راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوە ئاییندەیی دۆخی ئابووری هەرێمی كوردستان لە بارێكی مەترسیداردایە،‌ بەشێوەیەك‌ كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر پێگەی سیاسیی هەریم لە نێوخۆ و دەرەوەدا جێهێشتووە، بۆیە لە ئێستادا ئاسان نیە ئابوری هەرێم بگەرێتەوە دۆخی پێش ساڵی ٢٠١٣، بەڵكو ڕەنگە لەماوەیەكی نزیكدا بەرەو داڕمانی زیاتریش بڕوات، خۆ‌ ئەگەر ئاراستەی ڕوداوەكان وەكو ئێستا بەردەوام بێت و چاكسازییەكی بنەڕەتی نەكرێت، بەرەو داڕمانی درێژمەوداش ڕوو دەنێت بەڵام سەرباری ئەو سیناریۆ‌ تاریكە‌ی سەرەوە دەكرێت، بەبوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسیی نێو بڕیاردەرانی هەرێم بۆ چاكسازی بنەڕە‌تی‌ ئاستی پێشبینییە نەخوازراوەكان كەمبكرێتەوە و دەرچەیەك بۆ دەربازبوونی هەرێم لە داڕمانی ئابووری و پەرتەوازەیی سیاسی بدۆزرێتەوە. دەركەوتنەوەی قەیران: قەیرانی ئابووریی هەرێمی كوردستان سەرەتایەكی كۆنتری هەیە، بەڵام پەتای جیهانگری كۆرۆنا، زیاتر پەرێشانی دۆخی بەڕێوەبردن و كێشە شاراوەكانی سەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكانی دەرخست. وەنەبێت قەیرانە ئابوورییەكە تەنها كوردستانی گرتبێتەوە، بەڵكوو وڵاتانی جیهان و بگرە كۆمپانیا زەبەلاحەكانیشی گرتووەتەوە، لە نێویشیاندا، یەك لەو وڵاتانەی كە كاریگەری قوڵی قەیرانەكە گرتییەوە، حكومەتی عێراقە، كە ڕاستەوخۆ سەدا ٥٢٪ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لەوێوە بە ڕێككەوتنێك دابین دەكرا، لە ئانووساتی بەربڵاویی كۆرۆنا، دابەزینی نرخی نەوت و خۆپیشاندانانەكانی عێراق و ئاڵووگۆڕەكانی كابینەكەی بەغدا، ئەو بڕە ڕاگیرا و بەم شێوەیە كێشە داپۆشراوەكانی بەڕێوەبردنی هەرێم و كەمبوونەوەی داهات و ڕاگرتنی پارەكەی بەغدا، قەیرانەكەی لە هەرێمی كوردستاندا فراوانتر نمایش كرد و كاریگەریی نەك لەسەر كابینەی حكومەت، بەڵكو لەسەر هاوڵاتییان و بگرە پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوان لایەنەكانیش جێهێشت و چەند خۆپیشاندانانێكی جیاوازیشی بەدوای خۆیدا هێنا، زەقترینیان خۆپیشاندانی مووچەخۆرانی دهۆك بوو، كە كاردانەوەی جیاوازی سیاسیی و ئەمنی وەدووی خۆی خست. بۆ دەرخستنی ڕادەی قەیرانەكە و دیاریكردنی سەرچاوەی كورتهێنانەكان، پێویستە ڕووماڵێكی ڕاگوزەری سەرچاوەكانی داهاتی هەرێم و شێوازی دابەشكردنەوەی لە سێكتەرە جیاوازەكاندا بخرێنەڕوو. ڕوماڵێكی ئاماریی سەرچاوەكانی داهات و خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم: بە پێی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستدان، داهاتی مانگانەی وەزارەتی دارایی بە نزیكەیی بەر لە كۆرۆنا بەم شێوەیە بووە: نێوخۆ: ٢٤٠ ملیار  وەدەستهاتووی نەوت: ٣٦٠ ملیار  بڕی دابینكراوی حكومەتی عێراق: ٤٥٢ ملیار سەرچاوەی دیكە: نزیكەی ٢٠ ملیارێك، چارتی (ژمارە١)دا ڕێژەی سەدییەكەی ڕوونكراوەتەوە.  لە كۆی ئەم داهاتە،  بڕی ٨٨٦ ملیار دیناری بۆ مووچە  ٢٠٠ ملیاری بۆ خەرجی وەزارەتەكان  ٣٥ ملیاری بۆ پرۆژەكان تەرخاندەكرا. بەڵام لە سەرووبەندی دۆخی كۆرۆنا و بازاڕی نەوتی جیهانی و ڕاگیرانی ژیانی ئاسایی و بازاڕی هەرێمی كوردستان، لە مانگی سێ و چواردا(بە گوێرەی زانیارییەكان)، كە لوتكەی قەیرانەكەی بەیان دەكرد، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووی ئەو داهاتەی دەستی دەكەوت و ٤٥٪ی داهاتی فرۆشی نەوت و ٩٠٪ی داهاتی نێوخۆی كەمی كرد. بەمشێوەیە گەر دۆخی كۆرۆنا و نزمبوونەوەی نرخی نەوت بەردەوام بووایە ڕێژەی كورتهێنان لە داهاتی هەرێمدا نزیكەی ٢٠٠ ملیار دینار دەكرد. هاوكات، بڕی هەناردەكراوی بەغداش لەو دوو مانگەی ئاماژەیان پێدرا ڕاگیرا، كە تەنها ئەو بڕە ٤٢٪ی كۆی داهاتی هەرێمی كوردستانی پێكدەهێنا. كەواتە دەردەكەوێت قەیرانەكە ڕاستەقینە بوو و دەرخەری چەند ئاماژەیەكی مەترسیداری لە جۆری سەرچاوەی داهات و شێوازی خەرجكردن و ناجێگیریی دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستانە. ڕیشەناسیی قەیرانەكە و تایبەتمەندییە كێشەسازەكانی داهات سەرچاوە و ڕیشەی دۆخی ئابووریی هەرێم، هۆكارەكەی تەنها دۆخی كۆرۆنا، بازاڕیی جیهانی، پەیوەندی هەولێر-بەغدا نییە، بەڵكو بەر لەوە پەیكەری ئابووریی هەرێم هەڵگر و بەرهەمهێنەری گرفتی ڕیشەییە و كێشە لە خودی سەرچاوەكانی داهات و هاوكات شێوازی خەرجكردن و پلانی كورتمەودا یاخود بێپلانی قەیرانەكەی قوڵتر و كاریگەرتر كردووە، كە بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنەی داهات و خەرجی، نەك قەیرانەكە تێناپەڕێنێت، بەڵكو قەیرانسازتر و كارەساتبار دەبێت لە ئایندەیەكی نزیكدا. پرسیار ئەوەیە، بۆچی ڕیشەی قەیرانەكە قوڵترە و پێش ئەوەی سەرچاوەی قەیرانەكە دەرەكی بێت نێوخۆییە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە لە تایبەتمەندیەكانی سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمدا وردبوونەوە بكرێت، كە هاوكات پێكهێنەرە سەرەكیییەكانی قەیرانە ئابوورییەكەش پێكدەهێن: ١. پیادەكردنی سیاسەتی كڕیاریی (زەبائینی): ئەو گرفتانەی كۆسپی گەورەیان لە سەنگەلایی داهات و خەرجی لە كوردستاندا سازاندووە‌، بەشێكی سەرەكی پەیوەندی بە هاوكێشەی جێگیری و زۆری  خەرجیەكان و كەمی و ناجێگیری داهاتەوە هەیە، ئەمەش دەرئەنجامی سیاسەتی كڕیاریی(زەبائینی )یە، كە لەسەر سێ بنەما وەستاوە: بوونی گرێبەستێك كە بنەماكەی ئابورییە و  لێكەوتەكانی سیاسیە، بریتیە لە رێكەوتنێكی ناڕە‌وای نێوان گروپە سیاسیەكان و گروپە بچوكەكان، بنەمای دووەم بەردەوامی ئەو رێككەوتنەیە بۆماوەیەكی درێژ كە تەمەنی گروپەكانە، واتە ئە‌م گروپانە بە درێژایی تەمەنیان بەلاشخۆر و بندیواری كەسیی دەبن و لە ململانێی حیزبی و هەڵبژاردنەكاندا بەكاردەهێنرێن، بنەمای سێیەم بریتیە لە بوونی نێوەندگیریی و دەڵاڵی سیاسی. ئەم سیاسەتە بۆچی گرفت و كێشەیە؟ چونكە كێشەكەی ئەوەیە لەسەر دوو ئاست ڕەنگدانەوەی نەرێنی هەیە: ئاستی یەكەم، دەرگایەكی گەورە لەسەر گەندەڵی سیاسی و ئابوری دەكاتەوە و بارگرانییەكی قورس لەسەر ماڵی گشتی دروست دەكات. لە كوردستان ئەم سیاسەتە پەنجەرەیەكی تری بۆ چوونە ناو هاوكێشەیەكی دیكە كردۆتەوە، ئەویش نەبوونی پێوەری بەكارخستی سەرمایە و سەرچاوەكانی پرۆژەی وەبەرهێنانی راستەقینەیە، چونكە نێوەندگیرەكە لەسەر سەرمایەی وەهمی دەژی، نەك هەر ئەوە بەڵكو هەندێك جار پرۆژەی وەهمی هەیە و بودجەی بۆ تەرخانكراوە، لە لایەكی¬ترەوە چونكە  سیاسەت بووەتە‌‌ سەرچاوەی داهات و بازرگانی، زۆركات ئەو پرۆژە و بازرگانیانەی ئەنجام دەدرێن، لەلایەك قۆرخ دەكرێن، لەلایەكی¬تر لەسەر حیسابی خەزێنەی گشتی تەواو دەكرێن، ئەمەش ناچێتە چوارچێوەی هاندانی وەبەرهێنان، چونكە لە بنەمادا "قۆرخكارەكان" خۆیان وەبەرهێنەر نین، لەوەدا كە‌ وەبەرهێنەر سەرمایەی راستەقینەی هەیه ‌و سەرچاوەی سەرمایەكەی دیارە، لە كوردستان بەشێكی زۆری پرۆژەی وەبەرهێنان و بازرگانی بە توندی بەستراوە بە فاكتەرێكی¬دیكەوە، ئەویش بابەتی "وەبەرهێنان لە كوێ بكرێت؟" لەبەر ئەوەی ئەم بابەتە گرێدراوی لێكەوتە سیاسیەكەیە، بۆ سەرنجراكێشان و بەردەوامی بەكارهێنانی سیاسی دەنگدەر، وەبەرهێنان و پرۆژەكان لەو ناوچانە چڕ دەكرێتەوە، كە دەنگدەرە كڕدراوەكانی لێیە، بە بێ ئەوەی گوێ بدرێت بە بنەماكانی وەبەرهێنان كە زەوی، سەرمایه، كار و رێكخستنن، ئەمەش وا دەكات ناهاوسەنگی لە پرۆژەكاندا هەبێت و وەبەرهێنانەكە نەتوانێت ئامانجەكانی بەدی بهێنێت، چونكە لە بنەمادا پرۆژەكە ئامانجی سیاسی هەیه، نەك گەشەسەندن و ئاوەدانی و ئابوری. ٢. سەرچاوەی داهات پشتبەشتووە بە نەوت: ٣٤٪ی داهاتی هەرێم پشتبەستووە بە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان، هەروەها ٤٢٪ ی لە بەغداوە دێت، كە دیسان زیكەی ٪٩٠ داهاتی خودی عێراقیش نەوتییە و پشت بە بازاڕی نەوت دەبەستێت. كەواتە ٪٧٦ی سەرچاوەكانی داهاتی هەرێم ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پشتی بە بازاڕ و فرۆشی نەوت بەستووە. ٣. بەشێكی سەرچاوەی داهات پشتبەستووە بە پەیوەندی سیاسیی ناجێگیر و كورتمەودا: یەكێكی¬تر لە تایبەتمەندییەكانی دەستخستنی داهاتی هەرێم، زۆرینەی داهاتەكەی پشتی بە پەیوەندیی سیاسیی عێراقی و هەرێمایەتی بەستووە، نەك پابەندكراوی دوولایەنە و پشتبەشتوو بە پلانێكی ستراتیژی دوورمەودای جێگیر. بۆ نموونە ٤٢٪كەی بەغدا بە یاسای بودجەی ساڵانە ڕێكخراوە، كە ئەگەری گۆڕانی هەیە و هەردەم پێویستی بە سازش و سازكردنەوە هەیە و پەیوەستە بە پەیوەندی هەرێم و ئەو كوتلەیەوە كە پێكهێنەری حكومەتی ئەو كاتەیە (نەك پەیەوەندی نێوان دەوڵەتی عێراق و هەرێمی دەستووری كوردستان) و لەوەش مەترسیدارتر هەردەم پێویستی بە ڕازیكردنی زۆرینەی پەرلەمانە بۆ تێپەڕاندنی بڕگەی بڕی هەناردەكراوی بەغدا بۆ هەرێمی كوردستان، كە ئەمەش لە چەندین سەرەوە خۆی قەیرانسازە و نەك كاریگەری لەسەر ئابووریی و داهاتی هەرێم، بەڵكوو ئامانجە دوورمەوداكانی خواستی نەتەوەیی و نیشتمانی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكان و خاوكردنەوەی پرسی شوناس و خاك و ئەجێندای كوردستانی لە بەغدا بە تەواوەتی كشاندۆتەوە دواوە. هەروەها دیسانەوە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە بازاڕی جیهانیدا، دیسانەوە پشتی بە پەیوەندی ناجێگیر و سیاسیی كورتمەودای نێوان حكومەتی هەڕێم و وڵاتانی ئیقلیمی وەك توركیا و ئێران و پەیوەندی كۆمپانیا و سەرمایەدارانی جیهانییەوە بەستووە، نەك ڕێكخراو لە چوارچێوەی یاسای نەوت و گازدا، كە ئەمەش هەردەم وایكردووە، هەم مەترسی ڕاگرتنی بۆ بێتەپێش هەم نرخی وزەی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕی جیهانیدا كەمتر بێت، چونكە بەشێكی زۆری ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەمای داشكاندن و بە ڕازیكردنی سەرچاوەی  پەیوەندییەكانەوە بەندە. بەشێكی¬دیكەی پەیوەندیەكانی هەرێمیش وابەستەی دۆخی بەسەرداباریووی تیرۆر و هاوپەیمانێتی كورد و دژبەرەكانی تیرۆرستانە، كە خۆی لە لەناوبردنی داعش و تیرۆریستاندا دەبینەێتەوە، ئەم پەیوەندیانەش دیسانەوە بۆ دۆخێكی كاتیی دەگەڕێتەوە نەك ستراتیژێكی پایەدار و جێگیری دوورمەودا. ٤. بە گوێرەی ڕاپۆرتەكانی لیژنە تایبەتەكانی پەرلەمان و بەیاننامە و نوسراوەكانی وەزارەتی دارایی و ڕوونكردنەوە و بەیانەكانی ئەم كابینەیەی حكومەتی هەرێم،  دان بەوەدا نراوە هێشتا حكومەت كۆنتڕۆڵی سەرچاوەكانی داهاتی خۆی سەداسەد نەكردووە، بەهەدەردان و گەندەڵی بە قەبارەیەكی فراوان دەچێتە گیرفانی تاقمی بچووك و دەستڕۆیشتووی نێو حزبە هەژمووندارەكان و چەند هێزێكی دیكەی دەرەوەی نێوپرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، كە خۆی لە دانانی بازگە، گومرگ، كۆمپانیا سەپێنراوەكان بەسەر حكومەتدا، وەرنەگرتنی باج لە هەندێك كۆمپانیا، نەگێڕانەوەی قەرزی كۆمپانیاكان، گەندەڵی و كاری نایاسایی دەروازە سنوورییەكان و...تاد. بەشی هەرەزۆری ئەم لێڕۆشتە ئابوورییە و ئەم جۆرانەی بەهەدەردان و گەندەڵیانە لە كۆبوونەوەی ٥/٥/٢٠٢٠دا جەختیان لێكراوەتەوە و حكومەتی هەرێم دانی بە بوونی ئەم گەندەڵی و گرفتە ڕیشەییانەی سەرچاوەكانی داهاتدا ناوە. ٥. تایبەتمەندییەكی كێشەسازی دیكە، جۆری خەرجی و دابەشكردنەوەی داهاتەكانە لە هەرێمدا، بە تایبەت لە دابەشكاریی سێكتەرەكاندا: بە پێی دوائەپدەیتی بایۆمەتری، (1 ملیۆن و 255 هەزارو 273) ژمارەی فەرمانبەرانی تۆماركراوی نێو پرۆسەی بایۆمەتریین، بەم شێوەیە: كۆی گشتی فەرمانبەرانی مووچەخۆرغ فیعلی: (752 هەزارو 959)   فەرمانبەرە و تەنها ٦٠٪ ی مووچەخۆران پێكدەهێنن. بەم شێوەیە: مەدەنی: 430,231  پۆلیس و ئاسایش: 104,699  سەربازی: 217,979 بەڵام ٤٠٪ەكەی دیكەی هەریەك لە كەسووكاری شەهیدان، خانەنشینان و كۆمەڵایەتی دەگرێتەوە، ژمارەیان بەم شێوەیە دابەش دەبێت: شەهیدان: 96,937 خانەنشینان: 246,269  كۆمەڵایەتی: 159,158 گەر بڕوانیە ڕێژەی سەدی فەرمانبەرانی نێو فەرمانگەكانیش بەم شێوەیە دەبێت: كەرتی پەروەردە:22.2%  تەندروستی:6.5% ناوخۆ: 19.1%  پێشمەرگە: 18.7%    بەم پێیە دەردەكەوێت ناهاوسەنگییەكی زۆر لە ڕێژەی چەكدار و هێزەكانی هەرێمی كوردستان لە لایەك و ڕێژەی كەرتی تەندروستی و پەروەردە لەلایەكی دیكەوە، نزیكەی ٣٧.٨٪ مووچە كە زۆرینەی داهاتیش دەبات، دەدرێتە هێزی چەكدار و ناوخۆ، بەڵام هەردوو كەرتی گرنگی وەك پەروەردە و تەندرووستی ٢٨.٧٪ی مووچە پێكدەهێنن. ئەمە جیا لەوەی دابەشكاری فەرمانبەران و بێكاریی شاراوە و "بندیوار" و دوو مووچە و یاسای خانەنشینی پێشووی پلەباڵاكان بارگرانییەكی زۆریان لە بەهەدەردانی داهاتی هەرێمدا بە فیڕۆداوە و دەدەن، بە جۆرێك زۆرێك لە داهات كە دەردەچێت و وەك پارەیەكی نابەرهەمهێن دەردەچێت و چیدی بە سوڕێكی تەندرووستدا ناگەڕێتەوە یان هەر ناگەڕێتەوە نێو سەرچاوەكانی داهاتی هەرێمی كوردستان. لەوەش مەترسیدارتر، وەك ئەوەی لە دواوتاری سەرۆكی حكومەت لە جەژنی ڕەمەزاندا دانی بە خراپی خەرجیی و دابەشكارییەكدا نا و وتی: ٨٠٪ی داهاتی هەرێم بۆ ٢٠٪ی دانیشتووان خەرج دەكرێت. ئەمەش بەیانكەری ئەو دابەشكارییە نائابوورییانەیە كە دیدگایەكی كوشندەی ڕێكخستنی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێمی بە درێژایی كابینەكانی ڕوونكردووەتەوە. لێرەوە دەردەكەوێت لەلایەك پیادەكردنی سیاسەتی زەبائینی و پشتبەستن بە ئابووریی نەوتی (كە بە پێوەر و بۆچوونی ئابووریناسان، لەرزۆكترینن ئابووریی ئابوورییەكە كە پشتبەستوو بێت بە نەوت و لە ئانی قەیران و ناجێگیرییدا زۆرترین خەسارەت لە خۆدەگرێت) و ناجێگیریی پەیوەندیی سیاسیی و خراپی لە دابەشكاریی و ڕێكخستنی خەرجی، شوێنەواریی كوشندە و قەیرانسازیی قوڵی بۆ ئابووریی هەرێمی كوردستان سازاندووە. سیناریۆكانی ئایندە و نەخشە ڕێگایەكی چاكسازی: دەكرێت لە ئاست دۆخی ئیستای ئابووریی هەرێمی كوردستاندا، پێشبینی دوو سیناریۆ بكرێت: یەكەم: وەك دەردەكەوێت دۆخی ئابووری لە بارێكی مەترسیداردایه،‌ بەشێوەیەك‌ كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر پێگەی سیاسیی هەریم لە نێوخۆ و دەرەوەدا جێهێشتووە، بۆیە لە ئێستادا ئاسان نیە ئابوری هەرێم بگەرێتەوە دۆخی پێش ساڵی ٢٠١٣، بەڵكو ڕەنگە لەماوەیەكی نزیكدا بەرەو داڕمانی زیاتریش بڕوات، خۆ‌ گەر ئاراستەی ڕوداوەكان وەكو ئێستا بەردەوام بێت و چاكسازییەكی بنەڕەتی نەكرێت، بەرەو داڕمانی درێژمەوداش ڕوو دەنێت. دووەم: سەرباری ئەو سیناریۆ‌ تاریكە‌ی سەرەوە دەكرێت، بەبوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسیی نێو بڕیاردەرانی هەرێم بۆ چاكسازی بنەڕە‌تی‌ ئاستی پێشبینییە نەخوازراوەكان كەمبكرێتەوە و دەرچەیەك بۆ دەربازبوونی هەرێم لە داڕمانی ئابووری و پەرتەوازەیی سیاسی بدۆزرێتەوە، لەپێناو بەدیهێنانی ئەم سیناریۆیەشدا، دەكرێت بۆ ڕایەڵەسەرەكییەكانی نەخشە ڕێگایەكی ئایندەیی دەربازبوون لەو قەیرانە، ئەم هەنگاوانە‌ یارمەتیدەر دەبن: ١.جێبەجێكردنی "یاسای چاكسازی"، بەشێوەیەكی ورد و دادپەروەرانە و فراوانكردنی بۆ سێكتەرەكانی¬تری خزمەتی گشتی، دادوەریی و یاسادانان. ٢.گرنگە لە رێكخستنەوەی ڕۆڵی كەرتی گشتییدا، هاوسەنگی زیاتر بۆ سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی داهاتی نیشمانی بەشێوەیەكی دادپەروەرانە‌تر بڕەخسێنرێت، كە تیایدا ئەركی سەرەكی حكومەت ڕەخساندن وفراوانكردنی هەلی كار بێت بۆ هاوڵاتیان لە بری دامەزراندن، ئەویش لە رێی زیادكردنی بودجەی تایبەت بە وەبەرهێنان و هاندانی پرۆژەی بچوك بۆ هاوڵاتییان و دانانی سیستمێكی بەهێزی پاراستنی كۆمەڵایەتی بۆ كارمەندانی بواری كەرتی ناحكومی. ٣.فرەچەشنكردنی ئابووریی هەرێم و دەربازكردنی لە هەژمونە مەترسیدارەكەی نەوت، لە رێی هاندان و پشتگیریكردنی بوارەكانی پیشەسازییە هەمەجۆرەكانی وەك خواردن، پێداویستی رۆژانە، پترۆكیمایی، گەشتوگوزار و چەند بوارێكی كشتوكاڵی وهتد. ئاشكرایە بۆ چالاككردنی هەر بوارێك یاسا و رێنمایی پێویستە. ٤.بچوككردنەوە و چالاكتركردنی حكومەتی هەرێم و دامودەزگاكانی لە رێی لكاندنەوەی هەندێ لە وەزارەتەكان و دەسته ‌و بەڕێوەبەرایەتییەكان، هەروەها پەیڕەوكردنی ناناوەندێتی كارگێڕی و دارایی فراوان، بۆ كاراكردن و باشتر بەڕێوەبردنی حكومەت و گەشەپێدانە‌ لۆكەڵییەكان. ٥.كەمكردنەوەی رێژەی بودجەی نامەدەنی(٣٧%) لە بودجەی گشتی كە لەگەڵ ستانداردە جیهانییەكان وخودی توانای هەرێم ناگونجێت و گواستنەوەی ئەو بڕە پارەیە بۆ بودجەی وەبەرهێنان و پەیداكردنی هەلی كار و پرۆژەی بچوك و ژێرخانی. ٦.دامەزراندنی سیستمێكی بانكی سەربەخۆ و متمانەپێكراو، لەپێناو هاندانی زیاتری گەشەسەندنی ئابووری و خولانەوە(سوڕی داهات) و بەكارهێنانی سەرمایەی نوستوو(مكنز) و شاراوەی‌ هەرێمەكەمان. ٧.بەهێزكردن و سەربەخۆكردنی زیاتری كەرتی تایبەت و دامو‌دەزگاكانی، دژایەتیكردنی قۆرخكاری، دورخستنەوەی دەسەڵاتدارانی حزبی و حكومی لە كاری بازرگانی، بە گرتنەبەری رێوشوێنی یاسایی و كارگێڕی پێویست. ٨.دانانی سیستمێكی كارا و دادپەروەرانەی باج (باجی هەڵكشاو)، كە سەرجەم خاوەن سەرمایەكان،‌ بەپێی قەبارەی سەر‌مایەكانیان، بگرێتەوە. ٩.لە پێناوی گێڕانەوەی جێگیریی و كەمكردنەوەی دڵەڕاوكێی دارایی و ئابووری، گرنگە كار بكرێت بۆ یەكلاكردنەوەی كێشە داراییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بەپێی دەستور. گێڕانەوەی متمانە لە نێوان هەولێر و بەغدا دەكرێت رۆڵی زیاتر لە گەشەشەندن وفراوانكردنی بازرگانی و ئابوری بۆ هەردولا بگێڕێت و بازاڕی گەورەتر بۆ هەردوولا بكاتەوە. ١٠.سەرلەنوێ داڕشتنەوەی پەیكەری وەزارەتی پەروەرده، كارو‌كاروباری كۆمەڵایەتی و خوێندنی باڵا بە شێوەیەك كە گرنگی تەواو بدرێت بە خوێندنی پیشەیی و بەستنەوەی بە گەشەپێدانی بازاڕی كار و دروستكردنی نەوەیەكی گەنج كە كارامەیی(skill) تەواوی هەبێت و ئامادەكراوبێت بۆ پڕكردنەوەی سێكتەوە ئابوورییە جیاجیاكان  و دروستكردنی هەلی كاری نوێ بۆیان. ........................................................ رانانی سەنتەری لێكۆڵێنەوەی ئاییندەیی توێژەران: د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردی مهدی میكە، د.یوسف گۆران  

