" لەكاتی هەر هەموارێكی دەستوردا، دەبێت سیستەمی فیدراڵی‌و ماف‌و ئازادییەكانی سەرجەم پێكهاتەكانی عێراق‌و تایبەتمەندییەكانی هەرێمی كوردستان پارێزراو بن". غایبەكانی كۆبونەوەكە  سێ كارەكتەری سیاسی دیاری هەرێمی كوردستان كە حزبەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان كورسییان هەیە، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی‌و پارتە سیاسییەكان لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بەشدارنەبوون‌و غائیب بوون، كە ئەمانەبوون: •     مەسعود بارزانی- سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان •    كۆسرەت رەسوڵ عەلی- جێگری یەكەمی سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان •    شاسوار عەبدولواحید- سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ رۆژی 16ی تشرینی یەكەمی رابردوو، نێچیرڤان بارزانی دوای دەستبەكاربوونی وەكو سەرۆكی هەرێم، بۆیەكەمینجار لەگەڵ سەركردەی لایەنەكان كۆبووەوە، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەهەمان شێوە بەشداری ئەو كۆبونەوەیەشی نەكرد. لەدوای دەستبەرداربوونی لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بارزانی لە نوسراو و راگەیەندراوەكانیدا هەرگیز خۆی وەكو سەرۆكی پارتی ناناسێنێت‌و تەنیا ناوی خۆی دەنوسێت بەبێ ئاماژەكردن بۆ پۆستە سیاسییەكەی.  نائامادەیی مەسعود بارزانی لە كۆبونەوەكە، بوو بە جێگای سەرەنجی چاودێرانی سیاسی، بەگشتی سێ لێكدانەوەی جیاواز بۆ نائامادەییەكەی بارزانی دەكرێت: •    لێكدانەوەی یەكەم: بارزانی كە سەرۆكی پارتییە، خۆی لە دامەزراوە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی حكومەت، سەرۆكایەتی پەرلەمان) بە گەورەتر دەزانێت‌و ئامادە نییە بەشداری كۆبونەوەیەك بكات كە مەسرور بارزانی كوڕی‌و نێچیرڤان بارزانی برازای تێیدا لە بەشی سەرەوەی مێزی كۆبونەوەكە دانیشتبن، سەرباری ئەوەی پۆستی فەرمی حكومیشیان هەبێت. •    لێكدانەوەی دووەم: بارزانی خۆی بە هاوشانی سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی تر نازانێت، بۆیە بەشداری كۆبونەوەكەی نەكردووە. •    لێكدانەوەی سێیەم: بارزانی وەكو مەرجەعی سیاسی هەرێمی كوردستان مامەڵە دەكات، بۆیە بەشداری نەكردووە، چاوەڕێیە سەرۆكایەتییەكان‌و لایەنەكان دواجار بگەڕێنەوە بۆ لای ئەو و لەبارەگای بارزانییەوە بڕیاری كۆتایی لە هەڵوێستی هەرێم بدرێت. كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانیش ئامادەنەبوو، سەرچاوەیەكی نزیك لە كۆسرەت رەسوڵ بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، لەبەر دوو هۆكار كۆسرەت رەسوڵ بەشداری نەكردووە: •    هۆكاری یەكەم: نیگەرانییەكانی ئێستای یەكێتی لە پارتی سەبارەت بە جێبەجێنەكردنی رێككەوتنەكەی نێوانیان، تایبەت بە پێكهێنانی حكومەت. •    هۆكاری دووەم: بەشداری نەكردنی مەسعود بارزانی وەك سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە كۆبونەوەكە، ئەگەر كۆبونەوەكە بۆ سەرۆكی حزبەكانە پێویستە مەسعود بارزانی بەشداری بكات و ئەگەر بۆ سەركردایەتییەكانە ئەوا یەكێتی لەسەر ئاستی مەكتەبی سیاسی بەشداری دەكات.  شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ یەكێك لەو روخسارە سیاسییە دیارانە بوو كە بەشداری كۆبونەوەكەی نەكرد، جوڵانەوەی نەوەی نوێ لەسەرەتای دروستبوونییەوە هەرجۆرە كۆبونەوە‌و گفتوگۆیەكی لەگەڵ دوو حزبە دەسەڵاتدارەكە (پارتی‌و یەكێتی) رەتدەكردەوە، بەڵام بەمدواییە لەبارەی پرسی دروستكردنی لیستی هاوبەشی لایەنە كوردییەكان لە كەركوك، بۆیەكەمجار لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی كۆبونەوەی كرد، ئەوانەی لە جوڵانەوەكە جیابووبونەتەوە، ئەم هەنگاوەیان وەكو پاشەكشێی جوڵانەوەكە ناوبرد، بەتایبەتی دوای دەستگیركردنەكانی سەرۆكی جوڵانەوەكە بەمدواییە‌و دادگایكردنی. هیمداد شاهین ئەندامی ئەنجومەنی باڵای جوڵانەوەی نەوەی نوێ بە (درەو میدیا)ی راگەیاند، شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەكەیان بەفەرمی بانگهێشتی كۆبونەوەی ئەمڕۆ سەرۆكایەتی هەرێم كراوە، بەڵام لەبەر چەند هۆكارێك بەشداری نەكردووە، لەوانە: •    ئەم كۆبونەوانە هیچ شتێكیان لێ سەوز نابێت‌و تەنیا كۆبونەوەی شكلی‌و بەردەم كامێران. •    كۆمەڵێك هێز بانگهێشتی كۆبونەوەكە كراون كە "دوكانی سیاسین"‌و بەراورد ناكرێت بەو هێزانەی كە لە هەڵبژاردندا دەنگی زۆریان هێناون. •    كێشە ناوخۆییەكانی هەرێم زۆر زیاترە لە كێشەكانی عێراق كە لایەنەكانی هەرێم بێدەنگییان لێكردووە. یەك كورسی‌و دوو نوێنەر بڕیاربوو كۆبونەوەی ئەمڕۆ تەنیا سەركردەی ئەو لایەنانە بەشداری تێدا بكەن كە حزبەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان كورسییان هەیە، لەسەر ئەو بنەمایە (عیرفان عەبدولعەزیز) رابەری گشتی بزوتنەوەی ئیسلامی‌و (ئارام قادر) سەرۆكی هاوپەیمانی نیشتمانی بانگهێشتی كۆبونەوەكە نەكران، ئەو دوو پیاوە لەوانەبوون بەمدواییە سەردانی مەسعود بارزانییان كرد. بەڵام حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان‌و پارتی كرێكاران‌و رەنجدەران كە بە هەردووكیانەوە لە پەرلەمان یەك كورسییان هەیە، دوو نوێنەریان بەشداری كۆبونەوەكەی كرد. عەبدوڵای حاجی مەحمود وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوان وەكو نوێنەری محەمەد حاجی مەحمودی برای كە سكرتێری حزبی سۆسیالیستە بەشداری كۆبونەوەكەی كرد، باپیر كامەلا- ش وەكو سكرتێری پارتی كرێكاران‌و رەنجدەران لەسەر حسابی هەمان كورسی بەشداربوو لە كۆبونەوەكەدا. محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری گشتی حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان كە پێشبینی دەكرا بەر لە هەموان بگاتە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم بۆ بەشداربوون لە كۆبونەوەكە، بەپێچەوانەوە بەشداری كۆبونەوەكەی نەكرد. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، محەمەدی حاجی مەحمود ئێستا بە سەردانێك لە كۆماری ئیسلامی ئێرانە‌و ئەمە هۆكاری بەشدارنەبوونی بووە لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆدا. ئێستا حزبی  سۆسیالیست هیچ كورسییەكی لە پەرلەمان نیە، دوای ئەوەی عەبدوڵای حاجی مەحمود پۆستی وەزیری شەهیدان‌و ئەنفالكراوانی وەرگرت، كورسییەكەی سۆسیالیست درا (باپیر كامەلا) سكرتێری پارتی كرێكاران‌و رەنجدەران كە لە هەڵبژاردندا لەگەڵ سۆسیالیست بەیەك لیست بەشداربوون.  فڕین لەدەرەوە پۆلەكە ! لەبەرامبەر غائیبەكاندا، بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی‌و حزبی شیوعی‌و حزبەكانی تر لەسەر ئاستی كەسی یەكەم بەشداری كۆبونەوەكەیان كرد. عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان ئەمە سێیەمینجاربوو كە بۆ كۆبونەوەی فەرمی سەردانی هەولێری كردو مەسعود بارزانی نەبینی، بەڵام عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی رۆژی 8ی ئەیلولی رابردوو، دوای ماوەیەك دابڕان‌و گرژی سەردانی مەسعود بارزانی كرد‌و پەیوەندییەكانی ئاسایی كردەوە، سەلاحەدین بەهادین ئەمینداری یەكگرتووش بەردەوام پەیوەندییەكانی لەگەڵ بارزانی ئاسایی بووە. جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و كۆمەڵی ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی‌و حزبی شیوعی لەم خولەدا ئۆپۆزسیۆنبوونیان هەڵبژاردووە، واتە لەناو لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكاندا تەنیا جوڵانەوەی نەوەی نوێ بەشداری كۆبونەوەی ئەمڕۆی نەكرد‌وەو لە دەرەوەی پۆلەكە هەوڵی فڕین دەدات. بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، لە كۆبونەوەی سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێمدا كە ئەمڕۆ بەر لە كۆبونەوە فراوانەكە لەگەڵ لایەنەكان بەڕێوەچووە، باسلەوە كراوە لەبەرپرسی مامەڵەكردن لەگەڵ گۆڕانكارییە نوێیەكان لە عێراق" بەهیچ جۆرێك پەرتەوازەیی قبوڵناكرێت"، واتە بۆچونی تر لە دەرەوەی كۆدەنگی لایەنە كوردییەكان قبوڵناكرێت، ئەمە پرسیاری ئەوە دروستدەكات ئایا بەم هەڵوێستەی، جوڵانەوەی نەوەی نوێ دەتوانێت ئەزموونی جوڵانەوەی "نەخێر لە ئێستادا"ی دووبارەبكاتەوە، كە بەر لە راگەیاندنی وەكو حزبێكی سیاسی، سەركردەكانی لەكاتی ریفراندۆمدا ئەزمونیان كردو پێچەوانەی كۆدەنگی ریفراندۆم هەڵوێستیان وەرگرت.    