د. دیاری ئەحمەد مەجید

باس و خواستی سیستەمی دیموكراسی و گونجاندنی لەگەڵ كولتورە هەمەڕەنگەكاندا و چۆنیەتی دروستكردن و ئاڕاستەكردن و گەشەسەندنی كولتوری سیاسی، كە كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر سەرخستنی دیموكراسیەت، زۆر لەمێژە شك و دوودڵی گەورە و پرسیاری جدی لای زۆرێك لە لێكۆڵەرەوان دروستكردوە، سەبارەت بە سەركەوتنی دیموكراسی و سەقامگیربوون و كارپێكردنی وەك باشترین سیستێمی سیاسی، كە تا ئێستا مرۆڤایەتی ناسیبێتی.
لە ئەوروپادا هەر لە سەردەمی ڕێنیسانسەوە ئەو باوەڕە لای زۆرینە دروستبووبوو، كە ئیتر ئاستی تێگەیشتنی مرۆڤ و بیری ئازادی و بەهاكانی تری مرۆڤایەتی، لە برەوبووندان و وردە وردە گەشە دەكەن و زیاتر بەرەو پێشەوە هەنگاو دەنێن، كە ئیتر كۆمەڵگا بەرەو بنیاتنانی سیستەمی سیاسی دادپەروەر دەبەن، لێ ئەو ڕووداوانەی كە جەنگی جیهانی یەكەمی هێنایە ئاراوە بە هەموو كارەسات و لێكەوتەكانیەوە و ئەوەی ڕێگەی خۆشكرد بۆ دەركەوتنی بیری ڕاستڕەوی فاشیزم و نازیزم و چەپی توندڕەو لە نێوان هەردوو جەنگی یەكەم و دوەمی جیهانی و دەسەڵات وەرگرتنی ئەو هێزانە لە ڕێی ”شۆڕش” یان سندوقی دەنگدانەوە، ئەو باوەڕەی لەقكرد و گەلێك دوودڵی و پرسیاری جدی درووستكرد، كە ئایا ئەو بیر و هزرەی سیستەمی دیموكراسی و پەڕلەمانتاریزم و فرەپارتی دەتوانێت بەتەواوی جێگیربێت؟ ڕەگوڕیشەی قوڵ دابكوتێت؟ بەهاكانی ببنە ئاكار و بەشێك لە ڕەوشتی مرۆڤەكان؟
تا ئیستاش ئەو شك و دوودڵیە لای زۆر لە بەدواداچووان ئامادەیە، كە ئایا تەنانەت لە كیشوەری ئەوروپاشدا دەتوانرێت فۆرمێكی جێگیری دیموكراسی بچەسپێنرێت، كە هەماهەنگ بێت لەگەڵ تایبەتمەندیە كولتوری و پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكان و دامەزراوەكانیدا؟ تەنانەت ئەوەش ڕوون نیە كە ئایا دەتوانرێت فۆڕمێكی دیمۆكراسی ئەوروپی بەرهەم بهێنرێت؟
دیارە ئەو ڕووداو و پاشهاتانەی دوای جەنگی جیهانی دووەمیش پەیدابوون ناتوانن بەتەواوی وەڵامی ئەو پرسیارانەی سەرەوە بدەنەوە و هەڵسەنگاندنێكی چڕوپڕ و تەواو و وێنەیەكی دواڕۆژی دیموكراسیمان بدەنێ، تەنانەت بۆ ئەوروپاش، چ جای كیشوەرەكانی ئاسیاو ئەفریقا كە هێشتا لەناو گێژاوی ئاڕاستە فیكری و ئایدیۆلۆژیەكاندا خول دەخۆن. و نەتەوەكانیان لە هەژانێكی گەورەدان، لە پێناوی ئەوەی لە جیهانێكی مۆدێرنی جێگیر و بنیاتنراو لەسەر بنەماكانی بەها دیموكراسیەكان بژین.