(درەو): تەلەفزیۆنی (کوردستان ٢٤) کە مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەندارێتی لێدەکات، رونکردنەوەیەکی بڵاوکردەوە سەبارەت بە راپۆرتێکی (درەو) لەبارەی ناوەڕۆکی  کۆبونەوەی دوێنێی حکومەت. لە رونکردنەوەکەدا، سەرچاوەکەی سەرۆکی حکومەت (درەو) بە (درۆ) ناودەبات و دەڵێ ئەم سایتە سەر بەرپرسێکی پێشووی هەواڵگریی هەرێمەو ناوەڕۆکی زانیارییەکانی رەتدەکاتەوە. (درەو) دەقی رونکردنەوەی سەرچاوەکەی سەرۆکی حکومەت وەکو خۆی بڵاودەکاتەوەو خوێنەرانی ئاگادار دەکاتەوە بەرگری لە راستی و دروستی زانیارییەکانی ناو راپۆرتەکەی دەکات کە پشتئەستورە بە چەندین سەرچاوەی باوەڕپێکراو. (درەو) خوێنەرانی ئاگاداردەکاتەوە، نوسین و وەڵامدانەوە بە زمانی دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکان و تۆمەتبارکردنی بە تۆمەتی بێ بنەما لەلایەن میدیاو تیمی مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتەوە هەرگیز وای لێناکات بکەوێتە کاردانەوەو قسەکردن و نوسین بە هەمان زمان، (درەو) لەسەر رێبازی بابەتیبوون و بێلایەنی لە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و زانیاری بەردەوام دەبێت و رابردوو سەلماندویەتی ناکەوێتە کاردانەوەو چوارچێوەی سیاسیەتی هیچ کەس و لایەنێک و بۆ داهاتووش هەروا دەمێنێتەوە، سەرۆکی حکومەت دەبێت لەوە تێبگات بۆ ئەوەی لەڕووی میدیاییەوە بەهێزبێت پێویستی بەوە نییە لەم کاتی قەیرانەدا مانگانە موچە بۆ سەدان کەس بەناوی رۆژنامەنوسەوە خەرج بکات، لەکاتێکدا بە هەمویانەوە نەتوانن وەڵامێکی گونجاو بۆ راپۆرتێکی (درەو) بنوسن کە بە توانای تەنیا دوو رۆژنامەنوسی سەربەخۆ بەڕێوەدەچێت. 🔹 ده‌قی روونكردنه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاگادار لە ناو حکومەت کە تەلەفزیۆنی کوردستان ٢٤ بڵاویکردەوە: سایتی درۆ میدیا کە هی بەرپرسێکی پێشووی دەزگایەکی هەواڵگرییە و رابردووی بنووسەکانی سایتەکەش بۆ خەڵکی زۆر ئاشکرایە ، کەچی رۆژ نییە ئەم سایتە درۆ و چەواشەکاری نەکات و راپۆرتی هاوشێوەی راپۆرتە هەواڵگرییەکانیان بڵاونەکاتەوە. لە درێژەی چەواشەکارییەکانیان بابەتێکی پڕ لە درۆیان لەبارەی کۆبوونەوەی دوێنیی ئەنجومەنی وەزیران بڵاوکردووەتەوە کە گوایا سەرۆک وەزیران ئۆپشنی مووچەبڕینی خستووەتە بەردەم ئەنجوومەنی وەزیران.  جێگری سەرۆک وەزیران و زۆربەی وەزیرەکانیش پێی رازی نەبوون! بەشدارانی کۆبوونەوەکە لە هەموو کەس باشتر دەزانن کە ئەوەی لە درۆمیدیادا هاتووە سەرلەبەری دوورە لە راستییەوە. جێگری سەرۆک وەزیران  و وەزیرەکانیش هەرگیز رێگە بەخۆیان نادەن بەو زمانەی لە درۆمیدیادا هاتووە لە کۆبوونەوەکان قسە بکەن و خۆشیان شاهیدن . هەر بڕیارێکیش لە بارەی مووچەوە بدرێت بە ئاشکرا دەدرێت و بڕیاری هەموو حکومەت دەبێت بە هەر سێ حیزبە بەشدارەکەیەوە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت مەسرور بارزانی سێ ئۆپشنی بۆ بڕینی موچەی موچەخۆران خستەڕوو، قوباد تاڵەبانی ئیمزای لەسەر نەكرد، تەنانەت وەزیری ناوخۆش كە دۆستی سەرۆك وەزیرانە، ناڕازیی بوو، بەڵام بڕینی موچە بڕیارێكی "حەتیمی" سەرۆكی حكومەتەو جگە لەجێبەجێكردنی هیچ رێگەیەكی تری لەبەردەمدا نییە، ئەمە كرۆكی كۆبونەوەی دوێنێی حكومەت بوو كە باس نەكرا، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری بڕیاری بڕینی موچە بڵاودەكاتەوە. موچە بە كاتی هەرێم ! ئێستا كاتی دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانە بەكاتی هەرێمی كوردستان، بەهۆی قەیرانی داراییەوە رۆژژمێری دارایی هەرێم لەهیچ شوێنێكی تری دنیا ناچێت. بەپێی رۆژژمێرە داراییەكەی هەرێم، ئێستا كە سەرەتای مانگی حوزەیرانەو گەرمای هاوینە، حكومەت موچەی مانگی شوبات واتە وەرزی زستان دابەشدەكات، كابینەی مەسرور بارزانی تەنیا لە ساڵی 2020 دوو مانگ لە دابەشكردنی موچە دواكەوتووە. موچە دابەشدەكات ؟ كابینەی مەسرور بارزانی كە تەمەنی تەنیا (10) مانگە، روبەڕووی سەختترین قەیرانی دارایی بوەتەوە، سەرچاوەی قەیرانی ئەمجارە جگە لە دابەزینی نرخی نەوت بە پلەی یەكەم، لە ئاستێكی تردا هۆكارەكەی بۆ بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا دەگەڕێتەوە، كە كاریگەری لەسەر داهاتەكانی ناوخۆ دروستكردووە. بۆ موچەی مانگی (1)ی ئەمساڵ كە بەر لە جەژنی رەمەزان دابەشكرا، حكومەت بە وەرگرتنی قەرزێك لە سەرمایەداران‌و وەرگرتنی پارەی پێشوەختەی فرۆشی نەوت لە كۆمپانیاكان، ئەو كورتهێنانەی پڕكردەوەی كە لە داهاتەكانی تایبەت بە دابەشكردنی موچەی موچەخۆراندا هەیبوو. مانگی رابردوو كە حكومەت موچەی مانگی (1)ی 2020ی دابەشكرد، داهاتەكانی حكومەت بەمشێوەیە بوو: •    پارەكەی بەغداد: 453 ملیار دینار •    داهاتی فرۆشی نەوت: 60 ملیۆن دۆلار •    داهاتی ناوخۆ: 60 ملیۆن دۆلار •    یارمەتی دارایی هاوپەیمانان: 21 ملیار دینار •    وەرگرتنی پارە بەشێوەی پێشینە لە كۆمپانیاكانی نەوت: 150 ملیۆن دۆلار •    وەرگرتنی قەرز لە سەرمایەداران: 138 ملیار دینار تێكڕای داهاتی مانگی رابردووی حكومەت گەیشتە نزیكەی (900 ملیار) دینار، حكومەت مانگانە تەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە‌و لەو مانگەدا داهاتەكانی خەرجی موچەیان پڕكردەوە، بەڵام بۆ ئەم مانگە كە حكومەت دەیەوێت موچەی مانگی شوبات دابەشبكات، داهاتەكانی چۆنن ؟ بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەو داهاتانەی كە تائێستا لەبەردەستی حكومەتدان بەمشێوەیەن: •    بەغداد بڕی (400 ملیار) دیناری خستوەتەسەر حسابی حكومەتی هەرێم لە بانك، ئەم پارەیە بەر لە هەرشتێك بڕی (12 ملیار) دیناری لێدەبڕێت بۆ دانەوەی ئەو قەرزانەی كە پێشتر حكومەتی هەرێم لە بانكە ئەهلییەكانی كردووە، واتە پارەكە (388 ملیار) دیناری ماوەتەوە، سەرباری ئەمە حكومەتی هەرێم بۆ موچەی مانگی رابردوو بڕی (138 ملیار) دینار لەسەرمایەداران قەرزكردووە‌و بەڵێنی پێداون لەماوەی مانگێكدا بۆیان بگەڕێنێتەوە، ئەگەر ئەو پارەیە بگەڕێنێتەوە، پارەكەی بەغداد بەسەوزی لەجێی خۆیدا تەواو دەبێت‌و نابێت بە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ موچەی ئەم مانگە. •    یارمەتییەكەی هاوپەیمانان بۆ هەرێم: 21 ملیار دینارە •    داهاتی نەوت: بەوتەی سەرۆكی حكومەت بۆ ئەم مانگە (30) ملیۆن دۆلارە •    داهاتی ناوخۆ: 60 ملیۆن دۆلار كۆی گشتی ئەو داهاتەی تائێستا لەبەردەستی حكومەتدایە نزیكەی (520 ملیار) دینارە، ئەم بڕە پارەیە ئەگەر لەسەرچاوەی ترەوە زیادەی بۆ پەیدا نەكرێت (بەپێی زانیارییەكانی درەو، مانگی رابردوو سەرۆكی حكومەت بڕی 300 ملیۆن دۆلاری لە دەرەوەی وڵات بە قەرز وەرگرتووە)، ئەوا حكومەت بۆ موچەی مانگی شوبات داهاتەكەی بڕی (370 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەمە سەرباری ئەوەی كە بەشی دابینكردنی بڕی (45 ملیۆن) دۆلاری مانگانە بۆ خەرجی وەزارەتەكانیش ناكات، پارەی خەرجی وەزارتەكان بەر لە قەیرانی دارایی مانگانە (250 ملیۆن) دۆلار بوو، واتە قەیرانی دارایی (200 ملیۆن) دۆلاری لێكردوەتەوە. كۆبونەوەكەی دوێنێ‌و پرسی موچە دوێنێ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبووەوە، حكومەت دوای كۆبونەوەكە راگەیەندراوێكی لەبارەی ناوەڕۆكی كۆبونەوەكە بڵاوكردەوە، راگەیەندراوەكە بەهیچ جۆرێك باسی چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ موچەی فەرمانبەراندا نەكرد، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، پرسی دەستكاریكردنی موچە یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی كۆبونەوەكە بووە. چەند سەرچاوە ئاگادار نزیك لە ئەنجومەنی وەزیران بە (درەو)یان راگەیاند، لە كۆبونەوەی دوێنێدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت وتویەتی: ئەگەر لەگەڵ حكومەتی بەغدادیش بگەینە رێككەوتن، هێشتا داهاتەكانمان بەشی خەرجی موچە ناكات، بۆیە ناچارین دەستكاری موچەی موچەخۆران بكەین. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەدا مەسرور بارزانی‌و تیمەكەی سێ ئۆپشنیان لەبارەی چارەنوسی موچەوە خستوەتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران كە ئەمانە بوون: •    ئۆپشنی یەكەم: سەقفی موچەی واتە بەرزترین ئاستی موچە لە هەرێمی كوردستان لە (2 ملیۆن) دینار زیاتر نەبێت‌و هیچ كەسێك لەو بڕە زیاتر موچە وەرنەگرێت تەنانەت پلە باڵاكانیش. •    ئۆپشنی دووەم: تەنیا موچەی بنەڕەتی بەسەر كۆی موچەخۆراندا دابەش بكرێت، ئەمە هەموان بگرێتەوە، فەرمانبەرانی ئاسایی‌و پلەباڵاكانیش. •    ئۆپشنی سێیەم: بۆ وەزارەتی ناوخۆ سەرەڕای موچەی بنەڕەتی، چەند دەرماڵەیەكیان بۆ خەرج بكرێت، بۆ ئەوەی لەم بارودۆخەدا پارێزگاری لە شكۆی دامەزراوەكانی حكومەت بكەن (پێشبینی روودانی خۆپیشاندان كراوە، بۆیە وەزارەتی ناوخۆ بەدەر كراوە لە كەمكردنەوەی تەواوەتی موچە). ئەم سێ ئۆپشنە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا خرانەڕوو، بەڵام نەبوو بە بڕیاری كۆتایی، چونكە بەپێی ئەوەی (درەو) زانیویەتی، سەرباری ئەوەی مەسرور بارزانی سوربووە لەسەر ئەوەی ئەم ئۆپشنانە بكرێن بە بڕیار، بەڵام قوباد تاڵەبانی جێگری رەتیكردوەتەوە‌و داوای كردووە بڕیارەكە بۆ ماوەی هەفتەیەك دوابخرێت تاوەكو وردەكاری زیاتری تێدا بكرێت، قوباد تاڵەبانی لە كابینەی پێشوودا بڕیاری پاشەكەوتی موچەی راگەیاند، رەنگە نەیەوێت جارێكی ترو لەو كابینەیەدا لە دیمەنێكی لەوجۆرەدا دەربكەوێت. گفتوگۆی ناو كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی ئۆپشنەكانی سەرۆك وەزیرانەوە بەمشێوەیە بوون: •    مەسرور بارزانی: دەستكاریكردنی موچە كارێكی حەتیمەو دەبێت بكرێت، چونكە هیچ رێگەچارەیەكی دیكەمان نییە. •    قوباد تاڵەبانی: هەفتەیەك بڕیارەكە دوابخرێت بۆ ئەوەی رونكردنەوەی زیاتر بەخەڵك بدرێت لەبارەی بڕیارەكەوە. •    رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ: با كەمێك ئەم بڕیارە دوابخەین لەبەرئەوەی ناڕەزایەتی زۆر هەیە‌و خەڵك بڕیارەكەی پێ قبوڵ ناكرێت، یان ئەوەی دەستكاری موچە نەكەین‌و دابەشكردنی موچە بۆ 60 بۆ 65 رۆژ دوابخەین. •    قسەكەی رێبەر ئەحمەدی وەزیری ناوخۆ، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی توڕەكردووە‌و بەتوندی وەڵامی داوەتەوە‌و وتویەیتی: دەبێت ئەو كارە هەر بكرێت. •    مەسرور بارزانی بەهانەی بۆ بڕینی موچەی موچەخۆران بەوە هێناوەتەوە، كە ئەو خۆی وەكو سەرۆكی حكومەت ماوەی دوو مانگە موچەی وەرنەگرتووە. •    ئارام محەمەد وەزیری خوێندنی باڵاو بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ كە هەردوكیان سەربە یەكێتین، وەڵامی سەرۆكی حكومەتیان داوەتەوە. •    یەكێك لە وەزیرەكانی یەكێتی بە مەسرور بارزانی وتووە: ئێوە خۆتان ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتین‌و باوكتان سەرۆكی پارتییە، پێویستتان بە پارەی موچە نییە، بەڵام وەزیرەكان پێویستیان بە موچەی مانگانەی خۆیان هەیە. •    ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە پاڵپشتی لەو ئۆپشنانە كردووە كە سەرۆكی حكومەت بۆ كەمكردنەوەی موچەی موچەخۆران باسی كردووە، چونكە كاتێك سەرۆكی حكومەت پرسیاری لێكردووە لەبارەی داهاتەكانی، وتویەتی داهاتەكان بەشی موچە ناكەن. ئێستا مەسرور بارزانی‌و تیمەكەی پارتی لە حكومەت گەیشتونەتە بڕوای تەواوەتی بەبێ دەستكاریكردنی موچەی موچەخۆران، چانسی رزگاربوون لە قەیرانی دارایی لەئارادا نییە، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران وتویەتی: دەبێت بەپێی ئەو پارەی كە دوای رێككەوتنمان لەگەڵ حكومەتی عێراق لە بەغدادەوە بۆمان دێت، موچەی موچەخۆران رێكبخەینەوە. لەبارەی رێككەوتنی هەولێر- بەغداد رۆژی (24)ی مانگی رابردوو، عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق ئیمزای لەسەر نوسراوێك كرد، بەپێی ئەو نوسراوە حكومەتی عێراق بڕی (400 ملیار) دیناری رادەستی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد، ئەمە بڕە پارەی هەرێمی كوردستان بوو بۆ مانگی نیسانی رابردوو، دواین بڕە پارە بوو كە حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی یاسای بودجەی ساڵی 2019دا بۆ هەرێمی كوردستانی بنێرێت. كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق كە مستەفا كازمی سەرۆكایەتی دەكات، لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت‌و قەیرانی كۆرۆنادا دەستبەكاربوو، بەنیازی دانانی بودجەیەكی تایبەتە بەدۆخی خراپی دارایی خۆی، كازمی لەگەڵ دەستەكاربوونیدا كاركردنی بە یاسای بودجەی ساڵی 2019 راگرت، بودجەیەك كە وادە یاساییەكەی شەش مانگە تێپەڕیوە. كازمی پێشنیازی رێككەوتنێكی نوێی خستوەتەبەردەم حكومەتی هەرێم، رێككەوتنە نوێیەكە بڕی ئەو پارەیە دیاری دەكات كە بەغداد لە مانگی داهاتووەوە بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەوەی ئێستا لەسەر مێزی گفتوگۆیە لەنێوان وەفدی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی بەغداد، لەبارەی رێككەوتنە نوێیەكەوە ئەمەیە: •    بەغداد داوا دەكات هەرێمی كوردستان رۆژانە بڕی (250 هەزار) بەرمیل رادەستی كۆمپانیای نیشتمانی نەوتی عێراق بكات‌و رێژەی 50%ی داهاتی ناوخۆش (داهاتە نانەوتییەكان) رادەستی بەغداد بكات. •    لەبەرامبەر رادەستكردنی (250 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و 50%ی داهاتی ناوخۆ، حكومەتی هەرێم مانگانە داوای (600 ملیار) دینار بودجە لە بەغداد دەكات، تائێستا بەغداد بەمە قایل نەبووە‌و باسی ناردنی تەنیا (453 ملیار) دینارەكەی پێشتر دەكات، ئێستا گفتوگۆ هەیە، دەرفەتی رێككەوتن (15) رۆژی ماوە، ئەگەر تا ئەوكات نەگەنە رێككەوتن بەغداد بۆ مانگی داهاتوو هیچ بڕە پارەیەك بۆ هەرێم نانێرێت، پێشبینی دەكرێت دواجار بەغداد رەزامەندی بنوێنێت لەسەر (500 ملیار) دیناری مانگانە بۆ هەرێمی كوردستان. بەپێی ئەم هاوكێشە نوێیە، لە هەموو حاڵێكدا، دوای رێككەوتن لەگەڵ بەغداد، داهاتی حكومەت مانگانە (500 ملیار) دینار دەبێت‌و فرەچەشنی لە سەرچاوەكانی داهاتدا نامێنێت‌و تاكە سەرچاوەی گرنگ پارەكەی بەغداد دەبێت. مەسرور بارزانی دەیەوێت، موچەی موچەخۆران لەگەڵ داهاتە نوێیەكەدا رێكبخات‌و بەپێی ئەو داهاتە موچەی دابەشبكات. مەسرور بارزانی لە وتارەكەی بەر لە جەژنی رەمەزاندا وتی: رێژەی 80%ی داهاتی حكومەت دەڕوات بۆ موچەی موچەخۆران، موچەخۆران خۆیان رێژەی 20%ی خەڵكی كوردستان پێكدەهێنن. حكومەت ئێستا تەنیا بۆ موچەی موچەخۆران (واتە بە فەرمانبەرانی فیعلی‌و خانەنشینانەوە) مانگانە پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە، ئەگەر كۆی داهاتی لەمەودوای كە مانگە (500 ملیار) دینارە تەرخان بكات بۆ موچە، هێشتا مانگانە (394 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەمە ئەو هاوكێشەیەیە كە وای لە مەسرور بارزانی كردووە بڵێت" دەستكاریكردنی موچە، كارێكی حەتمییە كە دەبێت بكرێت". سەرباری دەستكاریكردنی موچە، حكومەت یاسای چاكسازی جێبەجێ دەكات‌و لەناو یاسای چاكسازیدا بڕگەی تایبەت بە دەستكاریكردنی دەرماڵەی فەرمانبەران دەخاتە بواری جێبەجێكردن، ئەمە بڕێكی زۆر لە موچەی فەرمانبەران كەمدەكاتەوە. بەپێی قسەی د. عەبدولحەكیم خەسرۆ سكرتێری لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، (25) جۆر دەرماڵەی جۆراوجۆر بۆ فەرمانبەران‌و مووچەخۆران خەرج دەكرێت، 56%ی پارەی موچە بەگشتی بۆ دەرماڵەكان دەڕوات، بەمشێوەیە: •    16%ی موچە بۆ دەرماڵەی جێگیر خەرج دەكرێ •    40%ی موچە بۆ دەرماڵەی ناجێگیر خەرج دەكرێ •    لیستی پەسەندكراوی دەرماڵەكان 25 جۆرە، (4) جۆریان جێگیرو (21) جۆریان ناجێگیرە. سكرتێری لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی باسی لەوەكرد، لەسەر بابەتی دەرماڵە زێدەڕۆیی زۆر كراوە، خەڵكێك هەندێك دەرماڵە وەردەگرن، كە لە بنەڕەتدا نابێت ئەو دەرماڵانە وەربگرن، چونكە مافی ئەوان نییە، بۆیە دەرماڵەكان رێكدەخرێنەوە، بەجۆرێك دادپەروەری تێدا بێت، بۆ نموونە دەرماڵەی مەترسی بە كەسێك دەدرێت، كە فیعلەن مەترسی لەسەر بێت، نەوەكو هەرچی هەیە دەرماڵەی ترسناكی پێ بدرێ.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت لە ئەمریكاو بەریتانیا حكومەت یارمەتی بزنسی بچوك و سەرمایەداران دەدات و دەستیان دەگرێت تاوەكو لەسەردەمی كەرەنتینەدا ئابورییەكەیان نەڕوخێت، لە هەرێمی كوردستان دۆخەكە پێچەوانە بووەتەوە، سەرمایەداران دەستی حكومەتیان گرتووەو یارمەتی دەدەن بۆ ئەوەی لەم قەیرانەدا نەكەوێت، لە بەریتانیا حكومەت (80%)ی داهات بۆ ئەو كەسانە دەگەڕێنێتەوە كە بەهۆی كەرەنتینەوە كارەكانیان لەدەستداوە، لە ئەمریكاش دەوڵەت هەفتانە (600) دۆلاریان دەداتێ، بەڵام لە هەرێمی كوردستان حكومەت هیچ پرۆژەیەكی بۆ پاڵپشتی ئەو كەسانە نییە پرۆژەی بچوكیان هەیەو دەیەوێت پابەندیش بن بە كەرەنتینەو داخستی بازاڕو راگرتنی كارەكانیان، سەباری ئەمە موچەی فەرمانبەران چارەنوسی نادیارە، ئەگەرچی لەڕووی بونیادی ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەوە زۆر لەیەكتر دورن، بەڵام (درەو) لەم راپۆرتەدا بەراوردكارییەك دەكات لەنێوان دۆخی كەرەنتینە لە كوردستان و ئەمریكاو بەریتانیا. کەرەنتینەی دووەم بەهۆی زیادبوونی ژمارەی ئەوانەی دوچاری ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ "کۆڤید-١٩" بوون، جارێکی تر حکومەتی هەرێمی کوردستان قەدەغەی هاتوچۆی راگەیاندو کەرەنتینەی بەکۆمەڵی خەڵکی دەستپێکرد. راگەیاندنی قۆناغێکی نوێی کەرەنتینە لە هەرێمی کوردستان هاوکاتە لەگەڵ دواکەوتنی وادەی دابەشکردنی موچەی موچەخۆران و ئەو قەیرانە داراییە سەختەی کە حکومەت بەسەرۆکایەتی مەسرور بارزانی تێیکەوتووە. بەرلەوەی کەرەنتینەی دووەم رابگەیەنێت، لە پەیامێکدا بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە، مەسرور بارزانی وتی: حکومەت ٢٧ ملیار دۆلار قەرزارەو سەرباری ئەوەش هیچ پاشەکەوت و یەدەگێکی نییە. کەرەنتینەی دووەم لەگەڵ هەواڵی مایەپوچبوونی حکومەت دەستیپێکرد، رەنگە کەرەنتینەکەی هەرێمی کوردستان یەکێک بێت لە خراپترین دۆخەکانی کەرەنتینە لە جیهاندا. سەرباری ئەوەی زۆرێک لە خەڵکی لە مەترسی گەورەی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا تێگەیشتوون، بەڵام فەراهەم نەکردنی دۆخی گونجاو بۆ کەرەنتینەکردنی خەڵک لەلایەن حکومەتەوە، وایکردووە زۆر کەس سەرچڵی بە تەندروستی خۆیانەوە بکەن. کەرەنتینە لە بەریتانیا دۆخەکە لە وڵاتێکی وەکو بەریتانیا زۆر جیاوازە، بەریتانییەکان ئەمرۆژانە  ساتەکانیان لەسەردەمی کۆرۆناو کەرەنتینەدا بە باشی بەڕێدەکەن، چێژ دەبین لە پشوودان و مانەوە لەماڵەوە، دورکەوتنەوە لە کارگەو کاری بەردەوام کە تێیدا مرۆڤ وەکو ئامێری لێهاتبوو. پشكۆ حەمە فەرەج یەکێک لەو کوردانەیە کە بەم ساڵانەی دوایی رووی لە بەریتانیا کردووەو لەوێ لەگەڵ هاوسەرو منداڵەکەیدا ژیان بەسەردەبات. پشکۆ کە خۆی نوسەرو چاودێری سیاسییە، لەبارەی دۆخی کەرەنتینە لە بەریتانیا بە (درەو)ی وت:" بەهۆی كەرەنتینەوە ئەوانەی كە لە ماڵەوەن، هەموویان (80%)ی موچەكانیان بۆ دابینكراوە، بەكەرتی تایبەت و حكومیشەوە. پشکۆ دەڵێ: لە بەریتانیا ئەگەر كرێكارێك پێشترو بەر لەقۆناغی کەرەنتینەو لەکاتی کارکردنیدا بڕی (هەزار پاوەن)ی وەرگرتبێت، ئێستا کە کارناکات و لەماڵەوە لە کەرەنتینەدا پشوو دەدات بڕی (٨٠٠ پاوەن) وەردەگرێت، بەبێ ئەوەی هیچ كارێك بكات. پشکۆ یەکێک لەو کەسانەیە کە بەهاوبەشی کاری خۆیان هەیە، بەهۆی بڵاوبونەوەی کۆرۆناوە ئێستا کارەکەی راگرتووەو سودمەند بوو لەو پاڵپشتییەی کە حکومەت پێشکەشی هاوڵاتیانی دەکات بۆ دەربازبوون لەقەیرانەکە. "لە بەریتانیا ئەوانەی كار بۆخۆیان دەكەن و بزنسی بچوکیان هەیە ژمارەیان زیاتر لە (٥ ملیۆن) كەسە، ئەم توێژە کە لەم کاتی کەرەنتینەدا کارەکانیان راوەستاوەو زیانیان پێگەیشتووە، حکومەت بڕیاریداوە قەرەبوویان بکاتەوە، قەرەبوەکەش ئەوەیە حکومەت رێژەی ٨٠٪ی ئەو داهاتەیان بۆ دەگەڕێنێتەوە کە بەر لە کەرەنتینە لە کارەکانیان دەستیان کەوتووە". حکومەت لە بەریتانیا لەکاتی کەرەنتینەدا خەرجیەکانی زیادکردووەو کەم نەبوەتەوە، پارەی تایبەت بە پاڵپشتی منداڵان کە مانگانە (٣٨٠ پاوەند)ە بۆ هەر منداڵێک وەکو خۆی ماوەتەوەو خێزانەکان سودمەند دەبن لێی، سەرباری ئەمە هەموو بزنسێكی بچوك وەكو کاری دوكانداریی و چێشتخانەو سەرتاشخانەکان، حكومەت لەکاتی کەرەنتینەدا (١٠ هەزار) پاوەندی وەکو پاڵپشتی پێداون و چانسێکیشی خستوەتە بەردەمیان بۆ سودمەندبوون لە بڕی (هەزار بۆ ٥٠ هەزار) پاوەند وەکو قەرز، لایەنی باشی قەرزەکە ئەوەیە هیچ سودێکی ناچێتەسەر لە ماوەی ساڵێكداو ئەوانەی وەریدەگرن دواتر بەپێی ئەو داهاتەی دەستیان دەکەوێت دەیگەڕێننەوە بۆ حکومەت، ئەمانە هەمووی بۆ ئەوەیە کارو کەسابەتی خەڵک نەکەوێت. بەپێی قسەی پشکۆ حەمەفەرەج، لە قۆناغی یەكەمدا، (٧ هەزار) سمۆڵ بزنس هەریەكەیان