سیستەمی ناناوەندێتی؛ گرفتەكان و ئاسۆكانی بەڕیوەبردن لە هەرێمی كوردستان
2020-04-17 09:24:49
درەو:
" لە ئایندەدا و لە سایەی نەبوونی چاكسازی و دابەشنەكردن و شۆڕنەكردنەوەی دەسەڵاتەكان و قوڵبوونەوەی زیاتری گرفتەكان، بەشێوەیەك كە ڕەنگە لەهەندێك شێوازیدا بەتایبەت لە ئاستی دیاردەی "دووئیدارەیی" و دەسەڵاتەكانی پارێزگاكاندا سیستمی حوكمڕانیی هەرێم بەرەو ناجێگیری ئیداریی و سیاسی تەنانەت لێكترازانی سیاسی و كارگێڕی هەنگاو بنێت"، ئەمە یەكێكە لەو سیناریۆیانەی كە وەك رانانێك لەلایەن كۆمەڵێك توێژەری سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی لە هەرێمی كوردستان ئامادەكراوە.
رانانەكەی ئەو سەنتەرە كە بەناوی (ململانێ ئەستەمەكان لە عێراق وهەرێمی كوردستان ) ئامادەكراوەو بەشێكی تایبەتە بە (سیستەمی ناناوەندێتی؛ گرفتەكان و ئاسۆكانی بەڕیوەبردن لە هەرێمی كوردستان ) ئاماژەیان بەوە كردووە" هێشتا هەولێر وەك پایتەخت لە زەینی بەشێك لە هاوڵاتیان و پارتەكاندا وەك ڕكابەری سلێمانی سەیر دەكرێت و بەپایتەختێكی نەتەوەیی-نیشتمانی (كە كراوە بێت بۆ سەرجەم لایەنەكان) سەیرناكرێت، یەكە ناناوەندییەكانی وەك پارێزگاكان دەسەڵاتەكی ئەوتۆیان لە پایتەختدا نیە"
راپۆرتەكەی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی لەلایەن ( د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.یوسف گۆران، د.هەردی مهدی میكە، م یاسین تەها)وە ئامادەكراوە.
دەقی رانانەكە
بەشی یەكەم:
سیستەمی ناناوەندێتی؛ گرفته‌كانی و ئاسۆكانی به‌رێوه‌بردن لە هەرێمی کوردستان:
بیرۆکەی ناناوەندێتی (اللامرکزیە-Decentralization) لە سادەترین واتایدا بریتییە لە (گواستنەوەی پرۆسەی بڕیاردان و جێبەجێکردن لە دەسەڵاتی ناوەندییەوە بۆ یەکە کارگێریی و سیاسی و جوگرافییەکانی خوارەوەی وڵات)، ئەمەش دەشێت بە دەستور ڕێکبخرێت، بەتایبەت ئەگەر لە شێوازی ناناوەندێتیی سیاسی بوو کە ناسراوە بە "فیدراڵی"، لەم کاتەشدا یەکەکان دەسەڵاتی بڕیاردانیان لەسەر ئاستی "یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەری' دەبێت. هەروەک دەشێت بە یاسای ئاسایی ڕێکبخرێت ئەمەش زیاتر بۆ شێوازی ناناوەندێتی کارگێڕی کە بە کارگێریی خۆجێیەتی (الإدارە المحلیە) ناسراوە بەرکاردەبێت، لەم کاتەشدا زۆربەی کات یەکەکان دەسەڵاتی بڕیاردانیان تەنها لەسەر ئاستی جێبەجێکردنی سیاسەتە گشتیەکاندا دەبێت، بۆیە بەپێی بنەما یاسایی و دەستورییە باوەکان ئەم بیرۆکەیە لەسەر چەند پایەیەکی سەرەکی ڕاگیراوە:
١- دابەشکردنی وڵات بۆ چەند یەکەیەکی جوگرافی(هه‌رێم، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆم و پارێزگا...) کە هەریەکەیەک کەسایەتییەکی یاسایی خۆی هەبێت.
٢- هەریەکەیەک بەپێی دەستور یان یاسای ئاسایی دەسەڵاتی بڕیاردانی سەربەخۆی لەسەر خۆبەڕێوەبردن و دابینکردنی پێداویستییەکانی خۆی پێ دەدرێت.