لێ نابێت ئەوەمان لەیادبچێت، كە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاو هەوڵی نەپساوەی مرۆڤ بۆ دەستبەسەراگرتنی سروشت و تەیكردن و پەیپێبردنی بەردەوامی لەو بوارەدا، ڕێگەیەكی فراوانی دابین و خۆشكردوە بۆ دروستكردنی گۆڕانكاریە كولتوریەكان، بەتایبەتی پێشكەوتنە بەرچاو و كاریگەرەكانی بواری پەیوەندیەكان، وەك نمونە ئینتەرنێت، كە لە دوا دەیەی سەدەی ڕابردووەوە تا ئێستا گرنگیەكی نوێ و گەورەی بۆ ئەو گۆڕانكاریە كولتوریانە دەستەبەر كردوە، كە تەنانەت خۆی وەك سەردەمێكی دیاری مێژووی جیهان و مرۆڤایەتیش بسەپێنێت.
مەخابن، بۆ ئەم كولتورە جیهانیەی كە لە برەوبووندایە، هەر لە سەرەتاوە كێشەیەك هاتۆتە سەر ڕێگەی، ئەویش دیاریكردنی ناسنامەی سیاسیەتی. واتە ئەم پێشكەوتنە تەكنۆلۆژی و ژیریاریە ڕێكخراوە كە سەرجەم ناوچەكانی جیهانی گرتۆتەوە (بێگومان بەشێوەی جیاجیا)، پێویستە ئاڕاستەیەكی سیاسی گونجاو بەڕێوەیببات، بۆئەوەی ڕێبگرێت لە بەلادابردن و خراپ بەكارنەهێنانی و لەهەمان كاتیشدا تەوزیفكردنی لە پێناوی خزمەتی مرۆڤایەتیدا. لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كام سیستێمە؟ سیستەمی دیموكراسی یان سیستەمێكی دیكەی سیاسی كامیان دەتوانن بەو كار و ئەركە مەزنە هەستن؟
یەكێك لە سیما دیارەكانی ئەم كولتورە جیهانیەی بە بۆنەی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاوە پەیدابوە، بڵاوكردنەوەی زانیاری و گەیشتنێتی بە هەموو تاكێك، كە دیاردەی بەشداریكردنی هەمووانی لەو ژیان و گۆڕانكاریە كولتوریەدا دەستەبەركردوە، لەوەش گرنگتر بەشداری كردنە لە ژیان و چالاكی و دروستكردنی بڕیاڕ و ڕای سیاسیدا، كە ئەگەر ئەوە بە شۆڕشێكی كولتوری ناوزەدبكرێت، ئەوا بێشك شۆڕشێكی سیاسی مەزنیش بەرپا دەكات، كە سیما دیارەكەی ”تەقینەوەی بەشداری سیاسیە”، كە ئەوە ئەوە دەگەێنێت، كەسی ئاسایی بە بۆنەی بیروڕاكانی و هەڵسوكەوتیەوە ئاكارێكی سیاسی، یان باشتر ناوی بنێین كولتورێكی سیاسی تایبەت بۆخۆی هەڵدەبژێرێت بۆ مامڵەكردن و بەشداریكردن لە كایەی سیاسیدا و بەرگری لە بەرژەوەندیەكانی و بۆ بوون لەهەمان كاتدا بە كارەكتەرێكی گرنگی كۆمەڵگا.
پێدەچێت بابەتی ناوەندی و گرنگی سیاسەت لە چەند دەیەی داهاتودا مەسەلەی ”كولتوری جیهانی” بێت، بەتایبەتی ناوەڕۆكی كولتورە سیاسیەكەی; گرنگی بڵاوبوونەوەی كاریگەریەكانی كولتور، باسی پێكدادانی كولتورەكان، كولتوری ڕۆژئاوایی بەهۆی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاو داهێنانی نوێوە بە ڕێچكەیەكی زۆر خێرا بڵاودەبێتەوە و كاریگەری پەیدا دەكات (فەیسبوك، تویتەر، گوگل و یوتوب ...)، و لەهەمووش گرنگتر توانای بیناكردنی دامەزراوەی گونجاو و پتەوی ئیداری و بیروكراتی ژیرانەی هەیە، هەروەك لوتسیان پای دەڵێت : ” كۆمەڵگا پێشكەوتوەكان لەم سەردەمەدا، لەسەر بنەمای دامەزراوەی تەكنۆلۆژی ڕێكدەخرێن”.