بارزانی لەبری هەموان قسەی كرد كۆبونەوەی سێ سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆك كۆماری عێراق‌و لایەنە سیاسییەكان بۆ بڕیاردان لەسەر هەڵوێستی هەرێم سەبارەت بە پێشهاتەكانی عێراق، لەكاتێكی درەنگ وەختدا هات. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، بەبێ ئەوەی چاوەڕوانی لایەنەكان‌و دامەزراوە فەرمییەكانی هەرێم بكات، پێشتر هەڵوێستی خۆی راگەیاند‌و ئەوەی ئەمڕۆ لایەنەكان بڕیاریان لەسەردا، جەختكردنەوەی بوو لەسەر هەڵوێستەكانی پێشتری بارزانی.  مانگێك لەمەوپێش، ئەیاد عەلاوی سەرۆكی ئیئتیلافی نیشتمانی عێراق سەردانی پیرمامی كرد‌و لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی كۆبووەوە. بارزانی كە هیچ پۆستێكی فەرمی نەبوو، بەر لەوەی دامەزراوە فەرمییەكانی هەرێم هەڵوێستی خۆیان رابگەیەنن، لەگەڵ عەلاویدا رێككەوتنێكی (4) خاڵی كرد سەبارەت بە پێشهاتە نوێیەكان لە عێراق، یەكێك لە خاڵەكانی رێككەوتنەكە ئەوەبوو كە هەردوولا هەرجۆرە گۆڕانكارییەك لە دەرەوەی رێوشوێنە دەستورییەكان رەتدەكەنەوە، لەمەدا مەبەستیان لە هەوڵەكان بوو بۆ دروخستنەوەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەژێر پەردەی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی خەڵكدا. رۆژی 27ی ئۆكتۆبەر فاڵح فەیاز راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانیی عێراق بە سەرۆكایەتی شاندێك گەیشتە پیرمام‌و لەگەڵ مەسعو بارزانی كۆبووەوە. بەپێی هەواڵی سایتی (بارەگای بارزانی)، لە كۆبوونەوەكەدا "بیروڕا لەبارەی گرژی و خۆپێشاندانەكانی بەغدادو پارێزگاكانی باشووری عێراق ئاڵوگۆڕ كراوە، هەردوولا پاڵپشتیی خۆیان بۆ سەرۆك وەزیرانی عێراقی دووپاتكردەوە لە جێبەجێكردنی چاكسازی و داوكارییە رەواكانی هاوڵاتیان و خۆپێشاندەران". لەبارەی پەرەسەندنی ناڕەزایەتییەكانەوە، بارزانی پێش دامەزراوە فەرمییەكان قسەی كرد، رۆژی 20ی مانگی رابردوو لە پەیامێكدا هۆكاری روداوەكانی ئەمڕۆی عێراقی بۆ "جێبەجێنەكردنی دەستور" گەڕاندەوە، ئەمە هەمان ئەو قسەیەیە كە ئەمڕۆ لە راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی لایەنەكان جەختی لەسەر كراوە.  سەبارەت بە هەمواری دەستوری عێراقیش بارزانی وتی:" نابێ گۆڕینی دەستوور ببێتە هۆی پاشەكشە لە پڕەنسیپەكانی دیموكراسی‌و پاشەكشەی مافی گەلی كوردو پێكهاتەكانی تر"، ئەمەش بەتەواوەتی لە راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی ئەمڕۆی لایەنەكان‌و سەرۆكایەتییەكاندا رەنگیداوەتەوە.  

راپۆرتی: درەو میدیا لەژێر فشاری توندی خۆپیشاندەراندا، حكومەتی عێراق كە شەشەمین وڵاتی گەندەڵی عەرەبی و سیانزەهەمین وڵاتی گەندەڵی جیهانە، لە گەندەڵكاران دەپێچێتەوە، بەڵام لە كاتێكی زیادكراوی یاریەكەدایە ناتوانرێت ئومێدی ئەوەی لەسەر هەڵبچنرێت كە گۆڕانكاری دەكات لەبواری بنبڕكردنی گەندەڵیدا. داواكاری خۆپیشاندەرانی عێراق بۆ لێپێچینەوە لە گەندەڵكاران، حكومەتی عێراقی ناچاركردووە كۆمەڵێك ڕێكار بەم ئاڕاستەیەدا بگرێتەبەرو  فەرمانی دەستگیركردن بۆ چەندین بەرپرس دەربكات، هەرچەندە زۆرێك گومانیان هەیە پرۆسەكە سەركەوتووبێ و سزای هەموو ئەو بەرپرسانە بدرێت كە لەدوای ساڵی 2003وە پۆستیان لەحكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق وەرگرتووە، بەو پێیەی حزبە دەسەڵاتدارەكانی عێراق پشتیوانیان دەكەن و، زۆرێكیشیان هەڵاتوون و عێراقیان بەجێهێشتوە. دەستەی دەستپاكی عێراق رۆژی هەینی ڕابردوو، فەرمانی دەستگیركردن و بانگهێشتكردنی بۆ 60 وەزیر و پەرلەمانتارو بەرپرسی حكومەتە خۆجێییەكانی ئێستا و پێشو بەتۆمەتی گەندەڵی و بەهەدەردانی ماڵی گشتی دەرچووە، لەسەرو هەموشیانەوە وەزیرێكی ئەم كابینەیە و دوو وەزیری پێشوو و 5 ئەندامی ئەم خولەی پەرلەمان و 38 ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای ئێستاو پێشوو و 6 بەڕێوەبەری گشتی و بریكاری یەكێك لەوەزارەتەكان، فەرمانی دەستگیركردنیش بۆ پارێزگارێك و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگایەك و 5 بەڕێوەبەری گشتی دەرچووە، تۆمەتبارەكانیش دەبرێنە بەردەم دادگای تاوانە ناوەندییەكانی ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی دزەیانكردووە، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ (سامی حەسناوی) پارێزگاری دیوانییە دەرچووە، كە سەربە حزبی (فەزیلە) یە، بەتۆمەتی زیانگەیاندن بە ماڵی گشتی بە بەهای (دوو ملیارد) دینار، هاوكات سەرۆك و ئەندامانی لیژنەی كڕین لە بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی دیوانییە بەهەمان تۆمەت دەستگیركراون و، ژمارەیەك ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگاكەش بانگهێشتی لێكۆلینەوە كراون.  فەرمانی بانگهێشتكردنیش بۆ وەزیری پێشوی گواستنەوەو پارێزگاری پێشوی بەسرەش دەرچووە، بەتۆمەتی ئەنجامدانی پێشێلكاری یاسایی لەچەند گرێبەستێكدا، فەرمانی بانگهێشتكردنیش بۆ وەزیری پێشوتری تەندروستی و بەڕێوبەری پێشوی فەرمانگەی تەندروستی (بابل) دەرچووە بەتۆمەتی ئەنجامدانی گەندەڵی و زیانگەیاندن بەماڵی گشتی. "دەستەی نەزاهە چەند ساڵە لەكوێیە" (نەدا شاكر) پەرلەمانتاری هاوپەیمانی نەسر دەڵێت"جوڵەكانی دەستەی نەزاهە لەم كاتەدا ڕوونە، بەدرێژایی ساڵانی ڕابردوو ئەم دەستەیە لەكوێ‌ بووە، بەوپێیەی ئەودۆسێیانە ساڵانێكە لای دەستەی نەزاهەیە". بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە كە بۆ ڕۆژنامەی (ئەلعرەبی جدید) قسەی كردووە"بڕیارەكانی دەستەی نەزاهە بۆ بەرپرسانی پێشوو دەرچووە، زۆرینەشیان لەدەرەوەی عێراقن، ئەوەش وادەكات كە حكومەتی عێراق هیچ دەسەڵاتێكی بەسەریاندا نەشكێت، ئەو بڕیارانە بۆ خۆڵكردنە چاوی خەڵكە، بەڵگەی ئەوەشە كە بڕیارەكانی دەستەی نەزاهە بەرپرسانی پێشووی كردۆتە ئامانج كە لەدەرەوەی وڵاتن ". پێشیوایە، دەبوو دەستەی دەستپاكی و دەسەڵاتی دادوەری، سودیان لە فشاری شەقام وەربگرتایە كە داوای چاكسازی و ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی و لێپێچینەوە لەگەندەڵكاران دەكەن، وەك دەرفەتێكی گرنگ بۆ ڕوبەڕوبونەوەی هەر فشارێكی سیاسی لەسەریان.  كاردانەوەیە نەك بڕوابوون بە لێپێچینەوە  (فالح ئەلزیادی) پەرلەمانتاری چاكسازی و بنیاتنان لەمبارەیەوە ڕایگەیاندووە:"بڕیاڕەكانی دەستەی دەستپاكی و هەندێك لەبڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی نوێنەران، كاردانەوەی توڕەی توڕەیی شەقامن".  ئەو پەرلەمانتارە بەهەمان سەرچاوەی وتووە، پێویستە پرۆسەیەكی ئیداری بەردەوام هەبێت نەك كاردانەوە كاریگەری لەسەر دروستبكات، پرسیاری ئەوەشدەكات" ئەگەر خۆپیشاندان و مانگرتنە میللیەكان وەستان، ئایا ڕێوشوێنەكانی دەستەی نەزاهە بۆ لێپێچینەوەو دەستگیركردنی ئەو بەرپرسانە دەوەستێت كە گومانیان لەسەرە یان تێوەگلاون لەگەندەڵی ماڵی و كارگێڕی". ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی و هەلی كارو دابینكردنی خزمەتگوزاری داواكاری و دروشمی سەرەكی خۆپیشاندەران بوو لە سەرەتای سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكان لە شارەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق، بەڵام لە ئێستادا كۆمەڵێك داواكاری سیاسی بونەتە ئەولەویەت و زۆرێك لە خۆپیشاندەران ڕۆژانە لەسەر شەقام بانگەشەی بۆدەكەن كە دیارترینیان، هەمواری دەستورو، گۆڕینی سیستمی سیاسی و، كەمكردنەوەی ڕۆڵی پەرلەمان و كەمكردنەوەی ئەندامەكانێتی.    (یونادەم كەنا) ئەندامی لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستوری عێراق بە سۆمەرییەنیوزی ڕاگەیاندووە:" ئەوەی ڕویداوە و ڕودەدات هۆكارەكەی دەستورو ماددە دەستورییەكان نییە، بەڵكو هۆكارەكەی گەندەڵی بەرپرسان و دەستگرتنی حزبەكەكانە بە دەسەڵاتەوە، ئەوە وڵاتی وێرانكرد". بەپێی دوایین راپۆرتی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی عێراق (6) وڵاتی گەندەڵی جیهان و (133)یەمین وڵاتی گەندەڵی جیهانە.  