٣- دانیشتوانی هەر یەکەیەک لەڕێی هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆوە بڕیاردەر و کاربەدەستانی خۆیان دابنێن.
٤- بوونی سەربەخۆیی دارایی کە لە سایەیەدا هەر یەکەیەک توانای هەبێت بە سەرچاوەکانی داهاتی خۆی هەموو یان زۆربەی خەرجییەکانی خۆی دابین بکات.
دامه‌زراندنی سیستمی ناناوه‌ندێتی له وڵاتێكه‌وه بۆ وڵاتێكی¬تر به پێی ئهزمونی مێژوویی و كولتوری سیاسی و كارگێڕی جیاوازی تێدایه، هیچ كاتێك مۆدێلێك نیه كه ده‌قاوده‌ق بتوانێت له وڵاتێكی¬تر وه‌ك خۆی جێبه‌جێ بكرێت، تایبه‌تمه‌ندی وڵات شوێنپه‌نجه‌ی سه‌ره‌كی له دروستبوونی سیستمه‌كه ده‌بینێت. ئه‌م راستینەیه بۆ كوردستانیش دروسته.
كوردستان و هه‌رێمه‌كه‌ی زاده‌ی ئهزمونی مێژوویی، كولتووری سیاسی، ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تیی كۆمه‌ڵگەی كوردستانه و هه‌ر بۆیه دانانی سیستمێكی به‌ڕێوه‌بردنی باش و چالاك، به ناناوه‌ندێتییه‌وه، پێویستی به تێگه‌یشتنی شێواز و به‌ربه‌سته مێژویی و كولتوورییه‌كانه كه زۆرجار به هۆكاری جیاوازەوە پشتگوێ ده‌خرێت.
- كولتووری به‌ڕێوه‌بردن و ناناوه‌ندێتی له كۆمه‌ڵگای كوردستاندا
هه‌رچه‌نده له روی مێژوییه‌وه كوردستان چانسی سه‌ربه‌خۆیی سیاسی-ئیداری نه‌بووه، به‌ڵام بۆ هه‌زاران ساڵ و تا ڕوخانی دوامیرنشین (بابان) له‌لایه‌ن عوسمانییه‌كانه‌وه له ساڵی ١٨٥١، كۆمه‌ڵگەكه به شێوه‌یه‌كی ناناوه‌ندێتی به‌ڕێوه ده‌چوو. واقعی جوگرافی، كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوری به‌رده‌وام پاڵپشتی كولتووری نیمچه سه‌ربه‌خۆیی و ناناوه‌ندێتی بووه. له كاتێكدا ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له ئه‌وروپا چینی ناوه‌ڕاستی سیاسی و رۆشنبیری ئابووریی رۆڵی سه‌ره‌كی تێدا بینیوه، له كوردستاندا واقعی سیاسی، ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی میرنشینه‌كان توانای دروستكردنی گوتاری نه‌ته‌وه‌یی سه‌ر‌تاسه‌ریی له‌سه‌رجه‌م ئاسته‌كان، به‌كارگێڕیشه‌وه، نه‌بووه، سه‌ره‌نجام تا ناوه‌ڕستی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م زۆربه‌ی هه‌رێمی كوردستان له روی كارگێڕییه‌وه به شێوه‌یه‌كی ناناوه‌ندێتی به‌رێوه ده‌برا، ئه‌م كولتوورەش بۆ واقعی كۆمه‌ڵگەی كوردستان گونجاوتر بوو.
له‌ماوه‌ی نێوان روخانی دوا میرنشینی نیمچه‌سه‌ربه‌خۆی كوردستان ١٨٥١ و دروستبونی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ١٩٩٢ دوو ئهزمونی خۆبه‌ڕێوه‌بردن (١٩١٩ له سلێمانی، ١٩٤٦ له مهاباد) دروست بوو، هه‌ردوو ئه‌زمونه‌كه ناوچه‌یی(لۆكه‌ڵی) بوون، جگه له هۆكاری¬تر، هۆكاری ناوخۆیی به‌هێزیش بۆ په‌لنه‌هاوشتنیان بۆ ده‌ره‌وه‌ی ناوچه‌كانیان هه‌بوو.
