شوان ئەحمەد باپیر   

  بنەچەی ڕەگەزی تورك دەگەڕێتەوە بۆ كۆمەڵە خێڵێكی شەڕانی و دەست وەشێن، كە بەلێشاو لە بیابانەكانی ئاسیایی ناوەڕاستەوە ڕوویان لە ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كردووە. هێرشی مەغۆلەكان كۆمەكی زۆری بە توركەكان كردووە، كە ئەنجامەكەی بڵاو بوونەوەی خێڵە تورك زمانەكان لە كۆتایی سەدەی دەیەم و سەرەتایی سەدەی یازدەیەمەوە لە هەر یەكە  لەوڵاتانی ئاسیایی ناوەڕاست و قەفقاسیاو چین و ڕووسیا و  ئێرانی لێكەوتەوە.
  توركە سەلجوقییەكان لە 1000ساڵ پێش، بەرەو ئێران داكشان، لەدوای ڕووبەڕووبونەوەیەكی خوێناوی لەگەڵ كوردەكان گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە باشتر وایە لەگەڵیاندا ڕێكبكەوین، لەبەر ئەوە لە كوردستان تێپەڕین و بەرەو خۆرئاوا كە ڕۆمێی پێدەگووترا هەنگاویان نا، لەو كاتەدا مەروانییە كوردەكان، كە پایتەختەكەیان دیاربەكر بوو لەو پەڕی دەسەڵاتدابوون و لەگەڵ توركەكان بوونە هاوپەیمان، دوای پێنج سەدە، سوڵتان سەلیمی عوسمانی 1512 -1520 بە یارمەتی ئیدریسی بەتلیسی میرنشینە كوردییەكان، كە لەترسی شا ئیسماعیلی سەفەوی 1501- 1524 لە مەترسیدابوو بەرەو لای خۆیان ڕاكێشاو بە ڕووكەش لەگەڵیاندا بوونە هاوپەیمان. پێنج سەدە دواتریش مستەفا كەمال ئەتاتورك 1881 - 1936 ئەم تشتەی دووبارە كردەوەو كوردەكان بەفێڵ خواردوویی لە ئەسارەتی توركەكان مانەوە، هەروەها لەسەردەمی دەسەڵاتداریتەكەی ئەودا، كە بزاڤی ناسیۆنالیزمی كەمالیست هەوڵەكانیان خستە گەر بۆ بەتورك كردنی هەموو كایەكانی ژیاری ناوچەكە، لەوانەش تێزی مێژوویی تورك: كە دەڵێت بنچینەی توركی ئەم ناوچەیە سەرەتا بۆ چەندین هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە و لەگەڵ تورك بوونی شارستانێتییەكانی چین، ئەنادۆڵ، ومیزۆپۆتامیا(هیت، سۆمەر...). 
  كۆمەڵناسی تورك ئیسماعیل بێشكچی بەر پەرچی تێزە نازانستییەكەی مێژووی تورك دەداتەوەو من بە كورتی دوو خاڵ دەخەمە ڕوو، كە دبێژێت(( یەكەم: ڕێی تێناچێت، كە تورك پێشكەوتنیان بۆ چین و هیندستان بردبێت، جیا لەوەش لەچین و هیندستان 3000ساڵی بەرلە زاین ژیاری پێشكەوتوو و كەلتورو پیتی نووسین هەبووە. 
دووەم: توركیش لە تەك مۆنگۆڵ و تونگوس هەمان ڕەگەزیان هەیە. بەهیچ جۆرێك ڕەگەزی تورك پەیوەندی بە هیندۆ ئەوروپی و گەلانی ئارییەوە نییە. زمانی توركیش سەربە زمانەكانی ئۆڕاڵ ئەڵتایە، كە ئەمانەیش هیندۆ ئەوروپی نین). هەروەها لە نێوان ساڵانی 1931 بۆ 1932 ئەنیستووتی تورك بۆ مێژوو و ئە نیستووتی تورك بۆ زمان هاتنە دامەزراندن. بە ئامانجی بەتورك كردنی هەموو مێژووی ئەنادۆڵ .
 قوربانی سەرەكی ئەم سیاسەتە ناسۆنالیستییە كوردەكان بوون، كە هەموو مافێكییان لێ زەوتكرا ئەگەر ئاوڕێك لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانی بدەینەوە دەبینین لە چەندین ماوەو سەردەمی جیاوازدا چەند فەرمانڕەواو میرنشینێكی كوردی دەهاتنە بەرچاو، كە خۆیان فەرمانڕِەوایی ناوچەكەی خۆیان دەكرد، گەرچی سنورو ماوەی فەرمانڕەواییەكەیان سنور دار بوو بەڵام هێشتاش بە بەراورد بەسەر دەمی دوای خەلافەت، كەمالییەكان دەكرێت بڵێن لە چەند ڕوێكەوە باشتر بوو، سەیر بكە هەر لەگەڵ گرتنە دەستی دەسەڵات لە لایەن مستەفا كەمال، كە لە كۆنگرەی ویلایەتەكانی ڕۆژهەڵات، لە تەموزو ئابی 1919دا سودی لە سادەیی و نەفامی سەرۆك خێڵ و عەشیرەتەكانی كورد وەرگرت، كە دەیگوت كورد و تورك یەكسان و بەرابەر دەبن لە دوای سەركەوتن، كەچی سەیری خیانەتەكەی بكە لە نۆڤێمبەری 1922 ڕایگەیاند(( ئەو وڵاتەی كە ئێستا دامان مەزراندووە وڵاتی توركە).