بەبڕی (١٠ هەزار) پاوەند سودمەندبوون لە قەرزەکەی حکومەت، بەهای ئەو پارەیەی کە حکومەت بە قەرز داویەتی بە خاوەن بزنسە بچوکەکان تەنیا لە ئینگلاند رێژەکەی گەیشتووەتە نزیكەی (٧ ملیار) پاوەن. لە بەریتانیا حكومەت زیاتر لە (٣٥٠ ملیارد) پاوەنی تەرخانكردووە بۆ روبەڕوبونەوەی قەیرانی كۆرۆنا، سەرباری ئەمە خاوەن موڵکەکان ناتوانن فشار لە کرێچییەکانیان بکەن بۆ پێدانی کرێی مانگانە، سەرۆکی حکومەت لەگەڵ خەڵکەو وتویەتی" ئێمەتان لە پشتە". خەڵک بەمشێوەیە لە بەریتانیا رۆژانی کەرەنتینە بەڕێدەکات. کەرەنتینە لە ئەمریکا لە ویلایەتە یەکگرتووەکانیش، ئیدارەی دەوڵەت بڕی (٢ ترلیۆن) دۆلاری تەرخانکردووە بۆ روبەڕووبونەوەی کۆرۆنا. یەحیا بەرزنجی رۆژنامەنووس کە چەند ساڵێکە کوردستانی بەجێهێشتووەو لە واشنتۆنی پایتەخت دەژی، لەبارەی دۆخی کەرەنتینە لە ئەمریکا قسەی بۆ (درەو) کردو وتی:" هەموو ئەو کەسانە کە پێشتر تاکس- باجیان داوە، ئێستا کە بەهۆی کەرەنتینەوە بێکاربوون، دەوڵەت بۆ هەر کەسێک بڕی (هەزارو ٢٠٠ دۆلار)ی پێداون، ئەم پارەیە لەدوای کەرەنتینەوە یەکجار دابەشکراوەو بڕیار بەمزوانە جارێکی دابەش بکرێتەوە". سەرباری ئەمە، هەرکەسێک کە بەهۆی رێوشوێنەکانی خۆپارێزی لە کۆرۆنا کارەکەی لەدەستداوە، هەفتانە بڕی (٦٠٠ دۆلار) دەخرێتە سەر ژمارە بانكییەكەی، کۆی گشتی ئەم پارەیە مانگانە دەكاتە (٢ هەزارو ٤٠٠) دۆلار، بەم پارەیە خەڵکی دەتوانن خەرجی کرێ خانوو و کارەباو پێداویستییەکانی بژێوییان دابین بکەن. لە ئەمریکا دەوڵەت پاڵپشتی لە بزنسی بچوک دەکات بۆ ئەوەی نەکەوێت، ئەوانەی  ئەم جۆرە کارانەیان هەیە، وەکو پاڵپشتی بۆ خۆڕاگرییان لەم قەیرانەدا، دەوڵەت هەریەکەیان بڕی (١٠ هەزار) دۆلاریان پێدەدات. لە فەرهەنگی سیاسی ئەمریکادا حکومەت پێی دەوترێت "ئیدارە"، ئیدارەی ئەمریکا بۆ پاراستنی خەڵک لە لێکەوتەکانی قەیرانی کۆرۆنا چەندین رێوشوێنی تری گرتوەتەبەر، لەوانە بانکەکان ئاگادارکردەوەوە لەوەی نابێت لەم کاتەدا کە خەڵک کارناکەم، ناچار بکرێن بە پێدانەوەی ئەو قەرزانەی کە لەسەریانە. کەرەنتینە لە هەرێمی کوردستان لە هەرێمی کوردستان حکومەت هیچ بڕە پارەیەکی دیاریکراوی بۆ روبەڕووی قەیرانی کۆرۆنا رانەگەیاندووە، لەسەرەتای قەیرانەکەوە خەزێنەی دارایی حکومەت مایەپوچ بووە. لە بەریتانیاو ئەمریکا حکومەت چاودێری سەرمایەداران و خاوەن کارەکان دەکات و دەستیان دەگرێت تاوەکو لەم قەیرانەدا نەکەون، لە هەرێمی کوردستان دۆخەکە پێچەوانە بووەتەوە، لە سەرەتای قەیرانی کۆرۆنا سەرمایەداران بڕی (٢٠ ملیۆن) دۆلاریان کۆکردەوەو دەستی حکومەتیان گرت تاوەکو نەکەوێت، سەرباری ئەمە حکومەت بۆ دابینکردنی موچەیەک بەر لە جەژنی رەمەزان بۆ موجەخۆران، قەرزی لەسەرمایەداران کرد. مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت هەرێم لە وتارێکدا بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە باسی لەوەکرد، رێژەی ٨٠٪ی داهاتی حکومەت بۆ موچەی موچەخۆرانە، موچەخۆرانیش خۆیان رێژەی ٢٠٪ی کۆی دانیشتوانی هەرێم پێکدەهێنن، بەپێی ئەم هاوکێشەیە کە ئێستا حکومەت ناتوانێت موچە لەکاتی خۆیدا بۆ موچەخۆران دابین بکات، رێژەی ٢٠٪ی خەڵکی کوردستان بژێوی ژیانیان مەترسی لەسەرە، ٨٠٪ی تری خەڵکیش کە پشتیان بە کارکردن لە کەرتی تایبەتی و بزنسی بچوک لە نمونەی دوکانداری و کاری تر بەستووە، ئێستا بەهۆی راوەستانی کارکانیانەوە سەرچاوەی بژێوییان لە دەستدەدەن. حکومەتی هەرێم هیچ پاڵپشتییەکی دارایی دیاریکراوی بۆ ئەو کەسانە نیە کە لە کەرتی گشتیدا کارناکەن و خۆیان پرۆژەی بچوکیان هەیە، ئەم توێژە زەرەرمەندی سەرەکی قەیرانی کۆرۆناو کەرەنتینەن. تاکە پاڵپشتییەکی کردەیی حکومەت بۆ خەڵک لە کاتی کەرەنتینەدا، کڕینی سەلەی خۆراک و دابەشکردنیەتی بەسەر خەڵکانی کەمدەرامەتدا، ئەمەش لەو پارەیە جێبەجێ دەکرێت کە سەرمایەداران لە هەڵمەتێکدا بۆ حکومەتیان کۆکردەوەو بڕەکەی (٢٠ ملیۆن) دۆلار بوو، (١٠ ملیۆن) دۆلاری بۆ وەزارەتی کاروکاروباری کۆمەڵایەتی و (١٠ ملیۆن) دۆلارەکەی تری بۆ وەزارەتی تەندروستی.

درەو: داهاتی مانگی ئایاری رابردووی نەوتی عێراق زیاتر لە ( 2ملیار) دۆلارەو بەراورد بە مانگی رابردوو نزیكەی (700 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئایاری 2020ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك داهاتی مانگی ئایاری نەوتی عێراق ( 2 ملیارو  91 ملیۆن ) دۆلاربووە، لە كاتێكدا داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی نیسان ( ملیارێك و 423 ملیۆن) دۆلار بووە، لە كاتێكدا داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی یەكی 2020دا ( 6 ملیارو 163 ملیۆن) دۆلار بووە.   🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 5/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 99 ملیۆن و 585 هەزارو 283) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 212 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (21) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 91 ملیۆن و 811هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 4/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 103 ملیۆن و 144 هەزارو 911) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 438 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (13.8) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( ملیارێك و 423 ملیۆن و 799هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 3/2020 🔹فرۆشی نەوت: (105 ملیۆن و 102 هەزار و 927) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیل: (28.4) دۆلار 🔹كۆی داهات: ( 2 ملیار و 988 ملیۆن و 711 هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2/2020 🔹فرۆشی نەوت (98 ملیۆن و 347 هەزارو 884) بەرمیل 🔹داهات ( 5ملیارو 52 ملیۆن و 528هەزار) دۆلار 🔹نرخی بەرمیل: (51.4) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 1/2020 🔹فرۆشی نەوت: ( 102 ملیۆن و 485 هەزار 591 ) دۆلار 🔹داهاتی نەوت : ( 6 ملیارو 163 ملیۆن و 338 هەزار) دۆلار بووە. 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (60) دۆلار  

 (درەو): رۆژی 15ی ئەم مانگە، یەكەم دەنگ بوو كە دژی پێنەدانی موچەی مامۆستایان‌و فەرمانبەران لەناو شاری دهۆكەوە لە تۆمارێكی ڤیدیۆییدا بانگەوازی بۆ سازدانی خۆپیشاندان كرد، بەڵام بەر لەوەی خۆپیشاندانەكە بكات، چەند كاتژمێرێك دوای بڵاوبونەوەی تۆمارە ڤیدیۆییەكەی، لەلایەن هێزە ئەمنییەكانەوە دەستگیركرا، دەستگیركردنی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی كوردستان‌و لە شەقامیش كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا، ئەو مامۆستا (بەدەل بەرواریی)یە، كە ئێستا ئیتر ناوەكەی بۆ زۆر كەس ئاشنیایە، لەم گفتوگۆ رۆژنامەوانییە كورتەدا لەگەڵ (درەو) باسی دۆخی خۆی لە زیندان‌و چۆنیەتی ئازادبوونی دەكات. دەقی گفتوگۆكە: درەو: چۆن ئازادكرایت ؟ مامۆستا بەدەل بەرواریی: بەكەفالەت ئازادكرام، بە كەفیلێك رازی نەبوون بە دوو كەفیل بەربووم (بەپێكەنینەوە). درەو: چەند تۆمەتت ئاڕاستەكراوە ؟ ماموستا بەدەل بەرواریی: دوو تۆمەت، تۆمەتی یەكەم ئەنجامدانی گردبونەوەی بێ مۆڵەت‌و تۆمەتەكەی تریش مەسەلەی چەند پۆستێك بوو كە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاومكردبووەوەو لەو پۆستانەدا داوامان لە سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكی حكومەت كردبوو چۆن داوا دەكەن حكومەتی عێراق رێز لە خۆپیشاندەران بگرێت، ئێوەش رێز لە خۆپیشاندانی ئێمە بگرن. درەو: لەكاتی ئازادكردنتدا هیچ جۆرە بەڵێننامەیەكیان پێ پڕكردیتەوە ؟ مامۆستا بەدەل بەرواریی: نەخێر هیچ بەڵێننامەیەكیان پێ پڕنەكردومەتەوە، بەڵام موبایلی هێڵی ئاسیاسێڵەكەم هێشا لای ئەوانە، لە زیندان موبایلەكەم نەدەكردەوە، بەڵام دواتر ناچاربووم كردمەوە، ئێستا گوایە دەیانەوێت تۆمەتم بۆ دروست بكەن كە من سەربە لایەنێكی سیاسیم. درەو: لەو ماوەیەی كە لە زیندان بوویت، روبەڕووی هیچ ئازارێكی جەستەیی یاخود دەروونی بویتەوە ؟ مامۆستا بەدەل بەرواریی: نەخێر، زۆر رێزیان لە ئێمە گرت، بەتایبەت پۆلیسەكانی زیندانەكە. درەو: كاتێك ئێوە لە زیندان بوون، لە چەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستان خەڵكانێك خۆپیشاندانیان بۆ پشتیوانی ئێوە كردو داوایان كرد ئازاد بكرێیت، ئێوە ئەوكات لە زیندان ئاگاداری روداوەكان بوون ؟ مامۆستا بەدەل بەراواریی: بەڵێ، لەڕێگەی كەناڵەكانەوە ئاگاداری هەندێكیان بووم. درەو: ئێستا كە ئازادكراویت پەیامت بۆ مامۆستایان چییە ؟ مامۆستا بەدەل بەرواریی: ئێمە هیچ شتێكمان نەكردووە، دەستور رێگەی پێداوین بە هەر شێواز‌و رێگایەك بێت داوای مافی خۆمان بكەین، بەڵام ئەوان كە نەهێڵن كەس خۆپیشاندان بكات ئەوە شتێكی ترە، بەراستی سوپاسی گەرمم هەیە بۆ ئەو مامۆستاو فەرمانبەرانەی سلێمانی‌و گەرمیان‌و هەڵەبجە‌و كەركوك كە پشتیوانی ئێمە بوون، لە ساڵی 1992وە تائێستا من ئەم كارە دەكەن لە رێكخراوەكان، ئەوە یەكەمجارە شتی لەو شێوەیە لە هەرێمی كوردستان روودەدات كە خەڵكی ئەو ناوچانە پشتیوانی دهۆك دەبن، ئەوە یەكەمجارە یەكگرتنێكی لەوشێوەیە لە هەرێمی كوردستان روودەدات، ئێمە موڵەتی خۆپیشاندانمان هەبوو، ئەگەر رێگەیان بدایە یەك كاتژمێر بوو كۆتایی دەهات‌و كەسیش نەیدەزانی گردبونەوەمان كردووە. درەو: هیچ فشارێكت لێ كراوە بۆ ئەوەی جارێكی تر خۆپیشاندان نەكەیتەوە ؟ مامۆستا بەدەل بەرواریی: بەڵێ بەشێوەی ناڕاستەوخۆ هەبووە. درەو: بەرپرسانی پارێزگای دهۆك تۆمەتی ئەوەیان خستەپاڵ گردبونەوەكەتان كە دەستی سیاسی چەند لایەنێكی لە پشت بووە ؟ مامۆستا بەدەل بەرواریی: ئەوە مەسەلەكەیە كە تۆمەتی سیاسییان خستوەتە پاڵمان، ئەوان باش دەزانن كە من سەر بە هیچ لایەنێك نیم، ئەوان ئەیانویست لەوە دڵنیا ببنەوە چۆن كەسێك لە دهۆك لە هەموو ناوچەكانی تری كوردستان ئەو هەموو پشتیوانییەی هەیە. درەو: لەو ماوەیەی كە لەزیندان بوویت، هیچ بەرپرسێكی حزبی یان حكومی پەیوەندی پێوەكردیت ؟ مامۆستا بەدەل بەرواریی: نەخێر، هیچ كەسێك پەیوەندی پێوە نەكردووم جگە لە رێكخراوی مافی مرۆڤی سەربە حكومەتی هەرێم، هیچ كەسی تر سەردانی نەكردم. ئەو تۆمارە ڤیدیۆیەی كە بەدەل بەرواری لەسەر دەستگیركرا  

راپۆرتى: درەو درێژەی شەپۆلی یەكەمەو ژمارەكان روو لە هەڵكشانە، ئەگەرچی بۆ ماوەیەك خۆی ونكرد، بەڵام سەختتر دەركەوتەوە، ئەمجارە لەبری ئەوەی تیمە تەندروستییەكان بەدوای توشبووەكان بگەڕێن، توشبوەكان خۆیان لە دەرگای نەخۆشخانەكان دەدەن، ئەمە قۆناغێكی نوێی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنایە لە هەرێمی كوردستان كە هەندێك كەس تائێستا بە چاوێكی سیاسییەوە لێی دەڕوانن و ئامادەنین وەكو راستییەكی بێ چەندوچوون وەری بگرن. بۆچی كۆرنا دەركەوتەوە ؟ بەرپرسانی هەرێمی كوردستان پێش هەموو وڵاتان سەركەوتنیان بەسەر كۆرۆنادا راگەیاند، ئەمە سەركەوتنی تەواوەتی نەبوو، سەركەوتنی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكەو كاریگەرییە نەرێنییەكانی بوو لەسەر كەمی ژمارەی توشبوان لە هەرێم بەبەراورد بە زۆر ناوچەی تر لە جیهان، بەڵام ڤایرۆسەكە جارێكی تر دەركەوتەوە، هەندێك كۆرۆنای ئەمجارە بە كۆرۆنایەكی جیاوازو قورستر ناودەبەن، بەتایبەتی لەكاتێكدا كە ئەمجارە لەناو توشبووەكاندا كەسانی گەنج هەن و دۆخی تەندروستییان خراپە.  لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، دكتۆر سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی هەرێمی كوردستان باسی لەوەكرد" شتێك نیە بەناوی كۆرونای پێشوو و ئێستا، ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ COVID-19 ئێستا جیاواز نیە لەگەڵ مانگەكانی پێشوو بەڵكو بەردەوامی و درێژكراوەی شەپۆڵی یەكەمە. وەزیر دەڵێ:" ژمارەی تووشبووان زیاتر بووەو لە هەڵكشانێكی دیكەدایە لەگەڵ بوونی ژمارەیەك لە نەخۆشەكان بە نیشانەكانی نەخۆشیەكەوە". وەزیری تەندروستی هۆكاری زیادبوونی ژمارەی توشبووان دەگەڕێنێتەوە بۆ سێ هۆكار: 🔹 زیادبوونی ژمارەی تووشبووان لە عێراق و شاری بەغداد. 🔹 پابەندنەبوون و بەهەند وەرنەگرتنی رێنماییەكانی خۆپارێزی لەلایەن هاوڵاتیانەوە. 🔹 بوونی بەركەوتنی زیاتر لەناو كۆمەڵگەو قەرەباڵغی. لە هەندێك لە وڵاتان لە نمونەی ئەمریكا كە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەردەوام باسی لێوەدەكات، زیادكردنی ژمارەی پشكنینی رۆژانە بۆ خەڵك بووە هۆی زۆربوونی ژمارەی توشبووان یاخود دۆزینەوەی ژمارەیەكی زیاتر لە توشبووان، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ژمارەی پشكنینەكان بەبەراورد بە سەرەتا زیادی نەكردووە كەچی ژمارەی توشبووان روو لە زیادبوونە. كارەسات رودەدات ! سەرەتای مەترسی دۆخی نوێی كۆرۆنا لە شاری سلێمانییەوە دەركەوت، دكتۆر یاد نەقشبەندی وتەبێژی بەڕێوەبەرێتی گشتی تەندروستی سلێمانی "تكا" لە هاوڵاتیان دەكات پابەندی رێنماییە تەندروستییەكان بن، ئەو دەڵێ:" كارەسات روودەدات دڵنیابن، دۆخەكە مەترسیدارە". سەرباری ئەم دۆخە نوێیە، پارێزگای سلێمانی نایەوێت جارێكی قەدەغەی تەواوەتی هاتوچۆ رابگەیەنێت. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی وتی: ئێمە لەگەڵ قەدەغەی تەواوی هاتوچۆدا نین، چونكە پێمانوایە دوای ئەو قۆناغەی پێشوو، هەموو رێگاكان بۆ ئەوە بوو رێگە لە پەتای كۆرۆنا بگرین، كۆرۆنا بەدوای خۆیدا دوو كاریگەری گەورەیە هێناوە: 🔹 یەكەم: بژێوی و كارو كەسابەتی خەڵكە 🔹 دووەم: داهات و ئابوری دەوڵەتە  هەردووكیان لەژێر هەڕەشەكی گەورەتردان كە لە كۆرۆنا خۆی مەترسیدارترن.  ئەمە لەكاتێكدایە ئەمڕۆ لیژنەی باڵای تەندروستی عێراق كە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی دەكات بۆ ماوەی (١٤) رۆژ قەدەغەی تەواوەتی هاتوچۆی راگەیاندو لە ئەمڕۆوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. سیاسەتی نوێی روبەڕووبونەوەی كۆرۆنا لە سلێمانی وەكو ئەوەی پارێزگار وەكو سەرۆكی لیژنەی روبەڕووبونەوەی كۆرۆنا باسی دەكات، لەسەر دوو بنەما راوەستاوە: 🔹 یەكەم: توندكردنەوەی رێكارەكان و چاودێریكردن و پشكنین و بەدواداچونی زیاتر لەلایەن فەرمانگەكانی دەوڵەتەوە، بەتەندروستیشەوە. 🔹 دووەم: بەرزكردنەوەی ئاستی خۆپارێزی هاوڵاتیان كە لە هەمووشتێك گرنگترە، لەلایەك دەبێت هاوڵاتیان خۆیان بپارێزن، پەیڕەوی رێنماییە تەندروستییەكان بكەن، ئەوی دیكەشی كاری دەمودەزگاكانی دەوڵەتە كە دەبێت ئەو رێكارانە، زۆر توندتر بكەنەوە لەوەی هەیە. لەماوەی (٢٤) كاتژمێری رابردوودا لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (31) حاڵەتی نوێی كۆرۆنا تۆماركراوە، ئێستادا لە سلێمانی (116) توشبوی لە نەخۆشخانەكاندان، (١٠) كەسیان دۆخی تەندروستییان ناجێگیرەو پێویستیان بە ئۆكسجینە، توشبویەك دوێنێ گیانی لەدەستداو دۆخی توشبویەكی تریش مەترسیدارە. پسپۆران چی دەڵێن ؟ دكتۆر زانا حەمید پسپۆڕی بواری كۆرۆنا كە لە سەرەتای دەركەوتنی ڤایرۆسەكەوە لە هەرێمی كوردستان لە هێڵی پێشەوەی شەڕەكەدایە، هۆكاری زیادبوونی حاڵەتەكانی كۆرۆنا لە سلێمانی و هەرێمی كوردستان بەگشتی بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە" خەڵك متمانەیان بەو هەنگاوانە نەبووە كە پێشتر بۆ خۆپاراستن لە ڤایرۆسەكە گیراونەتەبەرو بارودۆخەكەیان بە هەندوەرنەگرتووە". دكتۆر زانا كە لە زانكۆی لیڤەرپوڵی بەریتانیا بڕوانامەی دكتۆرای لە كۆرۆنادا بەدەستهێناوە، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) وتی:" جاری پێشوو ئێمە خۆمان هەڵگرانی ڤایرۆسەكەمان دەدۆزیەوە، بەڵام ئێستا دڵنیاین ئەگەر بە شێوەی هەڕەمەكی تێست وەربگرین ژمارەیەكی زۆری توشبوو هەیە، تێكەڵی زۆری هەیەو ڤایرۆسەكە چوەتەوە ناو خەڵكەوە". "جاران ئێمە بەدوایدا دەگەڕاین و سەمپڵمان وەردەگرت و نەماندەهێشت ڤایرۆسەكە بڵاوبێتەوە، ئەوە كاری سەرەكیمان بوو كە سەری گرت و ئەنجامی هەبوو سەركەوتووش بووین، بەڵام ئێستا رەنگە كەسانێك چوبێتنە ئێران یان پارێزگاكانی عێراق و گەڕابێتنەوە، ئەوانە ڤایرۆسەكەیان هێناوەتەوە، بەرپرسیارێتی بڵاوبونەوەكەو مردنی هەر كەسێكیش دەكەوێتە ئەستۆی ئەوان، ئێستا وەك پێشتر سەرچاوەی ڤایرۆسەكە روون نیە". سەرباری ئەمانە دكتۆر زانا پێی وایە هێشتا نەگەیشتوینەتەوە ئەوەی بڵێن لە زۆنی مەترسیداین، هێشتا ژمارەكان ئەو ژمارەیە نین كە زۆر مەترسیدار بن، هێشتا ئومێدێك هەیە ئەگەر فریای بكەوین، ئەگەر چوارچێوەیەك بۆ ئەوانە دروست بكەین كە ڤایرۆسەكەیان هێنایەوەو خەڵكی دیكەشیان توش كرد. جیهان رۆژ لەدوای رۆژ بەهۆی لێكەوتەكانی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە دوچاری زیانی گەورەتر دەبێت بەتایبەتی لەڕووی تەندروستی و ئابورییەوە، هەمووان چاویان لەوەیە شارەزایانی تەندروستی هەواڵی دۆزینەوەی ڤاكسینی دژە كۆڤید-١٩ رابگەیەنن، بەڵام تائێستا ئاسۆی چارەسەر نادیارە. پرۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر ئارام گەڵاڵی بە (درەو)ی رایگەیاند، لە دوو لاوە پێشكەوتن لە روبەڕووبونەوەی كۆرۆنادا رویداوە: 🔹 یەكەم: تێگەیشتن لە سروشتی نەخۆشییەكە ئێستا زۆر چوەتە پێشەوە، لەو ڕووەوە ڤایرۆسەكە چۆن كاریگەریە لەسەر خانەكان دەكات ؟ چۆن لە خانەیەكەوە بۆ خانەیەكی تر بڵاودەبێتەوە ؟، زۆر هەنگاوی باش نراوە، وێنەكە خەریكە روندەبێتەوەو تەمومژی لەسەر لادەچێت. 🔹 دووەم: كۆمەڵێك دەرمان بەشێوەی جیاواز جیاواز، كە یارمەتی خانەكان دەدات بۆ كوشتنی ڤایرۆسەكە، یان كۆكتێلی دەرمانی تر، ئەمانە هەمووی لە تێستدان، تێستەكان بە شێوەیەك دەكەن كە جیاواز بێت لە دەرمانی دیكە، تێستەكان بە قۆناغ قۆناغ دەڕوات، تێستی یەكەم و دووەم و ئینجا تێستی سێیەم، بەڵام بۆ كۆرۆنا دەیانەوێت تێستەكان هەموویان بەیەكەوە بكەن، بەمەرجێك لەسەر سەلامەتی (safety)ى و  كوالیتی دەرمانەكە نەكەوێت. دكتۆر ئارام گەڵاڵی پێشبینی دەكات تاوەكو كۆتای ئەمساڵ یان سەرەتای ساڵی داهاتوو دەرمانێك بۆ ڤایرۆسی كۆڤید-١٩ بدۆزرێتەوە.   كۆرۆنا لە هەرێمی كوردستانبەپێی دوایین ئاماری وەزارەتی تەندروستی:  🔹 ژمارەی توشبوو (606) توشبوو 🔹    ژمارەی چاكبوو (409) چاكبوو 🔹    ژمارەی مردوو (6) كەس 🔹 ژمارەی ماوە لە نەخۆشخانە (191) كەس  سەرباری زۆربوونی ژمارەی توشبووان، بەڵام ئەوەی ئێستا بەدی دەكرێت لە هەرێمی كوردستان پابەندبوون بە رێنماییە تەندروستییەكانەوە وەكو سەرەتای دەركەوتنی ڤایرۆسەكە نییە. بەهۆی رێوشوێنێ خۆپارێزی لە ڤایرۆسەكە بەتایبەت لە دەروازە سنورییەكان، داهاتی ناوخۆی وەكو سەرچاوەیەكی گرنگی دارایی حكومەت زیانی گەورەی بەركەوت، بەڵام لەڕووی تەندروستییەوە ئەنجامی باشی هەبوو، ئایا حكومەت جارێكی تر لەپێناو تەندروستی گشتیدا باجی بە سەرچاوەی داهاتی ناوخۆ دەدات یاخود لەپێنا خۆپاراستن لە توڕەیی خەڵك و هەڕەشەی خۆپیشاندان لە حاڵی دواكەوتنی موچەدا، نایەوێت جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆسەر رێگاكەی پێشتر ؟  سەرچاوە بێلایەنەكانی بواری پزیشكی لە هەرێمی كوردستان كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون جەخت لەسەر راستیی مەترسی ئەم دۆخە نوێیە دەكەن، بەڵام لای زۆر كەس بابەتەكە رەهەندێكی سیاسی بەبەردا كراوەو پێیانوایە قسەكردن لەبارەی زۆربوونی حاڵەتەكانی كۆرۆنا بۆ ترساندنی خەڵكە لە سازدانی هەرجۆرە خۆپیشاندانێكی ناڕەزایەتی دژ بە حكومەت لەم كاتەدا كە كابینەی مەسرور بارزانی دوچاری قەیرانی دارایی بووە.  