دامه‌زراندنی حكومه‌تی هه‌رێم (ساڵی ١٩٩٢) به قۆناغێكی گرنگی یه‌كگرتنه‌وه‌ی گوتاری سیاسی بینرا، به‌ڵام راستیه‌ك هه‌یه كه هه‌ردوو پارته سه‌ره‌كییه‌كه‌ی هه‌رێم له ئانی شۆڕشی دژ به به‌عسیشه‌وه ناوچه‌كانیان دابه‌ش كردبوو، ئه‌م دابه‌شبوونه‌ش ره‌گێكی قوڵی كولتووری و جوگرافی هه‌بووه و ته‌نها ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئیراده‌ی پارته‌كان نه‌بووه، به‌ڵكو ده‌كرێت وه‌ك دوو ڕه‌وتی مێژوویی جیاوازی هه‌مه‌لایه‌ن ده‌ستنیشان بكرێت. پاش هه‌ڵبژاردنی ١٩٩٢ هه‌ردوو پارتی سیاسیی باڵاده‌ست (یه‌كێتی و پارتی) بێ ڕه‌چاوكردنی واقعی جوگرافی و كولتووری هه‌رێم هه‌وڵی دروستكردنی حكومه‌تێكی یه‌كگرتووی ته‌وافقی له‌سه‌ر بنه‌مای ناوه‌ندێتی دا، سه‌رباری سه‌ركه‌وتنه به‌راییه‌كان، به‌هۆی لاوازی كولتووری هاوبه‌شی حوكمڕانی و ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی و به‌هێزی مه‌یلی خۆجێیی به‌رێوه‌بردن ئه‌م ئه‌زمونه سه‌كه‌وتوو نه‌بوو ته‌نها دوو ساڵ بڕی كرد، سه‌ره‌نجام شه‌ڕی ناوخۆ و جیاكردنه‌وه‌ی جوگرافی و ئیداره‌ی جیاواز تا ٢٠٠٥ی لێكه‌وته‌وه.
پاش یه‌كخستنه‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم، له یه‌ك حكومه‌تدا(٢٠٠٥) نه‌توانرا شێوه‌ی به‌رێوه‌بردنی هه‌رێم به ته‌واوی یه‌كبخرێته‌وه، وه‌زاره‌تی دارایی و پێشمه‌رگه بۆ ماوه‌یه‌ك به جیاوازی مانه‌وه، هه‌وه‌ها ئیداره‌ی كۆن (زه‌رد و سه‌وز) به دیفاكتۆ له زۆربه‌ی بواره‌كاندا مایه‌وه، مه‌یلی ده‌سه‌ڵاتی لۆكاڵی له رێی ناناوه‌ندێتی به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی یه‌كگرتووی ناوه‌ندێتی له هه‌ولێری پایته‌خت، به‌تایبه‌ت له زۆنی سه‌وز، به‌هێزتر بوو، به‌م هۆیه‌وه چه‌ندین یاسا و پڕۆژه یاسا بۆ ناناوه‌ندێتی و دوركه‌وتنه‌وه له هه‌ژمون و ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ند(هه‌ولێر) گه‌ڵاڵه كرا، هه‌روه‌ها له ڕوی سیاسییه‌وه بوو به دروشم و داینه‌مۆی چه‌ندین پارتی سیاسی. سه‌ره‌نجام پاش ١٥ ساڵ له یه‌كگرتنه‌وه‌ی ئیداری نه حكومه‌تی هه‌ولێر(پایتەخت) توانی ببێته خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی ته‌واو له سه‌رتاسه‌ری هه‌رێم، نه پارێزگا و ئیداره سه‌ربه‌خۆكانیش توانیان ده‌سه‌ڵاتی ناناوه‌ندێتی له ناوچه‌كانیان به ته‌واوی بچەسپێنن.
- شێوازەکانی جێبەجێکردنی ناناوەندێتی هەرێمی کوردستان:
بە گشتی له ئێستادا هەرێمی کوردستان بە سێ شێواز ئەزموونی لەگەڵ جێبەجێکردنی سیستەمی ناناوەندی هەیە:
١- ناناوەندێتی کارگێڕی: کە شێوازێکی فەرمییە و بەپێی یاسای تایبەتمەند هەرێم دابەشکراوە بۆ چەند یەکەیەکی جوگرافی بچوکتر وەک (پارێزگا، قەزا، ناحیە...).