راپۆرت: فازل حەمە رەفعەت – محەمەد رەئوف یەكێتی لە پارتی نیگەرانە، بەڵام هیچ پلانێكی بۆ كشانەوە لە حكومەت نییە‌و تەنیا دەیەوێت لەڕێگەی میدیاكانەوە ناڕەزایەتییەكان بە پارتی بگەیەنێت، دوای چوار مانگ لە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، یەكێتی تاڵاوی شكست‌و دۆڕاندنی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆ دەخواتەوە، كەركوكی لەدەستدا، سێ پۆستی پڕنەكراونەتەوە، پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەت هیچی لێ سەوز نەبووە، شەراكەتی راستەقینەیش تەنیا وەكو دروشم ماوەتەوە. كێشەی كەركوك نزیكەی چوار لەمەوپێش بەدیاریكراوی لە رۆژی 11ی تەموز، یەكێتی‌و پارتی دواین رێككەوتنیان ئیمزاكرد لەبارەی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، ئەو رێككەوتنە تایبەت بوو بە یەكلاكردنەوەی چارەنوسی پۆستی پارێزگاری كەركوك. یەكێتی پۆستی پارێزگاری كەركوك بە پشكی خۆی دەزانێت، كە لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە ئەو پۆستەی لەدەستداوە‌و كەسێكی عەرەب بەناوی (راكان جبوری) پۆستەكە بەڕێوەی دەبات. لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە دەرفەتێك بۆ یەكێتی هاتەپێشەوە پۆستی پارێزگاری كەركوك لە بەرژەوەندی خۆی یەكلابكاتەوە، ئەو دەرفەتەش پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم بوو. بەرپرسانی یەكێتی لەسەرەتای دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتەوە، لەوە تێگەیشتن پارتی دەیەوێت پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكی حكومەت لای خۆی بهێڵێتەوە، هەوڵیاندا ئەمە بكەن بە كارتی فشاری لەسەر پارتی، تاوەكو بەو كارتە پارتی ناچاربكەن پۆستی پارێزگاری كەركوك لەبەرژەوەندی ئەوان یەكلابكاتەوە. پۆستی پارێزگاری كەركوك بوو بە گرێ لەبەردەم دروستبوونی كابینەی نوێی حكومەت، نزیكەی (10) مانگ پێكهێنانی كابینەكەی دواخست، وەفدی دانوستانكاری یەكێتی خۆراگری كرد‌و تا دواسات سازشی لەسەر پۆستی پارێزگاری كەركوك نەكرد، تا ئەو كاتەی لە رۆژی 11ی تەموزی رابردوو هەردولا رێككەوتن لەسەر ئەوەی لیستی برایەتی لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كە لیستی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنە كوردییەكانی ترە، لەماوەی (45) رۆژدا (تەیب جەبار) وەكو پارێزگاری نوێی كەركوك هەڵبژێرێت. تەیب جەبار سەر بەیەكێتی نیشتمانی بوو، یەكەمین كاندید بوو كە پارتی بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك لەناو یەكێتیدا پەسەندی كرد، بەر لەوە پارتی ناوی زیاتر لە (40) كەسی رەتكردبووەوە كە یەكێتی بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك پێشكەشی كردبوون، پارتییەكان بەبیانوی بەشداریكردن یاخود پاڵپشتی لە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر ناوی ئەو كاندیدانەی یەكێتییان رەتدەكردەوە، بەرپرسانی پارتی ناویان لەو كەسانە ناوبوو "ئۆكتۆبەرچی". لەسەر بنەمای ئەو رێككەوتنەی كە هەردوولا لە 11ی تەموزدا كردیان، لیژنەیەكی هاوبەشی نێوان پارتی‌و یەكێتی بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك دروستكرا، ئەو (45) رۆژەی كە بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاری نوێی كەركوك دیاریكرابوو، كاتەكەی لەدوای بەڕێوەچوونی یەكەمین كۆبونەوەی لیژنە هاوبەشەكەوە دەستیپێدەكرد. رۆژی 25ی تەموز لیژنە هاوبەشەكە یەكەمین كۆبونەوەی خۆی كرد، دواتر لیژنەكە چەند كۆبونەوەیەكی لەگەڵ لایەنەكاندا كرد، بەڵام نەگەیشتە ئەنجام بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك‌و دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی تەیب جەبار وەكو پارێزگاری نوێی كەركوك لە شوێنی نەجمەدین كەریم كە لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە كەركوكی بەرەو هەولێر بەجێهێشتبوو. رۆژی 9ی ئەیلولی ئەمساڵ ئەو وادە (45) رۆژییە كۆتایی هات كە پارتی‌و یەكێتی لەسەری رێككەوتبوون بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاری كەركوك، ئەمە یەكێتی نیگەران كرد. هەفتەی رابردوو بەدیاریكراوی لە رۆژی 28ی تشرینی یەكەم، پەرلەمانی عێراق لەژێر فشاری خۆپیشاندەراندا بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، بە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكیشەوە، ئەمە یەكێتی بەتەواوەتی رەشبین كرد لە رێككەوتنەكەی لەگەڵ پارتی، چونكە بڕیارەكەی پەرلەمانی عێراق هیچ دەرفەتێكی بۆ یەكێتی نەهێشتەوە جارێكی تر لەبارەی پۆستی پارێزگاری كەركوك‌و هەڵبژاردنی پارێزگاری نوێ لەناو ئەنجومەنی پارێزگاوە، دانوستان لەگەڵ پارتی بكات. بە دەرچوونی بڕیارەكەی پەرلەمانی عێراق، پایەیەكی سەرەكی دانوستان‌و رێككەوتنی یەكێتی لەگەڵ پارتی بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی كەوت، بەڵام كۆتایی رێگاكەش نییە، رۆژی 1ی نیسانی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەڕێوەدەچێت، لە كەركوك پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنە كوردییەكانی تر بە لیستێكی هاوبەش بەناوی "لیستی هاوپەیمانی كوردستانی" بەشداری دەكەن‌و دەتوانن‌و رێككەوتنەكەیان بگوازنەوە بۆ ناو ئەو لیستە هاوبەشە، بەڵام لە قۆناغی یەكەمدا یەكێتی ئەم كەیسەی بە پارتی دۆڕاند. لە لێدوانێكی تایبەتد بۆ (درەو میدیا) فەرید ئەسەسەرد ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی وتی:" لەگەڵ پارتی چیتر باسی دانانی پارێزگاری كەركوك ناكەین، بەڵام هێشتا بیرمان لە كشانەوە لە حكومەتی هەرێم نەكردووەتەوە‌و هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان دەدەین، ئەگەر چارەسەرنەكرا بەدڵنیایی بیر لە كشانەوە دەكەینەوە". كێشەی دەسەڵاتەكانی قوباد تاڵەبانی رۆژی 7ی ئەیلولی رابردوو، مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە شاری سلێمانی كۆبووەوە، ئەوكات (درەو میدیا) ئاشكرایكرد، لە كۆبونەوەكەدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆكی تیمی یەكێتی لە حكومەت راپۆرتێكی خوێندوەتەوە. قوباد تاڵەبانی لە راپۆرتەكەیدا بەناڕاستەوخۆ رەخنەی لە تیمی دانوستانكاری یەكێتی گرتبوو كە نەیانتوانیوە رێككەوتنێكی كۆنكرێتی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان بكەن سەبارەت بە پشكەكانی یەكێتی لە حكومەت. قوباد تاڵەبانی باسی لەوەكردبوو، رێككەوتنی نێوان پارتی‌و یەكێتی لەبارەی كابینەی نوێی حكومەتەوە بە نیوەناچڵی جێبەجێكراوە‌و یەكێتی هاوبەشی راستەقینە نیە لە حكومەتداو تەواوی بڕیارەكان لەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە دەدرێت، هیچ دەسەڵاتێكی ئەوتۆ بە ئەو وەكو جێگری سەرۆك وەزیران نەدراوە.  