درەو: بڕیارە رۆژی سێشەممە مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان بەسەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی و نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی كۆببنەوە. سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند: بڕیاربوو رۆژی دووشەممە مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی كۆببنەوە لە هەولێر كۆببنەوە، بەڵام بەهۆی یادی یەكێتیەوە كۆبونەوەكە بۆ رۆژی سێشەممە دواخراوە. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد: هەرچەندە تا ئێستا بڕیاری كۆتایی لەسەر شوێنەكەی نەدراوە، بەڵام چاوەڕەوان دەكرێت كۆبونەوەكە لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بەڕێوە بچێت، وەفدی پارتی بەسەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی و وەفدی یەكێتی بە سەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بەرێوە دەچێت. چەند جارێك وادەی كۆبونەوەی نێوان یەكێتی و پارتی دیاریكرا بەڵام بەهۆی گرژی و لێدوانی بەرپرسانی هەردوولا و رێككنەكەوتن لەسەر شوێنەكەی كۆبونەوەكە ئەنجام نەدرا. بڕیارە سبەینێ ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان بەسەر پەرشتی مەسعود بارزانی كۆببێتەوە، پرسی بارودۆخی هەرێمی كوردستان و پەیوەندییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی تەوەری سەرەكی كۆبونەوەكەی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دەبێت    

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت -  محەمەد رەئوف  ئەوەی "مام جەلال" بە زیاتر لە (40 ساڵ) خەبات پێی نەگەیشت، كوڕو برازاكەی لەماوەی كەمتر لە ساڵێكدا پێی گەیشتن كە كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی بڕیارە لەناو حزبدا، یەكێتی دوای (45) ساڵ تەمەن، ئێستا بەتەواوەتی بۆ ماڵباتی تاڵەبانی تەخت بووە، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتییەكی بەهێز بوو بەدەسەڵاتێكی كەمترەوە، بەڵام كوڕو برازاكەی سەرۆكی یەكێتییەكی لاوازن بە دەسەڵاتێكی زۆرترەوە، تاڵەبانی باوك لە یەك كاتدا تاران‌و ئەنكەرەو واشنتۆنی ئیدارە دەدات، بەڵام نەوەكانی كێشەی گەورەیان ئەوەیە بارزانی دانیان پێدا نانێت. تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان سەوزپۆش دەكرێ رۆژی دوو شەممە یەكێتی نیشتمانی كوردستان یادی (45) ساڵەی دامەزراندنی دەكاتەوە، میدیاكانی یەكێتی چەند رۆژێكە باسی خەبات‌و سەروەرییەكانی حزبەكەیان دەگێڕنەوە، كادیرانی حزبیش لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پرۆفایلەكانی خۆیان سەوزپۆش كردووە. یادی ئەمساڵ، دوای شەش مانگ دێت لە بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چوارەمی حزب، كۆنگرەیەك كە بەتەواوەتی یەكێتی رادەستی ماڵباتی تاڵەبانی كرد. خاوەندارێتی یەكێتی یەكێتی كە ئێستا تەمەنی دەبێت بە (45) ساڵ، لەو تەمەنەدا تەنیا (4) كۆنگرە‌و (2) پلنیۆمی بەستووە، دواین كۆنگرە واتە كۆنگرەی چوار كە لە كۆتاییەكانی ساڵی 2019دا بەڕێوەچوو، كۆتایی بە ململانێكان لەسەر خاوەندارێتی حزبەكە هێنا‌و یەكێتی دایە دەست نەوەی دووەمی تاڵەبانییەكان. یەكێتی، كە لەسەرەتای دامەزراندنییەوە، لە یەكگرتنی سێ ئاڕاستەی سیاسی (كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان، ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان، ‏هێڵی گشتی) دروستبوو، ئێستا ئیتر وەكو حزبی كۆكەرەوەی ئاڕاستەی سیاسی جیاواز بوونی نەماوە‌و بووە بە یەكێتی ماڵباتی تاڵەبانی، تائەو رادەیەی لەدوای هەڵبژاردنی هاوسەرۆكە نوێیەكانەوە (لاهور شێخ جەنگی‌و بافڵ تاڵەبانی) كۆبونەوەكانی مەكتەبی سیاسی لەماڵەكەی مام جەلال لە "دەباشان"ی سلێمانی بەڕێوەدەچێت. دارایی‌و هێزی چەكدار‌و پەیوەندییەكانی حزب كە سێ كۆڵەكەی گرنگی بەڕێوەبردنی یەكێتین، زۆرینەی جومگەكانیان لەدەستی ماڵباتدایە. سەركردەكانی تری حزب، ئەوانەی هاوڕێ‌و هاوخەباتی تاڵەبانی باوك بوون، لەدوای نەخۆشكەوتنی تاڵەبانی‌و دواتریش مردنی، چاویان لەوەبوو جڵەوی حزب لەدەستی خۆیاندا توند بكەن، ئێستا لە ئەنجومەنێكدا بەناوی "ئەنجومەنی باڵای سیاسی" كۆكراونەتەوە‌و دەسەڵاتی بڕیاردانیان لانەماوە، هەندێك لە یەكێتییەكان ئەم ئەنجومەنە بە "خانەی پیران" ناودەبەن. مانۆڕی یەك لەدوای یەكی سەركردە كۆنەكانی حزب لەدوای كۆچی دوایی تاڵەبانی باوك، بۆ كۆنترۆڵكردنی حزبەكە، هەمویان بێ ئاكام بوون، ئەوان چەندین رێگایان تاقیكردەوە بۆ لەبەریەكهەڵوەشاندنی ماڵباتی تاڵەبانی (دروستكردنی ناكۆكی لەنێوان بنەماڵەی ئیبراهیم ئەحمەد‌و جەلال تاڵەبانی)، بەڵام دواجار خەونی كۆنترۆڵكردنی حزب، ماڵباتی لەدەوری یەك‌و لەسەر یەك بەرژەوەندی هاوبەش كۆكردەوە‌و بەمەش ئەنجامی یارییەكەیان لە بەرژەوەندی خۆیان یەكلاكردەوە.   ناكۆكی‌و ناتەبایی نێوان بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی ئامۆزای‌و كارەكتەرەكانی تری ناو هەردوو بنەماڵەی ئیبراهیم ئەحمەدو جەلال تاڵەبانی، یەكێك لەو رێگایانە بوو كە سەركردە كۆنەكانی حزب ئەزمونیان كرد، بەڵام گەنجەكانی نەوەی دووەمی تاڵەبانی لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی ناوخۆی ماڵباتەكەیاندا، بە چەسپاندنی بیرۆكەی "هاوسەرۆكایەتی" بۆ حزب، ئەم كارتەیان سوتاند. یەكێتییان بۆ تەخت بووە ! ئەنجومەنی سەركردایەتی نوێی یەكێتی لە (121) كەس پێكدێت، زیاتر (80) كەسیان یەكلابونەتەوە بۆ ماڵباتی تاڵەبانی، مەكتەبی سیاسیش بەهەمان شێوە. ئێستا یەكێتی بۆ كوڕو برازاكەی تاڵەبانی تەخت بووە، ئەمە دۆخێكە كە لە مێژووی یەكێتیدا تەنانەت مام جەلال خۆشی دۆخی لەوشێوە لەبارو گونجاوی بەخۆیەوە نەبینیوە، تاڵەبانی سەرباری ئەوەی خۆی كارەكتەرێكی بەهێزی سیاسی بوو لەسەر ئاستی ناوخۆو جیهانیش، بەڵام تاوەكو ساڵی 2009‌و جیابونەوەی نەوشیروان مستەفا‌و هاوڕێكانی، هەرگیز یەكێتی بەوشێوەیە بۆ تەخت نەبووە، سەرباری ئەوەی دەسەڵاتداری یەكەم بووە، بەڵام بەردەوام لە بڕیارداندا رەچاوی جەمسەرەكانی تری ناو حزبی كردووە‌و یەكێتی لە پەرتبوون پاراستووە، تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتییەكی بەهێز بوو بەدەسەڵاتێكی كەمترەوە، بەڵام كوڕو برازاكەی سەرۆكی یەكێتییەكی لاوازن بە دەسەڵاتێكی زۆرترەوە. هاوسەرۆكە نوێیەكانی یەكێتی كێشەی دەسەڵاتیان نییە، ئەوان لە یەك رۆژدا دوای كۆنگرە، بەرپرسی هەموو مەڵبەندەكانی حزبیان بەبێ گەڕانەوە بۆ كەسی تر دیاریكرد، بەڵام كێشەی كەمی ئەزمون‌و نەشارەزاییان لە بەڕێوەبردنی مانۆڕی سیاسیدا هەیە‌و سۆزو پەرچەكردار بە جوڵە سیاسییەكانیانەوە دیارە. شتێكی تر هەیە كە لە "مام جەلال"دا هەبوو، ئێستا لە نەوەكانیدا نییە مەسەلەی "شەرعیەتی شۆڕشگێڕیی"ە، تاڵەبانی لەژێر سێبەری ئەو شەرعیەتەدا حوكمی یەكێتی‌و دەرەوەی حزبەكەشی دەكرد، شەرعیەتێك كە بەهەوڵ‌و ماندوبوون‌و سەرچڵی خۆی دروستی كردبوو، بەڵام كوڕو برازاكەی نەوەی شارو گەورەبووی پایتەختەكانی ئەوروپان، تاڵەبانی باوك زیاتر لە (50) ساڵ بەو شەرعیەتەوە درێژەی دا بە مانەوەی خۆی بە بەهێزی لە گۆڕەپانی سیاسیدا، بەڵام نەوەكانی بەم شەرعییەتەوە توانای مانەوەیان نییە لەبەردەم نەوەی تازەپێگەیشتووی كورددا، تاكە چانسی بەردەمیان بوژاندنەوەی حزبە لەڕێگەی چاكسازیكردن لە پەیكەری حزب‌و دورخستنەوەی دەستی حزب لە بازاڕو ئیدارەدانی ناوچەی جێ نفوزی خۆیان بەشێوەیەكی سەردەمیانە‌و باشتر كە گونجاوبێت لەگەڵ هەلومەرجی ئێستادا.  كۆكردنەوەی ماڵێكی لێكترازاو سەرباری ئەوەی كۆنگرەی چوارەم، یەكێتی لەسەر سینییەكی زێڕین رادەستی ماڵباتی تاڵەبانی كرد، بەڵام هێشتا ماڵەكەی یەكێتی ماڵێكی رێكخراو نییە. یەكێتی لە ئاستی ناوخۆی هەرێمدا بەشدارە لە حكومەت، بەڵام نوێنەرەكانی لە حكومەت بەر لە ئەنجامی كۆنگرەی چوارەم دانراون‌و بەشێكی زۆریان تەبا نین لەگەڵ گوتاری سەركردایەتییە نوێیەكەی دوای كۆنگرە، ئەمە بەجۆرێك پێگەی یەكێتی‌و بڕیارە سیاسییەكانی لەناو حكومەت لە هەولێر لاوازكردووە. لەسەر ئاستی عێراقیش، یەكێتی یەكێك لە گەورترین پۆستەكانی بەدەستەوەیە كە پۆستی سەرۆك كۆمارە (بەرهەم ساڵح)، سەرباری ئەوەی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق هێشتا فراكسیۆنێكی گەورەیە‌و خاوەنی (22) كورسییە، بەڵام بەم حاڵەشەوە هێشتا یەكێتی نەبوەتەوە بە خاوەنی پێگەكەی سەردەمی "مام جەلال"ی لە بەغداد.  بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق كە لە كۆنگرەی چواردا لەناو حزب لە پێگەی درا، وەكو پێویست هەماهەنگ نییە لەگەڵ سەركردایەتییە نوێیەكەدا‌و بەتەنیاو وەكو ئاڕاستەیەك بۆخۆی كاردەكات. لەسەر ئاستی پەیوەندییەكانی دەرەوەش، یەكێتی چەند ساڵێكە سەردەمە زێڕینەكەی تاڵەبانی بەجێهێشتووە‌و بەدۆخێكی ناسەقامگیردا گوزەر دەكات، تاڵەبانی لەیەك كاتدا تاران‌و ئەنكەرەو واشنتۆن لەبەرزترین ئاستیاندا ئیدارە دەدا، بەڵام خەمی گەورەی ئێستا سەركردایەتی نوێی یەكێتی پەیوەندییەكانە لەگەڵ پارتی. یەكێتی بەرەو كوێ ؟ بەكارهێنانی كارتی دروستكردنی ناكۆكی لەناو ماڵباتی تاڵەبانی، لەدوای سەركردە كۆنەكانی حزب، ئێستا پارتی دیموكراتی كوردستانیش كاری لەسەر دەكات. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی كە خۆی زۆر بەتوندی دەستوەردانی دەرەكی لە كاروباری ناوخۆی بنەماڵەكەی رەتدەكاتەوە، بەمدواییە دەستی بۆ دەستوەردان لە دۆخی ناوخۆی ماڵباتی تاڵەبانی برد. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە كە پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی ئاڵۆزی تێكەوت‌و نەیانتوانی پێكەوە كۆببنەوە، بارزانی پەیامی بۆ بافڵ تاڵەبانی ناردووەو داوای لێكردووە ئامادەكاری بكات بۆ كۆبونەوەی نێوان پارتی‌و یەكێتی. لاهور شێخ جەنگی‌و دەوروبەرەكەی لەم پەیوەندییەی بارزانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی نیگەران بوون، ئەوان ترسیان هەیە بارزانی تا كۆتایی دان بە هاوسەرۆكایەتییەكەیاندا لەناو یەكێتی نەنێت، وا لێكیان دایەوە بارزانی دەیەوێت كێشە لەنێوان بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی دروست بكات. بافڵ تاڵەبانی لەبەردەم لاهور شێخ جەنگی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتیدا هەوڵەكەی بارزانی پشتڕاستكردەوە، بەڵام دڵنیایی پێدان لەوەی "یەكێتی خاوەنی یەك بڕیارە"، واتە ئەو بەبێ هاوسەرۆكەكەی تر كە لاهور شێخ جەنگی ئامۆزایەتی، ناچێتە ناو هیچ پەیوەندییەكی تایبەتەوە لەگەڵ پارتی. پێناچێت بۆ ئەم قۆناغە گرەوكردنی بارزانی‌و پارتی لەسەر پەرتكردنی ماڵباتی تاڵەبانی ئاكامێكی هەبێت، چونكە دوو ئامۆزاكە لە قۆناغی سەرەتای كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی یەكێتیدان‌و لەم قۆناغەدا هەرجۆرە ناكۆكی‌و پەرتبونێك بەزیانی هەردوكیان كۆتایی دێت، بەڵام لەدور مەودادا رودانی ئەو پەرتبونە ئەگەرێكی بەهێزە. تێكچوونی پەیوەندییەكانی ماڵباتی تاڵەبانی لەگەڵ بنەماڵەی بارزانی، لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 بوو، بارزانی تۆمەتباریان دەكات بەوەی "خیانەت"یان كردووە‌و كەركوكیان رادەستی حەشدی شەعبی كردووە، رێككەوتنی كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك بافڵ تاڵەبانی كردویەتی، بەڵام بارزانی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بافڵ ئاسایی كردوەتەوە‌و لە لاهور شێخ جەنگی نیگەران‌و توڕەیە، پارتی‌و بارزانی تائێستا بەفەرمی دانیان بە لاهور شێخ جەنگی وەكو هاوسەرۆكی یەكێتیدا نەناوە، ئەمە یەكێكە لە سەرچاوەی نیگەرانی‌و ترسەكانی لاهور شێخ جەنگی لە داهاتووی سیاسی خۆی، ترس لەوەی لەداهاتوودا یەكێتی بەتەواوەتی بكەوێتە دەست بافڵ تاڵەبانی‌و پارتی لەمەدا گەمەكە یەكلابكەنەوە، لەبەرامبەر ئەم هەوڵەدا لاهور شێخ جەنگی بۆ ئەم قۆناغە زیاتر هەوڵی نزیكبونەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان دەدات‌و دەیەوێت پارسەنگەكەی ناو یەكێتی بە بزوتنەوەی گۆڕان رێكبخاتەوە. نەوەی دووەمی تاڵەبانییەكان، سەرباری ئەوەی لەدوای مردنی تاڵەبانی باوكەوە كۆنترۆڵی دارایی‌و هێزی چەكدارو پەیوەندییەكانی حزبیان كرد، بەمەوە رانەوەستان، بۆ كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی حزب پەنایان بۆ گوتاری سیاسی توند دژ بە پارتی برد، ئەمە مانۆرێكی سەركەوتوو بوو بۆ كۆكردنەوەی بنكەی جەماوەری حزب لە دەوری خۆیان، ئەوان باش لەوە تێگەیشتبوون بەوتنەوەی دروشم دژ بە پارتی، لە سلێمانی مەڵبەندی دەسەڵاتی حزبەكەیان، ئەستێرەیان دەدرەوشێتەوە. نەوەكانی تاڵەبانی بۆ كۆنترۆڵكردنی یەكێتی، بەسەر پشتی پارتیدا سەركەوتن، بەڵام ئێستا بۆ مانەوەیان پێویستیان بەوەیە پارتی دانیان پێدا بنێت. پارتیش هەر لەسەرەتاوە، دوای هەڵبژاردنی هاوسەرۆكەكانی یەكێتی، بەچەند قۆناغێك مامەڵەی لەگەڵ یەكێتییە نوێیەكان كردووە، سەرەتاو لە قۆناغی یەكەمدا بەهیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو دان بە هاوسەرۆكەكاندا بنێت‌و لەبری ئەوە هەوڵی گەڕاندنەوەی سەركردە كۆنەكانی یەكێتی دەدات، واتە ئەوانەی ئێستا لەناو ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتی بە سەرۆكایەتی كۆسرەت رەسوڵ كۆبونەتەوە‌و پێكهاتوون لە مەكتەب سیاسییەكانی پێشتری یەكێتی، پارتی لە گەڕاندنەوە مەكتەب سیاسییە كۆنەكە بۆسەر شانۆی یەكێتی سەركەوتوو نەبوو، لەقۆناغێكی تردا هەوڵی جیاكردنەوەی هاوسەرۆكەكان دەدات، ئەگەر ئەم هەوڵەش سەركەوتوو نەبێت، پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچین پارتی دان بە هەردوكیاندا بنێت‌و مامەڵەیان لەگەڵ بكات‌و لەپێگە جەماوەرییەكەیان بدات لەناوخۆی یەكێتی‌و كۆتایی بە بەكارهێنانی كارتی دژایەتی پارتی بۆ مانەوەیان بەبەهێزی لەناو یەكێتیدا، بهێنێت. بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو، مەكتەبی سیاسی پارتی‌و یەكێتی كۆببنەوە، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێیە لە پەیوەندی نێوان هەردوو حزب. ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی گورزێكی بەهێز لە بزوتنەوەی گۆڕان دەدات، پارتی تائێستا بۆ سەرەنجڕاكێشانی یەكێتی، بەباشی سودی لە كارتی گۆڕان وەرگرتووە، لەپێكهێنانی حكومەتدا زیاد لەپێویست رەچاوی پشكی گۆڕانی كرد، بەڵام پێناچێت دۆخەكە بەوشێوەیە بەردەوام بێت، بەتایبەتی ئەگەر یەكێتییە نوێیەكان جێ پێی خۆیان لە گۆڕەپانەكەدا لەگەڵ پارتی جێگیربكەن.  چیرۆكی یەكێتی دوان لە دامەزرێنەرە دیارەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە بریتین لە هەریەكە لە (جەلال تاڵەبانی)و (نەوشیروان مستەفا) لەڕێگەی نوسین‌و چاوپێكەوتنی رۆژنامەوانییەوە چیرۆكی دامەزراندنی یەكێتی نیشتمانییان گێڕاوەتەوە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا" مام جەلال لەسەرەتادا رەئی وابو كە هەمو تێكۆشەرانی كورد لە چەپەوە بۆ راست لە یەك رێكخراوی فراوان دا یەك بخرێن، بۆ ئەم مەبەستە پەیوەندی لەگەڵ زۆر كەس كردبو بەتایبەتی لەگەڵ ئەو ئەندامانەی كۆمیتەی ناوەندی پارتی كە هاتبونەدەرەوە و، لەگەڵ ئەوانەی نوێنەری بارزانی بون، ئەم بیرە سەری نەگرت". جەلال تاڵەبانی كە یەكەم‌و دواین سكرتێری گشتی یەكێتی بوو، رۆژی (3/10/2017) كۆچی دوایی كرد، ئەو لە ساڵیادی یەكێتیدا لە 2012 بەمشێوەیە باس لە دامەزراندنی یەكێتی دەكات" من‌و دكتۆر فوئاد مەعسوم لە كۆمیتەی كاروباری عەرەبی پارتی دیموكراتی كوردستان لەنێوان بەیروت‌و قاهیرەو دیمەشق كارمان دەكرد، ئێمە لەوێ ووردە وردە دامەزراندنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانمان گەڵاڵە كرد، لە چایخانەیەك كۆبوینەوە بەناوی (تولەیتولە) لە دیمەشق، منیان تەخویل كرد بەیانەكە بنوسم، بەیانی دامەزراندنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، بەیاننامەی یەكەمم نوسی، ئەو كەسانەی كە كارەكەیان دەستپێكرد بریتی بوون لە (مام جەلال، د. كەمال فوئاد، د. فوئاد مەعسوم، عەبدولڕەزاق فەیلی، لەو ماویەیەدا من چوم بۆ ئەوروپا، پێشتر پەیوەندیم هەبووە بە كاك نەوشیروان مستەفا، ئاگاداری كاك نەوشیروانم كرد، كاك نەوشیروان فكرەكەی پێ باش بوو، دواتر چوین لە بەرلین كۆبوینەوە پاش ئەوەی كە لەكوێ كۆبوینەوە لەگەڵ نەوشیروان مستەفاو عومەر شێخموس، بەوجۆرە دەستەی دامەزرێنەری یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بوین بە 7 كەس، لەوێ بڕیارماندا دوای ساڵێك لە دامەزراندنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان شۆڕش هەڵگیرسێنینەوە". نەوشیروان مستەفا كە یەكێك بوو لە دامەزرێنەرانی یەكێتی لە (19/5/2017) كۆچی دوایی كرد، لە كتێبەكەیدا (لە كەناری دانوبەوە بۆ خڕی ناوزەنگ) سەبارەت بە چیرۆكی دامەزراندنی یەكێتی دەنوسێت:"  دۆستایەتی من لەگەڵ مام جەلال ئەگەڕایەوە بۆ ساڵی 1961 ئەو كاتەی لێپرسراوی لقی سلێمانی پارتی بو، چەندجارێ تەلەفۆنی بۆ كردم و نامەی بۆ ناردم، داوای لێكردم خۆم ئامادە بكەم بۆ بەشداری لەو رێكخراوە تازەیەدا كە خەریكی دامەزراندنێتی و، بۆ گەڕانەوە بۆ وڵات، ئەگەر چی ماوەیەكی درێژ بو من لە كوردستان دور بوم، بەڵام (ئیلتیزامی ئەخلاقی و ئەدەبی) بە كۆمەڵەو بە مام جەلالیەوە بەست بوم، بەجوانم نەئەزانی لەژێری دەربچم، یەكسەر وتم: كەی داوات كرد بەسەرچاو ئامادەم، جارێكیان لە وەڵامی نامەیەكی دا بۆ ئەوەی دڵنیایی بكەمەوە لەوەی من هەر لەسەر بەڵێنە كۆنەكەی خۆم ماوم، سەرەتای نامەكەم بەم شیعرەی "سالم" دەستپێكرد: ئەی قیبلەی مورادم ئاخۆ بە رۆژگاران جارێ لە كەس ئەپرسی حاڵی غەریبی تاران بەو سوێندەی كە خواردم: من هەر ئەوەم كە دیوتم، حاشا بكەم فەرامۆش، میساق و عەهدی جاران بەڵێنم دایە هەر كارێ بۆ دەستپێكردنەوەی شۆڕش دەس پێ بكەن، من واز لە هەمو شتێكی خۆم ئەهێنم لە ڤیەننا و، لەگەڵیان ئەبم، بەڵام ئەو ماوەیە من ئازادی هاتوچۆم نەبو، پاسپۆرتەكەم عێراقی بو. سەفارەت بۆیان تازە نەكردبومەوە، نەمئەتوانی هاتوچۆ بكەم. لە ڤییەنا گیرم خوارد بو. بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا، تا ئەوكاتەی یەكێتی دامەزراوە، ئەو خۆی خوێندكاری دكتۆرا بووە لە ڤیەننا، د. فوئاد مەعسوم نوێنەری بارزانی بووە لە قاهیرە، عادل سەرۆكی یەكێتی قوتابیانی كوردستان بووە، عەبدولڕەزاق فەیلی ئەندامی مەكتەبی سكرتاریەتی یەكێتی لاوان بووە، مام جەلالیش وەكو خۆی دەڵێت پێش دامەزراندنی یەكێتی لە كۆمیتەی كاروباری عەرەبی پارتی دیموكراتی كوردستان لە نێوان بەیروت و قاهیرەو دیمەشق كاری كردووە،. رۆژی 22/2/1975 لە (دیمەشق)ی پایتەختی سوریاو چایخانەی (تولەیتولە) لە گەرەكی (ئەبو رمانە) یەكەم كۆبونەوەی دەستەی دامەزرێنەر بەڕێوەچوو، ‏بەشداربوانی (مام جەلال، د. فوئاد مەعسوم، د. كمال فوئاد، عادل موراد، عەبدولرەزاق فەیلی)، نەوشیروان مستەفا نەیتوانی بەشدار بێت لە كۆبونەوەكە وەكو خۆی لە كتێبی (لە كەناری دانوبەوە بۆ خڕەی ناوزەنگ) باسی دەكات ئەو بەشداری نەكردووە بەهۆی ئەوەی كێشەی پاسپۆرتی هەبووە و باڵیۆزخانەی عێراق پاسپۆرتیان بۆ تازە نەكردوەتەوە و نوسیویەتی" من ئەوسا هێشتا لە ڤیەننا نەجوڵابوم، لەبەرئەوەی لە داڕشتنی بیرەكانی ئەم بەیانەدا بەشدار نەبوم". عومەر شێخموس یەكێكی تر بوو لە ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەر كە بەشداری یەكەم كۆبونەوەی نەكرد، ئەوەش بەهۆی ئەوەی شێخموس كوردی سوریا بوو، نەیتوانیوە گەشتی سوریا بكات. كۆبونەوەی دووەمی دەستەی دامەزرێنەرانی یەكێتی لە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا لە رۆژی 27/5/1975 بەسترا، كۆبونەوەكە بە سەرپەرشتی مام جەلال هەندێك گۆڕانكاری لە پرۆژەی یەكێتیدا كردو بە فەرمی پرۆژەی راگەیاندنی یەكێتی وەكو حزبێكی سیاسی نوێ دوای نسكۆ لە رۆژی 1/6/1975 بڵاوكراوە.  