٢- ناناوندێتى ناوچەیى: کە شێوازێکى نا فەرمییە و بە حوکمى جیاوازى كولتوور و مێژوی سیاسی تاڕادەیەک وه‌ك ئەمرى واقیع دروستبوە و لە ئەنجامى شەڕى ناوخۆشدا (١٩٩٤-١٩٩٨) بە "دوو ئیدارەیى" ناسراوە، کە لەسایەیدا هەرێم وەک دوو قەڵەمڕەوى حوکمڕانى جیاواز بەناوى "زۆنى زەرد" و "زۆنى سەوز" دەردەکەوێت.
٣- ناناوەندێتی خوار ناوچەیی: کە شێوازێکە لەنێوان فەرمی و نافەرمییدا، لە سنوری زۆنی سەوزدا وەک دوو یەکەی بچوکتر لە پارێزگای سلێمانی بە (ئیدارەی گەرمیان) و (ئیدارەی ڕاپەڕین) ناسراون، سه‌رباری ده‌ركردنی بڕیار بۆ قه‌زای سۆران و داواكردنی بۆ قه‌زای زاخۆ له زۆنی زه‌رد جێبه‌جێ نه‌كراوه.
- گرفتەکانی سیستمی ناناوەندێتی لە هەرێمی کوردستان:
هەرچەندە، وەک دەبینرێت شێوازەکانی جێبەجێکردنی ناناوەندێتی لە هەرێمی کوردستاندا فرەئاستە، بەڵام یەخەگیری گرفتی گەورەن، ڕەنگە گەورەترین گرفتیش بریتی بێت لە نەبوونی سەربەخۆیی دارایی، کە تیایدا وەک چۆن هەرێمی کوردستان بێ پشتیوانی دارایی حکومەتی ناوەندی لە بەغداد ناتوانێت زۆربەی خەرجییەکانی دابین بکات، هەرواش یەکە جوگرافییە کارگێڕییەکانی هەرێمیش بەبێ پشتیوانی دارایی دەسەڵاتی ناوەندی لە هەولێر ناتوانن زۆربەی پێداویستییەکانی خۆیان دابینبکەن. گرفتێکی¬تر پشتگوێخستنی ئامراز و پرۆسەی هەڵبژاردنە لە دانانی ئەنجومەن وکاربەدەستانی یەکە ناناوەندییەکاندا، کە جگە لە (پارێزگاکان)، لە ئاستی هیچ یەکەیەکی خوارووتردا (قەزا، ناحیە...) هیچ کاربەدەستیک بە هەڵبژاردنی ڕاستەخۆی هاوڵاتیان دانەنراوە. كێشه‌یه‌كی¬تر په‌یوه‌سته به نوێنه‌رایه‌تی پارێزگاكان له پایته‌ختدا یان ئه‌وه‌ی له یاسای ده‌ستوریدا به دۆخی ده‌ستوری و سیاسیی پایته‌خت ناوده‌برێت، هێشتا هەولێر وەک پایته‌خت لە زەینی به‌شێك له هاوڵاتیان و پارته‌كاندا وه‌ك ڕكابه‌ری سلێمانی سه‌یر ده‌كرێت و به‌پایته‌ختێکی نه‌ته‌وه‌یی-نیشتمانی (كه كراوه بێت بۆ سه‌رجه‌م لایه‌نه‌كان) سه‌یرناكرێت، یه‌كه ناناوه‌ندییه‌كانی وه‌ك پارێزگاكان ده‌سه‌ڵاته‌كی ئه‌وتۆیان له پایته‌ختدا نیه.