(Lucian W. Pye: politics, Personality and Nation Bulding, 3 skk)
بەڵام ئەوە كێشەیەكی گەورە دروستدەكات لە كۆمەڵگا تازە پێگەیشتوەكاندا، كە ناتوانن تەكنۆلۆژیای پێشكەوتوو و دامەزراوەی ئیداری و بیروكراتی كاریگەر دامەزرێنن، هەرچەندە بەردوام لە هەوڵی ئەوەدان كە ئەوانە بەدیبهێنن، كە لەگەڵ تایبەتمەندێتیەكانیاندا بگونجێت و ڕێ لە خراپ بەكارهێنانی ئەو تەكنۆلۆژیایە بگرن یان هیچ نەبێت لە ئاسەوارە نیگەتیڤەكانی كەم بكەنەوە.
وەك ئاماژەم پێدا سیمای دیاری كولتوری سیاسی سەردەم، بەشداریكردنی ئەكتیڤی زۆرینەی كۆمەڵانی خەڵكە لە ژیان و كایەی سیاسیدا، بەڵام ووردەكاری ئەو بەشداریكردنە بەشێوەیەكی گشتی و بەتایبەتی لە كۆمەڵە دواكەوتوەكاندا ڕوون و ئاقار دیار نیە لەبەر زۆر هۆكار، كە جگە لە دواكەوتنی تەكنۆلۆژیاو دامەزراوەكانی هۆكاری خۆیی زۆر كاریگەر و چارەنووس دیاریكەر هەن، بۆ نمونە لە كۆمەڵی كوردیدا، كێشەی وەفاداری كوێرانەی خەڵكی بۆ كەسایەتی و بۆ هێزە سیاسیەكان، كە بە ”كولتوری حیزبی” ناوزەد دەكرێت. دامەزراوە كۆمەڵایەتیە پاشكەوتوەكان (خێڵ، عەشیرەت...)، كە ئێستا لەم سەردەمی گۆڕانكاریە گەورانەدا، هەوڵ دەدرێت زیندووبكرێنەوە، بەمەبەستی بەرژەوەندی حیزبی و شەخسی زۆر تەسك، بێگوێدانە دواڕۆژی نەتەوەیەك و كۆمەڵگاكەی.
كۆمەڵگا پێشكەوتوەكان، سیستەمە دیموكراسیە ڕاستەقینەكان، حكومەتە ڕێزگرتوەكان لە بەها یاساییەكان، لەهەوڵی بیناكردنی ”كولتوری هاووڵاتیبوون” دان، بۆ دروستكردنی ئینتیماو پابەندێتیەك تەنها بۆ ووڵات و بۆ بەهاكانی هاووڵاتیبوون، كە لە سەروو ئینتیماكانی تری خێزانی و بنەماڵەیی و خێڵەكی و حیزبی و ئایینی و تایفی بێت، بەڵكو تەنها لەسەر بنەمای مەبدەئی ئەرك و مافی یەكسان بۆ هەموان بێت، بێ ڕەچاوكردنی نەژاد و زمان و ڕەنگی پێستی جیاواز.
بۆ دروستكردنی كولتورێكی جیهانی (globalculture)، كە ڕێزی ”كولتورە هەمەڕەنگەكان(multicultural) و كولتورە تایبەتمەندەكان (subculture) بگرێت، هەرچەندە بەداخەوە كە لەم ساڵانەی دواییدا كێشەی كۆچ و كۆچبەران و بەستنەوەی بە توندڕەوی ئایینی و تیرۆریزمەوە یارمەتیەكی زۆری هێزە پۆپۆلیستە دەسەڵات بەدەستەكانی ئەوروپایدا، كە زاراوەی ”كولتورە هەمەڕەنگەكان” بكەنە دێوزمە و جێگەی ترسی هاووڵاتیانان لەو هێزە میانڕەوانەی داوای ژیانی هاوبەشی سەرجەم ”ڕەنگەكان” دەكەن.
لێ بەداخەوە لای ئێمە تازەبەتازە دەگەڕێنەوە بۆ زیندووكردنەوەی ئینتیما بەسەرچوەكان و كولتورە تایبەتمەندیە تەسكە دابڕاوەكان، كە لەبری كولتوری هاووڵاتیبون و ئەكتیڤی سیاسی بەشدار فراوان، كولتوری خێڵی تەسكی لەچوارچێوەدراو بەرهەم دێنێت.