بەپێی گێڕانەوەی نەوشیروان مستەفا" مام جەلال یەكەمین بەیانی راگەیاندنی دامەزراندنی یەكێتی بە عەرەبی، لە شام و پاش باس كردنی لەگەڵ د. فوئاد و عادل و عەبدولڕەزاق، لە 22/5/75 دا نوسی بو و، بڵاوی كردبوەوەو، بۆ كەمال فوئادیشیان نارد بو لە ئەوروپا بڵاوی بكاتەوە، ئەویش دوای ئەوەی هەندێ دەستكاری تێدا كرد بوو لە 1/6/75 دا بڵاوی كردەوە". ترۆیكای یەكێتی یەكێتی نیشتمانی كە دامەزرا وەكو گالیسكەیەك بوو كە سێ ئەسپ رایدەكێشن كە ئەوەش لە زمانی سیاسیدا پێی دەوترێت "ترۆیكا"، دامەزراندنی یەكێتی ئەزمونێكی نوێ بوو، چونكە لە (3) رێكخراوی جیاوازو (3) سەركردایەتی جیاواز پێكهاتبوو، كە ‏هەرسێكیان سەربەخۆیی رێكخراوەیی تەواویان هەبوو: •    كۆمەڵەی ماركسی لینینی كوردستان لە 10/6/1970 بە نهێنی دامەزرا •    ‏بزوتنەوەی سۆسیالیستی كوردستان •    ‏هێڵی گشتی ‏ سەرباری جیابونەوەو هەوڵەكانی جیابونەوەی لەسەردەمی خەباتی شاخ، دواجار ئەم "ترۆیكا"یە تێكچوو، ئەسپەكان گالیسكەكەیان بەجێهێشت، نەوشیروان مستەفا وەكو یەكێك لە دامەزرێنەرەكان ساڵی 2009 لە یەكێتی جیابوەوەو بزوتنەوەی گۆڕانی دامەزراند، ئەمە سەرەتای تێكچوونی پەیكەری رێكخراوەیی یەكێتی بوو بەشێوەیەك كە كاریگەری لەسەر دۆخی ئێستای حزبەكەو یەكلابونەوەی بۆ ماڵباتی تاڵەبانی هەبوو. مشتومڕی دەستەی دامەزرێنەر دەستەی دامەزرێنەری یەكێتی زۆرجار مشتومڕی لەسەر دروستبووە، هەندێكجار لە كاتی  وتارەكانیدا لە یادی یەكێتی یان كۆنفرانس و كۆنگرەكاندا جەلال تاڵەبانی ناوی یەكیان دەپەڕاند یاخود ناوی نەدەهێنان، ئەوەش نیگەرانی دروستدەكرد. لە كۆنگرەی سێیەمی یەكێتیدا، مام جەلال ناوی ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەرانی یەكێتی خوێندەوە، بەڵام ناوی د. فوئاد مەعسوم نەهێنا، فوئاد مەعسوم توڕە بوو، هێشتا مام جەلال وتارەكەی تەواو نەكرد، فوئاد مەعسوم بە پارچە كاغەزێكی بچوكدا نامەیەكی بۆ مام جەلال نارد، بەپێی زانیارییەكانی (درەو میدیا) لەو نامەیەدا فوئاد مەعسوم بۆ مام جەلالی نوسیوە" ناوم دەهێنی یان بچمە دەرەوە"، پاشان مام جەلال ناوی فوئاد مەعسومی هێنا، هەندێك پێیان وابوو مام جەلال بیری چووە ناوی فوئاد مەعسوم بهێنێ، هەندێكیش پێیان وابوو مام جەلال بە ئەنقەست ناوی نەهێناوە.    

(درەو): هاوسەری ئەو پۆلیسەی کە لە شاری  مینیاپۆلیس-ی ئەمریکا پیاوێکی رەشپێستی کوشت، بەنیازە لە پیاوەکەی جیاببێتەوە. دیمەنی کوشتنی پیاوێکی بەڕەگەز ئەفریقی بەناوی (جۆرج فلۆید)، چەند رۆژێکە رایگشتی لە ئەمریکاو لەسەر ئاستی جیهانیش وروژاندووە. لە چەند شارێکی ئەمریکا خۆپیشاندانی ناڕەزایی بەڕێوەچوو، پێکدادان لەنێوان پۆلیس و خەڵکدا رویداو تائێستا کەسێک لە خۆپیشاندەران کوژراوە. (دیریک شاوفین) کە ئەفسەرێکی پۆلیس بوو لە شاری مینیاپۆلیس-ی سەربە ویلایەتی مینیسوتا، هەفتەی رابردوو لەکاتی دەستگیرکردنی پیاوێکی رەشپێستدا، بۆ ماوەی (٨ خولەک) ئەژنۆی لەسەر گەردنی پیاوکە دانا تاوەکو گیانی لەدەستدا، دیمەنی ئەم روداوە لەلایەن هەندێک خەڵکەوە لەو شوێنە تۆمارکرا، دوای بڵاوبونەوەی لە میدیاو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هەموو جیهانی وروژاند. خەڵکێکی زۆر کوشتنی ئەو پیاوە رەشپێستە بەو شێوەیە، وەکو جیاکاری رەگەزیی لە ئەمریکا وێنا دەکەن، بەتایبەتیش کە جیاکاری لە ئەمریکا مێژوویەکی هەیەو کوشتنی رەشپێستەکان لەسەر دەستی پۆلیس دوبارە دەبێتەوە. ئەو کاردانەوە بەهێزەی کە لەسەر کوشتنی پیاوە رەشپێستەکە دروستبووە، تەنانەت گەیشتووەتە ناو خانەوادەی پۆلیسەکەش. کیلی شاوفین هاوسەری دیریک شاوفینی ئەفسەری پۆلیس کە وەکو بکوژی سەرەکی پیاوە رەشپێستەکە تۆمەتبارکراوە، لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند، بەنیازە داوای جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی بکات. کیلی دەڵێ: کوژرانی فلۆید لەسەر دەستی هاوسەرەکەم، شتێکی وێرانکەر بوو بۆ من، هاوسۆزی تەواوەتی خۆم بۆ فلۆیدو هەموو خۆشەویستان و ئەوانەی خەمباربوون بەم کارەساتە، رادەگەیەنم. کیلی هەر لەو بەیاننامەیەدا داوای کرد، لەم ساتە ناخۆشەدا، تایبەتمەندی و پارێزگاری بە خانەوادەکەی بدرێت. دیریک شاوفین ئێستا لەلایەن دادگاوە روبەڕووی تۆمەتی کوشتنی "پلە سێ" کراوەتەوە، ئەو ئەفسەرانەی تریش کە لەکاتی روداوەکەدا ئامادەبوون، لە ریزەکانی پۆلیس دورخراونەتەوە، بەڵام ئەمە توڕەیی خەڵکی هێورنەکردوەتەوە. دەسەڵاتداران بۆ کۆنترۆلکردنی شەپۆلی ناڕەزایەتییەکان لە شاری مینیاپۆلیس قەدەغەی هاتوچۆیان راگەیاند. ناڕەزایەتییەکان گەیشتە شاری واشنتۆنی پایتەختیش، لە واشنتۆن خۆپیشاندەران دروشمی " دادپەروەری.. ئەگەرنا ئارامی نامێنێت" وتەوە، واتا تا ساتی بەسزاگەیاندنی بکوژانی ئەو پیاوە رەشپێستە بەردەوام دەبن لە ناڕەزایەتی و کۆڵ نادەن، هەندێک دروشمی تر بەرزکرانەوە لەوانە "دادپەروەری خێرا"و "دادپەروەری لەپێناو فلۆیددا" هەروەها دروشمی "ژیانی رەشپێستەکان گرنگە"، "کوشتنی رەشپێستەکان لەسەردەستی پۆلیس رابگرن". هەر لە واشنتۆن خۆپیشاندانێک بە ئاڕاستەی کۆشکی سپی رێکخرا، هێزە ئەمنییەکان رێگرییان لە خۆپیشاندەران کرد بگەنە ناو بینای کۆشکی سپی، خۆپیشاندەران لەبەردەم کۆشکی سپیدا ئاڵای وڵاتەکەیان سوتاند. لە نیویۆرک و ئەتلەنتاو دیترۆیت خۆپیشاندان کرا، لە ئەتلەنتا خۆپیشاندەران پەلاماری بارەگای کەناڵی CNN یان دا.  

توێژینەوە: د. عابد خالید ڕەسووڵ " ئاسۆی بەردەوامبوونی پرۆسەی بەفیدراڵیكردنی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا لێڵ و تەماوییە، ئەمە جگە لەوەی كە دەركەوتنی كورد و هەرێمی كوردستان وەك كاراكتەری سەرەكیی هەڵسووڕاندن و بەرگریكردن لەم پڕۆسەیە، جۆرێك لە لاوەكیبوون و تاك ڕەهەندیی بە ئامانجەكانی پڕۆسەكە بەخشیوە، بە جۆرێك لای زۆرێك لە هێز و پێكهاتەكانی تر و عێراقی فیدراڵی وەك ئامرازێكی هەلپەرستانەی كورد بۆ بە لاوازی هێشتنەوەی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا سەیر دەكرێت" ئەمە بەشێكە لە توێژینەوەیەكی ئەكادیمی كە لەلایەن د. عابد خالیدەوە نوسراوەو لە ژمارەی یەكەمی  گۆڤاری (ئاییندە ناسی)دا بڵاوكراوەتەوە، كە دوو مانگ جارێك لە لایەن “سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی” دەردەچێت. د. عابد خالید لە توێژنەوەكەیدا سێ سیناریۆ بۆ داهاتووی عێراق دەخاتە روو: سیناریۆی یەكەم: وا پێشبینی دەكات كە تاكە ڕێگەچارە بۆ چارەسەركردنی گرفتە ئیتنی و مەزهەبییەكانی عێراق، بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی ئەم دەوڵەتە بۆ  دوو دەوڵەت یان زیاتر، لەسەر بنەمای نەتەوەیی (كورد و عەرەب)، یان نەتەوەیی و مەزهەبی (كورد و سوننە و شیعە).   سیناریۆی دووەم: وا پێشبینی دەكات كە وردە وردە حكومەتی ناوەندی بەرەو بەهێزبوونەوە بڕوات، بە شێوەیەك كە بتوانێت بەتەواوی كۆنترۆڵی سەربەخۆیی دیفاكتۆی هەرێمی كوردستان بكات، بەمەش عێراق جارێكی تر بۆ فۆڕمی دەوڵەتی یونیتاری بگەڕێتەوە و ئەو ئەزموونە فیدراڵییە ناكامڵەی كە ئێستا هەیە، بەتەواوی شكست بهێنێت. سیناریۆی سێیەم: لە سایەی نەبووی زەمینەی تەواو بۆ بەدیهاتنی هەردوو سیناریۆی پێشوو، وا پێشبینی دەكرێت كە باشترین سیناریۆ بۆ ئایندەی عێراق بریتی بێت لە دەستگرتن بەو بژاردەی فیدراڵییانەوە، لە پێناو بەرقەراركردنی سەقامگیریی زیاتر و لێبڕان بۆ باشكردنی ژیانی هاوڵاتییان و گەشەپێدانی ژێرخانی ئابووریی وڵات.   دەقی توێژینەوەكە پێشەکی بەگشتی وڵاتان بە دوو فۆڕم ڕێک خراون، یەکەمیان (دەوڵەتی موەحد – Unitary State)ە، کە تیایدا یەک حکومەت کاروبارە ناوخۆیی و دەرەکییەکانی بەڕێوە دەبات، زۆربەی وڵاتانی جیهانیش لەم فۆڕمەن. بەڵام دووەمیان (دەوڵەتی ئیتیحادی - State Federal)ە، کە تیاید دوو ئاست لە حکومەت هەیە و هەریەکەیان بەپێی دەستوور بەشێک لە کاروبارەکان بەڕێوە دەبەن، لە ئێستا تەنها نزیکەی (٢٥) دەوڵەت لەم فۆڕمەن. ئامانج لە بونیادنانی دەوڵەتیش بە شێوەی فیدراڵی، بە پلەی یەکەم گونجاوییەتی بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا فرەییەکان لە ڕووی ئیتنی و کولتوورییەوە، هەروەها بۆ ئەو وڵاتانەش گونجاوە کە قەبارەیان گەورەیە یان ژمارەی دانیشتووانیان زۆرە. وڵاتی عێراقیش لەدوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ٢٠٠٣، هەلی دووبارە بونیادنانەوی وەک دەوڵەتێکی فیدراڵیی بۆ ڕەخسا، بە ئامانجی تێپەڕاندنی دەیان ساڵ لە حوکمی مەرکەزیی ستەمکاری ئەتنی و مەزهەبی. ئامانج لەم توێژینەوەیەوە، هەوڵدانە بۆ پێشبینیکردنی ئایندەی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی. بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش، هەوڵ بۆ وەڵامدانەوەی چەند پرسیارێک دەدات، وەک: ئایا تا چ ڕادەیەک تایبەتمەندی و بنەماکانی پڕۆسەی بەفیدراڵیکردن لە عێراقدا چەسپیوە؟ گرفتەکانی بەردەم ئەم پڕۆسەیە چین؟ داهاتووی ئەم پڕۆسەیە بە چی دەگات؟ ئەی گرنگترین سیناریۆکانی ئایندەی چین؟ تەوەری یەکەم: چەمکی دەوڵەتی فیدراڵی و تایبەتمەندییەکانی لە پێناو دۆزینەوەی گرفتەکانی بەردەم جێبەجێکردنی فیدراڵیزم لە عێراق و وێناکردنی ئایندەی ئەم جێبەجێکردنە، پێویستە سەرەتا تێگەیشتنێکی گشتی سەبارەت بە چەمکی فیدراڵیزم لە ڕووی پێناسە و گرنگترین تایبەتمەندییەکانی بخەینە ڕوو، بەم شێوەیە: یەکەم: پێناسەی دەوڵەتی فیدراڵی لە ڕووی زانستییەوە، زانایان و توێژەرانی هەردوو بواری یاسای دەستووری و زانستی سیاسەت، پێناسەی زۆر و جۆراوجۆریان بۆ دەوڵەتی فیدراڵی کردووە، ئەمەش بەپێی جیاوازیی ئاڕاستەی بیرکردنەوەیان، کە بەگشتی دابەش بوون بەسەر دوو ئاڕاستەدا: ئاڕاستەی یەکەم: لە پێناسەکردنی دەوڵەتی فیدراڵیدا، زیاتر پێداگری لەسەر ئەو ڕێکخستنە دەستووری و پێکهاتە دامەزراوەییانە دەکاتەوە کە دەکرێت لە بونیادنانی ئەم جۆرە دەوڵەتەدا بەرجەستە بکرێن. بۆیە دەبینین "مارسیل پریلۆ" وا پێناسەی دەکات کە بریتییە لە: "یەکێتیی چەند دەوڵەتێک، کە لە هەندێک بواردا ملکەچە بۆ یەک دەسەڵاتی ناوەندی (حکومەتی فیدراڵی) و لە هەندێک بواری تردا سەربەخۆییەکی دەستووری و کارگێڕی و دادوەریی تا ڕادەیەک فراوانی تایبەت بە خۆیان هەیە (دەسەڵاتی هەرێم و دەوڵەتە یەکگرتووە ئەندامەکانی ناو یەکێتییە)( )." لای "ولیام هـ. ڕایکەر"، دەوڵەتی فیدراڵی: "ئەو ڕێکخستنە سیاسییەیە کە تیایدا چالاکییەکانی حکومەت دابەش کراوە لەنێوان حکومەتی هەرێمەکان و حکومەتی ناوەندیدا، بە شێوەیەک کە هەر جۆرێک لەو حکومەتانە بەشێک لە چالاکیی پێ بدرێت کە تیایدا بڕیاری کۆتایی دروست بکات( )." لای "د. حەمید حەنوون خالد"یش بریتییە لە: "یەکگرتنێکی یاسایی، کە لەسەر بنەمای بەڵگەنامەیەکی دەستووری پێک دەهێنرێت و تیایدا هەر دەوڵەتێکی ئەندام ملکەچە بۆ ئەحكامەکانی ئەو دەستوورە کە پەیوەندیی نێوان حکومەتی ئەم دەوڵەتانە و حکومەتی یەکێتییەکە ڕێک دەخات، هەروەها ئەو دەسەڵاتانەش کە هەر لایەک لەو حکومەتانە دەتوانن پیادەی بکەن؛ دیاری دەکات( )." ئاڕاستەی دووەم: لە پێناسەکردنی دەوڵەتی فیدراڵیدا، زیاتر جەخت لەو بنەمایانە دەکاتەوە کە لەسەریان دروست بووە. بۆیە دەبینین "ئەلبێرت دایسی" وا پێناسەی دەوڵەتی فیدراڵی دەکات، کە بریتییە لەو: "ڕێکخستنە سیاسییەی کە ئامانج لێی، سازاندن بێت لەنێوان یەکێتیی نیشتمان و پاراستنی مافی هەرێمەکان( )." لای "جاك باگنار": "کڵێشەیەکی ڕێکخستنە، کە هەوڵ بۆ سازاندن لەنێوان فرەیی و یەکێتی لە چوارچێوەی چەمکی ڕێزگرتنی هەریەک لەوەی دی دەدات( )." لای "دانیال ج. ئیلیازەر"یش، دەوڵەتی فیدراڵی بریتییە لە: "دابەشکردنی بنچینەییانەی دەسەڵات لەنێوان چەند ناوەندێکی فرەدا...، نەک گواستنەی دەسەڵات لە یەک ناوەندەوە یان لە دڵی هەرەمێکەوە( )." کەواتە وەک دەبینین هەر یەکێک لەم دوو ئاڕاستەیە جەخت لە ڕەهەندێکی چەمکی فیدراڵیزم دەکەنەوە، ئاڕاستەی یەکەم ڕەهەندە بەرجەستەبوونە دەستووری و دامەزراوەییەکانی ڕەچاو دەکات، بەڵام ئاڕاستەی دووەم ڕەهەندە تیۆری و بنەماکانی وەبەرچاو دەگرن، بۆیە ناکرێت پێناسەکانی هیچ کام لەم دوو ئاڕاستەیە لە پێناسەکانی ئاڕاستەکەی تر بە باشتر بزانین. جا لێرەدا بۆ یەکخستنی تێگەیشتنی هەردوو ئاڕاستەکە، ڕەنگە گونجاو بێت پەنا بۆ ئەو جیاکارییە ببەین کە هەریەک لە "ڕۆناڵد واتس" و "دۆگڵاس فێرنێ"، هاوڕا لەگەڵ "ئێلیازەر"، لەنێوان هەرسێ چەمکی "Federalism" و "Federal System" و "Federation"دا کردوویانه( )، کە هەر چەندە زۆربەی جار بە چەمکی هاوواتا بەکار دەهێنرێن، بەڵام هەریەکە واتای تایبەت بە خۆی هەیە. چەمکی (Federalism – فیدراڵیزم - الفدرالیە): ئاماژەیە بۆ ئەو تیۆرە سیاسییەی کە پاساو بۆ بنچینە فەلسەفییەکانی یەکخستنی دوو بنەمای دژبەیەک دەهێنێتەوە، کە بریتین لە (بنەمای حوکمڕانیی هاوبەش - الحكم المشترك - Self-rule) و (بنەمای خۆبەڕێوەبردن - الحكم الژاتی - Shared-rule)، لە هەر ڕێکخستنێکی سیاسیدا کە هەوڵ بۆ هێنانەدیی "بەشداری" و "سەربەخۆیی" دەدات لە یەک کاتدا( ). کەواتە فیدراڵیزم، بەم واتایە ڕێبازێکی سیاسی و ئایدیۆلۆجییە، وەک ڕێبازی لیبراڵیزم و سۆسیالیزم و ناسیۆنالیزم، بەڵام پیچەوانەی ئەم ڕێبازانە کە سەرەتا لە ئەورووپا و بەتایبەتییش لەدوای شۆڕشی فەڕەنسی دەرکەوتن. ڕێبازی فیدراڵیزم بنەماکانی لەو بیروڕایانەوە سەرچاوەی گرتووە کە لەدوای شۆڕشی ئەمەریکی، دامەزرێنەرانی دەستووری وڵاتە یەکگرتووەکان لە ساڵی 1787 پشتیان پێی بەستبوو( ). چەمکی (Federal System - سستمی فیدراڵی - النڤام الفدرالی): ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێکخستنە سیاسییەی کە یەکخستنی بۆ هەردوو بنەما و ڕەگەزی "حوکمڕانی هاوبەش" و "خۆبەڕێوەبردن" کردووە. بەمەش سستمی فیدراڵی تەنها دەوڵەتە فیدراڵییەکان ناگرێتەوە، بەڵکوو کۆی ئەو دەوڵەتە یونیتارییانەش(Unitary State) دەگرێتەوە کە جۆرێک لە (ناناوەندێتی - اللامركزیە - Decentralization) پێشکەتوویان هەیە، وەک فەڕەنسا و ئیتاڵیا و بەریتانیا، ئەمە سەرەڕای هەموو ئەو ڕێکخستنە سیاسییە بان نیشتمانییانەی کە جۆرێک لە تەرتیباتی فیدراڵییان هەیە، یەکێتیی ئەوروپا( ). هەر چی چەمکی "Federation"ە: ئاماژەیە بۆ (دەوڵەتی فیدراڵی – الدولە الفدرالیە)، وەک جۆرێکی دیاریکراو لە جۆرەکانی سیستمی فیدراڵی، بەتایبەتییش بەو جۆرەی کە بۆ یەکەم جار وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە ساڵی 1789 لەسەری دروست بوو( )، دواتر چەندین دەوڵەتی تر لەدوای وڵاتە یەکگرتووەکان وەک نموونە، تەقلیدی ئەم جۆرە دەوڵەتە لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەوە تا ناوەڕاستی سەدەی بیست دروست بوون، وەک: سویسرا، كەنەدا، ئوستورالیا، ئەڵمانیا و نەمسا. لەدوای ئەمانیش، تا ئێستا چەندین دەوڵەتی تر دروست بوون کە بە فیدراڵی دادەنرێن، یان لە دەوڵەتی یونیتارییە و بەرەو دەوڵەتی فیداڵیبوون ڕۆیشتوون، وەک: هیندسان، پاكستان، مالیزیا، ئیسپانیا، ڕووسیا، بەلجیكا، نێجیریا، کۆمۆرۆس، میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان، مەكسیك، ئەرجەنتین، بەڕازیل و فەنزویلا( ). کەواتە "سیستمی فیدراڵی" لە ئەنجامی جێبەجێکردنی کردارییانەی بنەماکانی ڕێبازی "فیدراڵیزم"ەوە دروست بووە، بەڵام ئەم جێبەجێکردنە بەپێی کات و شوێن، جۆر و شێوازی هەمەچەشنی هەبووە، "دەوڵەتی فیدراڵی"یش جۆرێکە لەو جۆرانەی "سیستمی فیدراڵی". بۆیە مەرج نییە هەموو سیستمێکی فیدراڵی بە دەوڵەتی فیدراڵی دابنرێت، چونکە دەوڵەتی فیدراڵی چەند تایبەتمەندییەکی خۆی هەیە کە هەمیشە لە هەموو سیستمە فیدراڵییەکاندا نییە، بەڵام پێویستە بپرسین ئاخۆ ئەو تایبەتمەندییانە چین؟ دووەم: تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی هەر چەندە زانایان سەبارەت بە دیاریکردنی گرنگترین تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی ڕای جیاوازیان هەیە( )، بەڵام بە ڕای "جۆرج ئەندرسۆن" و "واتس" ئەم تایبەتمەندییانەی خوارەوە وا دادەنرێن کە سیستمی هەر وڵاتێک بکەن بە فیدراڵی، بەم شێوەیە( ): - بوونی دوو ئاست لە حکومەت، یەکێکیان بۆ هەموو وڵاتەکە کە پێی دەوترێت "حکومەتی فیدراڵی" یان "ناوەندی"، ئەوی تر بۆ یەکە پێکهێنەرەکانی ئەو وڵاتە (حکومەتی هەرێمەكان)، بە شێوەیەک هەر ئاستێک دامەزراوەی (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری)ی خۆی هەبێت، دەسەڵاتدارانی هەر حكومەتەش پەیوەندیی هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ هاوڵاتییانی خۆیاندا هەبێت. - بوونی دەستوورێکی نووسراوی جامد، بە شێوەیەک ئەو دەق و بڕگانەی کە کاریگەرییان لەسەر پێگەی هەرێمەکان هەیە، بەبێ ڕەزامەندیی هەرێمەکان شیاوی هەموارکردن نەبن. - دابەشکردنی دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت لە ڕێگای دەستوورەوە، بەتایبەت تەرخانکردنی دەسەڵاتی دارایی پێویست بۆ هەر ئاستێک، لە پێناو زامنكرنی بڕێک سەربەخۆیی ڕاستەقینە بۆ هەریەکان. - بوونی چەند ڕێکار و ئامرازێک، لە پێناو پێدانی سەنگی زیاتر بە هەرێمە بچووکەکان، وەک ئەنجوومەنی دووەم لە پەرلەمانی فیدراڵیدا، کە دەشێت تێیدا نوێنەرایەتیی هەرێمەکان و دەنگیان بە شێوەیەک دیاری بکرێت، بۆ نموونە هەر هەرێمێک دوو نوێنەری هەبێت، بەبێ ڕەچاوکردنی قەبارە و ژمارەی دانیشتووانی هەرێمەکان، کە ئەمەش بوار دەدات كە هەرێمە بچووکەکان لە کاتی پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار و سیاسەتە فیدراڵییەکاندا ڕۆڵ و قورساییەکی تا ڕادەیەک نزیکیان لە هەرێمە گەورەکان هەبێت. - بوونی چەند دەزگا و ڕێکارێک بۆ یەکاڵاکردنەوەی ناكۆكییه دەستوورییەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک (دادگای فیدراڵی، ئەنجوومەنی دووەمی پەرلەمانی فیداڵی، یان ئەنجامدانی ڕیفراندۆم). - بوونی چەند ڕێکار و دەزگایەک بۆ ڕاییکردنی پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک دەزگا سەربەخۆکان و لیژنە وەزارییە نێوان فیدراڵی و هەرێمییە هاوبەشەکان و ئەنجوومەنی دووەم لە پەرلەمانی فیدراڵی. هەر چەندە ئەم تایبەتمەندییانە بە بڕ و ئاستی جیاجیا لە وڵاتە فیدراڵییەکاندا هەن، بەڵام وەک "ئەندرسۆن" دەڵێت، گرنگترین تایبەتمەندیی دەوڵەتی فیدراڵی ئەوەیە کە: "دوو ئاست لە حکومەتی هەیە، کە هەریەکەیان بەپێی دەستوور دامەزراون و هەریەکەشیان بڕێک سەربەخۆیی ڕاستەقینەی خۆی هەیە و حکومەتی هەر ئاستێکیش بە شێوەیەکی سەرەکی لەبەرامەبەر جەماوەری دەنگدەرانی خۆیدا بەرپرسیارە( )." کەواتە بەگشتی تایبەتمەندییەکانی "دەوڵەتی فیدراڵی" بریتین لە: بوونی دوو ئاست لە حکومەت، دابەشکردنی دەستووری دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکەدا، لەگەڵ بوونی چوارچێوەیەک بۆ سەربەخۆ بەڕێوەبردنی هەر ئاستێکیان لەلایەن خۆیەوە، زامنکردنی ڕای هەرێمەکان لە بڕیارە فیدراڵییەکاندا لە ڕێگای ئەنجوومەنی دووەمی پەرلەمانی فیداڵییەوە، بوونی دەستوورێکی نووسراوی جامد، بوونی دادگایەکی فیدراڵی بۆ یەکاڵاکردنەوەی ناكۆكییەکان لەنێوان حکومەتەکانی هەردوو ئاستەکە، بوونی هاوکاری لەنێوان حکومەتەکان لەو بوارانەدا کە بەرپرسیارێتیی هاوبەشیان هەیە. لە ئەنجامدا ئەم تایبەتمەندییانە بریتین لەو پێوەرانەی کە دەکرێت لە ڕێگایانەوە بڕیار بدرێت کە ئاخۆ چ سیستمێکی فیدراڵی بە "Federation" یان (Federal State - دەوڵەتی فیدراڵی) دادەنرێت( )، بە شێوەیەک هەر کاتێک ئەگەر کۆی یان زۆربەی ئەم تایبەتمەندییانە لە سیستمێکی فیدراڵیدا هەبوون، ئەوا ئەو سیستمە بە "دەوڵەتی فیدراڵی" دابنرێت. بۆیە چەمکی "دەوڵەتی فیدراڵی"، سنوورێکی زۆر بەرتەسکتری لە چەمکی "سیستمی فیدراڵی" هەیە، چونکە ئەمیان هەموو ئەو دەوڵەت و ڕێکخستنە سیاسییانە لەخۆی دەگرێت کە هەموو یان هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵییان هەیە، لەبەر ئەوەی بوونی ئەم تایبەتمەندییانە؛ بیرۆکەی یەکخستنی هەردوو ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش" و "خودبەڕێوەبردن" بەرجەستە دەکەن. هەموو دەوڵەتێکی فیدراڵییش لەسەر ئەم دوو ڕەگەزە بونیاد دەنرێت و بە بوونی هەردووکیشیان بیرۆکەی سازان و ڕێككەوتن پێک دەهێنرێت، بەپێی پلە و ڕادەی زاڵبوونی هەر ڕەگەزێکیشیان بەسەر ئەوی تریاندا، جۆرەکانی سیستمی فیدراڵیی هەمەچەشن کە گرنگترینیان بریتین لە: (دەوڵەتی یونیتاریی لامەركەزی، دەوڵەتی فیدراڵی، دەوڵەتی كونفیدراڵی). بۆیە بە بڕوای ئێمە، بنچینەی جیاکردنەوە لەنێوان "دەوڵەتی فیدراڵی" وەک جۆرێک لە جۆرەکانی سیستمی فیدراڵی لەگەڵ جۆرەکانی تری ئەم سیستمە، بریتییە لە ڕادەی سازان و گونجاندن لەنێوان هەردوو ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش" و خودبەڕێوەبردن"دا، بە شێوەیەک ئەگەر ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش" بەسەر ڕەگەزی "خودبەڕێوەبردن"دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فیدراڵییەکە جۆری "دەوڵەتی یونیتاریی لامەركەزی" وەردەگرێت. خۆ ئەگەر هاوسەنگی لەنێوان هەردوو ڕەگەزەکەدا هەبوو، ئەوا سیستمە فیدراڵییەکە جۆری "دەوڵەتی فیدراڵی" وەردەگرێت، بەڵام ئەگەر ڕەگەزی "خودبەڕێوەبردن" بەسەر ڕەگەزی "حوكمڕانیی هاوبەش"دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فیدراڵییەکە جۆری "دەوڵەتی كونفیدراڵی" وەردەگرێت. لە کۆتایی ئەم تەوەرەدا، سەبارەت بە بابەتی سەرەکیی ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدەین لە تەوەرەکانی داهاتوودا گرفتەکانی بەردەم هەبوونی ئەم تایبەتمەندی و بنەمایانە لە پڕۆسەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا و ئایندەی ئەم پڕۆسەیە بخەینە ڕوو. تەوەری دووەم: گرفتەکانی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی بەر لە خستنەڕووی گرفتەکانی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی، پێویستە سەرەتا باس لە چۆنێتیی بەگەڕخستنی ئەو پڕۆسەیە بکەین، بەم شێوەیە: یەکەم: پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی لەدوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ٩/٤/٢٠٠٣، لەلای زۆربەی هێزە عێراقییە ڕێکخراو و ناڕێکخراوەکان و هێزە دەرەکی و نێودەوڵەتییەکان (بەتایبەت وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و ئەورووپا و نەتەوە یەکگرتووەکان)، قەناعەتی باو ئەوە بوو کە پێویستە بونیادناوەی دەوڵەتی عێراق لەسەر چەندین بنەما بێت کە بتوانێت کۆی جێکەوتە خراپەکانی دەیان ساڵی پێشوو لە حوکمڕانیی دیکتاتۆریی مەرکەزیی سەرکوتکەر و ستەمکاری نەتەوەیی و مەزهەبی ساڕێژ بکات، لەم چوارچێوەیەشدا باشترین بژاردە لای زۆربەی ئەو هێزە ناوخۆیی و دەرەکییانە ئەوە بوو کە عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵیی فرەیی خاوەن سیستمێکی حوکمڕانیی دیموکراسیی پەرلەمانیی لامەرکەزی بونیاد بنرێتەوە( ). لە ڕاستییشدا لەو کاتەدا چانسی بونیادناوەنەی عێراق لەسەر ئەم بنەمایانە (فیدڕاڵی - دیموکراسی - پەرلەمانی) زۆر ئەستەم نەبوو، بەتایبەت دوای هەڵوەشاندنەوەی زۆربەی دەزگا سەرکوتکەرەکانی ڕژێمی پێشوو (سوپا، دەزگای ئەمن، وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و...)( ). هەر بۆیە لە ساڵانی سەرەتادا پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق بەم ئاڕاستەیە بەڕێوە دەچوو، بەتایبەت لە ئاستی پڕۆسەی سیاسی و پێکهێنانی هەردوو حکومەتی کاتی و ئینتقالیدا کە چەند وەزارەتێکی (وەک: مافی مرۆڤ و کاروباری ژنان و ژینگە) پێک هێنران، لەپاڵ بووژاندنەوەی دەزگا لامەکەزییە خۆجییەکان و چالاکبوونەوەی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و میدیای ئازاد، بە شێوەیەک وا چاوەڕوان دەکرا کە چیدی عێراق لەسەرپێیە بۆ دەربازبوون لە جێکەوتەکانی سێ دەیە لە ڕژێمی ستەمکاری پێشوو و چوار دەیە لە ڕژێمی پاشایەتیی لاواز( ). لەسەر ئاستی پڕۆسەی دەستووریش، هەر لەو ماوە سەرەتاییەدا دوو دەستوور بۆ بەیاساییکردنی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق لەسەر ئەو بنەمایانە (فیدڕاڵی - دیموکراسی - پەرلەمانی) نووسران، کە یەکەمیان "یاسای بەڕێوەبردنی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە" بوو، کە بە "دەستووری کاتیی ساڵی ٢٠٠٤"یش ناسراوە، دووەمیشیان "دەستووری کۆماری عێراق بۆ ساڵی ٢٠٠٥" بوو کە بە "دەستووری هەمیشەیی" و "دەستووری فیدراڵی"یش ناسراوە. هەر لەبەر ئەمە "دەستووری کاتیی ٢٠٠٤"، لە دەقەکانی سەرەتایدا جەختی لەوە کردەوە کە: "سیستمی حوكم لە عێراق دەبێت سیستمێکی کۆماری، فیدراڵی، دیموكراسی و فرەیی بێت. دەبێت دەسەڵاتەكانیش لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتە خۆجێییەكانی هەرێم و پاریزگا و شارەوانی و یەکە ناوچەییەکان دابەش بکرێت. ئەم سیستمە فیدراڵییەش لەسەر بنچینەی جوگرافی و پەیوەندییە مێژووییەكان و لێكجیاکردنەوەی دەسەڵاتەكان دەبێت، نەك لەسەر بنچینەی ئەسڵ و تایەفە و نەژاد و ئیتنی و نەتەوە یان مەزهەب( )." ئەمجا ئەم دەستوورە لە چەندین دەقی تریدا پێداگری لەسەر پێکەوەژیان و قبووڵکردنی یەکدی و داننان بە هەڵبژاردن و سەروەریی یاسا و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و پشتگیریکردنی کۆمەڵگای مەدەنی و ئازادیی ڕادەربرین و میدیا کردووە( )، ئەمەش بە بڕوای توێژەران هەنگاوی گەورە و ئەرێنی بوون بۆ بەفیدراڵیکردنی عێراق و بەدیموکراسیکردنی سیستمە حوکمڕانییە نوێیەکەی( )، بەتایبەت کە بەو دەقانە دەیخواست دەوڵەتێک بونیاد بنێت کە تیایدا بۆ بەرژەوەندیی هەرێم و ناوچە خۆجێییەکان، ناوەند لاواز بێت، بۆ باش بەڕێوەبردنی کۆمەڵگایەکی فرەیی مەدەنیی ئازاد؛ دەسەڵات کۆتکراو بێت( ). بە هەمان ئاڕاستە، دەستووری فیدراڵیی ٢٠٠٥، لە یەکەمین دەقیدا جەختی لەوە کردەوە کە: "کۆماری عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵیی یەکگرتووی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، ڕژێمی حوکمڕانی تێیدا کۆماری، نوێنەرایەتیی(پەرلەمانی)، دیموکراسییە، ئەم دەستوورەش یەکپارچەیی عێراق دەپارێزێت( )." ئەمجا ئەمیش لە چەندین دەقی تریدا پێداگریی لەسەر زامنکردن و پاراستنی مافە سیاسی و مەدەنی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و ڕۆشنبیرییەکان و دەسەڵاتی گەل و هەڵبژاردن و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و سەروەریی یاسای و پشتیوانیکردنی کۆمەڵگای مەدەنی و ئازادیی ڕادەربرین و میدیا و ڕۆژنامەگەری کردووە. بۆیە ئەم دەستوورە بە بڕوای توێژەران، وەرچەرخانێکی گەورە بوو نەک لە عێراقدا، بەڵکوو لە کۆی ناوچەکەشدا، بەتایبەت کە بەپێی پێوەرە باوەکانی حوکمڕانی لە زۆربەی وڵاتە عەرەبییەکاندا، زۆربەی توانا و سەرچاوە دارایی و ماددییەکانی دەوڵەت لە چنگی حکومەتی ناوەندیدا جێگیر کراوە، هەر لە بواری بەرگریی دەرەکی و ئاسایشی ناوخۆوە تا ژێرخانی ئابووری و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستی و بەڵکوو دابینکردنی پێداویستی و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانیش( ). کەچی دەستووری ٢٠٠٥، لە پێناو ڕێگریکردن لە دووبارە گەڕانەوەی ڕژێمێکی مەرکەزیی دەسەڵاتخوازی ستەمکار، زۆربەی دەسەڵاتەکانی حکومەتی ناوەندیی لە هەردوو بواری دەرەکی و بەرگریدا سنووردار کردووە( )، بەڵام بوارەکانی ژێرخانی ئابووری و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستیی کردووەتە دەسەڵاتی هاوبەشی حکومەتی ناوەندی و حکومەتە ناناوەندییەکانی (هەرێم و پارێزگان). هەر چی بوارەکانی ترە، ئەوا بۆ دەسەڵاتی فراوانی حکومەتی هەرێم و پارێزگاکان بەجێ هێڵراوە، کە هاوکات هەرێمەکان مافی دانانی دەستووری تایبەت بە خۆیان و بوونی دامەزراوەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادورییان بۆ خۆبەڕێوەبردنی سەربەخۆی خۆیان هەیە، تەنانەت حکومەتی ناوەندی دەسەڵاتی بەسەر هێزی ناوخۆیی هەرێمەکانیشدا نییە، بەڵکوو توانای سەپاندنی باجی بەسەر هەرێمەکانیشدا نییە ئەگەر هەرێمەکان قایل نەبوون، ناشتوانێت بەتەنها کەرتی نەوت بەڕێوە ببات، زیاتر لەمەش لە بوارە هاوبەشەکاندا یاسا فیدراڵییەکان پەیوەستن بە ناکۆکنەبوون لەگەڵ یاسای هەرێمەکان، خۆگەر ناکۆکیش بن، ئەوا پێشینەیی بۆ یاسای هەرێمەکان دەبێت( ). بەڵام پێچەوانەی ئەم دەقە دەستوورییە مژدەبەخشانە، وردە وردە پڕۆسەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا گرفتی گەورەی هاتە ڕێ، بە شێوەیەک زۆربەی ئەو تایبەتمەندییانەی کە لە تەوەری پێشوودا بۆ دەوڵەتی فیدراڵی خستمانە ڕوو، زەمینەی چەسپاندنیان لە عێراقدا لاواز و ناسازە. بەم شێوەیەی کە لە بڕگەی داهاتوودا باسی دەکەین. دووەم: گرفتەکانی بەردەم جێگیرکردنی تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا لێرەدا دەتوانین گرنگترین ئەو گرفتانە بە هەمان ئەو ڕیزبەندییەی لە تەوەری پیشوودا ئاماژەمان بۆیان کرد، بخەینە ڕوو. بەم شێوەیە: ١. سەبارەتی بە تایبەتمەندیی یەکەم و سەرەکی کە بریتییە لە بوونی دوو ئاست لە حکومەت، هەر چەندە دەستووری عێراقی؛ ڕاشکاوانە مافی داوە بە هەر پارێزگایەک یان زیاتر کە "هەرێم" دروست بکەن( )، بە پێچەوانەی ئەوەی لە سەرەتادا پێشبینی دەکرا کە عێراق لەسەر بنەمای (نەتەوە و پارێزگاکان) ببێتە شانزە هەرێم (کوردستان و هەریەک لە پانزە پارێزگاکە)، یان لەسەر بنەمای (نەتەوەیی و جوگرافی) ببێتە پێنج یان شەش هەرێم (کوردستان، بەغداد، كەركووك، باشوور، ناوەڕاست و فوڕاتی ناوەڕاست)، یان لەسەر بنەمای (نەتەوەیی و مەزهەبی) ببێتە سێ هەرێم (کوردی و سوننی و شیعی)، یان لانی کەم لەسەر بنەمای نەتەوەیی ببێتە دوو هەرێم (کوردی و عەرەبی)( )، کەچی تا ئێستا جگە لە (هەرێمی کوردستان) کە مێژووی ڕاگەیاندنی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩٢، هیچ هەرێمێکی تر لە سایەی دەستووری ٢٠٠٥دا دروست نەبووە، هەر چەندە چەندین داواکاری لەلایەن چەندین پاریزگاوە بۆ دروستکردنی هەرێم هەبووە، بەڵام لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە بەتوندی ڕێگریی لێ کراوە، جا ئەو ڕێگرییە هەندێک جار بە بیانووی یاسایی بووە (وەک: بەسڕە و میسان و زیقار)، یان بە ترساندن و سەرکوتکردن بووە (وەک: دیاله)، یان بە بەڵێنی چەواشەکارانە بووە (وەک: ڕومادی و موسڵ)( ). ڕەنگە هۆکاری سەرەکی بۆ ئەم گرفتە ئەوە بێت کە هەر لە سەرەتاوە، جگە لە "کورد" و چەند هێز و کەسایەتییەکی عێراقیی لیبراڵ و عەلمانیی کەم، هیچ کام لە هێزەکانی تری (شیعە و سوننە) لەگەڵ بەفیدراڵیکردنی دەوڵەتی عێراق نەبوون، بەڵکوو هەندێکیان بەتوندی دژی بوون، وەک زۆربەی هێزە سوننییەکان کە بە مقاوەمە ناسرابوون، هەروەها صەدرییەکان و تورکمانەکان( ). بە بڕوای زۆربەی شارەزایانی فیدراڵی و دەستوورناسان، هەمیشە لەو دەوڵەتە فیدراڵییانەدا کە ژمارەی هەرێمەکان کەمە، ئەگەری زاڵبوونی حکومەتی ناوەندی زۆرە، ئەمەش دواجار یان بە ئاڕاستەی لاوازبوونی بونیادی فیدراڵیی ئەو دەوڵەتە دەڕوات، یاخود بەرەو هەڵوەشاندنەوەی یەکجاریی ئەو دەوڵەتە سەر دەکێشێت( ). کەواتە هەر لە سەرەتاوە تایبەتمەندیی یەکەمی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا کە بوونی دوو ئاست لە حکومەتە، لەبەردەم گرفتی گەورەدا بووە. ٢. سەبارەت بە تایبەتمەندیی دووەمی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی کە بوونی دەستوورێکی نووسراوی جامدە، ڕاستە تا ئێستا لە عێراقدا ئەم تایبەتمەندییە وا دەردەکەوێت کە پتەوە، چونکە تا ئیستا هیچ هەموارێک لە دەستووری فیدراڵیی ٢٠٠٥دا نەکراوە، بەڵام هەمیشە ئەم دەستوورە یان دووچاری پێشێلکردنی گەورە بووە، بەتایبەت لە بواری بنەماکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسی و سەروەریی یاسا و لامەرکەزیی خۆجێیی پارێزگاکاندا، یان هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەی تانەلێدان، بانگەشەکردن و کارکردن بۆ هەڵوەشاندنەوەی یان هەموارکردنی بە ئاڕاستەی سڕینەوەی بنەما (فیدراڵی و دیموکراسی و پەرلەمانی)یەکەی بووە، گوایە ئەم بنەمایانە سەرچاوەی بە لاوازی مانەوەی دەوڵەتی عێراقن، بەتایبەت لەلای هەندێک لە هێزە شیعییە باڵادەست و خاوەن میلیشیاکان، ئەمە جگە لەوەی کە ئێستا خواستی هەموارکردنی دەستوور و گۆڕینی سیستمەکەی بۆ سەرۆکایەتی و کاڵکردنەوەی لامەرکەزیەتی پارێزگاکان تیایدا وەک یەکێک لە داواکاریی خۆپیشاندانەکانی تشرین خراوەتە ڕوو( ). - سەبارەت بە تایبەتمەندیی سێیەم کە بریتییە لە دابەشکردنی دەستووریانەی دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، هەر چەندە وەک پێشتر وتمان دەستووری عێراقی ٢٠٠٥ ئەم دابەشکردنەی کردووە، بەڵام لە لایەک بە هۆی قایلنەبوونی حکومەتی ناوەندی بە دەستبەرداربوونی ئەو دەسەڵاتانەی کە پێش ٢٠٠٣ هەیبووە و لە لایەکیش بە هۆی ئاڵۆزیی دەقە دەستوورییەکان خۆیان، بەتایبەت سەبارەت بە (نەوت و گاز و داهات)، کێشە و ملاملانێی زۆر لەنێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتە خۆجێییەکان دروست بووە، بەتایبەت لەگەڵ "هەرێمی کوردستان" کە چەندین دۆسیەی جێی ناکۆکی لە نێوانیاندا هەیە وەک (کێشەی نەوت و گاز، بەشەبودجەی هەرێم، خەرجکردنی مووچە و پێدانی چەک بە پێشمەرگە، ناوچە جێناکۆکەکان، نوێنەرایەتییەکانی دەرەوە...)( )، بەڵکوو قووڵبوونەوەی ئەم ململانێیە هەندێک جار عێراقی بەرەو کەناری لێکهەڵوەشانەوە یان پێکدادانی سەربازی لەگەڵ هەرێم بردووە، وەک ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی بۆ هەرێم لە ٢٥/٩/٢٠١٧ و لەشکرکێشیی زۆرەملێی عێراق بۆ ناوچە جێناکۆکان لە ١٦/١٠/٢٠١٧. ئەمە جگە لەوەی کە هەمیشە حکومەتی ناوەند پابەند نەبووە بە تەرخانکردنی دەسەڵاتی دارایی پێویست بۆ یەکە خۆجێییەکان، بەتایبەت پارێزگاکانی ناوەڕاست و خواروی عێراق( )، بەڵکوو نەک لە ڕووی داراییەوە، لە ڕووی کارگێڕییشەوە وەک حکومەتی ناوەندی هەتا ئێستا بەرامبەر ئەو یەکانە وەک حکومەتێکی مەرکەزیی توند هەڵسوکەوت دەکات، کاتێک وەک کاردانەوەیەکی ناڕەزاییە جەماوەرییەکانی تشرین؛ ئەنجوومەنی هەڵبژێردراوی پارێزگاکانی هەڵوەشاندەوە، کە ئەمەش سەربەخۆیی ئەو یەکانەی تەواو لاواز کردووە، بە هەرێمی کوردستانیشەوە. - سەبارەت بە بوونی ئەنجوومەنی دووەم لە پەرلەمانی فیدراڵیدا، وەک ئامرازێک بۆ پێدانی سەنگی زیاتر بە هەرێم و یەکە خۆجێییەکان، هەر چەندە ئەم دەزگایە کە ناوی "ئەنجوومەنی فیدراڵی"یە دەبوو بەپێی دەستوور لە خولی دووەمی ئەنجوومەنی نوێنەراندا بەر لە ٢٠١٤ پێک بهێنرێت، بەڵام تا ئێستا پێک نەهێنراوە، ئەمە جگە لەوەی کە دەبوو ئەنجوومەنەکە بە دەقی دەستوور ڕێک بخرێت، نەک بۆ یاسای ئاسایی ئەنجوومەنی نوێنەران بەجێ بهێڵرێت( )، هەموو ئەمانەش گرفتی گەورەن لە بونیادی فیدراڵیی عێراقدا، کە تێستا پێویستیی فەراهەمکردنی ڕەگەزەکانی نوێنەرایەتی و دیموکراتی و هاوکاری تیایدا فەرامۆش کراون. - بەڵام سەبارەت بە داگای باڵای فیدراڵی، زۆربەی کات ئەم دەزگایە لە یەکلاکردنەوەی ناكۆكییه دەستوورییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستان یان ئیدارەی خۆجێیی پارێزگاکان؛ نادیار و کەم ڕۆڵە، ئەمە جگە لەوەی لە یەکلاکردنەی زۆرێک لە کێشە سیاسییەکاندا بە لایەنگری هێزە باڵادەستەکان تۆمەتبار کراوە، وەک بابەتی دیاریکردنی کوتلەی گەورە لە ئەنجوومەنی نوێنەراندا لە کاتی پێکهێنانی حکومەتدا لە ساڵانی ٢٠١٠ و ٢٠١٤دا. وێڕای ئەمەش لە ئێستادا ئەگەری پەککەوتنی ئەم دادگایەش هەیە، بە هۆی ئەو ناکۆکییەی لەسەر چۆنێتیی دامەزراندنی ئەندامی نوێ بۆ دادگاکە دروست بووە دوای خانەنشینبوونی یەکێک لە ئەندامەکانی، لە کاتێکدا نیصابی کۆبوونەوەکانی دادگاکە بەبێ ئامادەبوونی کۆی ئەندامانی؛ بە نایاسایی دادەنرێت. هەموو ئەمانەش ئەوە دەسەلمێنن کە ئاشووب و گرفتی گەورە لەبەردەم سەروەریی یاسا و ئامرازە دادوەرییەکان لە بونیادی فیدراڵیی عێراقدا هەیە( ). - هەر چی سەبارەت بە بوونی ڕێکار و ئامرازە بۆ ڕاییکردنی پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان حکومەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەوا دەکرێ ئاماژە بۆ ڕەوانەکردی