- چاکسازی لە سیستمی به‌رێوه‌بردن و ناناوەندێتیی هەرێمی کوردستاندا:
قسه‌كردن له ئاینده‌ی سیستمی ناناوه‌ندێتی له هه‌رێمی كوردستان قسه‌كردنه له ئاینده‌ی خودی سیستمی سیاسی كه لێره ده‌كرێت به چه‌ند سیناریۆیه‌ك وێنای بكه‌ین:
سیناریۆی یەکەم: بۆ ئایندەی نزیکی ئەم سیستەمە لە هەرێمدا ئەوەبێت کە وەک خۆی و بەکۆی گرفتەکانی ئێستایەوە بێ هیچ چاکسازییەک بمێنێتەوە، ئه‌م سیناریۆیه جگه له‌وه‌ی كێشه‌كان به‌كراوه‌ی ده‌هێڵێته‌وه، چانسی دروستكردنی سیستمێكی پته‌وی حكومڕانیش كه ره‌زامه‌ندی هاوڵاتیانی سه‌رجه‌م ناوچه‌كان بێت كه‌متر ده‌كاته‌وه‌و مه‌یلی ئینتمای نیشتمانی به‌رامبه‌ر ناوچه‌گه‌رێتی لاواز ده‌كات.
سیناریۆی دووەم: لە ئایندەدا و لە سایەی نەبوونی چاکسازی و دابه‌شنه‌كردن و شۆڕنه‌كردنەوەی ده‌سه‌ڵاته‌كان و قوڵبوونەوەی زیاتری گرفتەکانییەتی بەشێوەیەک کە ڕەنگە لەهەندێک شێوازیدا بەتایبەت لە ئاستی دیاردەی "دووئیدارەیی" و ده‌سه‌ڵاته‌كانی پارێزگاكاندا سیستمی حوکمڕانیی هەرێم بەرەو ناجێگیری ئیداریی و سیاسی ته‌نانه‌ت لێکترازانی سیاسی و كارگێڕی هه‌نگاو بنێت.
سیناریۆی سێیەم: ئه‌م سیناریۆیه زیاتر له‌سه‌ر ئه‌و گریمانه‌یه كار ده‌كات كه ده‌كرێت ئیراده‌یه‌كی به‌هێز هه‌بێت بۆ به‌هێزكردن وچالاككردن و گۆڕینی سیستمی به‌ڕێوه‌بردن له هه‌رێمدا به ناناوه‌ندیكردنی سیاسی و به‌شێكی زۆری ده‌سه‌ڵاته‌كان و هێشتنه‌وه و به‌هێزكردنی ئه‌و ده‌سەڵاتا‌نه‌ی كه مۆرك و ڕه‌هه‌ندی سیادی نه‌ته‌وه‌یی-نیشتمانیان هه‌یه.
ئه‌م تێزه‌ی له‌م سیناریۆیه هاتوه كار له‌سه‌ر داڕشتنه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان له سه‌ر بنه‌مای فیدڕاڵی به دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كان بۆ چه‌ندین ئاستی جیاواز(نیشتمانی، ئۆتۆنۆم، پارێزگاكان و قه‌زاكان) نێوان پایته‌خت و پارێزگاكان و دروستكردنی چه‌ندین ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی (پایته‌خت، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی ژماره یەک، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی ژماره دوو، ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی ژمارە سێ و چواریش له ئاینده‌ش بۆ ناوچه جێناكۆكه‌كان ته‌رخان بكرێت)، هه‌روه‌ها پایته‌خت بۆ ده‌سه‌ڵاته گشگیرییه نیشتمانییه‌كان ته‌رخان بكرێت و په‌رله‌مان و حكومه‌تی تایبه‌ت به ده‌سه‌ڵاته حه‌سڕییه‌كان (په‌یوه‌ندی ده‌ره‌كی و به‌غدا، ئاسایش)ی تێدا جێگیر ببێت. ناوچه ئۆتۆنۆمییه‌كانی¬تر خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتی خۆجێیی خۆیان بن و په‌رله‌مان و حكومه‌تی خۆجێی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌بێت، ئه‌م ناوچانه‌‌‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای ناناوه‌ندێتی له چه‌ندین پارێزگا پێكبهێندرێت. هه‌روه‌ها له ئاینده‌دا پاش گه‌ڕانه‌وه‌ی ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم دۆخێكی تایبه‌ت یان ناوچه‌یه‌كی ئۆتۆنۆمیی جیاوازیان لێ دروستبكرێت و ببێت به به‌شێك له هه‌رێمه‌كانی كوردستان.
بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌م شێوازه له ناناوه‌ندێتی سیاسی ده‌كرێت كار له‌سه‌ر ئه‌م پێشنیارانه بكرێن:
١.به‌هێزكردنی پایەکانی ناناوەندێتی لەکۆی شێوازەکانیدا، وەک پابەندبوون بە هەڵبژاردنی دەوری بۆ ئەنجومەنه‌كان و کاربەدەستان لەسەر ئاستی سەرجەم یەکە نیشتمانی(هه‌رێم و ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی) خۆجیییەکان (پارێزگاکان، قەزاکان و ناحیەکان)، دەستواڵاکردنی یەکە ناوچەییەکان بۆ دابینکردنی داهات وخەرجییەکانی خۆیان.
٢.بەیاساییکردنی ئه‌و شێوازانەی ناناوەندێتی کە تا ئیستا به عورفی و وه‌ك پاشماوه‌كانی پێش یه‌كگرتنه‌وه‌ی ئیداره كاریان پێده‌كرێت، بۆ نموونە دیاردەی "دوو ئیدارەیی" لەجیاتی ئەوەی وەک دەرئەنجامەکانی ده‌سه‌ڵاتی نیمچه حزبی مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، وەک دوو زۆنی کارگێڕی (ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی)، کە گوزارشت لە جیاوازییە سیاسی و ئابووریی و کولتوورییە مێژووییە دوور و نزیکەکانی نێوانیان بکات، بەشێوەیەکی یاسایی ڕیکبخرێن و دەسەڵاتی بەڕێوەبردنیشیان بە ئەنجومەنی هەڵبژێردراو لەلایەن هاوڵاتیانی هەرلایەکیان بسپێردرێت و سەرچاوەی دارایی و داهاتەکانیشیان لەژێر ڕکێڤی ئەو ئەنجومەنە هەڵبژێردراوانەدا بێت.
٣.ژماره و سیستمی ئێستای به‌ڕێوه‌بردنی پارێزگاكان كۆنه، هی نزیكه‌ی سه‌ده‌یه‌كی سیستمی ناوه‌ندگەرای عێڕاقه، بۆیه گه‌ر بمانه‌وێت سیستمێكی ناناوه‌ندێتی چالاك دروست بكه‌ین ده‌كرێت جگه له فراوانكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیان ژماره‌ی یه‌كه كارگێڕییه‌كان(پارێزگا، قه‌زا، ناحیه) زیاد بكرێت، ئه‌م چاره‌سه‌ره بۆ جوگرافیای شاخاوی كوردستان و زه‌حمه‌تی رێگاوبانه‌كان زۆر کردەییه. بۆ نمونه ئیداره‌ی سه‌ربه‌خۆی گه‌رمیان و ڕاپه‌ڕین بكرێن به پارێزگا له سلێمانی، له هه‌ولێر قه‌زای سۆران و له دهۆك قه‌زای ئاكرێ یان زاخۆ بكرێن به پارێزگا و بلكێندرێنه‌وه به ناوچه ئۆتۆنۆمییه‌كانیانەوە.
٤.بۆ به‌هێزكردنی ئاستی ده‌سه‌ڵاتی نیشتمانی یه‌كگرتوو سه‌باره‌ت به به‌رژه‌وه‌ندییه باڵا نیشتمانیه‌كان و توندكردنی هه‌ستی ئینتما بۆ ده‌سه‌ڵات و ناسنامه‌ی نیشتمانی گرنگه ده‌سه‌ڵات و سیاسه‌تی ده‌ره‌كی و ئاسایشیی له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی نیشتمانی له پایته‌خت كۆبكرێته‌وه، قۆرخكردنی ناوه‌ندێتی بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه و ئه‌منی ده‌ره‌كی و ڕاسپاردنی ئه‌م سیاسه‌تانه به دامه‌زراوه‌ی نیشتمانی ئاستی ئینتمای نیشتمانی هاوڵاتیان به‌رزده‌كاته‌وه، هه‌روه‌ها گرنگه ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندێتی له پایته‌ختدا یه‌كه‌یه‌كی كاڕگێڕی سه‌ر‌به‌خۆ بێت و ته‌نها بۆ ده‌سه‌ڵاته نیشتمانییه دیاریكراوه‌كان ته‌رخان بكرێت خودی پایته‌خت زیاتر روخسار و مۆركێكی نیشتمانی گشتگیری هه‌بێ و پێشمه‌رگه و ده‌زگا ئاسایشیەكان له ڕوی سیاسه‌ت و دامه‌زراوه‌وه یه‌كبخرێنه‌وه.