قوباد تاڵەبانی لەبارەی دەسەڵاتەكانی خۆیەوە هیچی بە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت نەوتووە، هیچ كاتێكیش كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی لە هەولێر بەجێنەهێشت، شەڕەكەی بە مەكتەبی سیاسی حزبەكەی كرد. دواجار رۆژی 2ی تشرینی یەكەم، لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا مەسرور بارزانی بابەتی دەسەڵاتەكانی قوباد تاڵەبانی هێنایە بەرباس، وەزیرێكی بەشداربووی ئەو كۆبونەوەیە بە (درەو میدیا)ی وت:" لە كۆبونەوەكەدا مەسرور بارزانی زۆر بە روونی قسەیكردووەو وتی با بۆ هەموو لایەك روون بێت، یەك حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیەو نامانەوێت ئەزمونی رابردوو دووبارە بكەینەوە كە حكومەتێك لە سلێمانی و حكومەتێكیش لە هەولێرو دهۆك بێت.. بەپێی یاسا دەسەڵاتی قوباد تاڵەبانی دیاریكراوە، هەرگیز جارێكی تر ئەو دەسەڵاتانەی پێنادرێتەوە كە لە كابینەكانی پێشوو پێی دراوە، بەشێك لەو دەسەڵاتانەی كە لە كابینەی پێشوو دراوە بە قوباد تاڵەبانی، لەبەر خاتری مام جەلال بووەو بەشێكیشی بەهۆی بارودۆخی شەڕو دڵرازیكردنەوە بووە، بۆیە هەرگیز ئەو ئەزمونە روناداتەوە دەسەڵات دابەشبكرێت لەنێوان سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی". هەر لەو كۆبونەوەیەدا مەسرور بارزانی وتبووی:" " هەڵە تێگەیشتن هەبووەو ئێستا لەگەڵ قوباد تاڵەبانی لێكتێگەیشتن هەیە"، زانیارییەكان باس لەوە دەكەن، لەدوای ئەو كۆبونەوەیەوە مەسرور بارزانی بە نوسراو دەسەڵاتەكانی قوباد تاڵەبانی وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت دیاریكردووە، بەڵام هیچ یەكێك لەو دەسەڵاتانەی پێنەداوە كە لەسەردەمی كابینەی پێشوو بە سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی هەیبووە، لەوكاتەوە قوباد تاڵەبانی لەبارەی دەسەڵاتەكانییەوە بێدەنگ بووە‌و هیچ نیگەرانییەكی نیشان نەداوە. پۆستی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم یەكێك لەو پۆستانە بوو كە یەكێتی دانوستانی قورسی لەسەركرد، لیژنەی دانوستانكاری یەكێتی بۆ ئەوەی قوباد تاڵەبانی قایل بكات (قوباد تاڵەبانی سەرۆكی لیستی یەكێتی بوو بۆ هەڵبژادنی 2018ی پەرلەمانی كوردستان‌و دەنگی یەكەمی لەسەر ئاستی كوردستان بەدەستهێنا)، بەهەموو جۆرێك لە دانوستانەكانیدا لەگەڵ پارتی زیادكردنی جێگری تری بۆ پۆستی سەرۆكی حكومەت رەتدەكردەوە، یەكێتی سەركەوتبوو لە رێگرتن لە زیادكردنی جێگری تر بۆ پۆستی سەرۆكی حكومەت، بەڵام ئێستا پارتی لەڕێگەیەكی ترەوە لە پێگەی قوباد تاڵەبانی داوە، مەسرور بارزانی لەدوای دەستبەكاربوونیەوە وەكو سەرۆكی حكومەت (4) كەسی وەكو یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت دامەزراندووە، ئەمە جگە لە یاریدەدەرێكی تر كە پشكی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی لەدانوستانەكانیدا پەسەندیكردووە‌و بڕیارە لەداهاتوودا دەستنیشان بكرێت (یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكساز). دانانی یاریدەدەرە زۆرەكان بۆ سەرۆكی حكومەت، یەكێتی نیگەران كردووە، رۆژی پێنج شەممەی رابردوو لەتیف شێخ عومەر وتەبێژی یەكێتی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" بەناوی یاریدەدەرەوە حكومەتێكی بچوك دروستكراوە"، واتە یەكێتی لەم پرسەشدا دانوستانەكەی بە پارتی دۆڕاند. جگە لە دەسەڵاتەكانی جێگری سەرۆكی هەرێم، یەكێتی كێشەی دەسەڵاتی پۆستێكی وزاریشی هەیە، كە ئەویش پۆستەكەی (خالید شوانی)یە كە وەزیری هەرێمە‌و تائێستا هیچ ناونیشانێكی پێنەدراوە. بەرپرسانی یەكێتی باسلەوەدەكەن، بەپێی رێككەوتنەكەیان دەبوو خالید شوانی بكرێت بە وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەیوەندییەكانی هەرێم‌و بەغداد، بەڵام دوای چوار مانگ لە دەستبەكاربوونی، هێشتا تەنیا وەزیری هەرێمە‌و ناونیشانی پێنەدراوە، ئەمە لەكاتێكدایە لەو ماوەیەدا پارتی لەدەرەوەی هەموو رێككەوتنە سیاسییەكان كەسێكی لە بەغداد داناوە وەكو نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەغداد.  كێشەی پۆستە پڕنەكراوەكان یەكێتی لە هەڵبژاردنی 30ی ئەیلولی 2018دا رێژەی 21%ی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستانی بەدەستهێنا (بەبێ كۆتاكان)، بەم ئەنجامەوە رێژەی 21%ی پۆستەكانی لەكابینەی نوێی حكومەتی پێدراوە كە خۆی دەبینێتەوە لە (6) پۆستی وزاری‌و ژمارەیەك پۆستی تر. یەكێتی پۆستە وزارییەكانی وەرگرتووە، بەڵام هەندێكی پۆستی تر هەن كە بەپێی رێككەوتن بەر یەكێتی كەوتوون، دوای چوارمانگ لە دەستبەكاربوونی حكومەت، هێشتا پڕنەكراوەتەوە. پۆستە پڕنەكراوەكانی یەكێتی لە حكومەت: •    پۆستی سەرۆكی دەستەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم: (رەوەند مەلا مەحمود)ی بۆ كاندیدكراوە. •    پۆستی سەرۆكی دەستەی گەشتوگوزار: (عوسمان شوانی)ی بۆ كاندیدكراوە. •    پۆستی سەرۆكی دەستەی گشتی كاروباری مین: (ئیسماعیل مەحمود)ی بۆ كاندیدكراوە پارتی بەفەرمی یەكێتی ئاگاداركردووە كە كاندیدی سەرۆكی دەستەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم (رەوەند مەلا مەحمود)ی قبوڵ نییە، رەوەند مەلا مەحمود جێگری بەرپرسی مەڵبەندی یەكێتییە لە كەركوك، پارتییەكان دەڵێن "ئۆكتۆبەرچی"یە‌و "قسەی نەشیاوی بە مەسعود بارزانی" وتووە. ئێستا رەوەند مەلا مەحمود بووە بە یەكێك لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی، پارتی داوای كشاندنەوەی كاندیدبوونی دەكات‌و یەكێتی سوورە لەسەری. لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو میدیا)، رەوەند مەلا مەحمود وتی:" من هەر كارێكم كردبێت بۆ بەرزڕاگرتنی یەكێتی كردوومە، ئەگەر حزبێكی سیاسی بیەوێت بەدڵی ئەوان قسە بكەم ئەوە من نیم ئەو كارە بكەم.. بڕیاری كاندیدبوونم یان كشاندنەوەی كاندیدبوونم تەنیا لای یەكێتییە". شەراكەتی راستەقینە  شەراكەتی راستەقینە یەكێك لەو دروشمانە بوو كە وەفدی دانوستانكاری یەكێتی لە پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا هەڵیگرتبوو، وەكو خۆیان دەڵێن یەكێتی لەم پرسەشدا دانوستانەكەی بە پارتی دۆڕاندووە. كابینەی نوێ لە رۆژی 10ی تەموزدا سوێندی یاسایی خوارد، یەكێتی هیچ یەكێك لە وەزارەتە هەستیارەكانی وەكو (ناوخۆ، نەوت، دارایی) وەرنەگرت، جگە لەوە لە سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی حكومەت، سەرۆكایەتی پەرلەمان) یەكێتی تەنیا (سەرۆكایەتی پەرلەمان)ی پێدرا، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی ئاسایش‌و ئەنجومەنی دادوەری-یش هەر لای پارتی مانەوە. سەرباری ئەمانە، لەتیف شێخ عومەر وتەبێژی یەكێتی دەڵێ:" ئەنجومەنی گازو نەوت كە داهاتەكانی گازو نەوت رێكدەخات، لە دوای پێكهێنانی حكومەتەوە یەك كۆبوونەوەی نەكردووە.. مەبدەئی شەراكەتی راستەقینە لەنێوان ئێمەو پارتی جێبەجێ نەكراوە".  بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا)، هەندێك لە سەركردەكانی یەكێتی نیگەران بوون لە قسەكانی لەتیف شێخ عومەری وتەبێژی حزب‌و پێیانوایە پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی ئاڵۆزتر دەكات. لە پرسی شەراكەتدا ئێستا بابەتێكی تر هاتووەتە ئاراوە كە یەكێتی نیگەران كردووە، ئەویش كۆبونەوەكانی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتییە لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراقی. هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی مەترسییان هەیە بارزانی بەشێوەی تاكلایەنە‌و بەبێ پرس و را لەگەڵ یەكێتی، رێككەوتنی نوێ لەگەڵ بەغداد بكات‌و یەكێتی پەراوێز بخات، بەتایبەتیش لەم قۆناغە هەستیارەدا كە عێراق پێیدا تێدەپەڕێت‌و ئەگەری گۆڕانكاری نوێ لە بەغداد لە ئارادایە.  