چەندین شاندی دانوستان لەنێوان هەردوو لا و بوونی لیژنەی هاوبەش لە هەندێک بواردا بکرێت، بەڵام بەردەوامبوونی ناکۆکییەکانی نێوانیان تا ئێستا و چارەسەرنەکردنیان و بەڵکوو بەچەقبەستنی هەندێکیشیان، بەڵگەی ئەوەن کە ئەم ڕێکار و ئامرازانە لە بونیادی فیدراڵیی عێراقدا ناکارن. لە کۆتایی ئەم تەوەرەدا، دەبینین سەرجەم تایبەتمەندییەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا لاواز و پڕ گرفتی گەورەن، بۆیە ناتوانین بڵێین ئەوەی کە دەستووری ٢٠٠٥ نەخشەسازیی بۆ کردووە، بەتەواوی یان لانی کەم هەندێکیشی لە واقیعدا بوونی هەیە، بەڵکوو وەک هەندێک لە توێژەران دەڵێن، عێراق لەدوای بەرکاربوونی دەستوورەوە بە پڕۆسەی بەفیدراڵیکردن و بەناناوەندێتیکردن و بەدیموکراسیکردنێکی هاوسەنگدا نەڕۆیشتووە، بە شێوەیەک کە دەسەڵات وردە وردە لە ناوەندەوە بۆ دەزگای هەڵبژێردراو لە هەرێم و پارێزگاکان بگوازرێتەوە، بەڵکوو ئەو دەسەڵاته لە ئەنجامی ڕووخانی ڕژێمی بەعسدا کەوتە دەستی چەندین هێزی حیزبیی ناوچەیی و تائیفیی خاوەن هەژموون و بەرژەوەندیی بەرتەسک( )، کە قایل نین بەئاسانی دەستبەرداری ئەو دەسەڵاتە بن بۆ دەزگا دەستووری و هەڵبژێردراوەکان، بەڵکوو زۆرێک لەم هێزانە لە سایەی گەندەڵی و پشتیوانیی دەرەکیدا تا بێت توانای دارایی و چەکدارییان لەسەر حسابی دەوڵەت زیاد دەکات، ئەمەش هەر لە زووەوە پێشبینیی ئەوەی لێ دەکرا کە ببێتە لەمپەری گەورە لەبەردەم ئایندەی بەردەوامبوونی پڕۆسەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵیی خاوەن سیستمێکی دیموکراسی. تەوەری سێیەم: ئایندەی بەفیدراڵیکردنەی دەوڵەتی عێراقی لەم تەوەرەدا هەوڵ دەدەین لە دوو ئاستدا پێشبینییەکان بۆ ئایندەی دەوڵەتی فیدراڵیی عێراق بخەینە ڕوو، کە یەکەمیان بەپێی ئەو تیۆرانەیە کە بۆ بونیادنای فیدراڵی لە هەر دەوڵەتێکدا شرۆڤە کراوە، دووەمیشیان لە ڕێی ئەو سیناریۆیانەوە کە دەشێت بۆ ئایندەی پڕۆسەکە پێشبینی بکرێن، بەم شێوەیە: یەکەم: ئایندەی عێراق بەپێی تیۆرەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی بەگشتی توێژەران سێ ئاڕاستەی تیۆریی سەرەکییان بۆ داڕشتنەوەی پەیکەر و سەرلەنوێ بونیادنانەی دەوڵەتێک لەسەر بنەما و تایبەتمەندییەکانی فیدراڵی خستوەتە ڕوو، کە دەتوانین لە سایەی هەریەکەیاندا پێشبینی بۆ ئایندەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی بکەین، بەم شێوەیە( ):   تیۆرە ئایدیاڵییە: کە باوەڕیان وایە ڕادەی توانای جێگیرکردنی تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی بەندە بە ڕادەی بەهێزیی ئەو بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆجیا و بەها هزرییانەی کە لەنێو سەرکردە و گرووپ و هێز و لایەنە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا پاساو بۆ بەفیدراڵیکردنی وڵات و سوودەکانی ناناوەندێتیی حوکم دەهێنێتەوە و پشتیوانیی جێبەجێکردنی بنەماکانی دەکەن، واتە زەمینەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی بریتییە لە بەهێزیی ئایدۆلۆجیای "فیدراڵیزم" لە کۆمەڵگادا. لە دیارترین لایەنگرانی ئەم تیۆرانە، "مایکل بەرگیز"ە. سەبارەت بە ئایندەی بەفیدراڵیکردنی عێراق، لە ڕوانگەی ئەم تێۆرانەوە ناتوانین تەواو گەشبین بین، لەبەر ئەوە هەروەک پێشتر وتمان جگە لە "کورد" و چەند هێز و کەسایەتییەکی کەم، هێزەکانی تر لە (شیعە و سوننە) نەک لەگەڵ بەفیدراڵیکردنی عێراق نەبوون، بەڵکوو بەتوندی دژایەتییشیان کردووە، ئەمە وێڕای ئەوەی کە لە ئێستادا بە هۆی لاوازیی توانای حوکمڕانانی هەرێمی کوردستانەوە، خەریکە وردە وردە بیرۆکەی فیدراڵیزم لەناو بەشێک لە چینوتوێژە جیاوازەکانی کورددا ڕەونەقی لەدەست دەدات. تیۆرە کولتووری- ئەتنییەکان: کە باوەڕەیان وایە زۆربەی کات کۆمەڵگا فرەییە دابەشبووەکان لە ڕووی کولتووری و ئەتنییەوە، ئارەزووی جێبەجێکردنی تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتی فیدراڵی دەکەن. واتە زەمینەی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی، بریتییە لە بوونی کۆمەڵگایەکی فرەیی لە ڕووی کولتووری و ئەتنییەوە، یان لانی کەم بوونی جۆرێک لە لایەنگری ناوچەگەری و جیاخوازی لەناو گرووپ یان ناوچە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا. دیارترین لایەنگری ئەم تیڕوانینە، "مایکن ئۆمباخ"ە. بۆ ئایندەی بەفیدراڵیکردنی عێراقیش، لە ڕوانگەی ئەم تێۆرانەوە، ڕەنگە تا ڕادەیەک بۆ دەرکەوتن و بەردەوامبوونی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای جیاوازی پێکهاتەی کولتووری و ئەتنی لە ناوچەکانی تری عێراق جۆرێک ئومێد هەبێت، بەڵام سەبارەت بە پێکهاتەکانی تر (سوننە، شیعە، تورکمان و پێکهاتەکانی تر)، هیچ ئاماژەیەکی ئەوتۆ نییە، جگە لە هەندێک دەنگۆ سەبارەت بە ئەگەری دروستبوونی "هەرێمک لە ناوچە سوننینشینەکان" کە تا ئێستا ئەگەرێکی لاوازە( ). تیۆرەکانی گرێبەستی کۆمەڵایەتی: کە باوەڕیان وایە بەفیدراڵیکردنی وڵاتێک، بەرئەنجامی پڕۆسەیەکی ڕێککەوتن و سازشی بەردەوامە لەنێوان ناوەند و یەکە خۆجێییەکاندا (هەرێمەکان)، بە شێوەیەک کە نە ناوەند ئەوەندە بەهێز دەبێت کە بەتەواوی کۆنترۆڵی سەربەخۆیی ڕێژەیی هەرێمەکان بکات، نە هەرێمەکانیش ئەوەندە بەهێز دەبن کە لە ناوەند جیا ببنەوە. دیارترین لایەنگرانی ئەم تیۆرانە، "ولیام هـ. ڕایکەر"ە. هەر چی تایبەت بە ئایندەی بەفیدراڵیکردنی عێراقیشە، لە ڕوانگەی ئەم تیۆرانەوە، ڕەنگە دووبارە سەبارەت بە هەرێمی کوردستان کە هەر لە سەرەتای بونیادنانەوەی عێراقەوە لەدوای ٢٠٠٣ و بە درێژایی پڕۆسەی دانانی دەستووری عێراق و ئەمجا پیادەکردنی هەندێک لەو دەسەڵاتانەی کە لەم دەستوورەدا بەتەنها یان بە هاوبەش لەگەڵ ناوەنددا پێی دراوە، لە بواری (پێشمەرگە و نەوت و نوێنەرایەتیی دەرەوە و گومرگ و خاڵە سنوورییەکان...)، جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنی بەردەوام لەنێوان هێزە کوردییەکان و هێزە باڵادەستەکانی عێراق لە ناوەند هەبووبێت، کە دەشێت لە ئایندەدا زامنی بەردەوامبوونی هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی بەفیدراڵیکردنی دەوڵەتی عێراق بکات، بەڵام سەبارەت بە هێزەکانی تر، ئەگەر جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنیش هەبووبێت لەگەڵ ناوەند (بەتایبەت لەلایەن سوننە و تورکمان و ئەوانی تر)، ئەوا هیچ کات ئەمە بۆ بەفیدراڵیکردنی عێراق و دروستکردنی هەرێمی تر نەبووە، بەڵکوو حکومەتی ناوەند تا ئێستا ئامادەی هیچ جۆرە سازشکردنێک نەبووە لەگەڵ ئەو پارێزگایانەی کە خواستی بەهەرێمبوونیان هەبووە. کەواتە وەک دەبینین بەپێی پێگەی هەرسێ ئاڕاستە تیۆرییەکەی سەرەوە، ئاسۆی بەردەوامبوونی پڕۆسەی بەفیدراڵیکردنی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا لێڵ و تەماوییە، ئەمە جگە لەوەی کە دەرکەوتنی کورد و هەرێمی کوردستان وەک کاراکتەری سەرەکیی هەڵسووڕاندن و بەرگریکردن لەم پڕۆسەیە، جۆرێک لە لاوەکیبوون و تاک ڕەهەندیی بە ئامانجەکانی پڕۆسەیە بەخشیوە، بە جۆرێک لای زۆرێک لە هێز و پێکهاتەکانی تر و عێراقی فیدراڵی وەک ئامرازێکی هەلپەرستانەی کورد بۆ بە لاوازی هێشتنەوەی دەوڵەتی عێراق لە ئایندەدا سەیر دەکرێت.  یەکەم: سیناریۆکانی ئایندەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی لە سایەی ئەو گرفتانەی کە لەبەردەم جێبەجێکردنی تایبەتمەندییەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی لە عێراقدا هەن، بەو شێوەیەی کە لە تەوەری پێشوودا خستمانە ڕوو، دەتوانین پێشبینیی سێ سیناریۆ بۆ ئایندەی عێراق بکەین. بەم شێوەیە: سیناریۆی یەکەم: وا پێشبینی دەکات کە تاکە ڕێگەچارە بۆ چارەسەرکردنی گرفتە ئیتنی و مەزهەبییەکانی عێراق، بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەی ئەم دەوڵەتە بۆ  دوو دەوڵەت یان زیاتر، لەسەر بنەمای نەتەوەیی (کورد و عەرەب)، یان نەتەوەیی و مەزهەبی (کورد و سوننە و شیعە). پاساوی لایەنگرانی ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە عێراق دەوڵەتێکی دەستکردی سەردەمی کۆڵۆنیاڵییە، تا ئێستا نەتوانراوە پایەکانی دەوڵەتبوونی تیا بەرجەستە ببێت، ئەمە جگە لەوەی هەندێک لە پێکهاتەکانی ئەم وڵاتە بەتایبەت "کورد"، هەمیشە خواستی جیابوونەوە و سەربەخۆبوونی لە عێراق هەبووە و لەگەڵ ڕوودانی هەر قەیران و ململانێیەکی تونددا لەگەڵ ناوەند؛ بەئاشکرا ئەم خواستەی خستووەتە ڕوو، کە دواهەمین جاریان ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی بوو لە ساڵی ٢٠١٧. بەڵام ئەگەری ڕوودانی ئەم سیناریۆیە زۆر دوورە، چونکە جگە لەوەی لە ناوخۆدا زۆربەی هێزە عێراقییە عەرەبەکان بە سوننە و شیعەوە دژین، هاوکات هێزە نێودەوڵەتییەکانی دەرەوەش لەگەڵ پاراستنی یەکێتیی عێراق و مانەوین وەک یەک دەوڵەت. سیناریۆی دووەم: وا پێشبینی دەکات کە وردە وردە حکومەتی ناوەندی بەرەو بەهێزبوونەوە بڕوات، بە شێوەیەک کە بتوانێت بەتەواوی کۆنترۆڵی سەربەخۆیی دیفاکتۆی هەرێمی کوردستان بکات، بەمەش عێراق جارێکی تر بۆ فۆڕمی دەوڵەتی یونیتاری بگەڕێتەوە و ئەو ئەزموونە فیدراڵییە ناکامڵەی کە ئێستا هەیە، بەتەواوی شکست بهێنێت. پاساوی ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە زۆربەی کات حکومەتی ناوەندی ئامادەی جێبەجێکردنی بەشێک لەو بنەمایانەی نییە کە دەستوور بۆ بەفیدراڵیکردنی عێراق دایڕشتوون، وەک داننان بە سەربەخۆیی دارایی هەرێم و پاریزگاکان و ڕێگەنەدان بە دروستبوونی هەرێمی تر و دەستبەردارنەبوونی دەسەڵات بۆ پارێزگاکان و ناوچە خۆجێییەکان و پێکنەهێنانی ئەنجوومەنی دووەمی یاسادانان... ئەمە جگە لە چارەسەرنەکردنی یەکجارەکیی ئەو ناکۆکییانەی کە لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا لە سایەی دەقەکانی دەستووردا لەگەڵ هەرێمی کوردستان هەیبوو، هەر لە کێشەی نەوت و گاز و بەشەبودجە و داهات و خاڵە سنوورییەکانەوە تا کێشەی پێشمەرگە و ناوچە جێناکۆکەکان و نوێنەرایەتیی دەرەوە... سیناریۆی سێیەم: لە سایەی نەبووی زەمینەی تەواو بۆ بەدیهاتنی هەردوو سیناریۆی پێشوو، وا پێشبینی دەکرێت کە باشترین سیناریۆ بۆ ئایندەی عێراق بریتی بێت لە دەستگرتن بەو بژاردەی فیدراڵییانەوە، لە پێناو بەرقەرارکردنی سەقامگیریی زیاتر و لێبڕان بۆ باشکردنی ژیانی هاوڵاتییان و گەشەپێدانی ژێرخانی ئابووریی وڵات. هەڵبەت ئەمەش بەوە دەکرێت کە هەموو لایەک، لە پێکهاتە ئەتنی و ئایینی و مەزهەبی و هێز و لایەنه فەرمی و نافەرمییەکان، چ لەسەر ئاستی حکومەتی ناوەندی و چ لەسەر ئاستی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ناوچە خۆجێییەکانی تر، ئامادەیی تەواویان بۆ جێبەجێکردنی زۆربەی تایبەتمەندییەکانی فیدراڵی و پابەندبوون بە دەستووری ئێستای عێراقەوە هەبێت، بەتایبەت لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە کە ئامادەیی ئەم بۆ دەستبەرداربوونی دەسەڵاتی زیاتر و قبووڵکردنی هاوبەشی لە دەسەڵاتەکانی و داننان بە سەربەخۆبوونی زیاتری کارگێڕیی دارایی یەکە خۆجێییەکانی خوارەوە، کاریگەریی گەورەی دەبێت لەسەر بەهێزکردنی پایەکانی فیدراڵی لە عێراقدا و ڕەخساندنی هەلی گونجاو بۆ سەرکەوتنی. ئەنجام هەر چەندە وا دەخوازرا لە سایەی ئەو بنەما و ئامراز و دامەزراوە فیدراڵییانەی کە هەردوو دەستووری ٢٠٠٤ و ٢٠٠٥ لەخۆیان گرتبوون، سەرلەنوێ فۆڕمی دەوڵەتی عێراق بە شێوازی فیدراڵی بونیاد بنرێتەوە، بەڵام دوای تێپەڕبوونی ١٥ ساڵ بەسەر کارپێکردنی دوای دەستووریاندا، هێشتا پڕۆسەی بونیادنانی ئەو بنەمایانە ڕووبەڕووی چەندین کۆسپی گەورە بوون، بە شێوەیەک کۆی تایبەتمەندییەکانی بەفیدراڵیکردنی عێراق دووچاری چەندین گرفتی جۆراوجۆر بوون، بە شێوەیەک بەپێی هیچ تیۆرێک لە تیۆرەکانی بونیادنانی دەوڵەتی فیدراڵی پێشبینی ناکرێت ئایندەی بونیادنانەوەی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی سەرکەوتوو بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر ئەم ئایندەیە بە ڕووی سێ سیناریۆدا کراوە بێت، کە یەکەمیان هەڵوەشاندنەوەی عێراق و پارچەپارچەبوونیەتی بۆ چەند دەوڵەتێک، دووەمیان شکستخواردنی بەفیدراڵیکردن و گەڕانەوەیە بۆ فۆڕمی دەوڵەتی یونیتاری، سێیەمیشیان دەستگرتنە بە فۆڕمی فیدراڵیی ئێستا و هەوڵدان بۆ بەهێزکردنی، ئەوا هەمیشە سیناریۆی سێیەم؛ زەمینەی جێبەجێبوونی بەردەستترە لە دوو سیناریۆکەی تر.     سەرچاوە و پەراوێزەكان: ([1]) نقلا عن: عصام سليمان (1991)، الفيدرالية والمجتمعات التعددية ولبنان، بيروت: دار العلم للملايين، 1991، ص40. ([1]) William H. Riker(1975), “Federalism” in: Handbook of Political Science 5: Governmental Institutions and Processes, 175, pp 93–172. ([1]) حميد حنون خالد (2010)، مبادئ القانون الدستوري وتطور النظام السياسي في العراق، بغداد: مكتبة السنهورى، ص48. ([1]) نقلا عن: د.محمد عبد المعز نصر، في النظريات والنظم السياسية، بيروت: دار النهضة العربية، 1973، ص475. ([1]) باغنر، جاك (2002)، الدولة...مغامرة غير اكيدة، ترجمة: نورالدين اللباد، القاهرة: مكتبة مدبولي، ص128. ([1]) Daniel J. Elazar, “Contrasting Unitary and Federal Systems”, in: International Political Science Review, Vol.18, no.3, July/1997, p239. ([1]) See: Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism, Tuscaloosa, University of Alabama Press, 1987, p6; Douglas V. Verney, Federalism, Federative Systems, and Federations, in: Publius - The Journal of Federalism, Vol.25, No.2, Oxford University Press, Spring 1995, p81; Ronald L. Watts, Federalism, Federal Political Systems and Federations, in: Annual Review of Political Science, Vol.1. No.1, Kingston, IIGR in McGill-Queen’s University, June 1998, p.117. ([1]) Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism,  op. cit., p.5. ([1]) Douglas V. Verney, op. cit., p81. ([1]) Daniel Judah Elazar , Exploring Federalism, op. cit., pp8-9. Ronald L. Watts, op. cit., p120. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) Ronald L. Watts, op. cit., pp122-123. ([1]) بۆ زانیاریى زیاتر سەبارەت بەو ڕا جیاوازانە، بڕوانە: اندرسون، جورج (2007)، مقدمة عن الفيدرالية: ماهي الفيدرالية؟ وكيف تنجح حول العالم؟، ترجمة: مها تكلا، كندا: منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص ص2-4؛ شورش حسن عمر(2009)، خصائص النظام الفيدرالي في العراق - دراسة تحليلية مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص29-37؛ عادل زغبوب، الدولة الاتحادية: مفهومها – تحليلها – مستقبلها، لبنان: دار المسيرة، ص ص36-37. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص ص٢-٣؛ رونالد ل. واتس (2006)، الانظمة الفدرالية، ترجمة: غالي برهومة وآخرین، اوتاوا، منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص١٦. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص٤. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) عابد خالد رسول (2012)، الحقوق السياسية في الدساتير العراقية - دراسة تحليلية مقارنة على ضوء المتغيرات السياسية، السليمانية، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص367-368. ([1]) امر سلطة الائتلاف المؤقتة حل الكيانات العراقية، رقم (٢)، في ٢٣/٥/٢٠٠٣. ([1])الجنابي، ميثم (2004)، العراق ومعاصرة المستقبل، دارالمدى للثقافة والنشر، ص7. [1]))  یاساى بەڕێوەبردنى عێراق بۆ قۆناغى گواستنەوە(2004)، مادەى٤. [1]))  هەمان سەرچاوە، مادەکانى١٠-٢٣ و ٥٢-٥٧. ([1]) سيار الجميل (16/آذار/2004)، "الدستور العراق - التوافقات والتباينات بين الواقع والرؤية والتطبيق"، صحيفة الزمان، العدد 1758. ([1]) جاسم المطير (20/٣/2004)، "قانون إدارة الدولة وسيلة أولى لتأسيس الحكم الأفضل"، الحوار المتمدن، العدد 779،  http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=16085&r=0، (متاح: 28/3/2020). [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەی 1. ([1]) مورو، جوناثان (2005)، "العملية الدستورية العراقية (٢): فرصة ضائعة"، معهد السلام الأمريكي، تقرير خاص رقم ١٥٥، ص ص٣-٤ وص٥٣، https://www.usip.org/sites/default/files/sr155_arabic.pdf. [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەکانى ١١٠-١٢١. [1])) هەمان سەرچاوە. [1])) هەمان سەرچاوە، مادەى 119. ([1]) محمد أحمد محمود (2010)، "تعدیل الدستور: دراسة في ضوء الدستور العراقي لعام 2005"، بغداد: الدائرە الاعلامیە-مجلس التواب، ص ص٩١-٩٢. ([1]) عابد خالد رسول (2013)، المجلس التشريعي الثاني في الدولة الفيدرالية - دراسة مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص39. ([1]) عبدالحسين شعبان (2006)، "تضاريس الخريطة السياسية العراقية"، مجلة المستقبل العربي، بیروت: مركز دراسات الوحدة العربية، السنة 29، العدد 333، ص ص64-68. ([1]) لطيف مصطفى امين (2006)، الفيدرالية وافاق نجاحها في العراق، السليمانية: دار سردم، ، ص ص45-٦١. ([1]) حمزة مصطفى (3/11/2019)، دعوات لتحويل النظام من برلماني إلى رئاسي في العراق، جریدە الشرق الاوسط، العدد ١٤٩٥٠. ([1]) م. د. حازم صباح احميد، "النظام الاتحادي(الفدرالي) في العراق تحديات الحاضر وآفاق المستقبل"، مجلة جامعة تكريت للعلوم القانونية والسياسية، المجلد١، السنة 5، العدد11، ص ص ٣٠٥-٣٠٧. ([1]) المصدر نفسه، ص٣٠٧. ([1]) براون، ناثان (2006)، ملاحظات تحليلية حول الدستور، من: مأزق الدستور: نقد وتحليل، بغداد–بيروت، معهد الدراسات الاستراتيجية، ص ص٤٥-46. ([1]) مجلس القضاء الأعلى (١٢/٢/٢٠٢٠)، "فوضى القضاء الدستوري"، https://www.hjc.iq/view.6449/، (متاح: 4/4/2020). ([1]) مورو، مصدرالسابق، ص4. ([1])Ziblatt, Daniel(2008), Structuring the State: The Formation of Italy and Germany and the Puzzle of Federalism, Princeton University Press, 2008, pp4-6. ([1]) کۆمەڵێک توێژەر (2020)، ئایندەی عێراق و هەرێم لە گێژاوی پرسە هەنووکەییەکاندا، ڕانانی ئایندەیی ژمارە (١)، سلێمانی: سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیى، ل ل١١-١٢. گۆڤاری ئایندەناسی، گۆڤارێكە گرنگی بە توێژینەوە ستراتیژی و ئایندەییەكان دەدات، دوو مانگ جارێك لە لایەن “سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی” دەردەچێت. ژمارەی یەكەمی ئەم گۆڤارە لە ئایاری ٢٠٢٠دا کەوتە بەر دیدی خوێنەران.  

