هیوا سەید سەلیم

   رۆژئاوا، ئەو بەشەی کوردستان كە بە پێی رێكەوتنامەی سایكس بیكۆ بەر وڵاتی سوریای ژێر ئینتدابی فەڕنسا كەوت، دوای سەربەخۆیی سوریا لە حوكمی ئینتیدابی فەرەنسی لە ساڵی 1946، خاكی كوردستانی رۆژاوا بەبەردەوامی رووبەرووی گۆڕینی دیموگرافیا دەكرێتەوە، لەو ساوە تا ئەمرۆشی لەگەڵ دابێت،  بە شێوازی جیا جیا كورد كە خەڵكە رەسەنەكەی ئەو ناوچەیە،  لەسەر خاكەكەی رادەگوازرێت و نەتەوەی عەرەب لە شوێنی نیشتەجی دەكرێت.
   پێش هاتنە سەر دەسەڵاتی بەعسیەكان لە سوریا، هەوڵ بۆ گۆرینی دیموگرافیایی رۆژئاوای كوردستان هەبووە، بۆ نموونە بە پێی مەرسومێكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن،  لەو وڵاتە بە ژمارە (193) كە لە ساڵی 1952 دەرچووە،  كورد تۆماری گرێبەستە كشتوكاڵیەكانی لە ناوچە سنووریەكان كە لە لیوای ئیدلب دەست پێدەكات تا رۆژهەڵاتی حەسەكە، وە تا دەگاتە سنووری باشووری كوردستان لە رۆژئاوای شاری شەنگار، بۆی نەبوو داوای تازەكردنەوەی ئەو گرێبەستە كشتوكاڵیانە بكاتەوە،  كە بە پێی یاسا خاوەنداریەتی بۆ جوتیارە كوردەكان دەگەڕایەوە، بۆیە دەتوانین لە رووی یاسایەوە ئەوەی ناونراوبوو یاسایی چاکاسازی کشتوکاڵی لە سوریا بە یەکەمین هەنگاوی تەعریب لەسەر خاکی کوردان ناوبنێین.
دوای هاتنە سەر دەستەڵاتی بەعسیەکان، لە ساڵی ١٩٦٣ لە سوریا، ئیدی تەعریب دەچێتە قٶناغێکی مەترسیدارتر، چونکە بەعسیەکان پێیان وابوو کە کورد لە رۆژئاوای کوردستان خاوەن خاک نین، بگرە لە دەرەوە هاتوون، هەر بۆیەشە مامەڵەی کەسانی بێ ناسنامەی لەگەڵ کورد دەکرد،  بەعس هەمیشە کوردی رووبەڕووی زیندان و دوورخستنەوە و بێ بەشکردن لە خوێندنی دەکردەوە.
بەعسیەکان لە کۆنگرەی سێی حزبەکەیان، کە لە ساڵی ١٩٦٦ بەستایان، بڕیاریان دا کە چاوبخشێنەوە بە موڵکیەتی ئەو ناوچە سنووریانە، کە زۆرینەیان کورد بوون، بە درێژایی ٣٥٠ کم و قوڵایی ١٠- ١٥ کم، لەو کۆنگرەیە بڕیاریاندا کە ئەو ناوچەیە خاوەنداریەتی تانیا بۆ دەوڵەتی سوریا دەبێت کە تێکڕایی ناوچەکە ٥٢٥٠ کم٢ بوو.
پشتێنەی تەعریب سیاسەتێکی مەترسیداری بەعسیەکان بوو دژ بە کوردستانی رۆژئاوا، کە بەعسیەکان لە ناوچە کوردیەکانی رۆژئاوایی کوردستان درووستیان کرد، بە دوو قۆنا‌غ کاریان بۆکرد.
قۆنا‌غی یەکەم : لە ساڵانی ١٩٥٩- ١٩٦٠، رژیمی بەعسی سوری لە شارەکانی (درعا و حەما و ئیدلب) هاوڵاتیانی عەرەبی ئەو ناوچانە بۆ دە گوندی کوردان لە پارێزگای حەسەکە دەگوازێتەوە و لەسەر خاکی کوردان نیشتەجێیان دەکات.
قۆنا‌غی دووەم:  پشتێنەی تەعریب لە ساڵانی ١٩٧٤-١٩٧٧ دەبێت، لەم قۆناغەشدا رژێمی بەعس ٤٠٠٠ خێزانی عەڕەب لە دەوروبەری رەقە دەگوازێتەوە لە رۆژئاوایی کوردستان، بە درێژایی ٢٧٥ کم و قوڵایی ١٠-١٥ کم نیشتەجێیان دەکات، لەم قۆناغەی تەعریبی  بەعسیەکان ٣٣٥ گوندی کوردەکان بەر هەڵمەتی تەعریب دەکەون.
دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی سوریا لە ساڵی ٢٠١١ بە دواوە ، دەرفەتێکی لەبار بۆ کورد لە رۆژئاوایی کوردستان هاتەپێش، ئازادکردنی تەوای خاکەکەی لە لایەن شەڕڤانانی یەپەگە و یەپەژە،  دامەزراندنی ئیدارەی خۆبەڕیوەبەری لە کانتۆنەکانی (عەفرین، کۆبانی، جەزیرە)،  بووە هۆی ئەوەی دەوڵەتی تورکیا ئەو دیفاکتۆیەی رۆژئاوای کوردستانی پێ قەبوول نەکرێت، بۆیە ساڵی ٢٠١٨ هیرشێکی هۆڤانەی بۆ سەر کانتۆنی عەفرین و ٣٠٠ گوندی ئەو ناوجەیە دەستپێکرد،   دوای دوو مانگ لە بەرگری قارەمانانە بە هۆی نابەرابەری هیزەکان عەفرین لە ١٨/٣/ ٢٠١٨، لە لایەن سوپای تورکیا داگیرکرا.
دەوڵەتی تورکیا تەنیا بە داگیرکردنی عەفرین دڵی ئاوی نەخواردەوە، بگرە لە ٩ ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ ، هێرشی بۆسەر ناوچەکانی سەرێ کانیی و گرێ سپی دەستپیکرد، وێڕایی بەرگری قارەمانانی هێزەکانی هەسەدە، بەڵام بەهۆی پشتیکردنی هێزەکانی ئەمەریکا و دواتریش ڕیکەوتنی (ئەمریکی- تورکی) ، (رووسی – تورکی) ئەو ناوچانە بە قوڵایی ٣٠ کم و درێژایی نزیکەی  ١٠٠٠کم رادەستی تورکیا کرا.
دوایی داگیرکردنی ناوچەکانی عەفرین و سەرێ کانیێ و گرێ سپی لە لایەن سوپای تورکیا و هێزە تیرۆرستیە هاوپەیمانەکانی، ئێستا ئەو ناوچانە رووبەڕووی گوڕینی دیموگرافیا دەبنەوە، ئەوەی جێگای نیگەرانیە، جیهان لە ئاست ئەو تاوانەی دەوڵەتی تورکیا هەلوێستێکی ئەوتۆی دەرنەبڕیوە.
بە پێی چەندین یاسایی نێودەوڵەتی،  لە ناویاندا وەک لە ڕیکەوتنامەی رۆما  کە لە ساڵی ١٩٩٨، دادگای تاونی دەولی لەسەر دامەزراوە، راگواستنی زۆرەملێی دانیشتوان بریتیە لە تاوانی جەنگ، هەروەها ماددەی (٤٩) لە رێکەوتنامەی جنیف ١٩٤٩، هەردوو پرۆتۆکۆلی هاوپێچی کە لە ساڵئ ١٩٧٩ دەرچووە بەهەمان شێوەی رێکەوتنامەی رۆما رێگری دەکات لە راگواستنی زۆرەملێی هاولاتیان، ئەم کارەش بە تاوانی جەنگ دەناسێت.
ماددەی(٢) پەیماننامەی نەتەوەیەکگرتووەکان کە لە دیسێمبەری ١٩٤٨ دەرچووە رێگری دەکات لە ئەنجامدانی کوشتنی بە کۆمەڵ، کە تورکیا یەکێک لەو دەوڵەتانیە واژۆی لەسەر زۆرێک لەو رێکەوتننامانە کردووە، وەلی ئێستا پابەندی هیچیان نابێت،   دەرهەق بە دانیشتوانی کورد کۆمەلکوژی ئەنجام دەدات،  هەروەها بۆ گۆڕینی دیموگرافیایی ئەو ناوچانەی لە رۆژئاوایی کوردستان داگیری کردووە،  سڵ لە هیچ کارێکی نایاسایی و نامرۆڤانە ناکاتەوە.
بۆیە لە بەرامبەر ئەو سیاسەتەی دەوڵەتی تورکیا سەبارەت بە گۆڕینی دیمۆگرافیای خاکی کوردستان، دەبیت کورد لە ئاستی جیهان دەست بکات بە خەباتێکی گەورەی جەماوەری و دبلۆماسی، چونکە مێژووی داگیرکاری تورکیا ئەوەمان پێدەڵێت کە ئەو دەوڵەتە هەو شوێنێکی داگیرکردبێت بە ئاسانی لێی دەرناچێت.