ڕاپۆرت: درەومیدیا  ڕەنگە عێراق یەكێك بێت لە گرفتارترین ئەو وڵاتانەی گیرۆدەی دەستی ئەجێنداو بەرژەوەندییە ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتییەكان لەجیهان، ئەوەش وایكردووە ببێتە گۆڕەپانێكی هەمیشەیی ڕمبازێنی هێزو جەمسەرگیرییە جیاوازەكان بۆ یەكلایكردنەوەی كێشەكانیان.  ئەوەی كارەساتەكانی قوڵتركردۆتەوە، زۆرینەی هێزە باڵادەست و بڕیار بەدەستەكانی عێراق بەجیاوازی ئینتما و مەزهەب و نەتەوەو تائیفەوە درێژكراوەی هێزێكی دەرەكین، ئەو پەیوەندییانە بەجۆرێك ئاشكراو بێپەردەن هاوڵاتیەكی ئاسایی عێراق كە هیچ سەروسەختیەكیشی نەبێت لەگەڵ سیاسەتدا، زۆر بەسادەیی بۆی جیادەكرێتەوە كام هێزە لەفەلەكی كام دەوڵەتی ئیقلیمدا دەخولێتەوەو بڕیار و كەرەستەكانی مانەوەی لێوە وەردەگرێت، كام هێزەش لەبەرەی نەیارەكەیەتی. تەنها سیستانی قسەیكرد عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەكانی عێراق لەوتاری هەینی ڕابردودا، كە هەندێك بەتوندترین پەیامی دادەنێنن لەوەڵامی عەلی خامەنەئی ڕابەڕی شۆڕشی ئێران، كاتێك وتی"پێویستە لەسەر دەسەڵاتدارانی عێراق كۆتایی بەكاری ئاژاوەگێڕی بهێنن" وەك ئاماژەیەك بۆ خۆپیشاندانی شارەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق، وتی:"هیچ لایەنێكی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی مافی ئەوەی نییە ئیرادەی عێراقییەكان بۆ چاكسازی و ئایندەیان زەوتبكات"  لەمە بترازێت هیچ بەرپرسێكی عێراق وەڵامێكی نەبووە بۆ قسەكانی خامەنەئی. وەزارەتی دەرەوەی عێراق لەبری ئەمە وەڵامی بەیاننامەی ئەووڵاتە بیانەی داوەتەوە كە داوا لە حكومەتی عێراق دەكەن گیانی خۆپیشاندەران بپارێزێت و ڕێز لە ئیرادەیان بگرێت، لەوەڵامی ئەمەدا دەڵێت:" حكومەتی عێراق داوا لەسەرجەم لایەنەكان دەكات پابەندی بنەمای ڕیزگرتن لەسەرەوەری عێراق بن و دەستوەردان نەك لەكاروباری ناوخۆی".  زۆرێك لەوانەی چاودێری دۆخی عێراق دەكەن، تەقینەوەی دۆخەكە و ناڕەزایی چین وتوێژە جیاوازەكان  بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگێڕنەوە: هۆكارە دەرەكییەكان قوڵبونەوەی ململانێكانی ئێران و ئەمریكا لە ناوچەكە كاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لەسەر تێكچونی دۆخی عێراق، لەدوای ساڵی 2003وە، كاتێك ئەمریكا عێراقی داگیركرد جۆرێك لە ڕێككەوتنێكی ڕانەگەیەندراو لە نێوان تاران و واشنتۆن_دا هەبوو بۆ بنیاتنانەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراق، دابەشكارییەكان بەشێوەیەك ڕێكخران كە ڕەچاوی باڵانس و هاوسەنگی بكات. ئێران و ئەمریكا لەو دەمە لەسەر زیاد لە دۆسیەكی ناوچەكە هاوڕابوون، كە دیارترینیان ڕوخاندنی هەردوو دەسەڵاتی تاڵیبان و  ڕژێمی سەدام حسێن بوو، بەڵام دوای پەلكێشانی ئێران و فراوانبونی ڕۆڵی لە سوریاو لوبنان و یەمەن هاوكێشەی هێز جۆرێك لە لاسەنگی تێكەوت، لەدوای هەڵوەشاندنەوەی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكەی نێوان ئێران و وڵاتانی پێنج كۆ یەك لەلایەن ئەمریكاوەو سەپاندنی سزای زیاتر بەسەر تاران_دا ، عێراق بووە گۆڕەپانی سەرەكی ململانێكانی ئەو دووڵاتە. ئێران لەم قۆناغەدا پێویستیەكی زیاتری بەعێراق بوو بۆ كەمكردنەوەی ئاسەواری سزاكان لەسەری، بەوهۆیەوە لەگەڵ ئەمریكا كەوتنە ململانێیەكی سەخت، هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2018ی عێراق حكومەتێكی لێبەرهەمهات كە ئێرانییەكان قسەی یەكلاكەرەوەیان تیادا كردو بەخواستی ئەوان هەر سێ‌ سەرۆكاتیەكە (سەرۆكایەتی كۆمار_حكومەت_پەرلەمان) یەكلابوەوە، لە لوبنانیش هەڵبژاردن لەبەرژوەندی حزبوڵای نزیك لەئێران یەكلابوەوە، بۆیە زۆرێك هەرزوو پێشبینی ئەوەیان كرد ئەم دۆخە درێژە نەكێشێت و ئەم حكومەت و پرۆسەیە تەمەنی یاسایی خۆی تەواو نەكات. هۆكارە ناوخۆییەكان پرۆسەی سیاسی عێراق كە لەسەر بنەمای پشك پشكێنەی حزبی و تائیفی بنیاتنرا، تەنها خۆشگوزرەانی بۆ نوخبەیەكی سیاسی پێبوو، گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی و پڕبونی گیرفانی حزب و سیاسیە دەسەڵاتدارەكان لەسەر حسابی هەژاركردنی زۆرینەی خەڵك، نادادی كۆمەڵایەتی و گەورەبونی جیاوازی چینایەتی بونە سیمای دیاری عێراقی نوێ‌. زۆرینەی پارتە سیاسیەكان جگە لەوەی خاوەنی بڕیارێكی عێراقی نەبوون و لەهیچ قۆناغێكی هەستیاردا بەبێ‌ هاوكاری دەرەكی تەنانەت بایی ئەوەگیانی یەكتر قبوڵكردنیان تیانەبووە پێكەوە دانیشن، لەسەر ئاستە گشتیەكە هەرلایەنە بۆ پێكهاتەو تائیفەكەی خۆی هەڵپەی كردووە، بەڵام  لەوێنە ڕاستەقینەدا ئەم هەڵپەكارییە ئەوەندە تەسك بوەوە ئاستی حزبیشی بڕیوەو دابەزیوە بۆ بەرژوەندی شەخس و بازنەیەكی بچوك لەناوحزبەكانداو، بەشی هەرە زۆری خەڵكی عێراقیش تەنانەت لەمافی هەلی كار لەدامەزراوەیەكی دەوڵەتدا بێبەشبوون.  لەكاتێكدایە ئەم حزبانە لەكاتی دابەشكاری پۆست و كێكی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكاندا، لەژێر ناوی پشك و بەشی پێكهاتەكاندا زۆرینەی دەستكەوتەكانیان چینوەتەوە، بەڵام لەخواردنی بەرهەمەكەیدا خۆیان بوون بەتەنها، هاوڵاتیانی عێراق بەجیاوازی پێكهاتەكانیانەوە، لەكاتی بەشینەوەدا  بێبەشبون و لەكاتی قوڵبونەوەی ململانێكان و ناكۆكی سیاسەیەكانیشدا  قوربانی و باجدەری سەرەكی بوون.     