درەو: بۆ دابەشكردنی موچەی مانگی شوباتی 2020 حكومەتی هەرێم پارەی پێویستی لەبەردەستدایە، كابینەی مەسرور بارزانی موچە دابەشدەكات یاخود چاوەڕێی خۆپیشاندان دەكات. بەغداد بڕی (400 ملیار) دیناری موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی خستە سەر ژمارە حسابی بانكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە لقی بانكی ناوەندی عێراق لە هەولێر. بە هاتنی ئەم بڕە پارەیەی بەغداد، ئێستا داهاتی حكومەتی هەرێم بۆ ئەم مانگە بەم شێوەیەیە: -    400 ملیار دیناری بەغداد -    350 ملیار دیناری قەرز، كە حكومەت لەدەرەوە كردویەتی -    150 ملیار دینار داهاتی نەوت و ناوخۆ كۆی گشتی داهاتی حكومەت بۆ ئەم مانگە تا ئێستا گەیشتوەتە ( 900 ملیار) دینار، حكومەت مانگانە بۆ دابینكردنی موچەی كۆی موچەخۆرانی هەرێم پێویستی بە (898 ملیار) دینار هەیە، بۆ موچەی ئەم مانگە حكومەتی هەرێم بە پێچەوانەی مانگەكانی پێشتر پێویستی بە كەمتر لە (885 ملیار) دینارە، چونكە لەم مانگەوە حكومەت بە بڕیارێك رێژەی (50%)ی موچەو خانەنشینی پلە باڵاكان دەبڕێت، ئەم لێبڕینە و هەندێك بڕیاری تر  بەتایبەت بڕینی مینحەی زیندانیە سیاسیەكان پێكەوە نزیكەی (15) ملیار دینار بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە. بەو (900 ملیار) دینارەی كە لەبەردەستی كابینەكەی مەسرور بارزانیدایە بە ئاسانی دەتوانێت لە ئێستاوە خشتەی موچەی وەزارەتەكان بۆ مانگی شوبات رابگەیەنێت. چەند رۆژێكە دەنگۆی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی لە ناوچە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان دژی دواكەوتنی موچەو خراپی دۆخی دارایی خەڵك دەستی پێكردووە، راگەیاندنی خشتەی نوێی دابەشكردنی موچە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە لەم كاتەدا رەنگە كاریگەری لەسەر بەشێك لە رەوتی ناڕەزایەتیەكان هەبێت بە ئاراستەی هێوركردنەوەدا. بەڵام ئایا كابینەكەی مەسرور بارزانی بۆ دامركاندنەوەی ناڕەزاییەتیەكانی ئەمجارە پەنا بۆ دابەشكردنی موچە دەبات یاخود وەكو ئەوەی باس دەكرێت بە رێگا چارەی ئەمنی ناڕەزاییەتیەكان كۆنترۆڵ دەكات، بەتایبەتی لە كاتێكدا چالاكوانان لە سنوری هەولێر لە چەند سەرچاوەیەكی نادیارەوە نامەی هەڕەشە ئامێزیان پێگەیشتووەو هۆشدارییان پێدەدرێت لەبارەی هەرجۆرە گردبوونەوەو سازدانی خۆپیشاندانێك. جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتی هەرێم دوێنێ رایگەیاند حكومەت بەپێی ئەو داهاتانەی دێتەبەردەستی موچەی موچەخۆران دابەشدەكات، ئەو داهاتەی ئێستا لەبەردەستی حكومەتدایە بەبێ پەنا بردن بۆ دەستكاریكردنی دەرماڵەی فەرمانبەران بەشی دابینكردنی خەرجی موچە دەكات، بەڵام دیار نیە كە حكومەت بۆ مانگی داهاتوو سورە لەسەر (رێكخستنەوە)و دەستكاریكردنی دەرماڵەی موچەخۆران یان نا.  

(درەو): لە نزیك بارەگای بارزانی‌و ماڵی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، موچەی (90) كارمەندی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ناحیەی پیرمام لەلایەن كارمەندێكەوە دزرا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە جەژنی رەمەزان، كە موچەی مانگی یەكی 2020 دابەشكرا، لە بەڕێوەبەرایەتی ئاوی ناحیەی پیرمام، كارمەندێك لە بری كامەندانی فەرمانگەكە لە بانك پارەكەی وەرگرتووە. دوای وەرگرتنی پارەی (90) كارمەندی فەرمانگەكەی، ئەو كەسە نەگەڕاوەتەوە‌و تەلەفۆنەكەی داخستووە، لەوكاتەوە بێسەروشوێنە‌و هاوكارەكانی جەژنی رەمەزانیان بەبێ موچە بەڕێكردووە. هونەر عومەر كۆڕێ یەكێك لە چالاكوانەكانی سنورەكە بە (درەو)ی راگەیاند، ئەو كارمەندەی كە پارەی فەرمانبەرەكانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی پیرمامی بردووە تائێستا دەستگیرنەكراوە، هێزە ئەمنییەكان بە كارمەندانی فەرمانگەكەیان وتووە نابێت لای كەس باسی ئەو كێشەیە بكەن. بەپێی زانیارییەك كە لە سەرچاوەیەكی ئاگادار لە كێشەكە دەست (درەو) كەوتووە، ئەو كەسەی كە پارەی فەرمانبەرەكانی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی پیرمامی بردووە، دایكی عەرەبە‌و خەڵكی شاری تكریتی سەربە پارێزگای سەلاحەدینە، گومان دەكرێت دوای بردنی پارەكە رووی لەو ناوچەیە كردبێت. فەرمانگەی ئاوی پیرمام (90) كارمەندی هەیە، سەرباری ئەمە دەوترێت ژمارەیەك كارمەندی گرێبەستی هەیە، كۆی گشتی پارەی موچەی ئەو فەرمانبەرانە زیاتر لە (50 ملیۆن) دینارە. فەرمانگەی ئاوی پیرمام دەكەوێتە دوری كەمتر لە سێ كیلۆمەتر لە "بارەگای بارزانی" سەرۆكی پارتی دیموكراتی‌و ماڵی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان. مەسرور بارزانی ماوەیەكە كۆبونەوە فەرمییە حكومییەكانی لە بارەگا تایبەتییەكەی لە پیرمام بەڕێوەدەبات.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت بەرەی ئۆپۆزسیۆن لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە دەیانەوێت لەبارەی (27 ملیار) دۆلاری قەرزەكانەوە، سەرەتای قۆناغی لێپرسینەوە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەستپێبكەن، مەسرور بارزانی یەكەم ئەزمونی بانگهێشتكردن لە پەرلەمان روبەڕووی دەبێتەوە، ئایا دەچێتە بەردەم پەرلەمان؟ هەڵوێستی فراكسیۆنی یەكێتی‌و گۆڕان وەكو دوو لایەنی پێكهێنەری حكومەت لەگەڵ پارتیدا چی دەبێت ؟ سەرۆكایەتی پەرلەمان چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسەكەدا دەكات ؟ حكومەت بە شەفافی وردەكاری قەرزەكانی بۆ پەرلەمان‌و رایشگتی رادەگەیەنێت ؟ گەمەیەكی نوێ لە پەرلەمان پەرلەمانی كوردستان كە هێشتا بەنجی كەیسی هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار (سۆران عومەر) بەرینەداوە، لەدوای پشووی جەژنەوە دەكەوێتە ناو گەمەیەكی سیاسی نوێوە كە رەنگە زیاتر فراكسیۆنەكان لە یەكتر دوربخاتەوە. 17 پەرلەمانتاری سەربە فراكسیۆنە ئۆپۆزسیۆنەكان نوسراوێكیان ئامادەكردووە‌و دەیانەوێت ئاڕاستەی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانی بكەن. لە نوسراوەكەدا داوادەكەن پەرلەمان دانیشتنێكی ئاسایی گرێبدات‌و سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی ئامادەبن‌و بەڵگە بخەنەڕوو لەبارەی ئەو (27 ملیار) دۆلارە قەرزەی كە مەسرور بارزانی لە وتارێكیدا بەر لە جەژنی رەمەزان باسی كرد. فراكسیۆنی گۆڕانیش كە حزبەكەی یەكێكە لە لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت‌و خاوەنی (12) كورسییە لە پەرلەمان، دەیەوێت داواكارییەكی هاوشێوە پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان بكات. 17 پەرلەمانتارەكەی ئۆپۆزسیۆن، لە جوڵاندنی ئەم دۆسیەیەدا هەرسێ لایەنەكەی پێكهێنەری حكومەتیان كردوەتە ئامانج، مەسرور بارزانی وەكو سەرۆكی حكومەت لە پارتی‌و قوباد تاڵەبانی وەكو جێگری سەرۆكی حكومەت لە یەكێتی‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لە بزوتنەوەی گۆڕان، هەندێك ئەمە وەكو راگرتنی باڵانس لەنێوان پێكهێنەرەكانی حكومەت لێكدەدەنەوە. بەڵام نوسراوەكەی گۆڕان بۆ بانگكردنی حكومەت بۆ پەرلەمان لەبارەی كەیسی قەرزەكانەوە، ناوی هیچ یەكێك لە سەرۆك وەزیران‌و بەرپرسانی حكومەت ناهێنێت‌و تەنیا داوا دەكات "ئەنجومەنی وەزیران‌و لایەنی پەیوەندیدار" لەوبارەیەوە رونكردنەوە بە پەرلەمان بدەن. فراكسیۆنی یەكێتی نیشتمانیش كە حزبەكەی یەكێكە لە لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت، نایەوێت لەم بابەتەدا پێشڕەوی بكات‌و چاوی لەوەیە فراكسیۆنەكانی تر سەرۆكی حكومەت بانگهێشتی پەرلەمان بكەن. (درەو) زانیویەتی، لەناو فراكسیۆنی یەكێتییەوە هەوڵێكی لەوشێوەیە هەبووە، بەڵام تیمی حزبەكە لە حكومەت بەدیاریكراوی قوباد تاڵەبانی ناڕازییە، بەوپێیەی ئەو وەكو جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لە كابینەی پێشوو و كابینەی ئێستاشدا ئاگاداری وردەكاری ئەو قەرزانە بووە‌و ناكرێت یەكێتی گومانی لەسەر دروست بكات. پەرلەمان ئێستا لە پشووی جەژنی رەمەزاندایە، رۆژی یەكشەممە دەوام دەكرێتەوە‌و داواكارییەكان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دەكرێن. داواكاری بۆ لێكۆڵینەوە لە قەرزەكانی حكومەت بابەتێكی نوێ نییە، پێشترو لە مانگی ئەیلولی 2019دا پەرلەمانتار سۆران عومەر لە فراكسیۆنی كۆمەڵ پرسیارێكی لەوبارەیەوە ئاڕاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كردووە، بەڵام سەرۆكی حكومەت تائێستا وەڵامی نەداوەتەوە. پەیڕەوی ناوخۆ چی دەڵێ ؟ ئەو پەرلەمانتارانەی كە بانگهێشتی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری داراییان كردووە بۆ پەرلەمان بۆ خستنەڕووی بەڵگە لەبارەی (27 ملیار) دۆلاری قەرزەكەی حكومەت، پەنایان بۆ ماددەی (66)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان بردووە. ماددەی (66) تایبەتە بە "خستنەڕووی بابەتێكی گشتی بۆ گفتوگۆ"، بەڕای ئەو پەرلەمانتارانە بابەتی قەرزەكانی حكومەت كە مەسرور بارزانی باسی كرد، بووە بە بابەتێكی گشتی‌و ئێستا هەموان قسەی لەسەر دەكەن، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان یەكێك لەو كەسانە بوو رەتیكردەوە حكومەت ئەو بڕە پارەیە قەرزار بێت، بۆ ئەمەش ئاماژەی بەوەكرد، قەرزكردن دەبێت لە پەرلەمانەوە یاسای بۆ دەربچێت‌و ئەو بڕە پارەیەی كە سەرۆكی حكومەت باسی كردووە، هیچ یاسایەك بۆ قەرزكردنی دەرنەچووە. بەپێی بڕگەی یەكەم لە ماددەی (66)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، (10) كەس لە ئەندامانی پەرلەمان دەتوانن داواكارییەك پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان بكەن بۆ ئەوەی بابەتێكی گشتی بخرێتەڕوو، بۆ گفتوگۆ لەنێوان پەرلەمان‌و حكومەتدا. لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان لە بری (10) كەس، ئیمزای (17) پەرلەمانتاریان كۆكردوەتەوە، بەپێی هەمان ماددە، سەرۆكایەتی پەرلەمان دەبێت لەماوەیەكدا كە لە (14) رۆژ تێپەڕنەكات، وادەی ئەو دانیشتنە دیاری بكات. ماددەی (66) تەنیا بۆ گفتوگۆكردنە لەسەر ئەو بابەتە گشتییەی كە باسكراوە، واتە سەرناكێشێت بۆ (پرساندن) یاخود لێسەندنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت یاخود كابینەكە. لە گفتوگۆوە بۆ پرساندن ماددەی (67)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، ئاماژەی بەوەكردووە، ئەگەر دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان رازی نەبوو لەسەر ئەوەی ئەو بابەتە گشتییە بخرێتە گفتوگۆوە لەناو پەرلەماندا‌و لەبەرامبەریشدا ئەو پەرلەمانتارانەی كە داوایان كردووە سوربوون لەسەر ئەوەی بخرێتە گفتوگۆوە، ئەوكاتە بابەتەكە دەخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ یەكلاكردنەوەی. ئێستا تەنیا پەرلەمانتاری لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان داوایان هەیە بۆ ئەوەی بابەتەكە بخرێتە گفتوگۆوە، بەڵام ئەگەر سەرۆكایەتی پەرلەمان كە پارتی زۆرینەی بەدەستەوەیە، داواكەیان رەتبكاتەوە‌و بابەتەكە بكەوێتە بەردەم پەرلەمان بۆ یەكلاكردنەوەی، فراكسیۆنەكانی یەكێتی‌و گۆڕانیش كە بەشدارن لە حكومەت، ناچار دەبن قسەیان هەبێت‌و بڕیاری خۆیان لەوبارەیەوە یەكلابكەنەوە. لە حاڵی ئامادەبوونی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی لەبەردەم پەرلەماندا، ئەگەر وەڵامەكانیان بۆ پەرلەمانتاران قایلكەر نەبوو، بەپێی ماددەی (68)ی پەیڕەوی ناوخۆ پەرلەمانتاران دەتوانن پەنا بۆ "پرساندن"ی حكومەت ببەن، ئەم مادەیەش رێوشوێنی تایبەت بەخۆی هەیە، بانگهێشتكردنی سەرۆك وەزیران بۆ پرساندن لە پەرلەمان دەبێت لەسەر بنەمای داواكارییەك بێت كە یەك لەسەر پێنجی پەرلەمانتاران ئیمزایان كردبێت، واتە لە كۆی (111) پەرلەمانتار، (22) پەرلەمانتار داواكە پێشكەش بكەن، خۆ ئەگەر داوای پرساندنی ئەنجومەنی وەزیران بە تێكڕا بكرێت، دەبێت یەك لەسەر شەشی پەرلەمانتاران داواكارییەكە پێشكەش بكەن، واتە لە كۆی (111) پەرلەمانتار، (19) پەرلەمانتار ئیمزا لەسەر نوسراوێك بكەن بۆ پرساندنی حكومەت لەسەر بابەتێك.   دوای جێبەجێبوونی هەموو مەرجە یاساییەكانی پرساندن، لەماددەی (74)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەماندا رێوشوێنی لێسەندنەوەی متمانەی لە حكومەت دیاریكراوە، ئەمەش لەحاڵێكدا دەبێت كە وەڵامەكانی لایەنی حكومەت بۆ پەرلەمانتاران لەبارەی ئەو بابەتەی كە پرساندنی بۆ كراوە، قایكەر نەبن، لەم حاڵەتەدا سەندنەوەی متمانە لە حكومەت دەخرێتە دەنگدانەوە. وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت پێویستی بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان هەیە، واتە لەكۆی (111) پەرلەمانتار (75) پەرلەمانتار دەنگ بدەن بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە سەرۆكی حكومەت. بەڵام لێسەندنەوەی متمانە لە ئەنجومەنی وەزیران بە تێكڕا، پێویستی بە دەنگی زۆرینەی "رەها"ی ئەندامانی پەرلەمان هەیە، واتە لە كۆی (111) ئەندام (56) ئەندام دەنگ بدەن بۆ سەندنەوەی متمانە لە حكومەت. ماددەی (75)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان نوسیویەتی: ئەگەر پرساندن بە وەرگرتنەوەی متمانە لە سەرۆك وەزیران كۆتایی پێهات، ئەوا كابینەی حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە ئەژماردەكرێت‌و وەكو حكومەتی كاربەڕێكەر بەردەوام دەبێت تا ئەوكاتەی بەپێی یاسا كارپێكراوەكان كابینەی نوێ پێكدەهێنرێت. لە فوئاد مەعسومەوە بۆ مەسرور بارزانی ! پەرلەمانی كوردستان تەمەنی (28) ساڵە، لەم ماوەیەدا سەرباری ئەو قەیرانانەی كە دوچاری بووە‌و زۆرجار لەبەردەم دەسەڵاتی جێبەجێكردندا بچوكتر دەركەوتووە، بەڵام تاڕادەیەك مێژوویەكی لە بانگهێشتكردن‌و لێپرسینەوە لە سەرۆك وەزیرانەكاندا هەیە. یەكەمین سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان كە فوئاد مەعسوم بوو، ساڵی 1992 لە پەرلەمان بانگهیشتكراو لەبارەی دۆخی دارایی‌و خزمەتگوزارییە گشتییەكانەوە لێپرسینەوەی لێكرا. بەرهەم ساڵح كە ساڵی 2010 بۆ 2012 سەرۆك وەزیران بوو، لەسەر دۆسیەی رووداوەكانی (17ی شوبات) لە پەرلەمان لێپرسینەوەی لێكرا تا ئەو رادەیەی سەندنەوەی متمانە لێی لەناو پەرلەماندا خرایە دەنگدانەوە، بەڵام وەرگرتنەوەی متمانە لێی دەنگی پێویستی نەهێنا. نێچیرڤان بارزانی كە لە (17) ساڵی رابردوودا سەرۆك وەزیران بووە، چەندینجار بانگهێشتی پەرلەمان كراوە بۆ گفتوگۆ، بەڵام سەرباری هەموو ئەمانە لە مێژووی پەرلەمانی كوردستاندا تائێستا هیچ حاڵەتێك تۆمارنەكراوە پەرلەمان لەسەر دۆسیەیەك متمانە لە سەرۆكی حكومەت یان وەزیرێكی حكومەت وەربگرێتەوە، لەم خولەشدا كە پارتی زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستەوەیە، سەندنەوەی متمانە لە حكومەتی مەسرور بارزانی ئەگەرێكە كە هەرگیز رونادات. مەسرور بارزانی كە ماوەی زیاتر لە (10) مانگە پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرتووە، یەكەمجارە روبەڕووی داواكارییەك دەبێتەوە بۆ ئەوەی بچێتە بەردەم پەرلەمان، پەرلەمانێك كە پێشتر خۆی لەوێوە متمانەی وەرگرتووەو سەرچاوەی شەرعییەتی دەسەڵاتەكەیەتی. مەسرور بارزانی دەچێتە پەرلەمان ؟ بابەتی بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت بۆ بەردەم پەرلەمان، ئەزمونێكی نوێیە كە روبەڕووی مەسرور بارزانی دەبێتەوە، بەفەرمی دیار نییە مەسرور بارزانی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم ئەزمونە نوێیەدا دەكات، (درەو) پەیوەندی بە جوتیار عادل وتەبێژی فەرمی حكومەت‌و نورەدین وەیسی بەرپرسی راگەیاندنی سەرۆك وەزیرانەوە كرد بۆ زانینی هەڵوێستی سەرۆكی حكومەت لەبارەی بانگهێشتەكەی پەرلەمانەوە، هەردوو بەرپرسەكە وەڵامی پەیوەندییەكانیان نەدایەوە. بەڵام (درەو) لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە زانیویەتی، مەسرور بارزانی لەسەر داوای ئەو پەرلەمانتارانە ناچێتە بەردەم پەرلەمان‌و لەڕێگەی ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران‌و ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە راپۆرتێك لەبارەی وردەكاری ئەو (27 ملیار) دۆلارە قەرزەوە پێشكەشی پەرلەمان دەكات. بەر لەوەی لەناو پەرلەمانەوە هەوڵی بانگهێشتكردنی حكومەت بدرێت، دوێنێ نوسینگەی سەرۆك وەزیران راگەیەندراوێكی لەبارەی قەرزەكانەوە بڵاوكردەوە، تێیدا دەڵێ:" جەنابی سەرۆكی حكومەت بەڵێنیداوە لەگەڵ هاوڵاتیانماندا شەفاف بین، بەڕێزیان (بەڕێوەبەرایەتی بەرێوەبردن‌و هەماهەنگی قەرزی گشتیی لە ئەنجومەنی وەزیران) راسپاردووە، تاكو لە زووترین كاتدا راپۆرتێكی ورد لەسەر هەموو قەرزو ئیلتیزاماتی دارایی حكومەتی هەرێم ئامادە بكەن، بۆ ئەوەی ئاڕاستەی پەرلەمان و ڕای گشتیی هەرێمیش بكرێت". عەبدولستار مەجید سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵی ئیسلامی یەكەمین كەسە كە ئیمزای لەسەر داواكارییەكە كردووە بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی. سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، وتی: چاوەڕێی ئەوە دەكەین حكومەت بێتە بەردەم پەرلەمان، بەپێچەوانەوە زیاتر گومان لەسەر خۆیان دروستدەكەن. لەبارەی ئەگەری رەتكردنەوەی داواكارییەكەیان لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، عەبدولستار مەجید وتی:" داواكەی ئێمە بۆ بانگهێشتكردنی سەرۆكی حكومەت‌و جێگرەكەی‌و وەزیری دارایی لەبارەی قەرزەكانەوە، دەرفەتێكە بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان شكۆی بۆ بگەڕێتەوە".    

 (درەو): شەوی رابردوو، توركیا لە هێرشێكی ئاسمانیدا، ژمارەیەك گەریلای پەكەكەی لە گوندی سەفرەی سەربە قەزای ماوەتی پارێزگای سلێمانی شەهید كرد. وەزارەتی بەرگری توركیا لە بەیاننامەیەكدا لە پێگەی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر، رایگەیاند، پێنج گەریلای پەكەكە كوژراون. وەزارەتی بەرگری توركیا دەڵێ:" هێرشەكە بەبەشداری دەزگای هەواڵگری بەڕێوەچووە‌و بەشێوەیەكی بەردەوام چاودێری ناوچەكە كراوە. بەپێی قسەی كامەران حەسەن قائیمقامی قەزای ماوەت، هێرشەكە كاتژمێر 11:40 خولەكی دوێنێ شەو رویداوە. قایمقامی ماوت دەڵێ:" فڕۆكەكانی توركیا ئۆتۆمبێلێكی گەریلاكانی پەكەكەیان كردوەتە ئامانج كە پێنج سەرنشینی تێدابووە‌و هەمویان كوژراون". بەپێی زانیارییەكان ئەو پێنج گەریلایە ( 3 كچ و دوو پیاو) بوون.  ئەمە جاری یەكەم نییە، سوپای توركیا لە سنوری پارێزگای سلێمانی گورز لە پارتی كرێكارانی كوردستان دەدات، پێشتریش لەسەر چیای ئەزمەڕ، لەڕێگەی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانەوە دوو فەرماندەی سەربازی پەكەكەی تیرۆركرد.