  بەدیوێكیتریشەوە هەر شۆڕشێك سەری هەڵدابێت لە ماوەیەكی كەم و بە شێوەیەكی دڕندانە سەركوت كراوە: لەوانەش شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران ساڵی 1925 و شۆڕشی ئاگری داغ (ئارارات)، ساڵی 1927 دوو نموونەی حشا هەڵنەگرن.
كوردناسی هۆڵەندی(( مارتین ڤان بڕوننەێسن)) دەڵێ " كودەتا نیزامییەكانی ساڵانی 1960، 1971 و 1980" هەوڵی زیندوكردنەوەی بۆچوونی خالیسی كەمالیستی بوون و بەرووبوومیان هەوڵ و كۆششی تازەبوو بۆ بە زۆرەملێ تواندنەوەی كورد".
  هەروەها دەگوترێت، كە توركەكان 3جارەو 500ساڵ ئەم نەریتە مێژووییەی خۆیان دووبارەكردەوەو سودیان لە مێژوو وەرگرت، من دەڵێم جاری سێیەمین لە سەردەمی دەسەڵاتی ڕەجەب تەیب ئۆردۆگانیش لە سەرەتادا پێی خۆی لەسەر جۆرێك لە ئاشتەوایی داگرت بەڵام دواتر قینی ڕەگەزی توركایەتی خۆی بەسەر كوردەكان هەڵڕشت دیارترین نموونەش هێرشەكانی بۆسەر شاری عەفرین و بەردەوامی هێرشەكانی بۆ سەر ناوچە سنورییەكانی كوردستانی باشور، كە لە یەكەم ڕۆژی نەورۆزی 2719ی كوردیدا، گوندێكی قەزای زاخۆی بۆردومانكرد، جەندرمەكانیشی لە 4گوندی دەڤەری برادۆست ڕێگەینەدا ئاگری نەورۆز بكرێتەوە. 
  لەناوەخۆشدا دەستگیركردنی دەیان سەركردەو ئەندام پەرلەمان و ئازادیخواز لە نێویشیاندا ڕێبەری پارتی گەلانی (Hdp) ە سەڵاحەددین دەمیرتاش. هەروەها ئێستا دەڵێت شوێنێك نییە بە ناوی كوردستان، ئەگەر دەتانەوێت بڕۆن لە  باكوری عێراقدا كوردستان هەیە.
 بەڵام پرسیارە جەوهەریەكە لێرەدا دووبارە خۆی نمایشدەكاتەوە بۆچی  كوردەكان هیچ سودێك و وانەیەك لە مێژوو وەرناگرن. باشترین وەڵام ئەوەیە، كە نایانەوێت و گوێ بە شكست و ناسۆرییەكانی  خۆیان نادەن چ لە كاتی ئێستاو چ لە داهاتووشدا تاوەكو ئەم جۆرە لە فۆرمی بیركردنەوە لە ژیانی تاكی كورد ئامادەگی هەبێت، پێم وایە ئەمە حاڵمانە.
ژێدەرەكان:
1-    ئیسماعیل بێشكچی، تێزی مێژوویی تورك و دۆزی كورد، وەرگێڕان و ئامادەكردنی: ئەنوەر محەمەد ئەحمەد. چ1، چاپخانەی یاد، سلێمانی ، 2013.
2-    حەمید بۆز ئەرسلان، مێژووی توركیای هاوچەرخ، وەرگێرانی لە فەڕەنسییەوە، نەجاتی عەبدوڵڵا،  چ1، هەولێر، 2009.
3-    د. ڕەفیق سابیر، ئیمپراتۆریای لم، چاپ،3، ناوەندی غەزەلنووس،  سلێمانی، 2014.
4-    عەبدوڵڵا ئۆج ئالان و مەسەلەی كورد لە خۆرهەڵاتی ناوین، د. عەبدولڵای ئاوریشمی، وەرگێڕانی، سیدۆ داود عەلی، خانەی چاپ و پەخشی ڕێنما، سلێمانی، 2015.
5-    د. ئیبراهیم خلیل ئەحمەد و د. خەلیل عەلی مراد، مێژووی ئێران و توركیا، وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە، بەهادین جەلال مستەفا، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2011.