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف چەندین گۆرانی بەسەردا هەڵدراوە، دواین كەس هونەرمەند حوسام رەسام بوو كە گۆرانییەكی بۆ وت‌و بەشێوەی ڤیدیۆ كلیپیش تۆماری كرد تاوەكو بچێتە مێژووی نوێی عێراقەوە، ئەوە "توكتوك"ە، ماتۆڕسكیلێكی سێ تایە كە بووە بە سیمبولی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكان لە عێراق. دوژمنی دوێنێ‌و دۆستی ئەمڕۆ بەهۆی ئەو ناوبانگەی كە لە خۆپیشاندانەكانی عێراقی پەیدای كرد، ناوی "توكتوك" بوو بە باسی راپۆرتی چەندین میدیای عەرەبی‌و جیهانی. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان ئاشكرایانكردووە، لەم پێنج ساڵەی دوایدا بازرگانەكانی ئۆتۆمبیل لە عێراق دەستیانكردووە بە هاوردە كردنی "توكتوك" بەرێژەیەكی زیاتر، واتە پێشتر ئەم جۆرە ماتۆڕسكیلە بەوشێوەیە لە عێراق‌و بەدیاریكراویش لە شاری بەغداد بەربڵاونەبووە، هۆكاری ئەوەش بۆ ئەو سەركەوتنە دەگەڕێتەوە كە "توكتوك" لە بازاڕی كاردا بەدەستیهێناوە‌و بووە بە جێگەی رەزامەندی چینێكی زۆری خەڵكی ناوچە هەژارنشینەكانی بەغداد.  "توكتوك" ماتۆڕسكیلێكە كە سێ تایەی هەیە‌و بەچەترێك داپۆشراوە، ئەم ماتۆڕە توانی هەڵگرتنی دوو سەرنشینی هەیە جگە لە شۆفێرەكەی، لە بەغداد زیاتر وەكو تاكسی لە گەڕەكە هەژارنشینەكاندا بەكاردەهێنرێت‌و هەندێكجار سێ سەرنشینیش هەڵدەگرێت. ئەم ئامێرە كە ئێستا بووە بە دۆستی عێراقییەكان‌و گۆرانی بەشان‌و باڵایدا هەڵدەدرێت، پێشتر سەرچاوەی بێزاری خەڵك بوو لە پایتەخت، وەكو باسدەكرێت شۆفێری ئەم ماتۆڕانە گوێ بە رێنماییەكانی هاتوچۆنادەن‌و بەكەیفی خۆیان چۆنیان بوێت لێدەخوڕن، بەسەر شۆستەكاندا دەڕۆن، گوێ بە ئاڕاستەی شەقامەكان نادەن‌و بە ئاڕاستەی پێچەوانەش دەڕۆن، لەمەشدا قەبارە بچوكەكەیان یارمەتیدەرێكی باشە، خراپی لێخوڕینی ئەم ماتۆڕانە ماوەیەك بوو بوو بە سەرچاوەی بێزاری چینێكی زۆری خەڵك لە بەغداد، بەدیاریكراویش شۆفێری تاكسییەكان كە پێیانوابوو "توكتوك" سەرچاوەی بژێوی ئەوانی لاوازكردووە. بەپێی بەدواداچوونی (درەو میدیا)، مانگی ئایاری رابردوو، بەڕێوەبەرایەتی گشتی مروری سەربە وەزارەتی ناوخۆی عێراق هاتوچۆی "توكتوك"ی لە شەقامە سەرەكییەكان قەدەغەكردووە‌و فەرمانیداوە هەر شۆفێرێك سەرپێچی كرد دەستبەسەر "توكتوك"ەكەیدا بگیرێت. مانگی حوزەیرانی رابردوو، لەناوچەی جسری دیالە لە بەغداد ئەمبارێك گڕی گرت، رووداوەكە هیچ زیانێكی گیانی لێنەكەوتەوە، بەڵام تێیدا جەستەی نزیكەی (3 هەزارو 500) توكتوك سوتا كە كۆمپانیایەكی ئەهلی هاوردەی كردبوون بەمەبەستی فرۆشتیان لە بازاڕەكانی بەغداد. مانگێك دواتر، ژمارەیەك چەكدار لەناوچەی (حسەینییە) لە باكوری بەغداد، ماتۆڕسكیلێكی "توكتوك"یان دزی‌و دواتر خاوەنەكەیان كوشت. چی رویدا ؟ چی رویدا دوای ئەو توڕەییە زۆرە لێی، "توكتوك" ببێت بە خۆشەویستی خەڵك ؟ لەوانەی كە چالاكانە بەشداری خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانی عێراق دەكەن كەم كەس هەیە وێنەیەكی سێلفی لەگەڵ "توكتوك" نەبێ، لەدوای رقێكی زۆر، لەپڕ خۆشەویستییەكی بێشومار بەسەر ئەم ئامرازە بچوكەی هاتوچۆكردندا باریوە. سەرەتای مانگی ئۆكتۆبەر شەپۆلێكی نوێی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی دژی (خراپی خزمەتگوزارییەكان، دانەمەزراندنی دەرچووان، گەندەڵی) لە شارەكانی عێراق دەستیپێكردەوە‌و تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە بەردەوامە. خۆپیشاندانەكان دەرفەتێكیان بە شۆفێرانی "توكتوك" بەخشی ئەو وێنایەی كە لەسەریان دروستبووە، كەمێك راستبكەنەوە، ئەوان دەستیانكرد بە گواستنەوەی خەڵكی ناڕازی بۆناو خۆپیشاندانەكان، لەبەرامبەر ئەم كارەیاندا پارەیان لەسەرنشینەكانیان وەرنەدەگرت، ئەوان ئەم كارەیان لەكاتێكدا كرد كە هێزە ئەمنییەكان رێگا سەرەكییەكانەوە داخست‌و هاتوچۆیان قەدەغەكرد. كاتێكیش ناڕەزایەتییەكان پەرەیان سەند بۆ پێكدادانی نێوان خۆپیشاندەران‌و هێزە ئەمنییەكان، شۆفێرانی "توكتوك" گۆڕەپانەكەیان چۆڵنەكرد‌و وەكو پاڵپشتكارێك لە شەقامی ناڕازی مانەوە، ئەمجارە كارەكەیان فراوانتر كرد، دەستیان كرد بە گواستەوەی خێرای ئەو خۆپیشاندەرانەی كە بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنییەكانەوە برینداردەبوون، شۆفێرانی "توكتوك" گروپێكی گەورەی ئۆتۆمبیلی فریاگوزاری خێرایان لە ناو خۆپیشاندەراندا دروستكرد، لەم ئەركەدا ژمارەیەكی زۆر لە شۆفێرانی "توكتوك" دوچاری هەناسەسواری بوون بەهۆی گازی فرمێسكڕێژی هێزە ئەمنییەكانەوە، هەندێك كەس لەناویاندا كوژران. دواتر شۆفێرانی "توكتوك" ئەركی تریان لەئەستۆگرت، دەستیانكرد بە گواستنەوەی خۆراك‌و ئاو بۆ خۆپیشاندەران بە خۆڕایی، تاوەكو ناچارنەبن بۆ نانخواردن گۆڕەپانی ناڕەزایەتی چۆڵ بكەن. هەموو ئەم هەڵوێستانە وایكرد هاوڵاتیانی عێراقی بەگشتی‌و خەڵكی بەغداد بەدیاریكراوی وێنای خۆیان لەسەر "توكتوك"‌و "شۆفێرانی توكتوك" بگۆڕن، لە رقەوە بۆ خۆشەویستی، شۆفێرانی "توكتوك" بەگیانی خۆیانەوە سەرچڵییان كرد تاوەكو ناوبانگی خراپەكارییان بگۆڕن‌و بە خەڵك بڵێن ئەوە هەژاریی‌و نەدارییە وایلێكردوون لەپێناو ژیاندا بایەخ بەیاساكانی هاتوچۆ نەدەن، ئەگەرنا لەناو ناخی ئەوانیشدا خەونی دروستكردنی وڵاتێكی باش هەیە. گۆرانیبێژی بەناوبانگی عێراقی حسام رەسام لە چەمد رۆژی رابردوودا وەكو ستایش بۆ شۆفێرانی "توكتوك" گۆرانییەكی بەناوی "توكتوك" تۆماركرد‌و بەشێوەی ڤیدیۆ كلیپ بڵاویكردەوە. ئێستا خۆشەویستی بۆ "توكتوك" وایكردووە هەندێك كەس پێشنیاز دەكەن پەیكەرێكی بۆ "توكتوك" دروستبكرێت تاوەكو لەمێژوودا بمێنێتەوە كە شۆفێرانی ئەم جۆرە ماتۆڕسكیلە چ رۆڵێكی كاریگەرییان لە پشتیوانی خەڵكدا بینیوە لە یەكێك لە قۆناغە هەستیارەكانی مێژووی عێراقدا.   