٥.له مۆدێلی جێبه‌جێكردن و شۆڕكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بۆ هه‌رێم و یه‌كه ناناوه‌ندییه‌كاندا، مه‌رج نیه سه‌رجه‌م یه‌كه‌كان به‌هه‌مان ئاست و بوار موماره‌سه‌ی ده‌سه‌ڵات بكه‌ن، به‌ڵكو به‌پێی یاسایه‌كی باڵا یان ده‌ستورێك ناوچه ئه‌تۆنۆمه‌كان و پارێزگاكان مۆدێلی ده‌سه‌ڵاتی ناهاوسه‌نگ، واته جیاوازی نێوان ناوچه‌ی ئۆتۆنۆم و سه‌رجه‌م یه‌كه‌كان له ئاست و بواری ده‌سه‌ڵات به‌پێی داواكاری یه‌كه‌كان په‌یڕه‌و بکرێت، بۆ نمونه ناوچه‌یه‌كی ئۆتۆنۆم یان یه‌كه‌یه‌كی كارگێری خوازیاری ده‌سه‌ڵاتی ئابوریی و داراییه كه ڕه‌نگه ئه‌وانی ته خوازیاری نه‌بن و زیاتر مه‌یلی ده‌سه‌ڵاتی كارگێڕی و پەروەردە و ته‌ندروستی هتد.. بن. له ده‌ستور یان یاسا باڵاكه‌دا ناوچه ئۆتۆنۆمه‌كان و یه‌كه كارگێڕییه‌كان جیاوازییان ده‌بێت له بواره‌كانی موماره‌سه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا(سیاسی، ئابوری، كارگێڕی، په‌روەر‌دە و ته‌ندروستی)، له زۆر وڵاتی جیهاندا ئه‌م ده‌سه‌ڵاته ناهاوسه‌نگه هه‌یه و په‌یڕه‌و ده‌كرێت، بۆ نمونه له ئیسپانیا له كۆی سه‌رجه‌م ناوچه‌كانی ئۆتۆنۆمی كه وڵاته‌كه پێكدێنن دوو ناوچه (كه‌ته‌لۆنا و باسك) ده‌سه‌ڵاتی فراوانتر و جیاوازیان هه‌یه. هه‌روه‌ها له ئیتاڵیا له كۆی هه‌رێمه‌كانی ئه‌و وڵاته ته‌نها پێنج هه‌رێم( سقڵیا، سردینیا، تیرینتۆ ئیدجی، ڤالی دا ئۆستا، فریولی ڤینیسیا) به‌پێی ماده‌ی١١٦ ده‌ستوری وڵات ده‌سه‌ڵاتی فراوانتریان هه‌یه، بۆیه ده‌كرێت ئه‌م مۆدێلانه له كوردستانیش جێبه‌جێ بكرێت.
باڵاده‌ستبو‌ونی كولتوور و سیاسه‌تی ناوه‌ندێتی و نه‌بوونی ئه‌زمون و شاره‌زایی و دامه‌زراوەیی به‌هێز بۆ به‌ڕێوه‌بردنی چالاكی یه‌كه ناناوه‌ندییه‌كان ئاڵه‌نگاری گه‌وره‌ی به‌رده‌م هه‌ر پڕۆژه‌یه‌كی راسته‌قینه‌ی ناناوه‌ندێتین له هه‌رێمی كوردستاندا، به‌ڵام له‌لایه‌كی¬تره‌وه شكستهێنانی ئێستا له داڕشتنی نمونه‌یه‌كی نوێی ناناوه‌ندێتی چالاك و په‌سه‌ندكراو مه‌ترسییه‌كانی جه‌مسه‌رگیری ناوچه‌یی و لێكترازان به‌هێز و فراوانتر ده‌كات، سه‌ره‌نجام پرۆسه‌ی گه‌شه‌سه‌ندن و جێگیربوون و به‌یه‌كەوەمانه‌وه‌ی هه‌رێمه‌كه ده‌خاته به‌رده‌م چه‌ندین ئه‌گه‌ری مه‌ترسیدار و نادیار.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.gif)
.jpg)
.jpg)
.png)
.jpg)