لەبارەی توكتوكەوە  "توكتوك" ماتۆڕسكیلێكی سێ تایەیە كە زیاتر لە وڵاتانی كیشوەری ئاسیا وەكو هۆكاری هاتوچۆكردن سودی لێدەبینرێت، بەتایبەتیش لەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتوانەكانیان زۆرەو هاتوچۆكردن بە ئۆتۆمبیل لەشەقامە گشتییەكاندا سەختە. ئەم ماتۆڕسكیلە كۆپیەكی پێشكەوتووتری ئۆتۆمبیلی ریكاشەی یابانی كۆنە كە لەسەر دوو تایە دەڕۆیشت‌و خاوەنەكەی رایدەكێشا، تەنیا گۆڕانكارییەكە ئەوەیە، ئێستا لەبری ئەوەی خاوەنەكەی رایكێشێت، ماكینەی بۆ دانراوە‌و خاوەن یان شۆفێرەكەی بە ئیسراحەت دادەنیشێت. سەبارەت بە نرخی یەك "توكتۆك" لە بازاڕەكانی عێراقدا (درەو میدیا) بەدواداچونی زۆریكرد و لە پەیجی (كڕین و فرۆشی تۆكتۆك)دا لە گەڕەكی  سەدری بەغداد، نرخی هەرتۆكتۆكێك جیاوازە بەڵام زۆرینەی لە نێوان ( 2 بۆ 3 هەزار) دۆلاردایە، نرخی گواستنەوەی یەك كەس بە ( 250 دینار بۆ500 دینار)ە. لەبارەی ناوی "توكتۆك"ەوە زانیاری پێویست لەبەردەستدا نییە، هەندێك دەڵێن رەنگە ئەم ناوە لەو دەنگەوە سەرچاوەی گرتبێت كە ماكینەی ماتۆڕسكیلەكە دەردەچێت. یەكەمین كۆمپانیا كە ئەم جۆرە لە ماتۆڕسكیلی دروستكردووە، كۆمپانیایەكی هیندی بووە بەناوی كۆمپانیای (باجاج)، دواتر كۆمپانیاكانی تر دەستیانكردووە بەدروستكردنی ئامێری لەمجۆرە. ئەم جۆڕە لە ماتۆڕسكیل كە بۆ هاتوچۆكردن بەكاردەهێنرێت لە شەستەكانی سەدەی رابردووەوە لە هیندستان هەبووە، بەڵام لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەدیاریكراویش لە وڵاتانی عەرەبی لە سەرەتاكانی ساڵی 2000 وە دەركەوتووە. زۆرێك لە وڵاتان بەكارهێنانی ئەم جۆرە لە ماتۆڕسكیان بۆ هاتوچۆكردن لەبری تاكسی قەدەغەكردووە، چونكە پێیانوایە لەرووی سكیوریتییەوە پارێزراو نییە، پەیكەری گشتی ئامێرەكە بەهێز نییە‌و دەرگاو پشتێنی سەلامەتی تێدا نییە، ئەمە وایكردووە لە زۆربەی وڵاتانی فەرمانگەی هاتوچۆ ئامادە نییە ژمارە‌و تۆمار بەم جۆرە لە ماتۆڕسكیل بدات. میسر یەكێك لەو وڵاتانە بوو كە بەمدواییە "توكتۆك" تێیدا بوو بوو بە باسی گەرم، سەرباری ئەوەی ئەم ئامێرە بوو بوو بە سەرچاوەیەكی هەرزانی هاتوچۆكردن لە قاهیرەی پایتەخت، بەڵام مستەفا مەدبولی سەرۆك وەزیرانی میسر بڕیاریدا مۆڵەتی شۆفێری لەو كەسانە بسەندرێتەوە كە "توكتوك" لێدەخوڕن‌و لەبری ئەوە ناچاربكرێت "مینی ڤان" بەكاربهێنن. بەڵام لە تونس بابەتەكە پێچەوانە بوو، حكومەت هەزاران ماتۆڕسكیلی توكتوكی خستە بازاڕەكانەوە تاوەكو لەورێگەیەوە روبەڕووی قەیرانی بێكاری ببێتەوە دەرفەتی كار بۆ هەزاران گەنج بڕەخسێنێت‌و هەندێكیش كێشەی هاتوچۆكردن كەمتر بكاتەوە.

راپۆرتی: درەو میدیا داواكاری هەمواری دەستور پرسێكی تازەنییە لە عێراق، بەڵام ئەوەی وایكردووە ئەمجارە بێتە ئەولەویەت‌و پەرلەمانی عێراق لیژنەیەكی تایبەت بۆ هەمواركردنەوەی بەوخێراییە بۆ پێكبهێنت، ئەو فشارە گەورەیەیە كە خۆپیشاندەران لەسەر نوخبەی سیاسی عێراق دروستیانكردەوە، بەشێك لەهێزە سیاسییەكانیش ئەمە بەهەلێكی زێڕین دەزانن بۆ جێكردنەوەی ئەجێنداكانی خۆیان. "كێشەی دەستوری عێراق لە مادەو بڕگە جیاوازەكانیدانییە بەڵكو لە جێبەجێنەكردنیدایە"، ئەمە ڕای زۆرێكە لەوانەی دەستوری عێراق بە دەستورێكی نمونەیی و شارستانی دەزانن لەسەر ئاستی ناوچەكە، پێشیانوایە ئینتیقائیەت‌و بەرژەوەندی لە جێبەجێكردنی هەندێك مادە‌و فەرامۆشكردنی هەندێكی تریدا، وایكردوە نەبێتە خاڵی یەكلاكردنەوەی كێشەكان.  بەشێكی تر لەو بۆچونانەی هێنانە پێشەوەی پرسی هەمواری دەستور بە زیادكردنی كێشەیەكی نوێ‌ دەزانن بۆ سەر كێشە كەڵەكەبووەكانی عێراق،  قۆناغی ئێستا بەگونجاو نازانن بۆ هەمواركردنەوە یان هەڵوەشاندنەوەی مادەو بڕگەكانی دەستور، بەوپێیەی هیچ بڕگەیەك نییە كۆدەنگی هێزو لایەنە سیاسیەكانی لەسەربێت بۆ هەمواركردنی، وێڕای ئەوەی هەموو حزب و پێكهاتەیەك هەوڵ بۆ ئەوە دەدات ئەو مادانە هەموار بكاتەوە كە لەگەڵ بەرژوەندییەكانی خۆیدا دێتەوە. شیعەكان كە لایەنێكی سەرەكی نوسینی دەستورن لەگەڵ كوردا، ئێستا دەڵێن، دەستور لە ژێر سایەی داگیركاری ئەمریكاو دۆخێكی ناگونجاودا نوسراوە، بۆیە پێویست دەكات هەموار بكرێتەوە، بەڵام ئەو هەموارەی شەقام دەوێت لەگەڵ ئەو هەموارەی سیاسییەكان بەنیازن تێبترنجێنن دوو پرسی تەواو جیاوازە. خۆپیشاندەران چییان لە دەستور دەوێت؟ ئەو مادەو بڕگانەی خۆپیشاندەران داوای گۆڕینی دەكەن، زیاتر لە پرسی بەدیهێنانی دادی كۆمەڵایەتی و ڕاگرتنی نەزیفی بودجەو سامانی گشتیتەوە سەرچاوەی گرتوە كە حزبە سیاسییەكان بەهۆكار و سەرچاوەی نەهامەتییەكانی ئێستای عێراق دەزانن.  گۆرینی مادەی یەكەم لەدەستوری عێراق " سیستمی حوكم لە عێراق كۆماریی پەرلەمانیی دیموكراتییە" یەكێك لە داواكارییە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەرانە‌و داوا دەكەن سیستمی حوكم لە پەرلەمانییەوە بگۆڕێت بۆ سەرۆكایەتی، بەوپێیەی پێیانوایە لە سیستمی سەرۆكایەتیدا یەك كەس بڕیاردەدات‌و بەرپرسیار دەبێت، بەڵام لەسایەی سیستمی پەرلەمانیدا هێزە سیاسییەكان پێكەوە خۆیانداوە بەسەر بودجە‌و قوتی خەڵكداو، سەروەت و سامانەكەیان لەنێوان خۆیاندا دابەشدەكەن. داواكارییەكی تری خۆپیشاندەران لە هەمواری دەستوری عێراق، هەمواركردنەوەی بڕگەی یەكەمە لە مادەی (49) " ژمارەی ئەندامەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بەپێی ڕێژەی هەر كورسیەك نوێنەرایەتی 100 هەزار كەس لە دانیشتوانی عێراق دەكات". بەپێی ئەم بڕگەیەی دەستور بێت، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  لەخولی داهاتودا دەگاتە 400 ئەندام، بەوپێیەی ڕێژەی دانیشتوانی عێراق 40 ملیۆن كەسی تێپەڕاندووە، خۆپیشاندەران پێیانوایە، پەرلەمانتار بەهۆی ئەو موچە زۆرەی وەریدەگرێت بۆتە بارێكی گەورە بەسەر گیرفانی گشتیەوەو، پێویستە ژمارەیان كەمبكرێتەوە بۆ ڕێژەیەكی گونجاو، وێڕایی دەستكاریكردنی موچەو ئیمتیازاتەكانیان. سیاسیەكان چییان لە دەستور دەوێت؟ خواستی هەندێك لەلایەنە سیاسییە شیعیەكان زیاتر بە ئامانجگرتنی هەرێمی كوردستان‌و  لەقاڵبدانی زیاترێتی‌و، دەستبردنە بۆ هەندێك مادە كە پێیانوایە كاتی خۆی بەسەریاندا تێپەڕیوەو لەدۆخێكی لاوازدابون،  ئێستا كە بەهێزبون و بڕیارە سیاسییەكانیان لەدەستدایە، كاتێتی ئەو هەڵانە ڕاستبكەنەوە.  -    هەمواركردنەوەی مادەی 140 یان هەڵوەشاندنەوەی، كە تایبەتە بە ناوچە كێشە لەسەرەكان لە نێوان هەرێمی كوردستان‌و بەغداد. -    هەمواركردنەوەی بڕگەكانی یاسای نەوت و غاز كە لەمادەی (111- 112) دەستوری عێراقدا ڕێكخراون. -     مادەی (111) دەڵێت "نەوت‌و غاز موڵكی سەرجەم گەلی عێراقە لە تەواوی هەرێم و پارێزگاكان".  -    مادەی (112 )لەدوو بڕگە پێكهاتووە: 1-    حكومەتی فیدراڵ ئیدارەی نەوت‌و غازی دەرهێنراو دەدات لە كێڵگەكانی ئێستا لەگەڵ حكومەتی هەرێمەكان‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان، كە بەشێوەیەكی دادپەروەرانە دابەشبكرێت، ڕێژەی دانیشتوان لەسەرانسەری وڵات ڕەچاوبكات‌و، زامنی گەشەسەندی ناوچە جیاوازەكانی وڵات بكات، ئەوەش بەیاسا ڕێكبخرێت. 2-    حكومەتی فیدراڵی‌و حكومەتی هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان پێكەوە ئیدارەی ستراتیجی پێشخستنی سامانی نەوت وغاز بدەن بەو جۆرەی بەرزترین ئاستی سودمەندبونی گەلی عێراقی تێدایە.  ناكۆكییەكانی چەند ساڵی ڕابردوی هەرێم‌و بەغداد لەسەر نەوت‌و غاز لە شێوازی شرۆڤەكردنی ئەم دوو بڕگە دەستورییەدایە.  بەغداد پشت بەمادەی (111) دەبەستێت كە نەوت‌و غازی بە موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراق پێناسەكردووە، بەوپێودانگەش ستراتیج‌و دەسەڵاتێكی ناوەندەی پیادە دەكات لە مامەڵەكردن لەگەڵ سامانی نەوت‌و غازدا، هەرێمی كوردستانیش پشتی بە بڕگەی دووەم بەستوە كە شەراكەت دەسەپێنێت بەسەر حكومەتی فیدراڵدا. دەستوری عێراق هەموار دەكرێت؟ دەستوری عێراق بە دەستورێكی (بەستو یان ڕەق) وەسفدەكرێت، دەستكاریكردن‌و ئەنجامدانی گۆڕانكاری تێیدا پێویستی بە میكانیزم‌و ڕێوشوێنی دیاریكراو هەیە وەك لەمادەی (142)دا ئاماژەی پێكراوە، سەرۆك كۆمار، ئەنجومەنی وەزیران بە (تێكڕا) یان یەك لەسەر پێنجی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران تەنها توانای ئەوەیان هەیە پێشنیازی هەمواری دەستور بكەن.    پەرلەمانی عێراق ڕۆژی دووشەممەی ڕابردوو لەژێر فشاری خۆپیشاندەراندا كۆمەڵێك بڕیاری گرنگی دەركرد كەدیارترینیان پرسی هەمواركردنەوەی دەستورە، بەپێی بڕیارەكە پەرلەمان لیژنەیەك پێكیهێناوە 4 مانگی بۆ دیاریكردووە بۆ كارەكانی كە  ئامادەكردنی ڕاسپاردەیە لەبارەی ئەو بڕگانەی دەستور پێشنیازی هەمواركردنەوەیان دەكرێت، بەشێك لە شارەزایانی بواری یاسا دەڵێن، لێرەوە ئاستەنگەكان دەستپێدەكات چونكە سەرەتا ئەو بڕگانەی پێشنیازی هەمواركردنیان دەكرێت پێویستی بە ڕەزامەندی‌و دەنگی پەرلەمانتارانە، ئاستەنگی هەرە گەورەش دوای ئەوە خستنەڕویەتی بۆ ڕاپرسی گشتی تا خەڵك دەنگی لەسەربدات. -    بەپێی بڕگەی 3 لەمادەی 142 " ئەو مادانەی لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە هەموار دەكرێن دەبێت بخرێنە بەردەم گەل بۆ ڕاپرسی‌و پێویستە لەدوو مانگ تێپەڕنەكات لە ڕێكەوتی پەسەندكردنی هەموارەكە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە".  -     بەپێی بڕگەی 4 لەمادەی  142 " ڕاپرسی لەسەر مادە هەموار كراوەكان كاتێك سەركەتووە، ئەگەر دوو لەسەرسێی دانیشتوانی 3 پارێزگا یان زیاتر ڕەتینەكەنەوە". -    لە بڕگەی 4ی مادەی 126 یشدا هاتووە "هیچ هەموارێك لە مادەكانی دەستور ناكرێت، ئەگەر ببێتە هۆی كەمكردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمەكان كە لەچوارچێوەی پسپۆڕی تایبەتییەكانی دەسەڵاتەكانی فیدراڵیدا نەبن، لەحاڵەتی ڕەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانی هەرێمی پەیوەندیدارو، ڕەزامەندی زۆرینەی خەڵكەكەیدا نەبێت لەڕاپرسی گشتیدا". بەپێی ئەم دوو بڕگەیە لەو دوو مادە دەستورییە، ڕاپرسی لەسەر هەمواركردنی دەستوری عێراق تێناپەڕێت ئەگەر زۆرینەی یان دوو لەسەر سێی دەنگدەرانی سێ‌ پارێزگا ڕەتیبكەنەوە و ڕەزامەند نەبن لەسەری. فشارەكانی بەغداد ڤیتۆكە لەدەست كورد دەردێنێت؟ بەگەڕانەوە بۆ بڕگەو مادە دەستورییەكانی عێراق، بەپێی بڕگەی 4 لە هەردوو مادەی 126 و 142 ئەگەر هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان لەپارێزگاكانی (هەولێرو سلێمانی و دهۆك) لە ڕاپرسیدا دەنگ بەهەمواری دەستور نەدەن، هەر هەوڵێك بدرێت لەوبارەیەوە سەركەوتوو نابێت، وەك دەوترێت ئەمە زامنێكی گرنگی دەستورییە بۆ لاسەنگ نەكردنی زیاتری باری لاری كورد لە عێراق. سەرەڕای مادەی 140 و بڕگەكانی تایبەت بەنەوت و غاز لە دەستوری عێراق، هەرێمی كوردستان لەبەردەم مەترسیەكی گەورەی تردایە كە ئەویش، "داواكاری گۆڕینی سیستمی سیاسیە لە پەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی" كە یەكێكە لەداواكارییە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەران لە ناوەڕاست‌و باشوری عێراق، ئەم پرسە جاریكی تر ئەگەرەكانی گەڕانەوەی دەسەڵاتێكی ناوەندێكی بەهێز و دروستبونی دیكتاتۆرێكی نوێ‌ لەڕێی دەستورو یاساوە بەهێزتر دەكات. "كورد لەكاتی نوسینەوەی دەستوردا زیاد لە تەڵەیەكی لەناو دەستوردا چاندووە‌و شیعەكان بەسەریاندا تێپەڕیوە"، ئەمە قسەی بەشێك لە سیاسییەكانی عێراقە، بەڵام ئەمە مانای وانییە كورد لە پرسی دەستوردا  پەڕیوەتەوە كەناری ئارامی‌و هیچ مەترسیەكی لەسەر نەماوە، لەمبارەیەوە قسە لەدوو مەترسی جدی دەكرێت: یەكەم: دەسەڵاتدارانی هەرێم لەژێر فشاری بڕینی بودجەو سەپاندی دەسەڵاتە فیدڕاڵییەكان بەسەر خاَڵە سنورییەكان‌و كۆمەڵێك پرسی تردا سازش لەسەر ئەم مافە دەستورییە بكەن‌و، بەیەكجاری هەرێمی كوردستان بكەوێتە ژێر ڕەحمی زۆرینەو كەمینە لە عێراق. دووەم: ئەگەری پەرتبونی ناوماڵی كوردو، لادانی یەكێك لەلایەنە دەسەڵاتدارەكانی هەرێم بەلای بەغدادا بە قازانجی هەمواركردنەوەی دەستورو گۆڕین و هەڵوەشاندنەوەی تەواوی ئەو مادەو بڕگە دەستورییانەی كە هێزە عێراقییەكان پێیانوایە لەگەڵ سەردەمی قەڵەمڕەویی خۆیان‌و، خواستەكانی شەقامەكەیاندا نایەتەوە.